Enschede kortstondig vestingstad
Prins Maurits verovert in 1597 Enschede zonder slag of stoot! Frits te Lintelo Klaas J an Ui ldriks
M AVRITIVS NASSAVIVS ORANG!J P RL.' KEPS.
De eerste jaren van de Tachtigjarige Oorlog(1568-1648) gingen aan E nschede nagenoeg ongemerkt voorbij. Alleen in 1578 moest het 13 paarden le veren, maar de ellende begon in 1580 toen George van Lalaing, de graaf Rennenberg, stadhouder van Groningen, Friesland, Drente en Overijssel, zich door de Spanjaarden liet omkopen . Door het verraad vatl R ennenberg kwam ook Twente spoedig in Spaanse macht. Drost Gosen Gosensz van Raesfelt van Twickel vluchtte naar zijn bezittingen in het Münsterse. Op I februari 1581 werd J o h an van Voorst van Grimbergen door de P rins van Oranje tot (Staats) d rost b eno emd, terwijl kort daarvoor Johan M ulert van Voorst, drost van Lingen, door ko nin g Philips II tot Spaans drost van Twente werd aangewezen. D e toestand van twee drosten van Twente(Staats en Spaans) zou dertig jaar d uren : 1580 - 1610. I2
/1
Slieps teen
Johan van Voorst werd spoedig gevangen genomen door de Spanjaarden. Drost Mulert koos van 22 februari 1582 tot en met 22 februari 1597 de z es Schepenen van de Raad van Enschede; op dezelfde dag werd de Raad aangevuld me t zes Gemeenslieden die door de g hem etle borgheretl (h et vo lk ) werden gekozen. Toen de drost ook dit laatste meende te kunnen opeisen, wendde het stadsbestuur zich m et su cces tot de stadhouder, Francisco d e Verdugo , die d e drost terecht wees en persoonlijk de gekozenen beëdigde. Bestond er gevaa r voor ee n in val der Staatsen. dan we rd de bezettin g van Ensche de ve rsterkt en we rd de bo eren bevolen het gewas in de stad te bren gen en mo est voo r vo ldoe nde brood en bier worden gezorgd . O p 2 0 no vember 1583 we rd Ensche de door Gelde rse troep en overweldigd en geplunde rd . De strooptoc hten van de Spanj aard en strekte n zich we l ee ns uit tot voo rbij Gild eh ans en Ben th eim. D eze plundertoch ten ginge n m et m oo rd en geweldpleging ge paard, o p bevel van de barb aarse Italiaanse ritmeester M en do . H oe M endo en zij n traw ant en , na de verovering van D eventer doo r M anrits in 1591 , nabij Ensche de in ee n hinderlaag zij n gelo kt en afgestraft door J oachim H endri cks alias Swart en hondt, is uit voerig beschreven in n Sliep steen nr .ao, blz. 15 c.v, In 159 7 wilde M aurits, door h et veroveren van de vestingstede n Rij nb erk, M eurs, G ro l, l3rede voort, Ensche de , O ldenzaal, Ootmarsum en Lin gen , de oos tg rens vana f de Rijn afsch erm en tegen Spaanse in vallen ,
of, zoals het ook w el aanged uid wordt de tuin der N ederlanden sluiten,
D e vesting E nschede Op de platt egrond van Jacob van Deventerfca. r y óç) heeft Ensc he de nog gee n verde digingswe rken. In o ude beschrij vingen wordt Ensc hede in 1597 ee n stad m et verded igingswerken ge noemd. Ee n gree p uit de belangrijkste beschrij vin gen :
Enschede een klcvnc Stadt in Overijssel deiucltiee by Conte Maria Martinenoo, veelJaren aidact .I?heregeert hebbende, met .level I Bolwerceen ronds on: !Jestreecken was bellt:f{ens een dobuelc.I?rajt : Doch 11 'aren die Bolwenken enghe .100 dat sy niet vee! gheU/eldts mochten teghenstaen, ald us Van R eyd . D eze M artin en go , Italiaan van geboorte, was nam en s Philips 11 co mma nda nt van de bezett in g van Ensc hede van ca. I 584 tot aan zijn plo tselinge dood in 1594. In deze peri ode is E nsche de du s vestingsta d geworde n m et bolw erken . Ove r M artinengo en zij n ged rag gee ft Taat uitvoerige inform atie als hij H enri rus ab H öveluit Epe citee rt en ve rtaalt. Anthonis Du yck , en naar hem ook Pieter Bo r, meldt: De stadt lach in eirde wallen, maer sa heel smalle dat se te,i,Zen geen geschut en soude hebben kunnen stam, die buvtengrachte was anders tainelijd« ende binnen noch een grachte, die alleen de huyscn I!fsneedt.. . Van M eter en , ove rge no me n door Orlers, is we l erg w ein ig m ededeelzaam : Enschede..eenen A erden walle ende twee grachten hebbende, een binnen CIIdc een buvtcn... Via Baud artius komen w e weer o ngeveer terug bij de tekst van Van R eyd : Enschede.. .een Stedeken in de Twente ghelegen, eeuen aerdenen wal ende ende twee grachtCII hebbende, jae Coute Mario Martinenyo, die veel jaren hier.I?hcregeert ende /IlIYs ghehouden
luuide, die hadder scven botlc-wcrckcn 0 111her maleen laten, ./'allcqllerellde op
malcanderen . Benthem info rm eert o ns ve rde r ove r de liggin g van de bolw er ken: E én dez er botwerken was "de Du ivelsleenken ", ge/c..l!ell tusschcn de Oidenraalsthe straat, de Va ll Lochemstraat (' 11 den Noorderha,~ell ; [no ot Benth cm : In [632 verkocht het Stift M etelcn dit bou wland aan den R ichter H erman Budde; in de koopakte sto nd, da t de helft to t het de rde deel er van zeer on vru chtbaar was, doordat er ee n wa l en ee n gracht van de ou de vest ing in gelegen had.] het tweede /a.sz in den hoek van de Cronausclic en de Kalandcrstraat; het derde Il'as "den Bri/" in den hoek tussclien den Zlliderh aL~ell en de Kalanderstraat; volgens een desklllldige stonden Ilelïlloede/Uk het vierde en I'i/fde op dl' hoogte I/all de Schoolstraat en de Pijpcstraat, het z esde in den hoek tusschen de Hell,l!e/osch e straat en den Noorderhagen en het zevende op de plaats
vau het t(lZCll woorc/(s;e Larinlesticlit. Na de verovering door M anrits in 1597 we rd Ensc he de o nt ma nteld , d.w .z. de buiten grach t w erd ge de m p t m et het zand van de tu ssen de be ide grac hten gelege n wa l en de zeven bolwerken werden geslecht. De binn en gracht m et po orten en brugge n bleef nog gede eltelijk bestaan to t [862, m aar we rd we l smaller ge maak t, zo dat er hui zen konden worde n geb o uwd langs de bu iten kant va n Labdick , Acht erstraat en Achter ' t H ofj e. H et hele karwei van de on tmanteling heeft tw ee en een half ja ar ge du urd en was gereed in m ei [600. Enschede was m aar max imaa l [ 3 j aar ee n vest ingsta d geweest!
Maurits ' z egetocht Nog in het begin van 1597 ware n langs de oos tgre ns ee n hele reeks sterke vestinge n in Spaanse han den . Hun gar nizoe nen vo rm de n ee n voortd ure nde bedreiging voo r de aang re nze nde geweste n . In één gro te
veldtocht wilde M aurits deze dr eigin g wegne men. Hij begon met de belegering en ve rove ring (10-20 aug. ) van R ijnb erk ttcn zu ide n van Wesel) en M eu rs(zS aug .-3 sept.) . Daarn a trok hij m et zij n troepen de R ijn o ver en sloeg o p I S septe m ber het bel eg o m Grol (Groenl o). Pas na zw are , moeizam e strijd veroverde M anrits G rol(27 sept.) . Oo k de val van Bred evoort kostte h em m eer tijd en m oeit e da n ve rw achtrz - n o kt.). Daarom h e~fr NIm/rits SUil KrUgs-l'o/ck wat rilst en I'e/versch illgh toe-ge/atell overmits d ct! besl/laerlijckell l/le<~, II le/k hij 1'001' 11a111 te doen 110 Enschede, O ldenseel en Ootniacrscu : desc kon nauwcliix in vier daLlZeIl ,lZedaell iocrden.. . T oe n de solda te n wee r o p krachten geko me n wa ren, br ak het leger o p 14 o kto be r o p , o m in oo stelij ke richting over S üdlohn, Stadt lo hn, Ahaus, Epe en G ro na u tegen de middag van 18 o kto be r voo r Ensc he de te versc hij ne n. D eze toc ht was zee r mo eizaam ve rlope n , o mdat door
1597 E.. N S C H E DE
..
.'
#,' ••
. .....&...:.0, • • •
R (,{'<'II.'·lml'flá d :I'lII i !1!1',/11 //1'1 /ldçl! 1'tII1 Fil.'t!lI'df' fil '597 door AIIIOII f( 1'IW('f'.' , ('p /h/J':' 1'tII1 dl' p/fl//l;I!rtJlld l'I/II j'U'O!JII.' l'tllI D l'fll'lIIl'r(ál .156..'i) , /lclf:l!mi(I!,I'pn'lIIf'II
uir Orla: f'II dl' .riltll'ni!1! 1',/11 dl' bt>lwl'rkl'lll'o(I!I'IIJ' IJl'llrI/I'IlI 11
Sliepsteen
13
PRINS MÀURITS ' TOCHT DOORTWENTHE IN 1597 door JACOB TER MEULEN Ewonnenwas ook Me urs en doo Trök Maurits oaver ' n Rhiene Naar' machtig starke Grol toa, Daar maakte lieè mennige miene.
Dat is gebuurd waar de Knäpse steet Dat Toete n nog mag heeten . Dee ' t Wage ler en ' t Ballast weet Zal 't Slagman ook wal weten .
Tot onder zienen starken wal Ook lööt hee schansen bouwen En bracht d öör mengen kna l en val Den Spanjaard in benauwen <.:
d'G algenmörsch dee ken i-j j oo Woar-Hö lterhof mos bommelen En de Kroedhö fte naar 't Slagman toa Dee k ön i-j licht opschom melen.
Meer vöör zich Grol nog gafgeheel Mos 't Goorsche 'tvendel strieken ~ En 't'Bredevoordsche stark kasteel Mos kort noa Grol ook wieken.
d'B ottenkamp, daar is het graf Van allen dee d' er bleven En ' t Allemansveld stön Maurits of Vö ör wat ze van roovers leden.
Now was d'er in den Achterhook Vöör em niks meerje véégen , .Doo gung heê ook op Twenthe los, Al was 't langs slechte wége.
Van hier gunk hee op Oldenzel Den Spanjaard daar te temmen, Meer Oldenzel was'nich zoo wel As Enschede te nemmen.
Daar wasnen heer van Hölterhof, Dee har ne heele bènde, Dee maakte ' t plundererîal te grof .En braèht niks as ellende.
Meer Mauritswus vöör alles raad , Dee Oldenzelsche muren, Dee kannen vö ör zo' n knap soldaat Meer een paar dage duren.
Vóór oet vöör zienen zwoaren tros Stuurt Maurits dappere knechten Dee masten op den streuper los Eneerlykmei èm vechten.
d' Bisschop van 't Mu ûsterlaànd Begon now mooi te schrikken, Daarom dö hee nen afgezaant In Maurits' leger schikken.
Meeeerlyk yecht/ t j anhagel nich Verscheiden zag m 'n tommelen, De anderen oavergaven zich, d'!I0pl}1al) mostebommelen.
En ' t Hoes te Benthemjteugderém Wal.feestelyk'te gaste , Vandaar gunk hee naar 't Emselaand Urn Lingen te y~rass~n.
.En doo now Maurits kwam ter stèè Waar 't slachtveld was ehoalen En de trömpetters bloazen dee, Kwammen oet de stad de oalen,
Vöerwoar, dat was nen gróóten Geus Dee ' t Schipken recht'kon'sturen Drömblif ook eeuwig onze leus: "Oranje dat zal duren!'
Dêevre ûgen vöör een Enschede Pardon enmeddelieden En Maurits stemde met eer mee, "'D at gaf ' n groot verblieden.
aanhoude nde regens den wegh oick anders seer quaet ende boos was, en met veel vertraging, waardoor des avonts bij dondeer met seergrote conjusie ende desordre elcx hier ende daer op een camp ofte aen een hegge quartiel' nemen moest. R eeds op 8 oktober waren klein e afdelingen ru iters op verke nning uitgezo nd en . Duy ck besch rij ft: Desen dach[8 ok t.] wordej an A ertss. de Ro y commandeur vande treekpeetden met enige ruyterengesonden 0111 den wech naer '4
11
Sliepsteen
Oldenz eel ende Enschede te besicn, waer men best mettet geschllt SOlide kennen heen commen, omdat men staet niaeckte tetstont naer tueraveren van dese plaetse[Bredevoort] derwens te gaen. Op 9 ok tob er ontmoett en deze ruiters eenige soldaten van Enschede, die op hosart ,l?eweest waren, die se naer eenige moeyte ende verwachten kregen ende aentroJfen op een groot velt, ende sloegen 10 van dien doot ende kregen ] 6 gevangenen ende brachten se noch desen
datli tot Vrede, maer daer verstaende dat Brevoort vero vert endegeptundert was, lieten 9 van dim, die geqlletst waren, gaen... O//l tijdinge van de andere geljangenen te brengen, ende brachten de 27 des volgende daechs in 't leger, die een groote veswaceinge in 't garnisoen van Ensdiedetwelcee anders deyn was) sullen maken. Van de overige gevangenen vern am Mauri ts dat het Spaanse garnizoen van Enschede zich in ben arde po sitie bevond .
Klare taal
behoorde te daneken. Op [9 o kto be r
N a de o pgelo pen vertragingen w ilde M anrits vaart ze tten ac h te r de veroveringen. H ij kwa m m et zijn troe pen voo r E nsc he de o p [ 8 o kto be r, stel de zijn tro ep en in slago rde o p e n zo nd zij n tro m pe tte r naar de stad o m d eze op te eisen , on de r ve rw ijzing naar de verove ring va n G ro l en Bred e vo ort. met drc)'ghcn
[ 597 w erd Ensc he de definitief Staats: Ensc he de viel wee r o nder de m acht van Riddersch ap e n Sted en, o fw el de Staten van O verij ssel , e n va n J ohan van Vo orst ten Grimberge , dro st van Twente n am en s de State n va n Overijssel; het calvin isme werd de h eer sende go dsd ie nst. Na d e o ntma n te ling van d e vesti ng in 16 0 0 had Ensc h ede haar strategisch bel an g ve rlo re n .
dat hvsc alle den (OP sonde brccclec», indien ft )' niet 't Geseltut eeneu sclieute nieste doen. N am en s de bezetting insp ect eerd e n , o p ve rzoek va n M aurits , luiten ant Grootvelt e n sergea n t Vasqu es h et gesc hu t. begeleid do or j onker Piet er va n der D o es. Na terugk omst in de stad verklaarden zij zic h nog di ezelfd e avon d bij voorbaa t b ereid de hop elijk ee rvolle voorwaa rde n va n Z ijne Excelle n tie te aanvaarde n . De Pr ins stelde hu n de voo rwaa rde n dat zc terstond uit de stad m o esten ve rt re kke n m et vaa nd els, wa pe ns e n bagage naar de overzij de va n de M aas. Bo vendi en m o esten ze bel o ven ge d u rende 3 m aanden ni et te di en en in h et Spaanse leger aan deze zij de va n de M aas. Vcrd er mochten de geestelijcke ende alle andere personen, die souden wil/en, met huer 11 vitreeleen. D e bezetting accep tee rde de vo orw aarden , m aar ve rzoch t uit stel tot vro eg in de volge n de m orgen . Ook kree g de Prins h et verzoek zij n leger di e n ach t buiten d e stad te h ouden, om p lu ndering te vo o rko m en. T enslotte kw am de vraag zic h te m o gen uitrusten m et wage n s e n kar ren va n de stad, m et de bel ofte van ve rgoeding daarvan . D e feitelijke ove rgave van Ensc hede vo n d plaats in de vroege oc hte nd va n [ 9 o kto be r: S)'n Excellentie soud bil/I/en Enschede de Conipao nie [lanJaqlles M eurs en deden den vvaud by den Heen' Van den Tempel afnemen den Eed, datsc in drie uiaenden aen desc zijde fla n de M ase n iet dienen SOl/den; daerna togen beyde Veendelen [la l/ Vasq /les en G rotevelt uvt, sterk wesende t'samen 10 8 mannen. M aurits kon tevred en zij n over de sne lle overgave va n En schede en zijn tocht voo rtze tte n naar Olden zaal, O otmarsum en Lin gen. H et was goet tijdt L~e won n en in desen laten tijdt desJ acrs ende onghes ta d(~h weder. D aerom men Codt te meer
G ro na u nad erde , bra cht genoemde ru it erij h aar ka m p over n aar 't W ageler en steld e zich van d aar ui t in ve rbin ding m et het leg er, zo b eschrijft Benth em. D it ve rhaa l zo u ee n verklaring ku nn en zij n vo or de ove rlevering, di e to t begin deze ee u w besto n d o n de r d e Usseler bo er en : Manrits had bij h et o peisen van d e stad zij n h o ofdkw arti er bi] den Vlceibosch in den Usselcr Est]: en bij de ove rga ve va n de stad ac h te r het W ageler, rechts va n de H e ngelo se straa t. Bo v en gen oemd Vli erbos. ook wel Mauri ts-beuinlee ge h ete n , is al vaa k o mge ha kt, m aar steeds onuitro eib aar ge ble ke n. M en zegt ook dat N ap ol eon hier e nk ele dagen zijn krij gskas liet bewaren .
A llemansveld
Zi/{Jcrm/H'lIlIIi!(/
/1(/11
c .l'tlll Er/tlcr
111t1l1ril.' ' veldrochr "tlll '59i
11. (/.1'.
q/beeld'i!r; pml/liw:
o.K.T
Vo lksoverleveringen R ond de p ersoon e n h et leger va n M anrits zij n, naar aan leid ing van de veroverin g van Ensc he de in 1597, verhalen o ntstaan . D eze zij n ee uwe nlang doo rv erteld, h o ew el ze hi storisch ni et juist kunn en zijn , gele t o p de be schikbare bronn en .
Vlie rbos Op Usseler es Ee n sterke afdeling ruiterij uit Maurits' leg er zo u o n der leiding van jonker Van der D oes over Haaksbergen en H onesch ge tro kke n zij n en gekampeerd h ebb en bij den Vleetbosch in den Usseler Esch, om de aankomst van de h oofdmacht af te wach te n . T o en d eze van de ka n t van
N a de val va n Ensc he de smee kte n d e burgers M au rit s ee n einde te m ak en aan de praktijk en va n de H eer van H olte , de rov erh o ofdman di e o p de H öltcrh of w oonde . M auri ts' solda te n verslo egen d e ro ofridd e r. namen de Hölterhof sto rm end erhan d in e n stak en d eze aan d e vier ho ek en in brand. D e ro vers we rde n naar Ensch ed e afgevoerd e n voo r de P rins gele id, die zij n tenten h ad o pges lage n ac h ter het W agcl er. H et vo n nis was weldra geveld: alle n, d e H eer van Holte in h et midden , werde n o p de Ga/g enmörsch o pgeha ng en en hun lijken werden b egrav en op de Bottenkamp , D e b ezittingen va n de H eer van Holte aan en in ' t Aarrisveen sch onk M au rits aa n de stad En sch ede, als ve rgo ed ing voor al wa t zij te verduren hadden ge ha d va n de ro ofridder. Sedertd ien h eet dit terrein A lle niansveid, w ant alle m an in Ensc h ede had er eve nveel recht o p . O p 1 8 decemb er 18 0 8 w erd ee n deel va n d eze bezittinge n verkocht.
] acob ter Meulen In he t gedic ht Prins Malirits, tocht door Twenttie in 159ï va n de fab rikant Ja cob ter M eu len (E nsch ede, 10 april 1805 Vr eden, 2 I sep tem b er 188 0 ) vinden we ee n weergave van de ove rlevering en zo als die nog b estonden tot diep in de i oe eeuw. H et ge dic h t is opgenom en in d e 1/
Sliepsteen
15
0 115 T u.entlie, proza en opcr Tweuthc, same nges teld doo r G .J. ter Kuile[ sr. ] en uitgegeven bij H ilarins te Almelo in 19 19.
bloemlezin g
poëzie uit
CIl
Bro nnen :
- Ill audar tius. W.I , De N assausdie Ol,r/,~~lim: A.l1Jeeldi 'J.~II/',
Veld-siageJl,
ende
lkscli rij!'i, (~li e ('
alle de
13e l~~eriJl.~m en au d 're notahe le
.~escli iedm issell ,
glievallell in de Nederlanden,
Ccducrendc d \'or/<'glie I~~lims dm
CO Jl ill.~Ii
I'all
Spangien, Amsterdam 161 5. 6S6 : - Benth em. A .C m ., Geschiedenis I'all Enschede m z i jne Ilaasle ollJgrl'illg , twe ede dru k . Ensc hede 1920 .98- 10 3; - Bor , !' .C hr. , Ven'o{~Ii 1'<111 de Ncdedandschc
Oor/oglim, se deel, Amsterdam 1623, fo l. 5 I ve rso ; - Sin nin gh e, j.R.W .. Overijselsch Saoenboele. Z utp hen 1936, 19 5- 196; 245 :
- JOI/rJ/aal /Jall Antho nis Duvel: (1591- 1602), uitgegeven do o r Le dew ij k M ul der, ac deel, D en H aag! Arn hem 1864. 379 ;387-3 95 ; - H oek , j.J .. De veldtodu I'all Prins Manrits in 1597. D en H aag 1914 , 9 2- 94; - Kikkert,j. C .. Manrits I'all Nassau, W ccsp
19 8 5: - M et eren , E.van , Conuncntaricn Q(tr
Mcuioricn Vall dm Ncdedandtschcn Slarl !Hmulel !O
OoriogeJl , hcgill ende voortçauck 1(1/ dm [ acre 1601, Leeuw arden 16 50 , 314 ;
- Stroin k , L.A ., Stad CJl Land van Twente, ze dru k , En schede 196(,,27 1- 272;
- T aar, 0 ., B eelden uit het vcrleden P
- lViihelIIJ en Maurits /,a Jl ,VaSS
1(,
11
Sliepsteen
