PROEFTUIN STADSOEVERS Innovatieve ontwikkelingen voor een duurzame en gezonde wijk
Voorwoord Voor u ligt het bidbook Proeftuin Stadsoevers. In ondernemersland is een bidbook een uitgebreid document met alle relevante ins & outs van een organisatie. Met het oorspronkelijke doel een belangstellende partij een goed beeld te geven van de betreffende organisatie, zodat een passend overnamebod gedaan kan worden. Voor de proeftuin betekent dit vrij vertaald dat dit bidbook alle belangrijke informatie bevat die u moet weten om een goed beeld te krijgen van de duurzaamheid, veelzijdigheid en uniciteit van het project Proeftuin Stadsoevers. Vanzelfsprekend niet ter overname, maar wel om kennis over te dragen en uit te wisselen. En natuurlijk ter beoordeling van de aanvraag voor het impulsbudget van de Provincie Noord-Brabant. De mogelijkheid -en kans- om voor dit unieke project een bijdrage van € 7,5 miljoen van de provincie te kunnen bemachtigen, hebben we als samenwerkende partners met beide handen aangegrepen. Handen zijn ineengeslagen en mouwen opgestroopt om het plan zoals dat er nu ligt te kunnen maken en aanbieden.
De duurzaamheidimpuls heeft ertoe geleid dat bestaande kwaliteiten in het plan zijn uitgegroeid tot 8 ‘iconen’. Elementen in het plan die onmiskenbaar de innovatie op het gebied van duurzaamheid en gezondheid uitdragen. Met de inzet van het impulsbudget is ervoor gekozen een viertal iconen concreet te maken: ‘Kellebeek College’, ‘Smart Climate Grid’, ‘Groene ader’ en ‘Locatie oost’. Vanzelfsprekend is deze keuze mede gebaseerd op het feit dat alle samenwerkende partners hier belang bij en profijt van hebben. Innovatie, samenwerking, ecologie, verbinding, meerwaarde, CO2 reductie, groen en zonne-energie. Stuk voor stuk termen van toepassing op de genoemde iconen. In dit bidbook komen ze alle aan bod en wordt duidelijk welke unieke status Roosendaal hiermee kan bereiken. Een visitekaartje voor de samenwerkende partners. Dat geldt voor het unieke resultaat, maar zeker ook voor het proces van de totstandkoming van deze co-productie en de kruisbestuiving tussen de partners en vanuit de innovatieve kennis uit de markt. We zijn er dan ook trots op dit bidbook te kunnen aanbieden en hopen dat de Proeftuin Stadsoevers uitgroeit tot een schoolvoorbeeld van een uniek innovatief project. Met een regionale, maar zeker ook nationale voorbeeldfunctie en meerwaarde. Met ambities die verder reiken dan de vier genoemde iconen en die nog meer businesscases het levenslicht laten zien. Dit maakt zichtbaar dat juist binnen een dynamische markt -en complexe ruimtelijke opgave- ambities daadwerkelijk tot innovaties leiden. Dat betekent niet dat er geen risico’s zijn of leergeld betaald moet worden. Maar, wij als partners gaan die uitdaging graag aan. Kortom, de tijd van zaaien is voorbij. In de Proeftuin kan geoogst worden!
Daar ging bijna twee jaar intensief samenwerken aan vooraf tussen gemeente, ontwikkelingspartners, onderwijspartners en toekomstige gebruikers in de wijk. En niet te vergeten de provincie. Immers, de provincie heeft hierin zowel een faciliterende als een stimulerende rol vervuld. Om in milieu termen te blijven; de provincie werkte voor ons als katalysator.
Namens de samenwerkende partners, Steven Adriaansen Wethouder gemeente Roosendaal
ORD O W R O O V
DUURZAAM EN GEZOND SMART CLIMATE GRID GROENE ADER LOCATIE OOST KELLEBEEK COLLEGE DUURZAME KRACHTEN PROCES
Van de vier iconen Smart Climate Grid, Groene Ader, Locatie Oost en Kellebeek College zijn tevens bijlagerapporten beschikbaar.
INHOUD
Samen en betrokken
Feiten en cijfers • 20 ha., gemeente Roosendaal • Voormalig industrieterrein • Bouw 900 woningen, • Ca. 50.000 m2 utiliteitsbouw (onderwijsgebouwen, stadskantoor, commerciële ruimtes en kantoren) • Groen en ruimte voor water • Totale investering € 350 - 400 miljoen • November 2008 gezamenlijke ambitie, “een gezonde en duurzame wijk met klasse” • 2010 en verder, realisatie projecten Partners: • Gemeente Roosendaal • Provincie Noord-Brabant • Bouwfonds Ontwikkeling • Proper-Stok • Aramis Allee wonen • ROC Kellebeek • VMBO Da Vinci College • CV/BV Stadsoevers
Al twee jaar werken wij samen aan de ontwikkeling van Stadsoevers. Met als doel een duurzame en gezonde wijk met klasse. Gedurende deze twee jaar is het onderling vertrouwen en de gemeenschappelijke visie gegroeid. Nu staan we op het punt dat de schop in de grond gaat en we echt vorm kunnen geven aan deze bijzondere wijk. Onze betrokkenheid stopt niet na de bouw, ook in beheer blijven de partijen een rol spelen om de bijzondere kwaliteiten van deze wijk ook op de lange termijn vast te houden.
Gezonde wijk Gezond leven als makkelijke keuze: • Hoge milieukwaliteit • Ruimte om te spelen en te bewegen • Volkstuinen • Benutten gezondheidsopleidingen Kellebeek College, zorg- en welzijnboulevard
Een
gezonde en duurzame wijk met klasse
Inzet impulsbudget
Duurzame wijk Bouwen met oog voor de toekomst • Duurzaam bouwen • Duurzaam wonen • Energiebesparing en duurzame energie • Minimaliseren van hinder en overlast • Ruimte voor groen • Ruimte voor water
Mensen Stadsoevers wordt een wijk voor mensen, dit betekent dat de bewoners en bezoekers zich er thuis voelen en de ruimte krijgen om zich te ontplooien. • Ruimte voor wonen, werken, studeren, recreëren, uitgaan, ontmoeting, sporten, winkelen, eten etc. • Jeugd heeft de toekomst en krijgt voldoende ruimte • Belangen verenigen voor sociale cohesie • Nieuwe manieren van ontmoeting
In Stadsoevers wordt anders, grenzen worden daarbij verlegd: • De lat ligt hoog, we hebben hoge ambities • Op zoek naar nieuwe en spannende allianties • Experimenten met nieuwe en innovatieve technieken • Experimenten met nieuwe vormen van financiering Wij investeren en nemen bewuste risico’s om meer kwaliteit te kunnen realiseren en om er van te kunnen leren. Hierbij is alle steun welkom. Het impulsbudget wordt ingezet voor de daadwerkelijke realisatie van onze ideeën, concreet en tastbaar. Inzet: • Smart climate grid, € 4,5 miljoen • Groene Ader, € 1 Miljoen • Locatie oost € 1,5 miljoen • Kellebeek College € 0,5 miljoen
DUU
OND Z E G N E RZAAM
Unieke verknoping
Feiten en cijfers Financieel: • Totale investering ca. € 12 miljoen • Investering in hoofdnet € 7,5 miljoen • Bijdrage vanuit impulsbudget € 4,5 miljoen Planning: • Oprichten beheersorganisatie 2011 • Engineering start 2010 • Netwerk groeit mee met ontwikkeling van de wijk Toekomstperspectief: • Aansluiten andere duurzame bronnen (geothermie, warmte koude opslag) • Uitbreiding naar bestaande wijken en uitbreiding naar Stadsoevers fase 1b. Verantwoordelijke partij: • CV / BV Stadsoevers
SITA
Het Smart Climate Grid verknoopt verschillende energiesystemen met elkaar: • SITA levert restwarmte van lage temperatuur, (1,5 km afstand) • Kantoren, onderwijs en bedrijven vragen en leveren warmte en koude • Voor woningen is warmte noodzakelijk, zelfs in de zomer voor warm tapwater. Koeling in de zomer werkt comfortverhogend. De ondergrondse warmtekoude opslag en piekketels van kantoren en scholen dienen als buffer voor het systeem en maken een hulpcentrale op aardgas overbodig. De koppeling van verschillende energievoorzieningen en de keuze voor lage temperatuur maken dit systeem zeer robuust en flexibel.
56%
CO2 Reductie Unieke samenwerking Effect
Ontwikkeling van het Smart Climate Grid maakt een reductie van de CO2 uitstoot mogelijk van 56% ten opzichte van een standaardsituatie. Alleen al de inzet van restwarmte van SITA zorgt voor forse verbetering van de energie prestatie coëfficiënt.
Ondanks onzekerheden en risico’s zijn alle partijen in het gebied enthousiast over dit project. Iedereen heeft zich er aan gecommitteerd. Logisch, want op de lange termijn is dit een rendabele en duurzame oplossing. Deze samenwerking en de koppeling van restwarmte, wko systemen, utiliteitsbouw en woningen is uniek in Nederland.
Inzet impulsbudget Om dit project te kunnen realiseren zijn extra investeringen nodig en nemen verschillende partijen extra risico’s. • Voor de utiliteitsbouw is een extra investering in de eigen energievoorziening nodig zodat deze ook aan anderen kan leveren. • De onwetendheid van de consument is een risico voor de verkoop van woningen. Een dergelijk energiesysteem is nog nergens in Nederland in gebruik. • De installaties moeten nog verder ontwikkeld worden wat mogelijk leidt tot meerkosten in de realisatie. • De consument zit voor langere tijd vast aan de gekozen energievoorziening, het commerciële risico ligt bij marktpartijen. Het impulsbudget wordt gebruikt voor de voorfinanciering van het hoofdnet. Hiermee willen we voorkomen dat vanwege risico’s en onzekerheden het project nooit van start gaat.
Verwarmen Kantoren
Uniek Koelen Woningen
Onderwijs Opslaan Uitwisselen
Robuust
RID
TE G A M I L C T SMAR
Verbinden van groen
Feiten en cijfers Financieel: • Totale investering in Groene Ader circa € 3 miljoen • Bijdrage vanuit impulsbudget € 1 miljoen Planning: • Opstellen masterplan de Groene Ader 2011 • Realisatie groene ader, 2011 - 2012 • Vanaf 2012 groeit de groene ader mee met de wijk Toekomstperspectief: • Ontwikkelen groene verbindingen tot ecologische verbindingszone. Verantwoordelijke partij: • Gemeente Roosendaal
Innovatieve samenwerking Verschillende groene gebieden zijn of worden privaat eigendom. De belangrijkste zijn de Paterstuin in het zuiden en het Torenpark in het hart van Stadsoevers. In overleg met de eigenaren kijken we hoe we de kwaliteiten van deze gebieden kunnen benutten voor bewoners en gebruikers. Dit vraagt om nieuwe vormen van beheer en inrichting. Uitgangspunt is dat er een situatie ontstaat die voor alle partijen extra waarde oplevert.
Stadsoevers wordt een stedelijk gebied met veel ruimte voor groen. Om te genieten van de natuur, om te bewegen, te spelen en voor meer biodiversiteit. Grote ingrepen zijn: • Het verbinden van verschillende groene gebieden, de Paterstuin, het Torenpark, het Kadeplein en de Molenbeek • Nieuwe vormen van samenwerking, publiek private samenwerking op het gebied van groen • Het Kadeplein als schakel in de groenstructuur • De gebouwen (dak en gevel) als onderdeel van de groene ader. • Het opengraven van de Molenbeek, zorgen voor een betere waterkwaliteit door het water in omgekeerde richting te laten stromen. Het geschikt maken van de beek voor ontspanning, zwemmen en spelen.
Inzet impulsbudget Het impulsbudget wordt ingezet om op innovatieve wijze stedelijke en ecologische functies te combineren. Onder andere het Kadeplein ontwikkelen we tot een schakel in de groenstructuur en tot een bruisend centrum voor stedelijke activiteiten.
Groen
Torenpark
Kadeplein
Molenbeek
Water Spelen Daken en gevels
Paterstuin
Innovatieve oplossingen De Molenbeek vormt de basis van de Groene Ader. Deze meandert door het gebied en verbindt verschillende groene ruimtes met elkaar. Een oplossing is nodig voor het Kadeplein, hier botsen stedelijke functies met de groene verbinding. We dagen marktpartijen uit het Kadeplein zo in te richten dat het geschikt is voor evenmenten en festiviteiten én een verbinding vormt voor flora en fauna. We gaan technieken benutten om daken en gevels aantrekkelijk te maken voor flora en fauna en het verblijf van mensen. Door het dynamisch inzetten van groen kent het gebied in alle fasen, vanaf de start van de ontwikkeling, groene waarden.
DER
GROENE A
Vergroening gebouw
Feiten en cijfers Financieel: • Totale investering € 90 miljoen, t.b.v. Da Vinci, Stadskantoor, kantoren, woningen en overige functies • Totale kosten t.b.v. daklandschap (groen en energie) € 4,0 miljoen • Bijdrage uit impulsbudget € 1,5 miljoen Planning: • Start nieuwbouw 2012 / 2013 Verantwoordelijke partijen: • Gemeente • Da Vinci College
Op de Locatie Oost is nieuwbouw voor het Stadskantoor en het Da Vinci College gepland. De symbiose tussen de verschillende functies die op deze plek komen maken dit plan uniek. Onderdeel van het plan is het aanleggen van een bijzonder daklandschap. Het daklandschap bestaat uit verschillende maaivelden met diverse functies en verschillende toegankelijkheid (openbaar of privaat). Daarnaast wordt het gebouw aangesloten op het Smart Climate Grid.
Onderdelen daklandschap In het daklandschap zijn verschillende duurzame oplossingen gecombineerd. Enkele onderdelen en de voordelen • Geveltuin, afvang fijnstof, absorptie geluid • Energiedak, 520 m2 PV-panelen • Nat weiland, niet beloopbaar, voor biodiversiteit en verkoeling • Bruin dak, voorzien van 15 cm gewassen puin, voor biodiversiteit en waterregulatie • “Cool dak”, verkoeling, mogelijkheden voor telen gewassen en kleine bomen, biodiversiteit • Waterberging onder voorterrein • Groene atria in woontoren
Effect Het complex met daklandschap krijgt de volgende kwaliteiten: • Een gezond binnenklimaat, daardoor betere leerprestaties en minder ziekteverzuim • Verlaging van energiegebruik met ruim 80% • Extra groene verblijfsruimte • Voorzien in deel van de behoefte aan waterberging, minder piekafvoer • Verhoging van de biodiversiteit • Bijdrage aan algemene gezondheid door het voorkomen van oververhitting in stedelijk gebied
Geveltuin Zonne-energie Groene atria
Water Groen dak Verkoeling Inzet impulsbudget Het impulsbudget wordt gebruikt om een innovatief daklandschap te realiseren. Speciale aandacht gaat hierbij uit naar een goede gebruikfunctie en de relatie tussen het gebruik van het daklandschap en het gebruik en de kwaliteit van de binnenruimte.
Waterberging Grote delen van het dak worden geschikt gemaakt voor het bergen van water. In totaal hoeft er 400 m3 minder bergingscapaciteit gerealiseerd te worden. Daarnaast functioneert het dak als buffer waardoor grote pieken in afvoer voorkomen worden. Een deel van het water verdampt en wordt gebruikt door vegetatie. Hierdoor neemt de totale afvoer van water af.
OST O E I T A C LO
Duurzaam en gezond
Feiten en cijfers Financieel: • Kosten bouw € 17,4 miljoen • Extra investering duurzaamheid € 1,4 miljoen • Bijdrage vanuit impulsbudget € 500.000 Planning: • Start bouw 2011 Verantwoordelijke partij: • Kellebeek College / ROC West-Brabant
Het nieuwe onderwijsgebouw wordt een duurzaam en gezond gebouw. Hierbij staat een integrale benadering voorop. Juist door alle onderdelen van het gebouw en de materialen in samenhang te bekijken is het mogelijk extra kwaliteit te realiseren. Voor leerlingen en personeel is het vooral belangrijk een gezond gebouw te realiseren. Voor de omgeving is het belangrijk te werken aan een milieuvriendelijk gebouw. De ambitie hierbij is te voldoen aan klasse a/b van het frisse scholen programma van SenterNovem. We zijn daarmee een voorbeeld voor andere onderwijsgebouwen.
Gezonde school Een gezonde school realiseren we door te werken aan een excellent binnenklimaat. Hierbij gaat het om: • Voldoende frisse lucht, bij voorkeur op basis van natuurlijke ventilatie. • Voldoende daglicht • De juiste temperatuur, niet te heet in de zomer, niet te koud en geen tocht in de winter • Een goede akoestiek • Gezonde materialen (geen uitdamping van schadelijke stoffen)
Milieuvriendelijk De impact van ons gebouw op het milieu is zo minimaal mogelijk. We werken aan het volgende: • Minimaliseren van het energiegebruik door isolatie, warmtekoudeopslag, betonkernactivering, toepassing zonne-energie en uiteraard de aansluiting op het Smart Climate Grid. • Toepassen van milieuvriendelijke materialen, zoals natuurlijke en gerecyclede materialen. • Aanleggen van vegetatiedaken.
Ventilatie Gezond Innovatie Vegetatiedak Natuurlijke materialen Isolatie Effect • Reductie in energiegebruik voor verwarmen, koelen en installaties, besparing op de jaarlijkse exploitatiekosten • Voldoende daglicht en frisse lucht leiden tot betere leerprestaties en minder ziekteverzuim • Een gebouw dat over de hele levenscyclus het milieu minder belast.
Inzet impulsbudget In dit project passen we technieken toe die nog niet eerder in Nederland zijn gebruikt. Hierdoor kunnen we met recht stellen dat we een voorbeeld voor andere zijn. Het impulsbudget wordt gebruikt om deze voorbeeldfunctie optimaal te kunnen realiseren.
EGE L L O C K E KELLEBE
Proeftuin Stadsoevers, meer dan vier iconen
Relaties en samenhang De vier iconen staan niet op zich zelf maar vormen een integraal onderdeel van de duurzame ontwikkeling van Stadsoevers. • ROC Kellebeek en VMBO Da Vinci worden aangesloten op het Smart Climate Grid • Het daklandschap is onderdeel van de groene ader. • Smart Climate grid wordt gebruikt voor woningen en appartementen • Torenpark wordt onderdeel van groene ader • Gezondheidsboulevard uitbreiden met voorzieningen in de wijk en bij sportfaciliteiten
3. Torenpark De ambitie is hier energieneutrale woningen te realiseren. Uitgangspunt is de trias energetica stappenstrategie van de TU-Delft: • Energie besparen door uitstekende isolatie, zuinige klimaatsystemen, lage temperatuurverwarming, zuinige verlichting en apparatuur • Hergebruik van warmte uit ventilatielucht en afvalwater (douche) • Opwekken van duurzame energie met behulp van PV-panelen (zonne-energie) en vergisten van rioolwater voor energieopwekking. Uitgangspunt hierbij is dat een energieneutraal niet ten koste van andere kwaliteiten zoals bijvoorbeeld wooncomfort en uitstraling mag gaan.
Naast de vier iconen gebeurt er meer in Stadsoevers. Alle partijen spannen zich in om het ideaal van de duurzame en gezonde wijk te realiseren. Een greep uit projecten en initiatieven: • Werken aan duurzame mobiliteit • Gezamenlijke binnentuinen • Scholen met functie voor de wijk • Gezonde infrastructuur • Informatiepunt duurzaamheid • Coöperatieve vereniging Een drietal initiatieven hebben we er extra uitgelicht.
1. Verticale waterslinger De waterslinger is een nieuw en innovatief concept om met water om te gaan. Water dat op gebouwen en straten valt gaat niet direct naar het oppervlaktewater of de riolering maar wordt zoveel mogelijk benut. Voor bijvoorbeeld verkoeling van het gebouw, voor vegetatie op daken en aan gevels, voor toiletten en bomen in de openbare ruimte. Een deel wordt in en op gebouwen opgeslagen voor droge periodes. Uiteindelijk belandt een deel in de Molenbeek en levert een bijdrage aan verbetering van de waterkwaliteit.
2. Zorg en welzijnboulevard Het ROC Kellebeek en Aramis ontwikkelen de zorg en welzijnboulevard. Een combinatie van onderwijs op het gebied van zorg en leerwerkbedrijven. Hiermee kan een bijdrage geleverd worden aan de uitvoering van de WMO en krijgen leerlingen contact met de praktijk en de wijk. Op termijn is uitbreiding mogelijk richting andere voorzieningen zoals bijvoorbeeld de sporthal of het RBC stadion.
Gezondheidsboulevard
Torenpark Kade 37
Mobiliteit
Essent-gebouw
Duurzame woningen
Waterkwaliteit
EN
D
ACHT R K E M A UURZ
2009 2009 2010 2010 Intentieovereenkomst Start 8 Partijen Gemeenschappelijke visie
Impulsbijeenkomst Gezondheid
13 Ideeën Verbindend concept Essentgebouw
Water Energie Buitenruimte Sociaal
Coöperatieve vereniging Duurzame buitenruimte Groene business case Zorg- en welzijnboulevard Duurzame mobiliteit Stadskantoor, VMBO
8 Iconen Torenpark Kellebeek Verticale waterslinger Locatie Oost Smart Climate Grid Groene Ader Zorg en welzijnboulevard Coöperatieve vereniging
Woningontwikkeling Kellebeek College Bestaande bedrijven Gedraaide Molenbeek Energiebedrijf Paterstuin
De komende jaren onderzoeken we hoe we ook de andere ideeën kunnen realiseren.
PROCES
