Prijsvolatiliteit op wereldvoedselmarkten: trends, problemen en de kansen voor land- en tuinbouw in Nederland Michiel A. Keyzer
Stichting Onderzoek Wereldvoedselvoorziening van de Vrije Universiteit www.sow.vu.nl
Ledenbijeenkomst Agro Business Club Westland Monster, 4 November 2010
SOW-VU: mandaat
•
Stichting verbonden aan VU – Opgericht in 1977, na in 1972 gestarte wereldvoedselstudie voor Club van Rome – Financiering OS (BZ), LNV (ELI),VU en internationale instellingen
•
Doelstelling: – Onderzoek naar oorzaken van armoede en honger – Formuleren en evalueren van beleid mbt voedsel, landbouw en ontwikkeling om armoede en honger te verminderen
•
Multidisciplinaire, kwantitatieve aanpak vanuit – – – – –
Economie Bodemkunde en hydrologie Agronomie en ecologie Voedingskunde Wiskunde, statistiek en systeem analyse
SOW-VU: sinds 1977 werkzaam wereldwijd: afgeronde en lopende projecten Voormalig Oostblok: planning decentralisatie landbouw Ukraine: rurale studie
Midden-oosten: armoedesurveys water management West Afrika: Voedselzekerheid Ghana: gewasverzekeringen Burkina Faso: tomatenketen Benin: Water management
Bilateral projecten Regionale projecten Internationale studies
Caucasus: armoedesurveys Water management
EU: Hervorming GLB Senegal: Gevolgen Bodemerosie Nigeria: lange termijn planning Sub-Sahara Afrika: effecten voedselhulp
China: transitie landbouw Ethiopië: erosie, WTO, nomadische trekroutes Afar regio
Sub-Sahara Afrika: redenen voor het falen van de Groene Revolutie
Thailand en Indonesie Bangladesh en India: planning
Overzicht
I.
Marktontwikkelingen sinds 2000
II. Schaarste en prijsvolatiliteit: kan de landbouw het nog wel aan? III. Opties voor Nederlandse land- en Tuinbouw
I. Marktontwikkelingen sinds 2000: Voedselcrisis 2007-2008, en nasleep 2009-2010 •
Voedselcrisis 2007-2008 -
•
Na jaren van gestage groei in vraag en stabiele lage voedselprijzen ineens torenhoge voedselprijzen, rellen in steden, stijging aantal ondervoeden
Hoe kwam het zover? -
Minder goede oogsten zuidelijk halfrond, lage beginvoorraden Biobrandstof: verhoging en subsidies verplichte bijmenging in benzine -
-
plotselinge stijging vraag maïs (bioethanol, VS) en oliezaden (biodiesel, EU)
Exportstops als reactie -
Tarwe: Oekraïne Rijst: India, Thailand, …
- Termijnmarkten voedsel uit het lood -
•
2009: druk van de ketel -
•
Goede oogsten in Noordelijk en Zuidelijk Halfrond Wereldwijde recessie Bioethanol bereikt de grens van mengabsorptie autopark VS (ca 4.5%) En toch: voedselprijzen nog hoger dan in 2003-2005
2010 prijzen lopen op -
•
Speculanten, kredietcrisis,
conjunctuur trekt aan, vooral in Azië maar ook biobrandstof VS, misoogst+exportstop tarwe Rusland, slechte moesson India, geen topoogst maïs VS, matige soja in Brazilië… speculatie reageert daarop
Verloop wereldmarktprijzen 2003-2010 illustreert dit:
Wereldmarktprijzen:
maïs reageerde als eerste in 2007 maar paste sneller aan via veevoervraag en ruimere markt
Graanprijzen, US$/ton 500
400
300
Tarwe
200
Mais Gerst
100
0 2003M1
2004M1
2005M1
2006M1
2007M1
2008M1
2009M1
2010M1
Bron: IMF
Wereldmarkt 2009-2010:voedselprijzen trekken aan maïs en sojaolie volgen ruwe olieprijs (biobrandstof & conjunctuur)
Prijzen brandstofgrondstoffen, 2000=100 500
400
300
Ruwe Olie Mais Soja olie
200
100
0 2000M1
2002M1
2004M1
2006M1
2008M1
2010M1
Bron: IMF
Wereldmarktprijzen: Soja
geperst tot sojacake (veevoer) en sojaolie: olie drijft de prijs vanuit vraag biobrandstof
Soja en sojaproducten, US$/ton 1600 1400 1200 1000
Cake
800
Olie Soja
600 400 200 0 2003M1
2004M1
2005M1
2006M1
2007M1
2008M1
2009M1
2010M1
Bron: IMF
Wereldmarktprijzen: vlees
tot 2009 nauwelijks prijsstijging vleesvraag was niet de oorzaak van crisis
Vleesprijzen, USct/pound 180 160 140 120 Rundvlees
100
Varkensvlees
80
Kippenvlees
60 40 20 0 2003M1
2004M1
2005M1
2006M1
2007M1
2008M1
2009M1
2010M1
Bron: IMF
Voedselcrisis deed de honger stijgen (FAO schattingen)
II. Schaarste en prijsvolatiliteit: kan de landbouw het nog wel aan? • Tussen 1900 en 2000 ging het zeker wel • Succes leidde zelfs tot hele eeuw van prijsdaling
• % jaarlijkse verandering wereldmarktprijzen 1900-2000: −0.9 % Rundvlees −1.0 % Maïs
Tarwe Cacao
+1.0 −1.1
• Maar het wordt anders: grafiek tarweprijs 1960-2010 Groen in constante dollars, rood in lopende dollars Prijsindices tarwe, USA 300 Reëel (CPI VS) Nominaal
1982-84=100
250 200 150 100 50 0 1980M1
1985M1
1990M1
1995M1
2000M1
2005M1
2010M1 Bron: BLS en IMF
Schaarste: “footprint” per individu vrij stabiel wereldwijd •
Aanhoudende schaarste door bevolkingsgroei, vraag veevoer, biobrandstof, en in het algemeen door overgang naar biomassa voor niet-voedsel doeleinden (biobased economy)
•
Niettemin: in droge stof equivalenten gemeten stijgt het per capita gebruik (=productie) van hoofdgewassen (inclusief veevoer) de laatste dertig jaar wereldwijd heel langzaam, maar wel lichte stijging sinds 2005 (biobrandstof) Hoofdgewassen, w.o. granen, drogestofgehalte 600
[kg DM/caput]
500 Hoofdgewassen, totaal
400
Granen
300 200 100 1961
1969
1977
1985
1993
2001
2009 Bron: FAOSTAT
(Schaarste:) terwijl de vleesproductie per hoofd toch met een derde is toegenomen
Vleesproductie, totaal en per capita 300
50
250
40
200
30
150
20
100
10
50
[kg/capita]
[Mln ton]
Vlees, totaal (Linkeras) Vlees, per capita (R.as)
0 1961
1969
1977
1985
1993
2001
2009
Bron: FAO
• Verklaring: verbeterde efficiëntie (voederconversie, ziektebestrijding) veeteelt, overgang naar groenten, minder consumptie granen en knolgewassen, minder fysieke arbeid • Daarom, voor voedselvoorziening is - Biobrandstof de grootste bedreiging - Bevolkingsgroei van 6.7 miljard nu, maar ca 9.5 in 2050 de grootste uitdaging
Prijsvolatiliteit: Aard en oorzaken Hier: volatiliteit als pieken van een paar maanden, die zijn ontstaan door samenloop van omstandigheden: •
Biobrandstof – – –
•
Macro – – –
•
kartelafspraak OECD landen om voedselprijzen te verhogen koppeling voedsel aan oliemarkt: prijspieken voor olie komen binnen (tuinbouw!) voedselprijzen wilder door prijsongevoeligheid van vraag naar biobrandstof
gelijktijdige fysieke groeicycli door globalisering: langere, hogere golven daarbinnen ongelijktijdige financiële cycli: OECD-landen vs opkomende landen schommelingen wisselkoers US$, Euro, Yen: variabiliteit voedselprijzen
Internationale handel – –
liberalisering landbouw markten: schokken bereiken steden ontwikkelingslanden exportstops: • •
•
2008: India rijst (o.a. blokkade naar Bangladesh), Oekraïne tarwe 2010: Rusland tarwe
Financiële markten –
speculatie/nervositeit/disfunctioneren op Chicago termijnmarkten tarwe, •
–
waardoor pieken langer duren
verschuiving van participatieconstructies naar financiële producten •
financiering prijsgevoeliger, ruimer, anoniemer en harder: “you always walk alone”
III. De kansen voor land- en tuinbouw: Omgaan met neerwaartse trends en schokken •
Land- en tuinbouw hebben te maken met - neerwaartse trends: marktverzadiging, productiviteitsstijging trager dan buiten de landbouw - tuinbouw: neiging tot overinvesteren - schokken: prijsschommelingen, weersomstandigheden en ziekten
•
Deze trends dwingen bedrijven tot innovatie en schaalvergroting, steeds meer lenen om een rendement te halen dat gemiddeld net boven de rentevoet uitstijgt - maar daar soms beneden valt, waardoor kwetsbaarheid voor schokken optreedt - overproductie ligt op de loer - kwetsbaarheid wordt versterkt door lenen tot dicht bij de kredietlimiet en door plicht tot uitkopen van mede-erfgenamen
•
Op schokken stellen (gezins-)bedrijven zich in via: - afscherming tegen weersomstandigheden en ziekten: besproeien, kassen, bestrijdingsmiddelen enz. - aankoop financiële producten: termijnhandel, gewasverzekeringen
•
Daarnaast roep om bescherming door overheid (GLB, energieprijzen…) - tegen marktverzadiging: biobrandstof, areaalpremies, melkquotas, GMO’s tuinbouw - tegen buitenlandse concurrentie en prijspieken: importbescherming
•
Maar deze bescherming heeft zijn langste tijd gehad - L&T moet naar de eigen instellingen kijken: verwerking, retail, banken
Financiële producten kopen of participatie aangaan? •
Het gaat erom rendement te halen uit de productiefactoren - arbeid, grond en kapitaal - niet blindstaren op productiecijfers en prijzen van producten, of energie
•
Nu wordt alle vermogen vaak door één bedrijf opgezogen - weinig ruimte voor belegging elders - levensstandaard ondernemer beperkt, ondanks aanzienlijk persoonlijk vermogen
•
Kapitalist moet zich ook als zodanig gedragen - balans zoeken tussen vrijheid en gebondenheid -
ligt anders voor goederen dan voor productiefactoren
- niet met hoed in de hand om lening vragen, want dan pakt het bankwezen de vrije ruimte
•
Overweeg ipv lening een participatie, die ruim genoeg is om eigen belegging elders te dekken - heeft zeker nadelen: -
minder transparant ook qua prijs, minder concurrentie, minder autonomie profiteert momenteel minder van lage rente kwetsbaarder voor vage consultancy adviezen
- maar trekt les uit kredietcrisis en volgt Aziatisch model: -
verbetert risicodeling met kapitaalverstrekker versterkt band met familieleden, participatiemaatschappijen, afnemers (retail) enz betrekt ook nieuwe partners: voor tuinbouw NL eventueel elektriciteitsbedrijven
Opties voor AGF-ondernemers
• Steeds dreigt de overproductie - door schaalvergroting gefinancierd via bankleningen - en terwijl de rente historisch laag is, toch moet bank nu al veel afschrijven, want al te brede faillissementen zouden de schaalvoordelen op sectorniveau en de onderpandwaarden aantasten
• Productiebeperking via onderlinge afspraken werkt niet - o.a. omdat anderen er dan met de buit vandoor gaan
• Wend productiefactoren flexibeler aan - stop niet hele hebben en houden in je eigen product - splits (ook mentaal) de functies werknemer/bewoner/eigenaar Ù ondernemer/telersvereniging - overweeg ook verkoop van bedrijf met betaling in aandelen - dat beperkt zowel de overproductie als de schokgevoeligheid
• Werk niet alleen met bankkrediet, trek ook risicodragend vermogen aan - participatie via aandelen door investeerders binnen en buiten keten - leg vast dat erven aandelen krijgen, maar zonder uitkoopverplichting - investeer zelf ook buiten de eigen keten
Samengevat:
• Nieuwe GLB moet prijsvolatiliteit niet als excuus gebruiken voor - complexe interventies via voorraadbeheer - handelsprotectie - ingewikkelde financiële steunconstructies
• Biobrandstofbeleid is kartelafspraak om prijzen op wereldmarkt omhoog te werken - levert Europa alleen via die hogere prijs wat op - valt niet uit te leggen aan landen die zelf van iedereen horen dat ze hun markt moeten open gooien
• Land- en tuinbouw zouden binnen Europa wel voor hun eigen schokbestendigheid moeten kunnen zorgen - vrije export belangrijker dan importbescherming
• Maar AGF-ondernemers: “Don’t walk alone” - laat je niet meeslepen in grote initiatieven waarin je ondergaat in de massa - zoek naar joint venture constructies op de maat van je eigen bedrijf - en spreek je banken daarop aan
Prof.dr.M.A. Keyzer Stichting Onderzoek Wereldvoedselvoorziening Vrije Universiteit © SOW-VU 2010
© SOW-VU 2010
