Presentatiedossier tentoonstelling SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
WAAROVER GAAT SHOCK! 1914?
19 14
EXPO Op 4 augustus 1914 trekken Duitse troepen de grens over. België verkeert in shock. Sinds 1839 is de neutraliteit een waarborg geweest voor het behoud van de vrede. In de zomer van 1914 komt daar abrupt een einde aan.
Het Rijksarchief in België, het CEGESOMA en de Koninklijke Bibliotheek van België reconstrueren in deze tentoonstelling de chaotische weken van de zomer en het najaar van 1914. Dag na dag kan de bezoeker deze traumatische gebeurtenissen opnieuw beleven aan de hand van officiële berichten, de geschreven pers en persoonlijke getuigenissen.
Maar de ambities reiken verder: het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog stuwt de ontluikende massamedia naar een eerste mondiaal hoogtepunt. Welke zijn deze informatiekanalen en hoe betrouwbaar waren ze in 1914? Drie generaties later zijn de snelheid, de vorm en het aanbod van informatie geëxplodeerd. Radio, televisie, internet en sociale media hebben de oorlogsverslaggeving ingrijpend veranderd. Deze thema’s geven de tentoonstelling een eigentijdse en universele dimensie die de louter historische invalshoek overstijgt.
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/2
HET TENTOONSTELLINGSPARCOURS?
19 14
EXPO De media als 4de macht in Europa In het begin van de 20ste eeuw werd de publieke opinie bijna volledig gevoed door de geschreven pers. De pers was vluchtig en liet zich leiden door de waan van de dag. De publieke opinie was geneigd tot razernij en verviel snel in paniek, maar was ook uitgesproken veranderlijk. Dit laatste bleek uit de manier waarop de massa in de chaotische zomer van 1914 werd geconfronteerd met tegenstrijdige impulsen die elkaar in ijltempo opvolgden.
SHOCK! 1914 De oorlog kwam als een ware Shock voor het neutrale België. Bijna een eeuw nadat Napoleon bij Waterloo werd verslagen, werd de Belgische bevolking in 1914 opnieuw met oorlog geconfronteerd. De Belgische neutraliteit bleek voor de Duitse keizer, de neef van Koning Albert I, slechts een vodje papier.
Op 4 augustus viel het Duitse leger België binnen in hun poging de Franse versterkingen aan de Duits-Franse grens te omzeilen richting Parijs. De inval ging gepaard met ongeziene terreur tegenover de burgerbevolking en het eeuwenoude erfgoed in cultuursteden als Leuven, Mechelen, Dinant, Andenne,… Anderhalf miljoen of één vijfde van de toenmalige bevolking sloeg op de vlucht. Niet enkel België maar de hele wereld reageerde geschokt. Getuigen aan het woord: de Augusterlebnis, Spirit of August Hoe reageerde de bevolking op de Shock van de oorlog in Luik, Brussel en Antwerpen? Angst en onzekerheid heersten, een minderheid in de steden liet zich opzwepen door een opgeklopt oorlogsenthousiasme en patriottisme in de pers en keert zich tegen de Duitse bevolking in België, men zag overal spionnen. Desinformatie, contradictie en onzekerheid zorgen dat de meerderheid van de bevolking in angst afwacht. Zij die met de realiteit van de oorlog worden geconfronteerd sloegen massaal op de vlucht.
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/3
19 14
EXPO Hoe werd de bevolking geïnformeerd ? De Duitse inval op 4 augustus dompelde het land in chaos. De nieuwshonger was groot, maar de informatiebronnen waren zelden betrouwbaar. Daarom konden roddels, geruchten en chaos snel om zich heen grijpen. Er deden verhalen de ronde dat Duitse spionnen overal actief waren. Ze zouden zelfs het Brusselse drinkwater vergiftigd hebben. Overal werden onbekenden door overijverige politiemensen, soldaten en burgerwachten opgeleid. Wie echt veel wantrouwen had gewekt, liep het risico op een vuurpeloton na een korte procedure voor een krijgsraad. Honderdduizenden Belgen gingen op de vlucht. Honderden dorpen werden door een groot deel van hun inwoners verlaten.
De focus ligt in de eerste plaats op de media tijdens de begindagen van de oorlog en op hun invloed op de publieke opinie. In tweede instantie biedt deze ruimte verdere duiding bij de historische gebeurtenissen aan het begin van de oorlog.
Wat als er morgen oorlog uitbreekt ? We moeten absoluut benadrukken dat de geschreven pers in 1914 een feitelijk monopolie had op de zogenaamde ‘massa-informatie’. Pas in het begin van de jaren 1930 begon de radio dit monopolie heel schuchter aan te vallen. Later kwamen daar ook de televisie bij, vanaf de jaren 1960, en het internet tijdens de laatste jaren van de 20ste eeuw. Waar vernam jij het nieuws van 9/11? De Eerste Wereldoorlog heeft de 20ste eeuw op ingrijpende wijze gevormd. Een eeuw later kijken we terug op een explosie van media…
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/4
HOE ZICH INFORMEREN IN 1914?
19 14
EXPO In 1914 leest al wie zich wil informeren de krant. De grote bloei van de 4de macht, die nu werkelijk haar hoogtepunt bereikt, is het gevolg van verschillende zowel technische als maatschappelijke factoren. De technische vooruitgang versnelt de industrialisering van de geschreven pers. Telegraaf, telefoon, persagentschappen, nieuwe drukprocedés, het spoorvervoer, de distributie in winkels en kiosken, illustraties … Dankzij de grotere oplages (250.000 voor Le Patriote in België) en het succes van reclame dalen de verkoopprijzen voortdurend.
De democratisering van de samenleving haalt niet alleen voordeel uit deze technische ontwikkelingen maar stimuleert ze ook. De jonge democratieën geven, hoewel beperkt, de bevolking een stem. Dit debat werd volop gevoerd in de vele vlugschriften, kranten en opiniebladen die eind 19de en begin 20ste eeuw massaal het levenslicht zagen.
De publieke opinie voedt zich met de standpunten die de kranten innemen; die kranten schikken zich op hun beurt naar de eisen van hun lezers en brengen niet langer alleen verslag uit over louter politieke thema’s maar ook over pedagogische en educatieve thema’s (vrijetijdsbesteding, praktisch leven, sport …) met als doel nog meer invloed uit te oefenen op hun lezers.
Ongeacht het politieke regime houden bewindslieden rekening met deze nieuwe politieke speler en laten ze debatten ontstaan en aanspraken groeien in deze nieuwe publieke ruimte: in België gaan de debatten over de schoolplicht, de dienstplicht en het stemrecht. Het opengooien van het politiek debat zet steeds meer mensen ertoe aan om zich te informeren; aldus wordt de pers de vaandeldrager van de emancipatie maar ook van een zekere demagogie. Populaire thema’s zoals het nationalisme in Centraal- en Zuid-West-Europa of de internationale betrekkingen beroeren het grote publiek en nopen bewindvoerders ertoe om hun beslissingen af te stemmen op steeds extremere opinies.
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/5
19 14
EXPO Met een honderdtal dagbladen en ongeveer duizend andere periodieke publicaties in België waren kranten destijds, samen met affiches en officiële aankondigingen, de enige informatiebron. Terwijl ze nu eens invloed uitoefenen en dan weer zelf bepaalde invloeden ondergaan, bestaat er een niet aflatende wisselwerking met de beleidsmakers en het grote publiek. Daarbij probeert elke partij de andere te sturen zonder zelf haar integriteit te verliezen. Bijgevolg dichten sommigen de pers een nog belangrijker rol toe en beschouwen ze buitenlandse kranten als vertolkers van de officiële standpunten van de bewindvoerders in andere landen en van de tendensen bij de bevolking. Het citaat van Bernard van Bülow in 1908 Duits minister van Buitenlandse zaken liegt er niet om: “De meeste conflicten die de wereld de afgelopen tien decennia heeft gekend zijn niet voortgevloeid uit Koninklijke ambities of ministeriële samenspanning, maar uit de opruiing van de publieke opinie, die via de pers en het parlement de bestuurlijke macht heeft meegesleept.”
In augustus 1914 beleeft de Belgische bevolking het Duitse ultimatum en de dreiging met oorlog, alsook de ontwikkelingen aan het front, via de kranten. Later kwam er de censuur, in een eerste fase om geen informatie over het Belgisch leger te verspreiden en nadien opgelegd door de bezetter. De oorlog had echter nog andere gevolgen voor de pers, door een belangrijke plaats toe te kennen aan het beeld (foto, perstekening, karikatuur) en door de fundamenten te leggen van de ‘echte’ journalistiek waar informatie de bovenhand krijgt op de opinies.
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/6
WELKE TOEKOMST HEBBEN KRANTEN NOG?
19 14
EXPO Van alle schriftdragers, gaande van muntstukken tot middeleeuwse handschriften, blijken kranten de kwetsbaarste getuigen van onze Geschiedenis te zijn. Documenten die in de 19de en 20ste eeuw op een wel heel fragiele drager werden afgedrukt, staan symbool voor de beperkte houdbaarheidsdatum die de meeste drukwerken van onze tijd raakt; de snelle verslechtering van die drukwerken is ook het gevolg van de inkten die worden gebruikt. In 1992 verklaarde het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) dat 78,56% van de documenten uit de periode 1840-1959 die de Koninklijke Bibliotheek van België bewaart, moest worden beschouwd als ‘broos’ of ‘verzwakt’; voor kranten ging het zelfs om 95%. In het licht van deze zorgwekkende statistieken stippelde de Koninklijke Bibliotheek van België haar beleid uit. De digitalisering van een selectie van haar collecties Belgische kranten werd een van haar prioriteiten voor de periode van 2007 tot 2012. In totaal werden ongeveer veertig titels, goed voor ca. 3.200.000 pagina’s, voor de periode van 1831 tot 1950 gedigitaliseerd. Door rechtstreeks en gratis toegang te bieden tot al deze collecties via computers die ter beschikking van de lezers staan, heeft de Bibliotheek het begrip ‘conservering’ verruimd tot de terbeschikkingstelling van dit erfgoed voor het grote publiek. Bovendien bleek dit werk, in het kader van herdenkingen zoals die rond de Eerste Wereldoorlog, bijzonder nuttig te zijn om aan heel wat kranten de mogelijkheid te bieden om aan hun lezers facsimile’s van hun oude edities aan te bieden.
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/7
WAAROM DIGITALISEREN?
19 14
EXPO Digitalisering kan veel meer inhouden dan alleen maar de conservering van documenten. Dat bewijst het project Europeana Collections 1914-1918 dat werd gerealiseerd door een tiental Europese bewaarinstellingen, nationale en universiteitsbibliotheken waaronder ook de Koninklijke Bibliotheek van België. Het doel van het project bestond erin om documenten over de Eerste Wereldoorlog te digitaliseren en te ontsluiten voor het publiek. Het baanbrekende project laat toe om een virtuele tentoonstelling tot stand te brengen door landsgrenzen en de materiële beperkingen van de bewaarinstellingen te overschrijden. Over een periode van drie jaar werden meer dan 400.000 documenten over de Eerste Wereldoorlog gedigitaliseerd. De onlangs geopende zoekportaal http://www.europeana1914-1918.eu/en stelt het indrukwekkende resultaat voor van de digitaliseringscampagne. Het project geeft aanleiding tot nieuw onderzoek naar de Eerste Wereldoorlog en tot een beter begrip van onze gemeenschappelijke geschiedenis. Klik op onderstaande links om dit uitzonderlijk instrument op de tentoonstelling te ontdekken:
Thematische website Project Europeana Collections 1914-1918 (search > Belgium) E-learning microsite (search > Belgium) Virtuele tentoonstellingen: Untold Stories of the First World War Der Erste Weltkrieg - Orte des Übergangs
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/8
WIE ORGANISEERT?
19 14
EXPO SHOCK! 1914... WAT ALS ER MORGEN OORLOG UITBREEKT? is een tentoonstelling van
Koninklijke Bibliotheek van België Keizerslaan 4 B-1000 Brussel Tel.: +32 (0)2/519.53.11
[email protected] Het Rijksarchief in België Ruisbroekstraat 2 B-1000 Brussel Tel.: +32 (0)2/513.76.80
[email protected]
Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij Luchtvaartsquare 29 B-1070 Brussel Tel.: +32 (0)2/556.92.11
[email protected] De Koninklijke Bibliotheek van België, het Rijksarchief in België en het Studie- en Documentatiecentrum Oorlog en Hedendaagse Maatschappij (SOMA) – drie federale wetenschappelijke instellingen – bundelen hun krachten om de Eerste Wereldoorlog op een originele en interactieve manier te herdenken, in hartje Brussel.
Met de steun van
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/9
PRAKTISCH 19 14
EXPO Data Plaats
11.09.2014-28.02.2015 Koninklijke Bibliotheek van België www.kbr.be
Openingsuren Maandag tot zaterdag: 09.00-17.00 Gesloten op zon- en feestdagen en van 26.12.2014 tot en met 31.12.2014
Gratis toegang
Bereikbaarheid Luchthaven: Brussels Airport (15 min.) Trein/metro: Centraal Station (5 min.) Tram: 92-94 (Koningsplein) (5 min.) Bus: 29-38-63-65-66-71 (Centraal Station) of 27-38-71-95 (Koningsplein)
Meer inlichtingen - Vraag een aanbod op maat voor uw scholgroep, organisatie of bedrijf. - Combineer een teamdag of vergadering in het de Royal Library Meeting Center met een bezoek aan de expo. www.shock1914.be
Contactpersoon en informatie PR & fondsenwerving Joachim Spyns
[email protected] Tel.: +32 (0)2/519.55.97
SHOCK! 1914... Wat als er morgen oorlog uitbreekt?
/ 10
