Pre Post. Het programmakader Preventie. Nieuws over preventie. Preventie en Europa

Het programmakader Preventie Preventie is een essentieel onderdeel van de volksgezondheid in Nederland. Zorgen dat mensen die gezond zijn, gezond blijven en zorgen dat mensen die ziek zijn vroeg worden opgespoord en behandeld, zijn de hoofddoelen van het programmakader Preventie.

Nieuws over preventie Jaargang 9 nummer 28 Maart 2007

Het programmakader levert een bijdrage aan het bevorderen van gezond gedrag en het voorkomen van ziekte

door de ontwikkeling van nieuwe of verbeterde interventies en deze te toetsen op effectiviteit, doelmatigheid en best practices.

Het programma Preventie Programmacoördinator Jeanet Bruil

Het programma Preventie en gezondheidsbevordering bij thuiszorginstellingen

Telefoon 070 349 51 94

Secretaresse Ilona de Jager-Rolvink

Teammanager Marijke Janssens Secretaresse Marleen Blom

1

De deelprogramma’s

Secretaris Marie-José van Rooy Telefoon 070 349 51 91

Secretaris Valesca Kuling

Het programma Seksuele gezondheid van de jeugd

Telefoon 070 349 51 92

Secretaresse Renate Zondervan

Innovatie

Secretaresse Helen Vrolijk

2 Effectiviteit en doelmatigheid

Secretaris Mirre Hubers Telefoon 070 349 51 90

Secretaris Marja Westhoff

Het programma Leefstijlcampagnes

Telefoon 070 349 52 32

Secretaresse Ilona de Jager-Rolvink

Secretaresse Ria Koolstra

3 Implementatieonderzoek en proefimplementatie

Secretaris Corna van Tol Telefoon 070 349 51 91

Secretaris Tonnie Bakkenist

Het programma Sport, Bewegen en Gezondheid

Telefoon 070 349 52 31

Secretaresse Ria Koolstra

Secretaresse Trudy van der Burg

4 Landelijke Implementatie

Secretaris Abida Durrani Telefoon 070 349 52 31

Secretaresse Trudy van der Burg

Het programma Academische werkplaatsen publieke gezondheid

Het programma Gezond Leven

Telefoon 070 349 51 92

Telefoon 070 349 52 07

Het programma Beter Voorkomen

Telefoon 070 349 51 90

Secretaresse Marleen Blom

Secretaris Tonnie Bakkenist Telefoon 070 349 52 31

Secretaris Resie Kuppens

Secretaresse Renate Zondervan

Secretaris Saskia van den Toorn Secretaresse Helen Vrolijk

Coördinator Hannie Bonink Telefoon 070 349 51 94

Het programma Elektromagnetische Velden en Gezondheid Secretaris Julia van Os

Secretaresse Trudy van der Burg Telefoon 070 349 52 32

ZonMw wil internationalisering stimuleren ‘Uiteindelijk is het de bedoeling

dat alle teams, waaronder Preventie, internationale

activiteiten gaan ontwikkelen’ Samenwerken

voor hogere effectiviteit Jan Willem

Hartgerink van het ministerie van VWS over Europese subsidies Je

moet de juiste mensen

kennen Gerard Molleman over Europese samenwerking Maatschappelijke onrust

Onderzoek naar invloed elektromagnetische velden op gezondheid Vraaggesprek ‘Gezien de expertise

kan ZonMw een belangrijke voorbeeldfunctie vervullen

28 Pre Post naar andere landen’

Preventie en Europa

Volgens de website van de EU doet Europa veel aan gezondheidsbevordering. Zo stellen zij dat het

Europees preventieonderzoek

huidige EU-programma voor volksgezondheid maatregelen omvat tot bevordering van een goede

gezondheid die steunen op het aanpakken van de meest doorslaggevende factoren van gezondheidsproblemen die leiden tot ziekte en vroegtijdige sterfte. Met dat doel worden projecten en initiatieven toegespitst op bewustmaking, informatieverspreiding en uitwisseling van beproefde methoden.

De EU heeft onder meer informatiecampagnes en bewustmakingsinitiatieven georganiseerd over de schadelijke gevolgen van roken.

En toch lukt het niet om in de meeste Europese landen een avondje ‘rookvrij’ uit te gaan. In Nederland kun je niet eens naar een restaurant gaan zonder dat mensen rook in je gezicht blazen. Toen ik in de jaren negentig in Canada op vakantie was ontdekte ik dat ze daar al jaren in staat zijn om sigarettenrook te weren uit horecagelegenheden. Wil je roken moet je dat op de stoep doen. Zelfs de rokers vinden dat normaal.

Een dik applaus voor landen als Italië en Ierland waar tot ieders tevredenheid niet meer wordt gerookt in de horeca. Wanneer is Nederland eindelijk zo ver? Erp

De vleespotten van Europa

Inhoud PrePost is een uitgave van het

programma Preventie van ZonMw

Europees preventieonderzoek: De vleespotten van Europa 3 Europees samenwerken: je moet de juiste mensen kennen 5

Colofon

Europese subsidies preventie: Samenwerken voor hogere effectiviteit 7

Redactie- en administratieadres Postbus 93245, 2509 AE Den Haag

Onderzoek naar invloed elektromagnetische velden op gezondheid gestart 10

e-mail [email protected], telefoon 070 349 51 89, fax 070 349 53 89 Redactie Annette Zandvliet eindredacteur, Cecilia Ljunggren redacteur, Corna Gozeling-van Tol redacteur, Willem de Regt redacteur Bijdragen aan dit nummer Angèle Steentjes, Maarten Evenblij, Marten Dooper en Wilma Mik, diverse medewerkers ZonMw © Illustraties Hollandse Hoogte (cover, p. 3, 10 en 18), Clemens Hosman (p. 15 en 17) en ZonMw Vormgeving Studio Bau Winkel, Den Haag Druk Den Haag Offset, Rijswijk Het overnemen van teksten is toegestaan mits juiste bronvermelding. De afgebeelde personen hebben niet altijd een directe relatie met het onderwerp. De redactie streeft ernaar om de rechthebbenden met betrekking tot illustraties in deze uitgave zo mogelijk te achterhalen.

ZonMw wil internationalisering stimuleren 12 Vraaggesprek 15

Menig onderzoeker staat ambivalent tegenover subsidie van de Europese Unie. Weliswaar lonken de Europese geldbronnen als de vleespotten van Egypte, maar de bureaucratie en de op de loer liggende Babylonische Europese spraakverwarring stoten onderzoekers af. Soms wordt zelfs gesneerd over wetenschappers die Europese subsidies in de wacht weten te slepen. Ze zouden minder wetenschapper dan lobbyist zijn en het gehonoreerde onderzoek zou de wetenschappelijke toets der kritiek nauwelijks doorstaan, maar vooral zijn uitverkoren doordat het handig inspeelde op criteria die samenhangen met de doelstellingen van de Europese Unie.

Europese studie moet inzicht geven in waarde prostaatkankerscreening 18 Dames en heren Implementeren??? 21 Goed model voor preventie: Partnership Stop met roken 22 Europese web portal om ‘verre’ professionals te ondersteunen 24 Academische werkplaats: brug tussen universiteiten en praktijk 25 ‘Laat je niet verrassen!’ 26 Mededeling 28 Afgerond 28

Het is allemaal waar, zo blijkt uit diverse bijdragen in deze

Toch zal gezamenlijk Europees onderzoek en in elk geval samen-

hoogte zijn van de politieke discussies in Brussel en Straatsburg

Zeker op het terrein van de preventie en vooral voor onderzoek

‘De medewerkers van het Brusselse kantoor van EuroHealthNet

gezondheid. Bij primaire preventie gaat het immers dikwijls om

de juiste mensen kennen’, zegt bijvoorbeeld dr. Gerard Molleman,

gemakkelijker te onderzoeken als diverse landen de handen

moet kunnen lobbyen, Europese ambtenaren kennen, goed op de en deelnemen in de juiste internationale gremia.

zorgen ervoor dat we binnen het Europese ambtenarenapparaat

manager van het Centrum voor Kennis & Kwaliteit van het NIGZ,

die betrokken is bij een groot project dat evidence based health

Mochten er alsnog personen zijn die menen zekere rechten te kunnen

Prostaatkanker

Pre Post over Europa. Wie wil meedingen naar Europese subsidies

werking tussen Europese landen steeds belangrijker worden. naar de effecten van interventies op de verbetering van de

relatief kleine effecten bij grote bevolkingsgroepen en die zijn ineen slaan.

Dat is bijvoorbeeld gebeurd met een studie naar het effect van

doen gelden, dan worden zij verzocht contact met ons op te nemen.

promotion binnen Europa probeert te stimuleren. ‘Zo zijn we

screening op prostaatkanker onder 200.000 Europese mannen.

PrePost verschijnt onregelmatig en wordt gratis verspreid. Ook een

de Europese programma’s aan bod gaat komen.’

jaar lang gevolgd, voor de laatsten zal het dan 2010 zijn.

bijvoorbeeld op tijd op de hoogte van wat er op ons terrein in

abonnement? Hiervoor vindt u elders in dit blad een antwoordkaart.

Met name op financieel gebied verzeil je soms echt diep in de

Zo’n onderzoek zou onmogelijk alleen in Nederland kunnen

regels, die soms ook nog gaande een project veranderen.

ErasmusMC. ‘We zouden in Nederland niet alleen nooit dat aan-

bureaucratie, constateert Molleman ook. ‘Er zijn zeer strenge

Aan deze uitgave kunnen geen rechten ontleend worden.

Zo zit ik nu nog steeds te praten om de afrekening af te ronden ISSN 1566-0907

tal deelnemers aankunnen, het zou ook nog eens onbetaalbaar

worden. Dus besloten we het onderzoek op Europees niveau

om een vervolgproject gericht op implementatie van de ontwik-

een groter draagvlak hebben dan die van een nationale studie.’

kelde instrumenten gefinancierd te krijgen. De prioriteiten zijn

weer verlegd.’

Nieuw op de site bij ‘Doelgroepen’: lage ses groepen

worden uitgevoerd, zegt coördinator prof. Fritz Schröder van het

van een congres dat we hebben gehouden. Toch een bedrag van

zo’n anderhalve ton! Daarnaast is het ons tot op heden niet gelukt

www.zonmw.nl/preventie

Daarbij wordt een groep mannen tussen de 50 en 75 jaar tien

3 Pre Post Maart 2007 | jaargang 9 | nummer 28

te tillen. Een bijkomend voordeel daarvan is dat de uitkomsten

Ook de Maastrichtse sociaal-psycholoog prof. dr. Hein de Vries

deed Europees onderzoek naar de meest effectieve strategieën

Europees samenwerken

voor preventie. In dit geval van roken. In een studie naar pro-

gramma’s gericht op scholieren vergeleek hij interventies om ze

te leren ’nee’ tegen een sigaret te zeggen in vijf Europese landen.

voegen over de wijze waarop de internationale samenwerking is georganiseerd. Beem: ‘Dat zou je een streepje voor kunnen

opleveren boven andere aanvragen, en extra geld.’

Daarvoor werd een programma van vijf lessen gemaakt. Met het

Ook aan een ander probleem wordt gewerkt: de matching.

helft minder van de 12 tot 13 jarigen gaan roken, stelt De Vries.

door de subsidieaanvrager worden aangevuld met middelen uit

aanleren van gedragsspecifieke vaardigheden is een jaar later de ‘We zien in alle landen vergelijkbare effecten. In Finland, Spanje en Portugal is er zelfs een effect na drie jaar gemeten. Onlangs

Het onderzoeksgeld dat van de Europese Commissie komt, moet eigen bron, tot soms vijftig procent. Kleine instituten en succes-

volle aanvragers worden daar ernstig door belast. Wellicht kunnen

hebben we een vergelijkbaar project voor scholen in Roemenië

onderzoekers die zowel in ZonMw- als Europese programma’s

een Europees netwerk van onderzoekers die zich bezig houden

Beem: ‘Dat zou dan moeten uit de budgetten voor ZonMw-

gedaan, met hetzelfde resultaat.’ De Vries is mede-oprichter van met preventie van roken. ‘Er is niet veel gezamenlijk onderzoek. Dat proberen we zo te stimuleren.’

Geestelijke gezondheidszorg

GGZ-onderzoekers hebben al wel hun onderwerp op de EU

gekregen via een Europees netwerk met 29 landen die jaarlijks hun ervaringen en vorderingen uitwisselen en gezamenlijke

activiteiten uitvoeren. ‘We hebben beschreven hoe het in al

succesvol zijn, op de een of andere manier tegemoet te komen. programma’s. Het zal een kwestie van onderhandelen zijn en

uiteraard moeten de begeleidingscommissies er open voor

staan. Maar vanuit ZonMw proberen we dit wel te stimuleren.’

EG-Liaison

ZonMw wil individuele onderzoekers graag helpen bij het binnenhalen van EU-subsidie voor onderzoek. Als zij daadwerkelijke

ondersteuning willen bij het vormgeven van hun aanvraag is

die landen staat met de GGZ-preventie’, zegt prof. dr. Clemens

daar ook een speciale organisatie voor: EG-Liaison. Dit centrale

en in Nijmegen.

Economische Zaken en geeft ook voorlichting over het gezond-

Hosman, bijzonder hoogleraar preventieve GGZ in Maastricht

‘Op verzoek van de EU hebben we een database ontwikkeld van

evidence-based programma’s. We zijn bezig met een trainings-

programma, waardoor in heel Europa expertise op dit gebied

loket voor Nederland is ondergebracht bij het ministerie van

heidsdeel van het Zevende Europese Kaderprogramma (KP7),

waarvoor de komende zes jaar 6,1 miljard euro is uitgetrokken.

Mede dankzij Nederland, zegt VWS-raadadviseur en EU-onderhan-

wordt ontwikkeld. Er is ook veel gedaan aan pleitbezorging.

delaar dr. Jan Willem Hartgerink, bevat het 7e Kaderprogramma

het Europees Parlement hebben we in 1999 een boek gemaakt

van publieke gezondheid en gezondheidszorgsystemen. Bijvoor-

Omdat gezondheidsbevordering weinig belangstelling had van over evidence based preventieprogramma’s. Sindsdien staat het thema echt op de agenda.’

Hosman voorziet voor ZonMw, door diens expertise, een belang-

ook een deel, zij het een klein deel, over onderzoek op het terrein beeld onderzoek naar interventies, implementatie van state of

the art technieken, analyse van best practices en het vaststellen

waar zich lacunes in kennis bevinden.

rijke voorbeeldfunctie in Europa als het gaat om het organiseren

‘Het is moeilijk te schatten hoeveel preventieonderzoek er met

onderzoekers uit verschillende landen bijeen te brengen, kun

Hartgerink, die tot een schatting van zeventig miljoen euro per

van onderzoek in relatie tot beleid en praktijk. ‘Door geld en

je grotere onderzoeksprojecten uitvoeren. Je kunt dan ook meer

het 7e Kaderprogramma precies gefinancierd zal worden’, zegt

jaar komt, ongeveer een tiende deel van het totale gezondheids-

inzicht krijgen in de rol van culturele verschillen en het preventieve

onderzoek binnen het 7e Kaderprogramma. De VWS-adviseur is

Europa steeds interessanter.’

onderzoek ook economisch te toetsen. ‘We moeten ons realiseren

effect van beleidsmaatregelen. Dat wordt in het multiculturele

Impuls van ZonMw

‘Je moet de juiste mensen kennen’

niet zo negatief over de eis van de EU het wetenschappelijk

dat de economische spin off van het totale kaderprogramma

Roken, overgewicht, aids, alcohol, vergrijzing, gezondheidsverschillen; het zijn allemaal thema’s op het gebied van de gezondheidszorg die niet exclusief Nederlands zijn. ‘Europese samenwerking op het gebeid van de gezondheidsbevordering kan daarom veel meerwaarde hebben’, stelt dr. Gerard Molleman, manager van het Centrum voor Kennis & Kwaliteit van het NIGZ. Europese samenwerking betekent wel dat je je niet moet laten afschrikken soms door een stevige portie ambtenarij te moeten worstelen. ‘Belangrijk is dat je contact legt met de juiste mensen.’

ertoe heeft geleid dat het budget voor KP7 ongeveer een derde

‘In Nederland kennen we een goede infra-

in deze PrePost met plaatsvervangend directeur van ZonMw,

onderzoek geprofiteerd.’

steekt Molleman van wal. ‘Er wordt

op het land zelf gericht geweest, stelt hij. ‘Maar de preventie-

of het vertrouwde www.zonmw.nl.

Juist het meer beleidsmatige preventieonderzoek dat wij hier

Maarten Evenblij

Dat heeft ZonMw ook zelf al bedacht, zo blijkt uit het interview dr. Edvard Beem. Van oudsher is preventieonderzoek altijd erg mechanismen op zich beperken zich niet tot de landsgrenzen.

veel doen, leent zich prima voor internationale samenwerking.

Ook bij VWS is de afgelopen jaren een kentering in die richting te zien.’

ZonMw kan ook in instrumentele zin een impuls geven aan de

internationalisering. Bijvoorbeeld door naast projectkosten ook

geld ter beschikking te stellen voor internationale samenwerking.

Of door in de beoordeling van aanvragen een criterium toe te


hoger is dan dat van KP6. Daarvan heeft ook het public health Dus snel naar de vleespotten via www.senternovem.nl/egl/

structuur voor gezondheidsbevordering’,

samengewerkt door allerlei instanties en

kennisinstellingen als het Trimbos Instituut,

het Voedingscentrum, GGD Nederland, het RIVM en ga zo maar door. Dat wil echter

niet zeggen dat er daarnaast niet nog iets geleerd kan worden van de gezondheidsbevordering in andere Europese landen.

Immers, veel Europese landen hebben op

het gebied van de gezondheidsbevordering te maken met ongeveer dezelfde thema’s.


Roken, toenemend overgewicht, vergrijzing van de bevolking, alcoholgebruik,

verspreiding van infectieziekten als aids. Door samen te werken en ervaringen uit te wisselen kun je dan veel van elkaar

opsteken. En je voorkomt dat iedereen hetzelfde wiel moet uitvinden.

Het NIGZ heeft daarom ook altijd het

contact gezocht met collega-instellingen in andere Europese landen of zelfs daar-

buiten. Zo is het NIGZ al heel lang lid van de International Union for Health Promotion and Education, de IUHPE. Dit is een organisatie van professionals en gezondheids-

bevorderingsinstituten die zich mondiaal inzet voor de verbetering van de gezond-

heid, mede door de ontwikkeling van kennis over gezondheidsbevordering en de effec-

tiviteit ervan. Typische NIGZ-onderwerpen. Hans Krosse, tot zeer recent directeur van

het NIGZ, is dan ook een van de ‘vice presi-

dents’ van deze organisatie. Het NIGZ heeft voor het IUHPE in het verleden tal van

reviews geschreven over gezondheids-

Europese subsidies preventie

thema’s. Op Europees niveau participeert

taakverdeling binnen de aangesloten

Evidence into Practice-onderzoek hebben

vlag van de EU. We zijn bijvoorbeeld project-

dat we efficiënt gezamenlijk projecten

halve ton! Wil je een Europees project tot

het NIGZ in een aantal projecten onder de leider van ‘Aids and Mobility’, een project

dat zich toespitst op de problematiek van aids in relatie tot de mobiliteit binnen de Europese bevolking en de instroom van

immigranten. We participeren verder in grootschalige projecten als ‘Closing the Gap’, dat als doel heeft de bestaande

gezondheidsverschillen tussen burgers,

zowel binnen een land als tussen verschillende landen te verkleinen, en ‘Healthy Aging’ dat zich bezighoudt met de uit-

dagingen die de toenemende vergrijzing binnen Europa met zich meebrengt op

gezondheidsterrein. En niet te vergeten op

mijn eigen terrein het EU-project ‘Getting Evidence into Practice’, dat de evidence

based health promotion binnen Europa

probeert te stimuleren. Dat laatste project is vanuit het NIGZ opgezet en wordt ook door ons gecoördineerd.’

Brussels kantoor

Wie denkt aan samenwerken op Europees niveau en het uitvoeren van projecten

met subsidie van de Europese Unie, krijgt

meteen visioenen van een haast eindeloze mars door een stroperige ambtenarij.

‘Werken op Europees niveau is inderdaad

complexer dan werken op nationaal niveau’, stelt Molleman. ‘Een eerste vereiste voor

het met succes uitvoeren van een project op Europees niveau is dat je goed op de

hoogte bent van wat er zoal speelt in de

Europese bestuurslaag. Om wat dat betreft dicht bij het vuur te zitten, hebben we eind

jaren negentig met onze Europese zuster-

organisaties van EuroHealthNet, maakt kunnen indienen en uitvoeren. Jaarlijkse

meetings met collega’s uit de andere EU-

landen heeft van EuroHealthNet voor een efficiënt en vruchtbaar netwerk gezorgd.

Het door het NIGZ gecoördineerde project Getting Evidence into Practice, bijvoor-

beeld, hebben we in 2003 opgesteld op grond van ingeschatte verwachtingen

over het Public Health Action Programme dat in 2003 zou verschijnen. Toen uiteindelijk bleek dat er veel minder geld voor ons project beschikbaar was, waren we

in staat het projectvoorstel binnen twee

weken te herschrijven. En bij de uiteindelijke uitvoering hoefden slechts vier ‘kar-

trekkers’ steeds met elkaar te overleggen, terwijl er toch 20 landen aan meededen! In 18 maanden wisten we het project

succesvol af te ronden, dat wil zeggen te

komen tot de ontwikkeling van European Review Protocol en het European Quality Instrument for Health Promotion.

Het eerste is een op consensus gebaseerd

instrument waarmee op uniforme manier reviews kunnen worden opgesteld over

gezondheidsbevordering. Reviews waarin naast wetenschappelijk onderzoek ook

plaats is voor ervaringen en expert meningen over het betreffende onderwerp. Het European Quality Instrument for Health

Promotion, kortweg EQUIHP, is een instrument om de kwaliteit van gezondheids-

bevorderende projecten te meten, zeg maar een Europese versie van de door het NIGZ ontwikkelde Preffi.’

instellingen in 28 andere Europese landen

Financiële reserve nodig

een kantoor in Brussel en houdt vandaar

Europese samenwerking – ‘Ik ben hierdoor

EuroHealthNet opgericht. Dit netwerk heeft nauwgezet alle relevante ontwikkelingen

binnen het Europese bestuursapparaat in de gaten op het gebied van de gezond-

heidsbevordering. De medewerkers van

het Brusselse kantoor van EuroHealthNet

zorgen ervoor dat we binnen het Europese ambtenarenapparaat de juiste mensen kennen. Zo zijn we bijvoorbeeld op tijd

op de hoogte van wat er op ons terrein in de Europese programma’s aan bod gaat

komen. Die kennis, samen met een goede

Ondanks zijn enthousiasme voor de

een echte Europeaan geworden’ – plaatst

Molleman ook wel enkele kanttekeningen bij het uitvoeren van projecten in Europees verband. ‘Met name op financieel gebied

verzeil je soms echt diep in de bureaucratie.

Er zijn zeer strenge regels, die soms ook nog gaande een project veranderen. Zo zit ik

nu nog steeds met – steeds weer van plek

wisselende – ambtenaren te praten om de afrekening af te ronden van een congres dat we in het kader van het Getting


gehouden. Toch een bedrag van zo’n andereen goed einde kunnen brengen, dan moet

je zorgen dat je flink wat financiële reserve hebt. De trage ambtenarij maakt dat je

vaak allerlei kosten eerst zelf moet voorschieten. Daarnaast is het ons tot op

heden niet gelukt om een vervolgproject gericht op implementatie van de ontwik-

kelde instrumenten gefinancierd te krijgen. Ook met de hulp van het kantoor van

EuroHealthNet lukt het niet. De prioriteiten zijn weer verlegd. Ik heb ook het idee dat

bij het indienen van een project bij de EU

wat andere punten belangrijk zijn voor het

verkrijgen van subsidie dan bij het indienen van een project bij een nationale subsidiegever, bijvoorbeeld ZonMw. Bij een voorstel bij de EU moet je er vooral voor zorgen dat

het een sympathiek idee is waar bovendien flink wat Europese partners bij betrokken

zijn. Dien je een project in bij ZonMw, dan

Samenwerken voor hogere effectiviteit

is op de eerste plaats de inhoudelijk argu-

mentatie van belang. Daarnaast denk ik dat het Europees samenwerken op gebied van

gezondheidsbevordering ook zijn grenzen kent. Het heeft weinig meerwaarde om

bijvoorbeeld leefstijlcampagnes op Europees niveau te gaan uitvoeren. Roken en

overgewicht zijn weliswaar onderwerpen

waar alle landen van Europa mee te maken hebben, maar een campagneboodschap voor heel Europa lijkt me niet zinvol.

Ieder land heeft zo zijn eigen manier om

de bevolking aan te spreken en een brede

Bijna 6,5 miljard euro heeft de Europese Unie de komende zeven

uit van de Nederlandse onderhandelingsdelegatie rond de opeen-

nitie veel te algemeen worden. Bovendien

gezondheid. Het allergrootste deel (6,1 miljard euro) gaat naar de

het door de EU gestimuleerde onderzoek in de kaderprogramma’s,

Europese boodschap zal daardoor per defimoet een publiekscampagne altijd kunnen aansluiten bij lokale initiatieven. De cam-

pagne is dus afhankelijk van de lokale infrastructuur voor gezondheidsbevordering. ’ Marten Dooper

jaar uitgetrokken voor onderzoek op het gebied van de volks-

gezondheidspoot van het Zevende Kaderprogramma 2007–2013

(KP7-Gezondheid). Dat heeft behalve een gezondheidsdoelstelling vooral ook een economische doelstelling. De verantwoordelijkheid voor het zeven jaar lopende programma ligt bij het Europese

Directoraat Generaal Onderzoek & Technologische Ontwikkeling en betreft onderzoek dat door tenminste drie partners uit verschillende Europese landen gezamenlijk moet worden gedaan en – in

volgende kaderprogramma’s. Gezondheid is slechts een deel van die algemeen als belangrijk worden gevonden. Want ondanks

de inspanningen van de lidstaten om flink te beknibbelen op de Europese begroting is het geld voor het 7e kaderprogramma, op

jaarbasis relatief sterk toegenomen. Voor de komende zeven jaar telt het in totaal ruim vijftig miljard euro. Het deel KP7-Gezondheid dus ruim zes miljard euro.

elk geval op langere termijn – moet bijdragen aan de versterking

Biotechnologie en genomics

onderwerpen die in het vorige, 6e kaderprogramma (2002–2006),

rit nog voor de nodige discussies in de Raad en in het Europese

van de Europese economie. Biotechnologie en genomics waren hoog op de lijstjes van de Europese politici stonden.

Het nieuwe kaderprogramma, is wat minder monomaan geconcentreerd op deze twee thema’s. ‘Het is integraler van karakter’,

zegt raadadviseur en onderhandelaar dr. Jan Willem Hartgerink. De chemicus van oorsprong werkt bij de directie Internationale

Zaken van het ministerie van VWS en maakt al vijftien jaar deel


Het gezondheidsprogramma van KP7 zorgde aan het eind van de Parlement over de toelaatbaarheid van onderzoek aan embryonale stamcellen. Net als bij het Zesde Kaderprogramma zal de

Europese Commissie ook nu geen onderzoek subsidiëren waarbij menselijke embryo’s speciaal worden gekweekt voor wetenschappelijk onderzoek.

Ter voorbereiding van het vorige Kaderprogramma publiceerden

zoeksinstellingen is dat soms moeilijk omdat ze dikwijls maar

artikel over het belang die biotechnologie en genomics voor de

jaar op het spoor van de programfinanciering gezet, waardoor

de Britse en Nederlandse premiers Blair en Kok gezamenlijk een

weinig ‘eigen’ geld hebben. Deze instituten zijn de laatste tien

gezondheid en de economie van Europa hebben. Dat heeft een

ze maar weinig financiële beleidsruimte hebben. Nederland kent

grote invloed gehad op het 6e Kaderprogramma. Hoewel er de

hier geen ‘generiek’ stimuleringsbeleid voor en ook de middelen

afgelopen jaren ook flink is gelobbyd om onderwerpen in het kader-

van het ministerie van VWS zijn er niet voor bedoeld. Een deel

programma te krijgen, zijn er niet zulke dominante thema’s als

van het flexibele geld van het ministerie van VWS is bij ZonMw

vorige keer uit de bus gerold, ook al scoren biotechnologie en gene-

tica nog steeds hoog. Wel staat de positie van de farmaceutische

ondergebracht in programma’s. Daar kun je niet zomaar buiten

industrie redelijk centraal via het belang dat het kaderprogramma

ongeveer zeventig miljoen euro per jaar, ongeveer een tiende

eigen prioriteiten en het is in bepaalde gebieden lastig om een

gegeven dat we al snel als uitgangspunt hebben moeten aanvaar-

programma. Ook onderzoek uit de andere pijlers echter, kan ele-

met een relatief klein wensenlijstje te beginnen, daar aan vast

hecht aan de ontwikkeling van nieuwe medicijnen. ‘Dat is een den’, zegt VWS-onderhandelaar Hartgerink. ‘De economische

bedrijvigheid heeft nou eenmaal een belangrijke plaats in het

kaderprogramma, dus ook in het onderzoek naar gezondheid.’

Priority medicine

Hartgerink: ‘Nederland heeft in z’n inbreng bij de voorbereidingen

van het 7e Kaderprogramma geprobeerd een brug te slaan tussen algemene gezondheidszorg en economie. Als Europa de farmaceutica zo belangrijk vindt, welk soort medicijnen dragen dan het meest bij aan het verbeteren van de wereldvolksgezondheid? Vooral onderzoek daaraan moet dan worden gestimuleerd.

Om die vraag te kunnen beantwoorden hebben we, in het kader van het Nederlandse voorzittersschap van de EU, de Wereld-

gezondheidsorganisatie een onderzoek laten doen naar priority

medicine. Als eerste prioriteit kwam daar de resistentie van microorganismen tegen antibiotica uit naar voren en als tweede een

dreigende grieppandemie. Daar hebben wij toen op ingezet in de onderhandelingen. Een deel van die inspanningen zie je nu bij-

voorbeeld terug in de 25 tot 30 miljoen euro die alleen al in het jaar 2007 binnen het kaderprogramma zijn gereserveerd voor onderzoek naar influenza.’

Het 7e Kaderprogramma overziend, is Hartgerink heel blij.

‘Als je begint te lezen kom je vooral diepgravend onderzoek tegen op het terrein van de biotechnologie, genetica en medische tech-

deel van het totale gezondheidsonderzoek binnen het 7e Kadermenten uit het domein van public health bevatten. Zo zal op de

langere termijn het fundamenteel onderzoek aan de resistente

MRSA-bacterie of aan diabetes ook bijdragen tot een betere pre-

ventie. Daarnaast moeten we ons realiseren dat de economische

spin off van het totale kaderprogramma ertoe heeft geleid dat het budget voor KP7 ongeveer eenderde hoger is dan dat van KP6. Daarvan heeft ook het public health onderzoek geprofiteerd.’

Overigens financiert het kaderprogramma nog geen tien procent

van het totale wetenschappelijk, technologisch en ontwikkelingsonderzoek dat in de EU wordt verricht.

Naast het 7e Kaderprogramma is er nog een klein ander Europees programma dat ook over gezondheid gaat en in diezelfde periode van zeven jaar 365 miljoen euro heeft te besteden. Dit Actiepro-

gramma Volksgezondheid valt niet onder het Brusselse Europese

Directoraat Generaal Onderzoek & Technologische Ontwikkeling, maar onder DG-SANCO (Gezondheid en Consumentenbescher-

ming) dat z’n hoofdvestiging in Luxemburg heeft. Het Actiepro-

en Ziektebestrijding in Stockholm uit hetzelfde begrotingshoofdstuk wordt gefinancierd, blijft er minder geld over.

vaatziekten. Bij dat soort onderzoek gaat het om het oversteken

betrokken geraakt en er zitten op dit moment weinig groeiperspec-

het 7e Kaderprogramma een deel over onderzoek op het terrein van publieke gezondheid en gezondheidszorgsystemen. Daar

gaat het bijvoorbeeld om onderzoek naar interventies, implementatie van state of the art technieken, analyse van best practices en het vaststellen waar zich lacunes in kennis bevinden.’

Actieprogramma Volksgezondheid

Bij het verwezenlijken van het laatste deel, de zogenoemde ‘Derde Pijler’, heeft Nederland de Europese Commissie erg

gesteund, stelt Hartgerink. Vooral ook in het stimuleren van een multidisciplinaire aanpak van het onderzoek. ‘Het is moeilijk te schatten hoeveel preventie-onderzoek er met het 7e Kaderpro-

gramma precies gefinancierd zal worden. De Derde Pijler betreft


komen voor Europees onderzoek naar preventie. ‘Niemand ver-

Zevende Kaderprogramma en het Actieprogramma. We hebben ons bij onze keuzes van prioriteiten voor lobby, meer dan in het ver-

leden, laten leiden door waar Nederland sterk in is. Vooral bij KP7.

Als je daaruit onderzoeksgeld wilt halen, moet je wel goed in het

onderwerp zijn. Soms moet je misschien kiezen voor een onderwerp dat niet als hoogste op je volksgezondheids-prioriteitenlijstje

staat, maar waar je wel goed in bent. Door coalities te sluiten met

andere landen, en dat kan ook heel goed een nieuwe lidstaat zijn

die zich op een bepaald onderzoek wil gaan profileren, kun je dan

toch invloed krijgen.’ Nederland heeft het bij dit kaderprogramma niet slecht gedaan, vindt Hartgerink. Het behoort uiteindelijk

tot een van de landen die het meest terug krijgen uit het kaderprogramma in verhouding tot de eigen Europese bijdrage.

daat op het gebied van de gezondheidsbescherming. Hoeveel

Klein wensenlijstje

van de brug tussen de labtafel en het ziekbed. Tenslotte bevat

een aantal conferenties georganiseerd ter voorbereiding van het

‘VWS heeft in Nederland met betrokkenen, waaronder ZonMw,

Europees Parlement het budget feitelijk te laag vond. Want omdat ook het recent opgerichte Europees Centrum voor Ziektepreventie

Hartgerink: ‘Ik ben pas een jaar geleden zelf bij dit Actieprogramma tieven in het programma. Het is wat meer beleidsondersteunend van karakter dan het Zevende Kaderprogramma. Het zit wat tegen wetenschappelijk onderzoek aan.’ Vergroting van de synergie met

andere programma’s is de beste strategie om toch zoveel mogelijk ‘opbrengst’ uit dit Actieprogramma te krijgen, zegt Hartgerink. ‘We proberen zoveel mogelijk onderwerpen te vinden waarbij

de twee verschillende programma’s elkaar aanvullen. We moeten voorkomen dat men binnen zowel KP7 Gezondheid als het Actieprogramma Volksgezondheid hetzelfde wiel gaat uitvinden.

Wat kunnen we samen doen? Bijvoorbeeld op het terrein van een grieppandemie of de vogelgriep.’

Bij grote programma’s zoals het Zevende Kaderprogramma is het altijd moeilijk je nationale wensenlijstje gerealiseerd te krijgen, weet Hartgerink uit ervaring. 27 Lidstaten hebben immers hun

dienste staande geld gebruiken voor deze zogenoemde matching.’

Nationale contactpunten

Matching van subsidie

klant. Er is veel over dit programma te doen geweest omdat het

in het kader van internationalisering toch wat van het haar ten

te houden en zeer alert te zijn op mogelijke coalitiepartners.

gramma heeft de vakministeries in de verschillende lidstaten als

nologie, daarna volgt een sectie met translationeel onderzoek

over ondermeer resistentie, Aids, emerging diseases en hart- en

vuist te maken. In de loop der jaren heeft Hartgerink geleerd om

gaan. Wellicht kan ZonMw wel binnen haar huidige opdracht en

De Europese Unie heeft, via het verdrag van Maastricht, een mannitriet er maximaal in gehaktballetjes mag zitten, wordt in Brussel bepaald, dat vindt men inmiddels vanzelfsprekend. Voor de zorg ligt dat echter anders. Hartgerink: ‘Er is nog veel ondersteunend onderzoek naar bijvoorbeeld de preventie van verslaving, zoals aan alcohol en tabak, nodig. Het is echter vooral een politiek

probleem dat bepaalt welk tempo er met Europese maatregelen kan worden gemaakt. Een land dat belangrijke door de tabaks-

industrie gesponsorde Formule-1 races heeft, denkt daar anders over dan landen die zulke races niet hebben. Maar uitwisseling

van best practices in de preventieve zorg bijvoorbeeld, is wel een

belangrijk onderwerp. Men heeft, om politieke redenen, ook altijd de inrichting van het zorgstelsel buiten ‘Brussel’ willen houden,

maar dat standpunt wordt inmiddels ingehaald door de werkelijk-

heid. Door de gevolgen van de interne Europese markt, de mede-

dingingswetgeving, de houding van zorgverzekeraars. Er is nu veel aandacht voor grensoverschrijdende fenomenen en problemen.’ Het onderzoeksgeld dat van de Europese Commissie komt, moet

Hartgerink ziet langzamerhand toch wel wat meer mogelijkheden wacht veel heil van spotjes en voorlichting uit Brussel als het om preventie gaat. Dat kan veel beter op nationaal niveau, op maat,

gebeuren. Er zijn ook enorme verschillen in nationale prioriteiten. In het ene land is het binnenhuisklimaat een groot probleem, in

het andere het alcoholgebruik en de daaraan gerelateerde kwalen. Er wordt wel ingezien dat het belangrijk is om op die terreinen

kennis over te dragen binnen groot Europa. Daar komt nu wel wat

geld voor, ook al vinden wij dat wellicht niet genoeg. Aan de andere kant zijn er, naast het 7e Kaderprogramma, ook wel andere wegen om daar geld voor te krijgen, zoals de Europese structuur- en cohesiefondsen.’

Hartgerink vindt het belangrijk dat niet alleen een paar punten van het Nederlandse prioriteitenlijstje, bijvoorbeeld die op het gebied van de medicijnenontwikkeling, terecht zijn gekomen in het Zevende Kaderprogramma, maar ook dat er in elk land

nationale contactpunten zijn gekomen. Die geven de voorlichting over KP7 en organiseren symposia, stimuleren netwerken voor

aanvragen en kunnen ook concreet helpen bij het formuleren en indienen van een aanvraag. Hartgerink: ‘Dat valt onder het bureau EG-Liaison, dat ook op 13 februari in Den Haag de kick off confe-

rentie voor KP7 heeft georganiseerd. Sinds 1 januari 2007 wordt door EG-Liaison ook de voorlichting over het Actieprogramma

Volksgezondheid verzorgd. Dat zal de samenhang en de synergie tussen de twee programma’s ook ten goede komen.’

De mogelijkheden in te schrijven voor onderzoek naar gezondheidsbevordering en preventie van ziekten zitten vooral in de tweede ronde van het kaderprogramma met een deadline op

18 september 2007. Daarbij wordt de aandacht geconcentreerd op het bevorderen van gezondheidsgedrag van kinderen en

jongvolwassenen, op het verkleinen van gezondheidsverschillen tussen bevolkingsgroepen en op interventies die het misbruik

van alcohol tegengaan, zelfmoord voorkomen en deelname aan vaccinatieprogramma’s stimuleren.

door de subsidieaanvrager worden aangevuld met middelen uit

Maarten Evenblij

budget zelf worden gefinancierd. Dat kan problemen geven.

Informatie: EG-Liaison en Nieuwsbrief ‘R&D in Europa’:

eigen bron. Gemiddeld moet veertig procent van het aangevraagde Hartgerink: ‘Vooral voor de kleinere en niet-universitaire onder-


www.senternovem.nl/egl/

Onderzoek naar invloed elektromagnetische velden op gezondheid gestart Hoogspanningsmasten, GSM- en UMTS-masten, detectiepoortjes, MRI-scanners; de moderne mens beweegt zich in toenemende mate voort binnen elektromagnetische velden. De vraag of dit nadelige gevolgen heeft voor de gezondheid is momenteel niet te beantwoorden. Vorig najaar is daarom het nieuwe ZonMwprogramma Elektromagnetische Velden en Gezondheid van start gegaan. Doel van dit interna-tionaal georiënteerde programma is niet alleen het verwerven van wetenschappelijke kennis, maar ook het bieden van een aanspreekpunt voor mensen en instanties met vragen of klachten over de invloed van elektromagnetische velden op de gezondheid.

Kennis verwerven

Geen PR-machine

in een rapport, met als gevolg dat de ministeries van VROM en

van elektromagnetische velden is echter niet het enige doel van

Dat constateerde ook de Gezondheidsraad enige jaren geleden Economische Zaken ZonMw verzochten om wetenschappelijk onderzoek uit te gaan te zetten. Dit is het afgelopen najaar

gebeurd in de vorm van ‘calls for proposals’ binnen het gloed-

nieuwe programma Elektromagnetische Velden en Gezondheid.

Roubos: ‘De invloed van elektromagnetische velden op de gezond-

heid is geen exclusief Nederlands thema en in het buitenland zijn veel experts al bezig op dit terrein. We willen daarom graag stimu-

leren dat Nederlandse onderzoekers allianties met die onderzoekers

aangaan. Bij een dergelijk internationaal samenwerkingsverband kan ZonMw ook het buitenlandse onderzoek steunen. Een goede zaak vinden we, zeker als het omgekeerde – buitenlandse steun voor Nederlands onderzoek – ook plaats vindt.’ Dat de discussie over de (on)veiligheid van elektromagnetische velden niet iets typisch Nederlands is, bevestigt dr. Peter Wiedemann, lid van

de programmacommissie en als psycholoog verbonden aan het Forschungszentrum Jülich, waar hij zich bezighoudt met risicoanalyse: ‘Ook hier in Duitsland is er al jaren een stevig publiek

debat gaande over de gezondheidseffecten van elektromagnetische velden. Uit enquêtes die sinds 2002 jaarlijks worden uit-

gevoerd, blijkt dat een vrij stabiele dertig procent van de Duitse

bevolking ongerust is over mogelijk negatieve effecten van elektromagnetische velden. Nadat de telecommunicatiebedrijven enkele jaren geleden bij de overheid in totaal zo’n 100 miljard euro op de tafel gelegd hadden voor het verkrijgen van een

UMTS-concessie, klonk dan ook luid de roep om een deel van

dat geld te besteden aan onderzoek naar de mogelijke gezondHet interview voor dit artikel met dr. Peter Wiedemann is gehouden

pelijke onrust en discussie over de veiligheid van elektromagne-

mobiele telefoon. Het artikel is, na het schrijven ervan, per e-mail

vertelt de Nijmeegse neurobioloog prof. Eric Roubos, voorzitter

door hem in Duitsland in de pauze van een congres te bellen op zijn via een draadloos modem verstuurd; eerst naar de geïnterviewden en na verwerking van hun opmerkingen opnieuw per draadloos

modem naar de eindredactie van Pre Post. En als u modern bent

leest u deze tekst nu niet op papier, maar rustig onderuit gezakt in

de trein op het scherm van uw laptop of mobiele telefoon waarop u dit nummer van Pre Post heeft gedownload. Prachtig toch, die

moderne draadloze communicatie. Altijd en overal zonder snoeren bereikbaar en alle informatie onder handbereik. Toch is niet ieder-

een even blij met deze technische vooruitgang. Regelmatig maakt het nieuws melding van boze groepen bewoners of gemeenten

die protesteren tegen de plaatsing van een zendmast voor mobiele communicatie in hun buurt of gemeente. En tik in Google de zoekterm ‘UMTS’ in en u heeft goede kans dat hoog in het lijstje hits de webpagina van ‘Stop UMTS!’ prijkt, die een waslijst oplepelt aan mogelijk schadelijke effecten van blootstelling aan elektromagnetische ‘straling’. Het is tegen deze achtergrond dat

vorig jaar het ZonMw-programma Elektromagnetische Velden

en Gezondheid, of Electromagnetic Fields and Health Research

Programme zoals het internationaal georiënteerde programma officieel in het Engels heet, van start is gegaan. ‘De maatschap-

10 Pre Post Januari 2007 | jaargang 9 | nummer 27

tische velden is een belangrijke aanleiding voor het programma’, van de programmacommissie. ‘Die discussie is overigens niet

van vandaag of gisteren. Al twintig jaar geleden waren er vragen over een mogelijk negatieve invloed van elektromagnetische

velden van hoogspanningsmasten en radio- en televisiezenders

op de gezondheid. De snelle opkomst van de mobiele communicatie in de afgelopen tien jaar heeft die discussie verhevigd.

In rap tempo verschenen namelijk overal zendmasten voor mobiele telefonie, gevolgd door de UMTS-zendmasten. Hierdoor staan we tegenwoordig dagelijks in veel ruimere mate dan pakweg dertig

jaar geleden bloot aan elektromagnetische velden, ook afkomstig

van onder andere detectiepoortjes en andere scanners. Dat roept

natuurlijk de vraag op wat het effect hiervan is op de gezondheid. Want met het verrijzen van de zendmasten, doken ook de verhalen op van mensen die hierdoor gezondheidsschade zouden hebben ondervonden. Of deze elektromagnetische velden echt nega-

tieve effecten op de gezondheid hebben, daar valt momenteel geen definitief antwoord op te geven. Simpelweg omdat het

wetenschappelijk onderzoek op dit terrein is achtergebleven bij de technologische ontwikkelingen.’

heids-effecten van UMTS.’

‘Het doel van het ZonMw-programma is allereerst meer weten-

schappelijke kennis te verwerven over de relatie tussen elektro-

magnetische velden en gezondheid’, schetst Roubos de opdracht van het programma. ‘Daarvoor is onderzoek nodig op een aantal terreinen. Zo moeten er technologische vragen beantwoord

worden als ‘Hoe meet je de sterkte van elektromagnetische velden in de menselijke hersenen?’ Dat kunnen we nog niet. En er is

fundamenteel biologisch en epidemiologisch onderzoek nodig om antwoord te kunnen geven op vragen als ‘Verandert er iets

in lichaamscellen die blootgesteld zijn aan elektromagnetische

velden en zo ja, wat verandert er dan precies en welke gevolgen heeft dat voor de cel en voor het weefsel waarvan de cel deel

uitmaakt?’ en ‘Leidt langdurige blootstelling aan elektromag-

netische velden tot kanker en zo ja, welke velden doen dat dan

en hoe lang moet de blootstelling daarvoor duren?’ Uit de gegevens die momenteel voorhanden zijn, valt daarover nog geen

duidelijke conclusie te trekken. Zo gaf het zogeheten COFAM-

onderzoek van TNO in 2003 aanwijzingen dat er mogelijk enige

effecten van elektromagnetische velden op de gezondheid zouden zijn, waarna een vervolgonderzoek in Zwitserland deze effecten

niet meer kon aantonen. Overigens vond TNO bij de proefpersonen naast een negatief effect op het welbevinden ook een positief effect op enkele cognitieve parameters.’


Het puur vergaren van nieuwe fundamentele kennis over de invloed het programma, vervolgt Roubos. ‘Stel dat in goed opgezette en

goed uitgevoerde studies geen negatieve effecten van elektromag-

netische velden op de gezondheid worden gevonden, dan betekent dat nog niet dat hiermee het boek gesloten is. Om te beginnen

is het nu eenmaal wetenschappelijk gezien onmogelijk definitief aan te tonen dat er geen effect is. Je kunt alleen zeggen dat er

na zorgvuldig onderzoek tot nu toe geen effect gevonden is en dat de kans op negatieve effecten daarom zeer klein zal zijn.

Honderd procent zekerheid hierover is nooit te geven. Een belang-

rijk onderdeel van het programma is daarom het sociaal psycho-

logisch onderzoek naar risicoperceptie. Hoe kijken mensen tegen de risico’s van elektromagnetische velden aan, hoe gaan ze er

mee om? Welke invloed heeft het nemen van preventieve maatregelen op die risicoperceptie en welke invloed hebben nieuwe wetenschappelijke gegevens?’

Vanwege de grote gevoeligheid van het onderwerp is commu-

nicatie een zeer belangrijk aspect van het programma. Roubos: ‘Een centrale rol hierbij zal zijn weggelegd voor de zogeheten

Klankbordgroep. Deze gaat de schakel vormen tussen onderzoekers en ‘de burger’. De Klankbordgroep dient als aanspreekpunt.

Veel onrust is deels het gevolg van het feit dat mensen met

klachten of vragen over elektromagnetische velden zich vaak

niet serieus genomen voelen omdat er geen instantie is waar zij met hun klachten of vragen terecht kunnen. De bedoeling is dat

de Klankbordgroep goed naar hen luistert en vervolgens de vragen en problemen voorlegt aan het zogeheten Kennisplatform,

de plaats waarin alle bestaande wetenschappelijke kennis, en

vooral ook de nieuwe kennis die binnen het programma wordt vergaard, aanwezig is. Zo kunnen nieuwe onderzoeksvragen worden geformuleerd.’

Het Kennisplatform zal ook een belangrijke rol gaan spelen bij het wereldkundig maken van resultaten uit het programma.

‘Communicatie over wetenschappelijk onderzoek is altijd moei-

lijk’, waarschuwt Wiedemann. ‘Het gaat er in eerste instantie om de gegevens uit het wetenschappelijk onderzoek op een begrijpe-

lijke manier aan de burgers te presenteren. Om alle losse puzzelstukjes als een zo compleet mogelijk plaatje te presenteren.

Die vertaalslag is een belangrijke taak voor het Kennisplatform. Waarbij geldt dat het programma Elektromagnetische Velden

en Gezondheid geen PR-machine is voor wie dan ook. Het is niet

onze opdracht het publiek gerust te stellen, maar om wetenschappelijke feiten te verzamelen en deze objectief wereldkundig te

maken. Opdat op grond van die wetenschappelijke feiten goed onderbouwde beleid kan worden gemaakt bij het gebruik van elektromagnetische velden in de maatschappij.’ Marten Dooper

en gemeenschappelijke activiteiten

Kritiek

‘Je hoeft niet alle landen mee te krijgen,

vast voor veel geweeklaag over de tijd- en

worden door de EC beloond met extra geld. een samenwerking tussen drie of vier

landen is al genoeg. We hebben een aantal ERA-netten lopen, bijvoorbeeld op

geneesmiddelenonderzoek voor kinderen en op verouderingsonderzoek. Op het

gebied van preventie zijn we daar nog niet aan toegekomen. We hebben ons tot nu toe sterk gericht op het nationale preventie-

programma. Om dat goed te runnen, is op zich al een hele klus. Maar ik zie Europese samenwerking, ook op dit gebied, als een grote uitdaging voor ZonMw. Het zal wel

een behoorlijke investering aan menskracht kosten. Voordat je met je internationale

partners op één lijn zit, ben je al gauw twee jaar verder.’ Een goed platform om allereerst ideeën voor samenwerking informeel te

ZonMw wil internationalisering stimuleren Edvard Beem is plaatsvervangend directeur van ZonMw en heeft internationalisering in zijn takenpakket. ‘Uiteindelijk is het de bedoeling dat alle teams, waaronder preventie, internationale activiteiten gaan ontwikkelen. Dat doen we langs twee hoofdlijnen. Allereerst participeert ZonMw in internationale overleggen. Ten tweede willen we onderzoekers in staat stellen aan internationale competities en fondsen mee te doen. Want ook op Europees niveau zijn er verschillende onderzoeksfondsen. Wij kunnen ze daarin stimuleren en steunen.’ De belangrijkste financieringsbron voor

bedrag, maar dit is voor zes jaar en moet

zijn we heel erg blij mee. Tot nu toe waren

programma van de Europese Commissie.

EU-landen. Ter vergelijking: ZonMw heeft

biotechnologie en genetica. Nu staan er

onderzoekers en ontwikkelaars is het kaderHet onlangs gestarte 7e programma (KP7)

heeft voor de periode van 2007–2013 ruim 52 miljard euro beschikbaar. Een van de

tien themaprogramma’s van KP7 behelst gezondheid. Voor dit onderdeel is ruim 6 miljard euro uitgetrokken. Een fors

worden verdeeld over de 27 aangesloten 100 miljoen euro per jaar te besteden.

Het gezondheidsprogramma telt een kleine zeventig pagina’s met onderwerpen waarop subsidie kan worden aangevraagd. En voor

het eerst zijn daar ook onderwerpen te vinden die preventie betreffen. Beem: ‘Daar


de kaderprogramma’s vooral gericht op

ook thema’s in als het bevorderen van de gezondheidszorg voor Europese burgers, met als subonderdeeel enhanced health promotion and disease prevention. Daar liggen dus kansen voor de Nederlandse

preventie-onderzoekers. Naast de thema-

toetsen is het European Medical Research

Council (EMRC), onderdeel van de European Science Foundation. In de EMRC komen

de ‘ZonMw’s’ van Europa elk jaar bijeen.

‘Daar kunnen we een ballon oplaten of een programma’s zijn er ook fondsen voor

dwarse aandachtsgebieden die meerdere thema’s beslaan, bijvoorbeeld gender, gezondheid van kinderen en ouderen. ‘Voor preventie belangrijke fondsen’, meent Beem.

Samenwerking

Een van de subsidievormen van KP7 heet

ERA-net. Daar kunnen ZonMw en zusterinstellingen terecht voor subsidies.

De bedoeling van dit fonds is nationale

programma’s die samenhang vertonen, samen te laten werken. De afstemming

onderwerp op bijval kan rekenen. Kansrijke onderwerpen werken we dan met

de andere geïnteresseerde landen uit en

vervolgens dienen we een aanvraag in bij

ERA-net. Bij het ESF zelf is namelijk weinig geld voorhanden.’

Tot slot is er naast het kaderprogramma

nog het Actieprogramma gezondheid dat is gericht op gezondheidsbevordering en

-voorlichting. Thema’s waar preventie goed op aan kan sluiten. Beem: ‘Helaas is het

budget bedroevend laag: 0,3 miljard voor

de looptijd van zes jaar. En veel van dat geld gaat naar het voorkomen en bestrijden van infectieziekten.’

De vorige kaderprogramma’s zorgden steepapierverslindende procedures. Het laatste programma, KP6, spande de kroon. Terwijl men het bedrijfsleven en het midden- en kleinbedrijf wilde interesseren samen te

gaan werken met wetenschappelijke onderzoekers, lieten veel potentiële indieners

zich erdoor afschrikken. Beem: ‘Het bleek

veel te veel rompslomp. Brussel heeft zich de kritiek aangetrokken en claimt nu dat KP7 eenvoudiger procedures kent.

De praktijk zal moeten uitwijzen of dit ook werkelijk zo is. Simpel zal het nog steeds niet zijn.’

Een ander onderdeel waarover steen en been is geklaagd, zijn de zogeheten

matchingsverplichtingen. Val je als onderzoeker in de prijzen door een Europese

subsidie binnen te slepen, dan moet jouw instituut zelf ook fors in de buidel tasten. De subsidies zijn namelijk zelden kosten-

dekkend en de eigen bijdrage kan oplopen

tot 50 tot 60% van de totale projectkosten. ‘Die heeft een instituut natuurlijk niet

altijd paraat. Hoe succesvoller je als onder-

zoeker bent, hoe meer kosten dat met zich meebrengt voor het instituut. Zo kun je slachtoffer worden van je eigen succes en dat is zuur.’ Ook aan dit kritiekpunt

is Brussel enigszins tegemoet gekomen. Onderdelen van KP7 zijn zelfs helemaal

matchingsvrij, voor het gezondheidszorgonderdeel zijn de verplichtingen minder

stringent geworden. Helaas geldt dat niet voor het Actieprogramma Public Health, waar preventie goed bij aansluit, daar

moeten nog steeds forse eigen bijdragen worden gefourneerd. ZonMw heeft vorig

ZonMw in Europa

In vergelijking met collega-instellingen in Europa is ZonMw qua omvang een middenmoter met een bescheiden budget. Beem: ‘De tweede geldstroom is in Nederland redelijk zwak. Slechts eenvijfde

deel van het geld dat aan gezondheidsonderzoek wordt verstrekt, loopt via ZonMw. In andere landen

ligt die verhouding veel gunstiger. Wie weet dat dit met de nieuwe minister van OCW nog eens zou kunnen veranderen, Plasterk is immers erg voor open competitie. Wat ons uniek maakt in Europa is dat we één organisatie hebben voor gezondheidszorg en -onderzoek. In het buitenland is dit meestal

gescheiden georganiseerd. Men ziet ZonMw als een interessant experiment. Als we er een succes van weten te maken – en dat hebben we in onze eerste evaluatie al aangetoond – kan deze Nederlandse

constructie tot navolging leiden. We krijgen in elk geval al veel werkbezoeken uit andere EG-landen.’


Kaderprogramma 7 en preventie

zouden daar aanspraak op kunnen maken

–

Psychische stoornissen bij kinderen en adolescenten

–

Gezondheidsbevordering bij kinderen en adolescenten

te creëren. Succesvolle onderzoekers

Voorbeelden van preventieonderwerpen voor 2007

en zo toch hun ‘Europese’ project kunnen

–

uitvoeren. ‘Aan dat idee kon VWS uitein-

delijke niet tegemoet komen. Niet omdat

–

men het geen goed plan vond, maar omdat

–

er geen middelen voor beschikbaar zijn’,

KEA van antimicrobiele resistentie

Public health interventies gericht op alcoholmisbruik

Effectiviteit van belastingmaatregelen op tabaksgebruik

zegt Beem. De gedachten gaan er nu naar uit om onderzoekers die zowel in ZonMw als Europese programma’s succesvol zijn,

Uitdaging

het vormgeven van hun aanvraag is daar

komen. ‘Dat zou dan moeten uit de budget-

gespitst op preventie. ‘Laten we eens goed

Dit centrale loket voor Nederland is onder-

op de een of andere manier tegemoet te

ten voor ZonMw-programma’s. Het zal een kwestie van onderhandelen zijn en uiteraard moeten de programma-commissies er open voor staan. Maar vanuit ZonMw proberen we dit wel te stimuleren.’

Rol ZonMw

De beste manier om onderzoekers te

ondersteunen is de ZonMw-programma’s zo goed mogelijk af te stemmen op de Europese programma’s, meent Beem.

‘Met het nationale programma kun je dan

iets opzetten in Nederland. Als dat succesvol verloopt, kun je vervolgens de stap

zetten naar een grotere Europese subsidie. Op die manier versterken we elkaar en dat is wat we graag willen. Tot nu toe zijn we daar te weinig mee bezig geweest. Soms

is de fasering in tijd ook lastig. Het nieuwe preventieprogramma moest bijvoorbeeld geschreven worden, toen het Europese programma er nog niet was. Maar dat

hoeft ons er niet van te weerhouden om

nieuwe accenten te leggen waardoor we

beter aan kunnen sluiten op de Europese programma’s.’

ZonMw kan ook in instrumentele zin een

impuls geven aan de internationalisering. Waarom de subsidievormen niet aanpas-

sen? Bijvoorbeeld door naast projectkosten ook geld ter beschikking te stellen voor

internationale samenwerking. Of door in de beoordeling van aanvragen een crite-

rium toe te voegen over de wijze waarop

Beem oppert nog een ander idee, toe-

onderzoeken welke andere Europese lan-

den werken met een preventieprogramma dat enigszins is ter vergelijken met het

Nederlandse programma. Stel dat het er

vier of vijf zijn, dan kunnen we gaan over-

leggen over samenwerken. Ik stel me voor

dat we een pool maken en nationale geldpotjes bij elkaar brengen. We organiseren een competitie waarbij we onderzoekers uit Europa oproepen om aanvragen in

te dienen. De beste wint, uit welke van de deelnemende landen die ook komt.

Dat zou ik een geweldige uitdaging vinden. Vervolgens kunnen we dan de stap naar Brussel zetten. Voor stamcelonderzoek

is dat al gelukt, waarom zou dat niet voor preventie kunnen?

Dan kunnen we ook in ons preventie-

programma meer internationale ontwikkeling brengen.’

Van oudsher is preventieonderzoek altijd erg op het land zelf gericht geweest. Dat

was ook lange tijd het beleid van VWS. Hoe anders ligt dit bij research-programma’s, waar men veel meer gewend is interna-

tionaal samen te werken. Beem: ‘Maar de

preventiemechanismen op zich beperken zich niet tot de landsgrenzen. Juist het

meer beleidsmatige preventieonderzoek

dat wij hier veel doen, leent zich prima voor internationale samenwerking. Ook bij

VWS is de afgelopen jaren een kentering in die richting te zien.’

de internationale samenwerking is geor-

Tips

kunnen opleveren boven andere aanvragen,

bij ZonMw terecht voor informatie over de

ganiseerd. ‘Dat zou je een streepje voor en extra geld.’

Uiteraard kunnen individuele onderzoekers subsidiemogelijkheden in Europa. Als zij

daadwerkelijke ondersteuning willen bij

een speciale organisatie voor: EG-liaison. gebracht bij het ministerie van Econo-

mische Zaken. Beem: ‘ ZonMw bespreekt elke maand met EG-liaison de ontwik-

kelingen rondom het kaderprogramma. We houden bijvoorbeeld in de gaten of

Nederland voldoende aanvragen indient. Als dat maar mondjesmaat gebeurt,

ondernemen we actie. We brengen de

mogelijkheden onder de aandacht van potentiële indieners.’

Beem heeft nog een tip voor Nederlandse onderzoekers: meld je aan als evaluator.

Net als bij de ZonMw-programma’s worden op Europees niveau de onderzoeksvoorstellen beoordeeld door referenten.

Beem: ‘Als je eenmaal in zo’n databestand

van de Europese Commissie bent opgeno-

men, krijg je ook allerlei andere informatie toegezonden. Je wordt bijvoorbeeld geraadpleegd over nieuwe ontwikkelingen.

Zo krijg je inzicht in hoe alles reilt en zeilt bij de EC, hoe de aanpak is, wat er speelt.’ Elke keer als in Brussel nieuwe plannen worden bedacht, schrijft ZonMw haar

netwerk aan om te reageren. ‘We hopen dan dat er zinvolle signalen naar voren komen, die wij vervolgens weer kunnen inbrengen. Als ondanks deze consultatierondes

onderzoekers merken dat een Europees

programma onvoldoende aansluit op de wensen in Nederland: meld het bij ons!’ Wilma Mik

Vraaggesprek

jaar bij VWS bepleit een matchingsfonds

Lobbywerk zet GGZ-preventie op de Europese agenda Clemens Hosman beweegt zich al 35 jaar op het gebied van GGZ-preventie. Hij is bijzonder hoog-leraar preventieve GGZ in Maastricht en in Nijmegen en doet onder andere onderzoek naar depressie en kopp-kinderen. Bovenal is hij spin in het internationale web van preventie-experts. Hij voorziet de WHO van adviezen, is actief in tal van internationale overlegorganen en is voorzitter van het Wereld Consortium voor Preventie van Psychische Stoornissen en Geestelijke Gezondheidsbevordering. Zijn leidraad luidt: Wat kan gedragswetenschappelijk en interdisciplinair onderzoek bijdragen aan een betere psychische gezondheid en het verminderen van de epidemie van psychische stoornissen in de samenleving? Kunt u een schets geven van het belang van GGZ-preventie?

‘Psychische stoornissen vormen een omvangrijk maatschappelijke probleem. We moeten dat niet

onderschatten. Cijfers van de World Health Organisation (WHO) geven aan dat van de tien ziekten

op de wereld die de meeste beperkingen met zich meebrengen, vier tot de psychische cluster horen. Depressie zal in 2020 de tweede op de lijst staan, na hart- en vaatziekten. Wereldwijd lijdt 15 tot 20%

van de mensen aan psychische stoornissen. Het gaat om aandoeningen die naast ernstig psychisch lijden, ook een forse sociale en economische impact hebben. In Europa bedragen de economische

kosten die direct of indirect het gevolg zijn van psychische stoornissen 430 miljard euro. Het gaat dus echt om iets.’

Waar staat Nederland op het gebied van GGZ-preventie in Europa?

‘Nederland is een voorloper. In geen enkel land is de infrastructuur voor preventie zo ver ontwikkeld. Iedere GGZ-instelling heeft een preventieteam of –afdeling, in grote gemeentes tellen die zo’n

dertig medewerkers. De verslavingsinstellingen houden zich ermee bezig, de GGD-en en een groot aantal landelijke instellingen. Elke regio heeft dus een fijnmazige organisatie voor dit werk en die

is uniek voor Europa. We zijn natuurlijk een rijk land en ook de RIAGG-filosofie heeft hieraan sinds

1980 een belangrijke impuls gegeven. Die filosofie was gebaseerd op de community health centers, een concept uit de VS. Eén grote voorziening met een duidelijke verantwoordelijkheid naar de

gemeenschap toe, zowel voor zorg als voor preventie. Dat houdt in dat de preventiemedewerkers



actief en vroegtijdig op zoek gaan naar problemen en doelgroepen, in plaats van af te wachten tot de mensen vanwege ernstige stoornissen langdurige hulp nodig hebben. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig drong

dit concept ook door in Nederland en werden overal preventiemedewerkers en gezondheidsvoorlichters aan-

gesteld. Van enige toespitste opleiding was geen sprake, dus zochten ze elkaar op en ontstond er op landelijk niveau uitwisseling van kennis en ervaring. Later kwamen opleidingen en vanaf de jaren negentig kwamen daar onderzoek en ontwikkeling bij. Al die teams, die infrastructuur voor de praktijk en voor onderzoek, dat

bestaat nergens in Europa. We hebben dus een belangrijke in het uitdragen van kennis en ervaring. Een voor-

Clemens Hosman omringt door zijn trainees

beeld. Het Nederlands Jeugdinstituut beheert een database over effectieve preventieprogramma’s voor jeug-

Europees parlement, hebben we in 1999 een boek gemaakt over evidence based preventieprogramma’s.

waarom laten we die gegevens niet in het Engels vertalen en aanvullen met gegevens uit andere landen? Dat

besloten de Europese ministers op basis van een beleidsnotitie van onze hand, dit thema ook aan te pakken.

digen. Wat werkt, wat leveren ze op, hoe voer je ze uit? Iedereen heeft toegang tot deze kennis. Dan denk ik:

kost niet veel geld en dan kan die database ook een rol in Europa vervullen. Op die manier kunnen we in Europa het ontwikkelen en toepassen van effectieve programma’s aanzienlijk versnellen.’

Dat boek heeft veel indruk gemaakt, want sindsdien staat het thema echt op de agenda. Twee jaar geleden

Dus organiseren we van 13–15 september in Barcelona een Europese conferentie, in opdracht van de EG en in nauwe samenwerking met de WHO.’

Kan Nederland iets van Europa leren?

Een groot deel van uw werk bestaat dus uit lobbyen

betrekken bij de bevordering van de geestelijke gezondheid. Denk aan sleutelfiguren in de samenleving,

duidelijke minderheidspositie. De nood waar preventie een antwoord op geeft, is minder zichtbaar dan de nood

‘Andere landen worden vaak meer gedwongen dan wij om te kijken hoe ze andere beroepsgroepen kunnen de scholen, de perinatale zorg, en sociale dienstverlening. In Finland bijvoorbeeld zijn jeugdpsychiaters en

sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen verantwoordelijk voor de zorg voor kopp-kinderen en worden daarvoor landelijk getraind. In een aantal landen wordt geëxperimenteerd met een centralere rol voor het onderwijs, bijvoorbeeld hoe je kinderen weerbaarder kunt maken.

In de zuidelijke landen wordt gewerkt aan het inbouwen van preventie in lokale gezondheidscentra.

Zo’n andere aanpak kan zijn voordeel hebben ten opzichte van de Nederlandse situatie. Doordat we hier een

eigen beroepsgroep van tweedelijns preventie-experts hebben, is er sneller sprake van enige afstand naar de

eerstelijn en naar therapeuten. Meer kennis van innovatieve ontwikkelingen in 28 andere landen kan ons werk hier aanzienlijk versterken.‘

Kun je op Europees niveau aan preventie doen?

‘De uitvoering moet zoveel mogelijk gebeuren op lokaal en nationaal niveau. Om een relatie op te kunnen

bouwen met je doelgroepen, moet de afstand kort zijn. Rechtstreeks uitvoeren van preventieprogramma’s op

Europees niveau ligt ingewikkeld. De economische situatie verschilt van land tot land, net als de infrastructuur

‘Ja. De GGZ-sector moet sowieso voor haar positie vechten, en binnen de GGZ verkeert de preventie in een

waarin acute psychiatrische patiënten verkeren. Tel daarbij dat er vaak flink wat tijd overheen gaat voordat de effecten van preventieve programma’s duidelijk worden. Dat maakt dat we veel moeten investeren in pleit-

bezorging. Een van de thema’s van de Europese conferentie gaat over capacity building: hoe krijgen we capa-

citeit voor onderzoek en een hoogwaardige uitvoering? We moeten nu de beleidsmakers en politici in Europese landen ervan zien te overtuigen dat dit een gebied is dat investering verdient. We moeten niet vergeten dat preventie een echt vakgebied is waar allerlei organisaties en disciplines bij betrokken moeten worden.

Dat vereist motivatie om er in te stappen, om er echt mee aan de slag te gaan. Daar is ook kennis voor nodig:

over de problematiek, over effectieve programma’s. Hoe kom je erachter of ze werken, hoe ontwikkel je capaciteit om ze uit te voeren? We wisselen succesverhalen uit en gaan inventariseren wat er op Europees niveau

nodig is aan training en onderzoek. Is het mogelijk om trainingsprogramma’s te maken voor meerdere landen

samen? We hebben dat al gedaan voor het onderwerp capaciteitsontwikkeling. Vertegenwoordigers uit 17 landen zijn een week lang intensief getraind. Een volgend onderwerp zou fundraising kunnen zijn. Zo proberen we in elk van die landen een kerngroep te maken die de GGZ-preventie in hun land op een hoger plan kan brengen.’

voor gezondheidszorg en sociaal beleid, er zijn cultuurverschillen. We kunnen preventieprogramma’s van elkaar

Op welk terrein liggen er interessante uitdagingen?

toepast. Er is wel een ontwikkeling gaande in Europa waarbij de economische effecten van preventie worden

gedomineerd door groepsinterventies, voorlichting, trainingen. Dat is uitstekend. Maar als het gaat om het

overnemen, en dat gebeurt in Europa steeds meer. Telkens zul je dan wel moeten kijken hoe je die per land

meegewogen. De Europese Gemeenschap en bedrijfsleven ontwikkelen bijvoorbeeld samen standaarden waar bedrijven en werkcondities aan moeten voldoen, om het grote probleem van werkstress en burn out aan te

pakken. Die standaarden gaan niet alleen over veiligheid, maar ook over psychische en sociale kanten van werk. Meerdere studies laten zien dat je grote economische winst kunt halen door preventie op het terrein van de

psychische gezondheid. Dat begint langzamerhand door te dringen in Europa. Wil je serieus genomen worden door de Europese politiek dan moet je in staat zijn een link te leggen tussen wat jij doet op het gebied van

GGZ-preventie en wat hun zorgen zijn. Die zorgen liggen vaak op heel andere terreinen. Dus moeten we het

belang van preventie maatschappelijk vertalen. In de GGZ-preventie hebben we veel te lang met oogkleppen

‘De Europese Gemeenschap plaatst preventie steeds meer in sociaal beleid. In Nederland wordt de GGZ-preventie verbeteren van gezondheidscondities in de samenleving is sociaal en intersectoraal beleid ook heel belangrijk. Hoe kun je via stadsvernieuwing, inkomens- en onderwijspolitiek, justitie, veiligheid, mensenrechten, sociale

integratie de voorwaarden beïnvloeden waarin gezinnen leven en kinderen zich geestelijk gezond kunnen ontwikkelen? Ik denk dat zo’n aanpak heel veel potentie heeft om bij te dragen aan een lager risico op het ontwikkelen van een psychische stoornis. En met zo’n beleid bereik je veel meer mensen dan met onze huidige aanpak. Ook de WHO is zich aan het verdiepen hoe er meer gebruik gemaakt kan worden van beleidsbeslissingen in andere

sectoren. Welke rol een dergelijk beleid kan spelen, weten we nog amper. Daar ligt een mooie taak voor ZonMw.’

opgelopen. We richtten ons alleen maar op het verbeteren van de geestelijke gezondheid. Dat is ook belangrijk,

Maak je je dan niet erg afhankelijk van de politieke signatuur?

lichamelijke gezondheid, minder ziekteverzuim, hogere productiviteit, minder kosten voor justitie – worden

zal de interesse zijn – ook bij minder sociaal georiënteerde regeringen. Denk bijvoorbeeld aan het terugdringen

maar door aan te tonen dat preventieprogramma’s op ons terrein ook winst opleveren op andere terreinen – we veel beter gehoord en zal er meer in preventie worden geïnvesteerd.’

‘Hoe meer wij met wetenschappelijk onderbouwde inzichten en interventies komen op dit gebied, hoe groter van geweld in de samenleving. Dat moet voor rechtse regeringen ook een aantrekkelijk perspectief zijn.’

Hoe organiseer je dat?

Ziet u nog andere taken weggelegd voor ZonMw in Europa?

Daarin draaien 29 landen mee die jaarlijks hun ervaringen en vorderingen uitwisselen en gezamenlijke

onderzoek organiseren in relatie tot beleid en praktijk? En door geld en onderzoekers uit verschillende landen

‘Sinds 2002 hebben we met steun van de Europese Commissie een Europees netwerk (IMHPA) opgericht. activiteiten uitvoeren. We hebben beschreven hoe het in al die landen staat met de GGZ-preventie: wat wordt

er gedaan, hoe is het georganiseerd, wat is de samenhang met de landelijke wetgeving, en hoe ziet de praktijk eruit? We hebben op verzoek van de EG een database ontwikkeld van evidence-based programma’s. We zijn bezig met een trainingsprogramma, waardoor in heel Europa expertise op dit gebied wordt ontwikkeld.

Er is ook veel gedaan aan pleitbezorging. Omdat gezondheidsbevordering weinig belangstelling had van het


‘Ja. Gezien de expertise kan ZonMw een belangrijke voorbeeldfunctie vervullen naar andere landen. Hoe kun je bijeen te brengen, kun je grotere onderzoeksprojecten uitvoeren. Je kunt dan ook meer inzicht krijgen in de rol van culturele verschillen en het preventieve effect van beleidsmaatregelen. Dat wordt in het multiculturele Europa steeds interessanter. Wat mij betreft, ligt hier dus een grote uitdaging voor ZonMw.’ Wilma Mik


Europese studie moet inzicht geven in waarde prostaatkankerscreening

groep screenen. Om een uitspraak te kunnen doen over de zin

of onzin van een grootschalige screening naar een bepaalde aandoening is het dus nodig dat min of meer bekend is hoe groot

de voordelen en hoe groot de nadelen zijn van zo’n screeningsprogramma. Simpel gesteld: hoeveel levens red je ermee, en tegen welke prijs?

Het beantwoorden van die vraag is dan ook het doel van het

grote Europese onderzoek naar screening op prostaatkanker – de European Randomized Study of Screening for Prostate

Cancer, kortweg ERSPC – dat prof. Fritz Schröder, hoogleraar

Urologie aan het ErasmusMC, al meer dan tien jaar coördineert. ‘Het onderzoek moet wetenschappelijke gegevens opleveren

over de voor- en nadelen van het opsporen van prostaatkanker

via een screeningsprogramma. Gegevens in termen van afname

van sterfte, maar ook van extra onderzoek, behandelingen en de gevolgen daarvan. Op grond van die gegevens kunnen beleids-

makers dan een beslissing nemen over het al dan niet opzetten van een landelijk bevolkingsonderzoek.’ De kiem voor de ERSPC

werd gelegd in 1991 door een publicatie van Amerikaanse onderzoeker W.J. Catalona die in het gerenommeerde New England

Journal of Medicine beschreef dat de zogeheten PSA-meting een welkome aanvulling was op de tot dan toe gebruikelijke rectale

toucher en ultrasone beeldvorming van de prostaat bij het opspo-

ren van tumoren in de prostaat. Schröder: ‘PSA staat voor Prostaat Specifiek Antigeen, een eiwit dat in het bloed wordt uitgescheiden door cellen van de prostaat. Neemt de hoeveelheid PSA in het

bloed toe, dan kan dat duiden op prostaatkanker’. Kàn duiden

op prostaatkanker, zegt Schröder met nadruk, want ‘er zijn ook

andere redenen waardoor de hoeveelheid PSA in het bloed ver-

hoogd kan zijn. Bijvoorbeeld een goedaardige vergroting van de prostaat of een ontsteking van de prostaat. Echter, het leek ons

zinvol te onderzoeken in hoeverre de door Catalona voorgestelde combinatie van PSA, rectaal toucher en ultrasone onderzoek van

de prostaat in de dagelijkse praktijk kan bijdragen aan het terugdringen aan het aantal sterfgevallen door prostaatkanker. Want

Jaarlijks wordt in Nederland bij een kleien 8000 mannen prostaatkanker vastgesteld. Een aantal dat door steeds gemakkelijker verkrijgbare PSA-test in rap tempo toeneemt. Of het zinvol is een landelijke screening naar prostaatkanker op te zetten, moet blijken uit een grote Europese studie. Een studie die gecoördineerd wordt vanuit Rotterdam.

‘Jaarlijks wordt in Nederland bij 800o mannen prostaatkanker vastgesteld’

vergeet niet, ondanks de veel gebezigde uitspraak dat veel mannen

mèt prostaatkanker sterven en niet ààn prostaatkanker, overlijden er in Nederland toch jaarlijks ook ongeveer 2400 mannen wèl aan prostaatkanker. Als we er daar door middel van een screeningsprogramma 20 tot 25 procent van af kunnen halen, scheelt dat jaarlijks toch 500 tot 600 sterfgevallen door prostaatkanker!’

Afgelopen zomer bracht de Gezondheidsraad een rapport uit

houdt met screeningsprogramma’s voortdurend tegenaan loopt.

te behalen valt. Het probleem is daarbij ook nog eens dat de winst

Onbetaalbaar

een veelzeggend motto: ‘All screening programmes do harm;

variëren van het tijdsverlies, het ongemak en de onrust die met

Bij een zinvolle screening overlijden er als gevolg van de screening

voor het doen van een betrouwbare uitspraak over een eventuele

over screening. Dit Jaarbericht Bevolkingsonderzoek 2006 draagt some do good as well’. Ofwel in goed Nederlands: ‘Alle vormen

van screening richten schade aan; sommige doen ook iets goeds’. De Gezondheidsraad citeert hiermee de Brit Sir J. Muir Gray. En die kan het weten; hij is immers de directeur van het UK

National Screening Programme, de organisatie die in GrootBrittannië waakt over het toepassen van screening.

De citaat van Gray vat in één zin kernachtig het dilemma samen waarmee iedereen die zich op wat voor manier dan ook bezig-


Jezelf laten screenen veroorzaakt altijd enige schade. Dat kan

het onderzoek gepaard gaan tot mogelijke schade aan je lichaam tijdens de screening zelf of tijdens een daarop volgende behandeling. Een behandeling die soms zelfs ten onrechte is ingezet.

Geen enkele screeningstest is immers onfeilbaar. Anderzijds kan

door screening een ziekte in een vroeg stadium worden opgemerkt waardoor de kans op een succesvolle behandeling toeneemt.

Screening is daarom alleen zinvol als de schade die de screening

veroorzaakt in het niet valt bij het voordeel dat er met de screening

van de screening wordt vooral behaald wordt op groepsniveau.

minder mensen in de groep dan wanneer de groep niet gescreend zou zijn. De meeste individuen uit de gescreende groep behalen echter persoonlijk geen winst uit de screening. Eenvoudigweg

omdat de meeste van hen de aandoening (gelukkig) nooit zullen

krijgen en dus alleen te maken hebben met de mogelijke nadelen van de screening. Je weet echter niet op voorhand wie de aan-

doening wel zal krijgen en wie niet. Om bij een paar mensen uit

die groep levenswinst te kunnen boeken, moet je daarom de hele


Enig rekenwerk door statistici leverde al snel het gegeven op dat

effect van de screening op de sterfte aan prostaatkanker er onge-

veer 200.000 mannen minimaal tien jaar gevolgd zouden moeten

worden. Waarbij de helft van hen regelmatig gescreend zou worden en de andere helft niet. ‘Die berekening maakte al snel duidelijk dat zo’n onderzoek onmogelijk alleen in Nederland zou kunnen worden uitgevoerd’, vertelt Schröder. ‘We zouden in Nederland

niet alleen nooit dat aantal deelnemers aankunnen, het zou ook nog eens onbetaalbaar worden. Dus besloten we het onderzoek

op Europees niveau te tillen. Een bijkomend voordeel daarvan is

Schröder: ‘Het grootste probleem bij prostaatkanker is, zoals ik al

nationale studie. Uiteindelijk bleken zeven andere Europese landen

dat bij een deel van de mannen de tumor nooit levensbedreigend

dat de uitkomsten een groter draagvlak hebben dan die van een bereid mee te doen: België, Spanje, Zwitserland, Italië, Frankrijk,

Finland en Zweden. En de Europese Unie was bereid financieel bij te springen om de internationale samenwerking, die we vanuit Rotterdam coördineren, mogelijk te maken. Voor de feitelijke uitvoering van het onderzoek heeft ieder land in eigen huis

financiering moeten zoeken. In Nederland, waar we ruim 42.000 deelnemers voor het onderzoek hebben gerekruteerd, dragen

ZonMw en KWF Kankerbestrijding mee aan de uitvoeringskosten.’

Kort samengevat zit de studie als volgt in elkaar. Mannen tussen de 55 en 70 jaar – sommige deelnemende landen hanteren grenzen

van 50 of 75 jaar – die willen deelnemen aan het onderzoek worden

willekeurig in twee groepen verdeeld. De helft van hen ondergaat eens in de vier jaar een onderzoek op prostaatkanker. Schröder:

‘Dat gebeurt aan de hand van een meting van het PSA in het bloed, een rectaal toucher en een echoscopisch onderzoek van de prostaat. Geeft dat onderzoek aanleiding tot het vermoeden van de

aanwezigheid van een tumor, dan volgt een biopsie. Daarbij wordt de prostaat met een holle naald van een aantal kanten aange-

prikt om er weefsel uit weg te nemen. In die biopten kan in het laboratorium worden vastgesteld of er inderdaad sprake is van

tumorweefsel.’ De andere helft van de deelnemers vormt de controlegroep. Zij ondergaan geen screening en komen in feite pas

weer in beeld als zij zich via de reguliere kanalen van de gezondheidszorg melden met klachten die wijzen op prostaatkanker.

Schröder: ‘Deze mensen hebben in het kader van het onderzoek toestemming gegeven dat relevante medische gegevens, zoals

de uitslag van een PSA-test als hun huisarts die heeft aangevraagd, of het feit dat zij voor een consult of bij een uroloog in het ziekenhuis zijn geweest of in het ergste geval dat zij opduiken in de

overlijdensstatistieken van de kankerregistratie, aan de ERSPConderzoekers worden doorgegeven.’

Goede voorlichting

Ofschoon de ERSPC al meer dan tien jaar geleden van start gegaan is, laat het ultieme resultaat nog enkele jaren op zich wachten.

Schröder: ‘Veel prostaattumoren groeien langzaam. Je moet dus

een lange follow up van de deelnemers in acht nemen om verschil-

len te kunnen zien in sterfte tussen de twee groepen. We hebben berekend dat er pas op zijn vroegst na tien jaar een statistische

significant verschil waarneembaar is. In Nederland zullen in 2008 alle deelnemers minimaal tien jaar gevolgd zijn. Omdat de studie in de andere Europese landen later van start is gegaan, duur het nog tot 2010 voordat alle 200.000 deelnemers tien jaar zijn gevolgd. De onafhankelijke evaluatiecommissie die aan het

onderzoek verbonden is, heeft vorig jaar wel al een tussentijdse analyse uitgevoerd. Wat daar precies is uitgekomen, mogen wij

als onderzoekers natuurlijk niet weten. Wel is ons medegedeeld dat we verder mogen gaan met het onderzoek zoals gepland.’

Dat het onderzoek nog niet is afgerond, wil niet zeggen dat er

uit het jarenlange onderzoek nog helemaal niets te melden valt.


eerder zei, niet het aantonen van het bestaan ervan, maar het feit

wordt of zelfs maar tot klachten zal leiden. Het is ons de afgelopen jaren in Rotterdam gelukt op voorhand een beter onderscheid te

Dames en heren

Implementeren ???

maken tussen ernstige vormen van prostaatkanker en vormen van

Europees gezond

ze daar leven. De vorige minister van Volksgezondheid

We hebben een formule ontwikkeld waarin onder ander de hoogte

Dat roept associaties op.

weer tot de top vijf op gezondheidsgebied in Europa

prostaatkanker waarmee je zogezegd oud kunt worden.

van de PSA-waarde, het volume van de prostaat en de hoeveelheid gezond weefsel in een biopt zijn verwerkt. Aan de hand van die

formule kunnen we nu met een hoge mate van betrouwbaarheid zeggen of de gevonden tumor bij iemand problemen zal veroor-

zaken en dus behandeld moet worden, of voorlopig nog met rust

gelaten kan worden omdat de kans klein is dat de tumor problemen veroorzaakt. Dit onderscheid betekent een enorme verbetering voor de dagelijkse praktijk. Maar liefst één op de drie mannen

bij wie prostaatkanker wordt geconstateerd, blijkt op grond van deze formule voorlopig geen behandeling nodig te hebben. Een

regelmatige controle volstaat. Behalve een forse kostenbesparing voor de gezondheidszorg betekent dat voor de mannen in kwestie

ook behoud van kwaliteit van leven. Want een behandeling, of het nu chirurgie of bestraling is, gaat in veel gevallen gepaard met

incontinentie of impotentie en dus een fors verlies van kwaliteit van leven.’

Zolang het ERSPC-onderzoek niet is afgerond, kan en wil Schöder geen uitspraak doen over de wenselijkheid van een landelijke

screening naar prostaatkanker. ‘Wat natuurlijk wel in toenemende mate plaatsvindt, is het gebruik van de PSA-test. Die kun je tegen-

woordig zelfs via internet vrij gemakkelijk bestellen. Het is daarom erg belangrijk dat mannen die uit ongerustheid of nieuwsgierigheid een PSA-test laten doen goed worden voorgelicht over de voor- en nadelen en de consequenties ervan. Ze moeten om te

beginnen weten dat alleen een verhoogde PSA-waarde weinig zegt over de kans prostaatkanker te hebben. En ze moeten, als door nader onderzoek vast is komen te staan dat er inderdaad

een tumor aanwezig is, goed op de hoogte zijn van de voor- en

nadelen van de diverse behandelingen. En de voor- en nadelen

van niet behandelen maar afwachten en regelmatig controleren. Om hierbij te helpen heeft KWF kankerbestrijding vorig jaar een goede, evenwichtige brochure en zogeheten videodagboeken

ontwikkeld. Die laatste volgen mannen bij wie prostaatkanker is vastgesteld in de periode erna. Daarbij komen alle onderwerpen als wel of niet behandelen, de gevolgen van behandeling en de

emotionele kant van het hebben van prostaatkanker aan de orde.

Vooral nu het steeds gemakkelijker wordt prostaatkanker vast te

stellen, of het nu op eigen verzoek gebeurd of in te toekomst wellicht via een aanbod deel te nemen aan een landelijke screening,

is het belangrijk dat mannen zich goed laten informeren wat het betekent prostaatkanker te hebben. Opdat zij een weloverwogen besluit kunnen nemen over de stappen die zij vervolgens onder-

Europa en de gezondheid van de Nederlanders. Met de gezonde berglucht in Zwitserland en ons

eigen sanatorium daar in Davos. Met de boterberg die we steeds hoger maakten dankzij Europese subsidies en toen ook weer moesten opeten in eigen land.

Zo heeft een hele generatie gedacht dat boter gezond was en schoolmelk eveneens, terwijl er ook in Europa genoeg kennis was over de negatieve bijdrage van

verzadigd vet aan de gezondheid van de Europeanen, inclusief de Hollandse kaaskoppen.

Nederlanders kennen nu de weg in Europa als het

gaat om zaken waar ze gezond van denken te worden.

Wonen in Spanje en Portugal, omdat daar de zon vaker schijnt. Het mediterrane dieet overnemen, omdat het schijnt dat ze er dáár langer van leven (overigens

nemen de Hollanders aan de mediterrané vooral de

Hollandse eetgewoontes mee naar de zon). Niet alleen

een gezonder klimaat lokt naar andere Europese landen, ook het gunstige belastingklimaat elders in Europa

trekt. Steeds meer, vooral oudere Nederlanders gaan daarom over de grens wonen, omdat de huizen er goedkoper zijn, er meer ruimte is en veel van die

landen hoger liggen ten opzichte van de zeespiegel.

In veel Europese landen zijn allerlei medicijnen zonder formaliteiten gewoon te koop, net als vuurwerk en vuurwapens.

heeft ons allen opgeroepen ons te gedragen zodat we gaan behoren.

Het is trouwens behoorlijk onbegrijpelijk dat we zijn

afgezakt naar de middenmoot. Elke Nederlandse preventiewerker die zich over de grens begeeft om in de Europese buurlanden te gaan uitleggen hoe we hier

het zorgstelsel en het bijbehorende preventiewerk in

elkaar hebben gestoken, meldt terug dat de Europese

collega’s aan haar voeten lagen en dat we in Nederland vér voor liggen op de rest.

De Nederlanders behoren tot de gelukkigste

Europeanen en onze jeugd is zelfs het allergelukkigst. Nederland is een van de rijkste Europese landen, er

zijn meer computeraansluitingen dan in de meeste

andere landen. We hebben de meeste inwoners per

vierkante kilometer en waarschijnlijk ook de meeste

auto’s. Nergens is het railnet zo intensief bereden als hier en dan wordt er ook nog het vaakst gefietst.

En dan maken we ook nog eens het minst vaak ongelukken in het verkeer. Hoezo middenmoot in Europa? Nederland ligt het laagst in Europa en zal daarom

het eerst verdwijnen als de zeespiegel stijgt en de

gletschers in de Europese bergen smelten. Het mag een wonder heten dat we met die collectieve dreiging toch nog tot de gezonde middenmoot in Europa behoren.

Een nieuwe heup kun je sneller, zonder wachtlijsten,

Het ministerie van Volksgezondheid wil het Neder-

verzekeraar in Spanje laten monteren.

laten behoren. De vraag is of het volk dat zelf wil.

door een goede Hollandse dokter op kosten van de

En Europeanen weten op hun beurt Nederland weer te vinden als het gaat om seksuele tolerantie met

bijbehorend ruim aanbod; tot voor kort betaalbare

en makkelijk toegankelijke abortusklinieken; coffee-

shops met een rijk en goedkoop aanbod van allerhande drugs en cafés met een onuitputtelijke hoeveelheid

alcoholica, terwijl je die ook nog rokend naar binnen kunt werken.

Dankzij of ondanks al deze Europese uitwisseling

blijkt Nederland qua volksgezondheid volgens het

RIVM te zijn afgezakt naar de Europese middenmoot, zelfs nu er een aantal Oost-Europese landen zijn

bijgekomen, waarvan we toch weten hoe ongezond

landse volk weer tot de topvijf van gezonde Europeanen Dat is van belang, omdat het Nederlandse volks-

gezondheidsbeleid alle verantwoordelijkheid bij de individuele burger heeft gelegd. En de burger wil vrijheid om zelf te bepalen hoe gezond zij leeft.

Op iets collectievere schaal blijkt de effectiviteit van

Community interventies, uitgevoerd in kleine gemeenschappen, op z’n best twijfelachtig. Het Nederlandse volk wil helemaal niet in collectieve termen denken en leven. Dus zeker niet Europees. Het volk heeft de

Europese grondwet al afgewezen omdat ze haar vrij-

heid niet wil laten inperken. Behoren tot de gezondste vijf Europese landen zal heel weinig Nederlanders motiveren zich anders te gaan gedragen. Willem de Regt

nemen.’

Marten Dooper


Goed model voor preventie

Partnership Stop met roken

in die beginfase vooral om doelstellingen

commerciële organisaties dit doen’,

in Nederland, Engeland, Finland, Spanje

konden verwezenlijken. In de latere fase,

behoorlijk voorop gelopen als het om het

tegen bijvoorbeeld groepsdruk werkt in

ging die de aangesloten organisaties zelf ten behoeve van de implementatie van

programma’s en het daadwerkelijk ver-

minderen van het percentage rokers, zijn

daarvoor ook andere nodig. Dat gaat veel

moeizamer.’ Het PPS ‘Stop met Roken’ heeft in de onderzochte periode veel organisaties gebundeld, een landelijke richtlijn voor het behandelen van tabaksverslaving samen met kwaliteitsinstituut CBO ontwikkeld

en een beleidsnotitie voor het ministerie van VWS geschreven.

‘Het PPS heeft goed aan de weg getimmerd, Nicotineverslaving wordt door de deskun-

en discussies over een rookvrije omgeving

van het Nijmeegse UMC St. Radboud.

gewoonte’ beschouwd, maar als een ziekte.

Europees beleid een feit is, zal er echter

ZonMw, het effect van het samenwer-

digen inmiddels niet meer als ‘een slechte

Dat betekent dat overheidsacties nodig zijn, net als voor diverse andere (chronische)

ziekten. Er zijn nationale acties, maar ook steeds meer internationale initiatieven

om het roken tegen te gaan. De Wereld-

gezondheidsorganisatie beschouwt roken

als een belangrijk gezondheidsprobleem en probeert met richtlijnen en aanbevelingen voor preventie en het stoppen met roken

gedragsveranderingen te bewerkstelligen.

gestart. Voor een gemeenschappelijk

nog heel wat water door de Europese

rivieren zijn gestroomd. Intussen hebben diverse landen zelf – meer of minder vergaande – maatregelen genomen om het

tabaksgebruik te ontmoedigen. De belangrijkste en meest zichtbare hebben betrekking op de producten, hun verpakking en

de reclame voor tabak die in overeenstemming moeten zijn met de EU-regels.

In ontwikkelingslanden behelzen zulke

Publiek privaat partnership

het roken slaan (in Azië bijvoorbeeld wor-

minder zichtbare maatregelen die beogen

acties vooral voorkomen dat mensen aan den nog steeds gratis sigaretten aan de

bevolking uitgedeeld, iets dat in Europa

verboden is). In de meer ontwikkelde landen ligt het accent meer op het stoppen met roken.

In 2002 gaven de Europese ministers een verklaring uit, de Warsaw declaration for a tobacco-free Europe waarmee de deelnemende landen zich verplichten alle mogelijke maatregelen te nemen ter

bestrijding van het tabaksgebruik. Een

passage in de nieuwe Europese Grond-

wet maakt het mogelijk om ook (bindend) Europees beleid te maken om de gezond-

heid van de bevolking te verbeteren, waarbij tabak en alcohol met name worden

genoemd. Hoewel de nieuwe grondwet

nog niet is aangenomen, heeft de Euro-

commissaris voor Gezondheid inmiddels

wel een nota over tabakspreventie gepubliceerd en zijn een anti-rookcampagne

Daarnaast zijn er de minder bekende en het gedrag van consumenten verder te beïnvloeden en tabaksrokers moeten

ondersteunen bij het opgeven van hun

verslaving. In Nederland is het publiekprivate ‘Partnership Stop met Roken’

daarvan één voorbeeld. Het initiatief

van de in 2001 begonnen samenwerking, het PPS, lag een paar jaar eerder bij het

ministerie van VWS en behelst uiteindelijk 25 organisaties - van gezondheidsfondsen en de farmaceutische industrie tot Stivoro

Jacobs onderzocht, met subsidie van kingsverband.

‘Het terugdringen van het aantal rokers in Nederland was het einddoel. Daar hebben wij niet naar gekeken, want wij hebben onze evaluatie al aan het begin van het project uitgevoerd. Wel hebben we een

aantal tussendoelen van het PPS onder-

zocht. Zoals de ontwikkeling van klinische richtlijnen voor de behandeling van tabaksverslaving, de beïnvloeding van het beleid

en erkenning van tabaksverslaving als een

ziekte. Daarvan kunnen we in het algemeen zeggen dat deze wat informele aanpak met een terughoudende, maar onafhankelijke opstelling van het management en het

behoud van de autonomie van de partners,

in Nederland redelijk goed heeft gewerkt.’ Er zijn richtlijnen voor professionals ont-

wikkeld en roken is op de agenda gekomen

als slecht voor de gezondheid. Of de ondernomen lobbyactiviteiten het beoogde

effect hebben behaald, hebben de onderzoekers niet kunnen vaststellen.

en veel verstand heeft van verschillende

strategieën om met roken te stoppen die

in diverse landen zijn toegepast. ‘Dat was een heel goede keus’, zegt dr. Annelies

Jacobs, van de afdeling Kwaliteit van Zorg


kennis en hulp beschikbaar zijn wat betreft het behandelen van tabaksverslaving.’

De verschillende partners vonden de inves-

tering, zo’n vier tot vijftien uur per maand, niet te zwaar en wel opwegen tegen de uitkomsten van hun inspanningen.

Wel werd een ongelijke verdeling tussen

de diverse partners gevoeld, zo deden het ministerie van VWS en de coördinator rela-

tief veel en de farmaceutische industrie en

een aantal non-profit organisaties relatief weinig. Jacobs: ‘Wat meer investeringen

in tijd en geld en een grotere commitment van iedereen werden algemeen als wenselijk genoemd. Dat zou bijvoorbeeld kunnen

met een overeenkomst waarin elke partner aangeeft in welke onderdelen hij wil investeren en daarop ook kan worden aange-

sproken, zoals in Canada al gebeurt. Men voelde wat teveel vrijblijvendheid.’ Een

concreet resultaat van het PPS is ook de

website voor zorgprofessionals met informatie over welke behandelingen effectief zijn en hoe zij het best de richtlijnen in hun praktijk of beroepsorganisatie kunnen

samenwerking tussen organisaties beter,

minder vrijblijvend, terwijl men in Engeland

en België wat verder is met de eerstelijnshulp, zoals stoppen-met-roken clinics en

stoppen-met-roken consulenten. Die zijn toegankelijker voor het publiek. In Italië,

Ierland en de Verenigde Staten is de tabakswetgeving sterker dan in Nederland.

Jacobs: ‘Bijvoorbeeld wat betreft de horeca

passen landen om ons heen de wet sneller aan dan wij. Van de Europese Unie hoeft

wat dat betreft niet direct veel verwacht te worden. Daar lijkt een rookverbod in

de horeca er voorlopig niet in te zitten.’

Wel vindt in Europees verband steeds meer

uitwisseling plaats over werkzame strategieën die ertoe leiden dat mensen onder-

steund worden bij hun pogingen van hun

rookverslaving af te komen. Een onderwerp waarmee ook Jacobs zich bezig houdt.

Persoonlijke feedback, computeronder-

steunde deskundigheidsbevordering en

outreach visits bij zorgen praktijkinstellingen lijken de meeste kans te bieden

het advies- en ondersteuningsgedrag van zorgaanbieders te beïnvloeden. Eenmalige scholing en congressen in elk geval niet.

‘We denken dat een stapsgewijze benade-

ring het meeste succes heeft’, zegt Jacobs. ‘Van een enkel advies tot een intensieve

counseling ondersteund door medicijnen bij de Jellinek voor bijvoorbeeld mensen

met COPD die toch niet stoppen met roken. Dat brede scala aan opties wordt nog te

weinig aangeboden. Ook denken we dat

de zorgverzekeraars een veel belangrijker

rol zouden kunnen spelen dan ze nu doen.’

het algemeen niet zo goed, maar het aanleren van gedragsspecifieke vaardigheden ten opzichte van het omgaan met druk om te gaan roken wel. We hebben gezien dat

daarmee een jaar later de helft minder van de 12 tot 13 jarigen is gaan roken’, stelt

De Vries. ‘We zien in alle landen vergelijk-

bare effecten. In Finland, Spanje en Portugal is er zelfs een effect na drie jaar gemeten.

Onlangs hebben we een vergelijkbaar project voor scholen in Roemenië gedaan, met hetzelfde resultaat.’ Het is wel belangrijk dat ook voldoende aandacht aan de cog-

nitieve aspecten van roken wordt besteed. Alleen drie lessen met een paar rollenspelen, is onvoldoende, concludeert

De Vries. ‘Het is naïef te denken dat je het

bij preventie met drie lesjes af zou kunnen. Ook andere aspecten als de toegankelijkheid van sigaretten en de rol van ouders

zijn belangrijk. Bij stoppen met roken zien we wel steeds meer dat er bewezen interventies worden ingezet. Bij preventie, dus het voorkomen dat jongeren met roken beginnen, is dat veel minder het geval en dat zou natuurlijk wel moeten.’

De Vries is medeoprichter van een Europees netwerk van onderzoekers die zich bezig houden met preventie van roken. ‘Er is niet veel gezamenlijk onderzoek. Dat proberen we zo te stimuleren.

We komen er steeds meer achter dat een

ketenbenadering belangrijk is. Dat zowel

de school, de huisarts, de GGD en de thuiszorg gezamenlijk mensen helpen bij het

stoppen met roken. De relapse frequentie

is hoog. Mensen vallen weer snel terug op hun oude rookgedrag, volhouden is heel

lastig. Daarvoor is een integrale benadering belangrijk, zowel voor preventie als

een betrokken opstelling van de toen-

Clinics en consulenten

de Vries heeft internationaal onderzoek

Maarten Evenblij

aantal tussendoelstellingen gehaald. De

deze gestalte heeft gekregen in het PPS

gieën voor preventie. In een studie naar

Meer informatie:

leek de hoogleraar Kankerpreventie en

kenniscentrum

heidsorganisatie en in Nederland is ook

adviseur die een coördinerende rol speelt

er wat meer van doordrongen zijn dat er

verslaving gaat. In Canada echter is de

Europees netwerk

Landelijke richtlijn

gebruik gemaakt van een internationale

Jacobs. ‘De beroepsorganisaties moeten

behandelen van mensen met een tabaks-

en Portugal. ‘Algemene empowerment

implementeren.

en medische beroepsgroepen. Het model

wordt gestimuleerd door de Wereldgezond-

dat werd later wat minder’, constateert

verwacht ze. Tot nu toe heeft Nederland

Jacobs: ‘Door een actieve coördinator en malige minister van VWS, Els Borst, is een richtlijn voor de Behandeling van Tabaks-

verslaving bijvoorbeeld, geeft goed aan wat er aan eerstelijns ondersteuning bij het

stoppen met roken kan worden aangebo-

den. We moeten daarbij aantekenen dat het

Jacobs denkt dat de samenwerking, zoals ‘Stoppen met Roken’ ook geschikt is voor toepassing in andere gebieden van de

gezondheidszorg. ‘Als non-profitorganisaties het initiatief nemen zal dit eerder aanleiding zijn tot deelname dan wanneer

Ook sociaal-psycholoog prof. dr. Hein

gedaan naar de meest effectieve strateprogramma’s gericht op scholieren vergeGezondheidsbevordering van de Universiteit Maastricht interventies om scholieren te leren ‘nee’ tegen een sigaret te zeggen


voor het stoppen met roken.’

www.partnershipstopmetroken.nl/

Europese web portal om ‘verre’ professionals te ondersteunen Kennis over geestelijke gezondheidszorg is ongelijk verdeeld over de Europese landen. Om dit te verbeteren wordt een web portal opgezet voor beleidsmakers en professionals in deze sector. Projectleider is Marijke Ruiter, wetenschappelijk medewerkster van het Trimbos-instituut: ‘Via het Infodis project kunnen armere landen toegang krijgen tot gerenommeerd wetenschappelijk onderzoek.’

In 2005 hebben de Europese ministers van

Keuzestrategie

Met deze keuzecriteria als leidraad heeft

steld voor de geestelijke gezondheidszorg.

de nieuwe leden van de Europese Unie en

collega, een structuur voor de web portal

gezondheid in Helsinki een actieplan opgeEen van de onderdelen is het verspreiden

en het delen van kennis verworven op dit terrein in de diverse Europese landen.

Als middel is gekozen voor een webportal. Hierop kunnen beleidsmaker en profes-

sionals terecht voor (wetenschappelijke) onderzoeken en projecten op het gebied

van de geestelijke gezondheidszorg in allerlei Europese landen. Projectleider van Info-

dis is Marijke Ruiter. Zij is wetenschappelijk

medewerker bij het Trimbos instituut, een kenniscentrum op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg. ‘Samen met een collega in Denemarken hebben wij de

opdracht in tweeënhalf jaar deze portal

te realiseren.’ Voor de portal wordt gebruik gemaakt van het format voor websites dat is ontwikkeld door de WHO (World

Health Organisation). De afgelopen jaren

heeft deze organisatie de nodige ervaring opgedaan met de kennisverspreiding via

internet. ‘Verder heeft de WHO natuurlijk zelf een schat aan gegevens over de

geestelijke gezondheidszorg. Bovendien heeft WHO EURO (de Europese tak van

deze organisatie) een aantal kenniscentra

aangewezen op het gebied van geestelijke gezondheidszorg; waaronder het Trimbosinstituut. Naar hun onderzoeken kunnen bezoekers straks doorlinken.’

De doelgroep van het Infodis project zijn onafhankelijke staten die voorheen deel uit maakten van de Sovjet Unie. Ruiter:

‘Binnen de landen richten wij ons op de

‘change agents’. Dit kunnen beleidsmakers zijn maar ook professionals. Het zijn

mensen die in de positie zijn om het beleid van de geestelijke gezondheidszorg te

veranderen.’ In armere landen beschikken de ‘change agents’, door het ontbreken van de financiële middelen, niet over een uit-

gebreide databank van wetenschappelijk

onderzoek. ‘De web portal biedt hen straks

gratis toegang tot gerenommeerd onderzoek in diverse Europese landen.’

In het actieplan van Helsinki zijn een

aantal aandachtsgebieden geselecteerd

die ook de leidraad vormen bij de website. Hierin is vastgelegd dat de EU de geeste-

lijke gezondheidszorg wil bevorderen in de lidstaten en de stigma’s te verminderen die geestelijk aandoeningen omringen. Daarnaast wil het actieplan preventie-

beleid ontwikkelen voor het terugdringen van geestelijke problemen en van suïcide. ‘Andere belangrijke items zijn geestelijke gezondheidszorg in de eerste lijn en het hele gebied van rehabilitatie en reintegratie (‘community mental health’).

Hierbij moet je denken aan huisartsen

of organisaties als de GGD, en de ambulante zorg voor mensen met psychische problemen.’


Ruiter, in samenwerking met een Deense

ontwikkeld. ‘Hierin ligt vast welke onderdelen er in de portal komen. Besloten is ook dat de informatie in ieder geval in

het Engels zal worden aangeboden. In EU

verband hoort daar ook Frans en Duits bij en wellicht dat wij ook nog informatie in het Russisch toevoegen.’ Tegelijkertijd is

Ruiter bezig een marketingstrategie rond de web portal te ontwikkelen. ‘Het is

belangrijk dat beleidsmakers en anderen de informatie straks weten te vinden.

Daarom denken wij ook na over hoe de

Academische Werkplaatsen Publieke Gezondheid

Brug tussen universiteiten en praktijk Om de kloof tussen de GGD en de academische wereld te dichten ondersteunt ZonMw de samenwerking tussen GGD-en en universiteiten in de vorm van academische werkplaatsen. De academische werkplaats Medische Milieukunde onderzoekt in Europees verband de relatie tussen verkeer en gezondheid en de vraag hoe wetenschappelijke indicatoren geschikt gemaakt kunnen worden voor “lokaal gebruik”. In 2003 constateerde de Raad voor Gezondheidsonderzoek dat

Vertaling

en onvoldoende verankerd is; onerzoeksresultaten sloten onvol-

pelijke onderzoeksresultaten over bijvoorbeeld fijnstof te vertalen

onderzoek op het gebied van de publieke gezondheid versnipperd doende aan bij de vragen die voortkwamen uit de dagelijkse prak-

tijk van de uitvoering. Het doel van de academische werkplaatsen is om deze kloof tussen theorie en praktijk te overbruggen.

Iedere academische werkplaats heeft een eigen aandachtsterrein en Medische Milieukunde is ondergebracht bij de Hulpverlening

Gelderland Midden. Coördinator van deze werkplaats is milieuarts Peter van den Hazel: ‘Wij werken hierin samen met het in Europa gerenommeerde Institute for Risk Assessment Sciences (IRAS) van de Universiteit van Utrecht en de afdeling Sociale Geneeskunde

van het Universitair Medisch Centrum St. Radboud van de Radboud Universiteit. Wij verrichten zelf onderzoeken en daarnaast coördineren wij de academische werkplaats Medische Milieukunde voor de andere GGD’s.’

web portal onder de aandacht te brengen.

Vervoer

event als een themacongres te organiseren,

werkplaats Medische Milieukunde worden uitgevoerd. Drie daar-

Een probaat middel is bijvoorbeeld een

zoals de ontwikkeling van eerstelijns gees-

telijke gezondheidszorg. Een voordeel van zo’n congres is dat niet alleen de web

portal onder de aandacht wordt gebracht, maar ook dat mensen uit de praktijk elkaar leren kennen.’

Angèle Steentjes

Er zijn in totaal vier onderzoeken die onder de paraplu van de

van sluiten aan op het Europese Actieplan Milieu en Gezondheid 2004–2010. Twee onderzoeken richten zich op de relatie tussen gezondheid en verkeersbelasting. In deel A wordt onderzocht

in hoeverre het gebruik van verschillende verkeersmodaliteiten

– auto, bus en fiets – van invloed is op de gezondheid van mensen.

In deel B richt het onderzoek zich op de relatie tussen de blootstellinggegevens van verkeer in woonlocaties en de ziektegegevens

van ziekenhuizen. Bekeken wordt of er een overeenkomst is vast te stellen tussen de plaats waar de mensen wonen en het voor-

komen van bijvoorbeeld luchtwegaandoeningen. Van den Hazel:

‘Luchtkwaliteit en gezondheid is een belangrijk item op de agenda van de Europese Unie. Uiteindelijk is het de bedoeling dat de ver-

kregen resultaten in de verschillende lidstaten met elkaar kunnen worden vergeleken. Een aardig Europees element is dat wij met het National Public Health Institute (KTL) in Kuopio (Finland)

hebben afgesproken dat we meetapparatuur kunnen lenen voor het project.’


Voor de gemeentelijke overheid is het lastig om wetenschap-

naar lokale maatregelen. Deze vertalingsproblematiek is eveneens een onderzoeksonderwerp. Van den Hazel: ‘Lange tijd richtte Medische Milieukunde zich vooral op incidenten zoals het

verwijderen van asbest in gebouwen of het schoonmaken van vervuilde grond. Nu verschuift de focus meer naar preventie,

zoals het vertalen van indicatoren uit wetenschappelijk onderzoek naar maatregelen in de praktijk.’

Een lastig aspect daarbij is dat resultaten van onderzoeken moeilijk te vergelijken zijn, omdat er regelmatig verschillende eenheden worden gebruikt. ‘In een onderzoek wordt bijvoorbeeld gekeken

naar de hoeveelheid fijnstof en de relatie met bepaalde luchtwegaandoeningen. Een ander onderzoek meet juist het lawaai van verkeer en de invloed op de beleving van gezondheid door de

bevolking. Hoe moet je bijvoorbeeld kanker vergelijken met het hebben van astma? Voor lokale overheden die een preventief

beleid willen voeren is het lastig om vast te stellen welke indicatoren zij op welke manier moeten inzetten om de volksgezondheid te bevorderen.’

Onderzoeker Loes Geelen onderzoekt de indicator ‘impact van

emissies van stoffen’. Eén conclusie is dat er te weinig epidemiologische gegevens zijn over de relatie tussen blootstelling aan

specifieke stoffen in het milieu en het ontstaan van een ziekte. Daarnaast is Geelen bezig met literatuuronderzoek gericht op het binnenmilieu van scholen.

Uiteindelijk doel van de onderzoeken binnen de academische

werkplaats is dat er een netwerk ontstaat van praktijkmensen

en universiteiten. ‘Academici kunnen dan aan de ‘praktijk’ vragen welke problemen ze hebben en daar het onderzoek op afstemmen. De GGD’s kunnen bijvoorbeeld ook de universiteiten om ondersteuning vragen bij het oplossen van de problemen waarmee zij kampen’, aldus Van den Hazel. Angèle Steentjes

Landelijke Leefstijlcampagnes

‘Laat je niet verrassen!’

worden gewaardeerd. De boodschap komt aan, blijkt

Bijstellen

de risico’s die hun jonge kinderen lopen en bij inter-

gebruik maken van internet. Knols: ‘In de campagne

uit onderzoek. Ouders worden zich bewuster van

mediairs heeft kinderveiligheid inmiddels een hoge

prioriteit. De spotjes zijn diverse keren door vakjury’s uit de reclamewereld bekroond met een prijs.

Wat maakt dat de campagnes zo succesvol zijn?

Knols: ‘Vanaf de start in 1997 combineren we altijd

drie pijlers. We confronteren jonge ouders met het onderwerp via de massamedia, we ondersteunen

intermediairs bij hun persoonlijke voorlichting op

lokaal niveau, en we werken nauw samen met part-

Ze zijn vooral bekend van indringende televisiespots: leefstijlcampagnes als ‘Gezond gewicht’ en ’30 minuten bewegen’. Maar die campagnes omvatten meer, op allerlei manieren proberen campagnevoerders mensen bewust te maken van het belang van gezonder leven. In de serie Leefstijlcampagnes onderzoekt Pre Post hoe ze dat voor elkaar proberen te krijgen, en of het werkt.

ners in de gezondheidzorg en uit het bedrijfsleven.

Juist in die combinatie van verschillende instrumenten zijn we sterk.’

Samenwerking met bedrijven

Consument en Veiligheid werkt veel samen met het gezondheidsveld. Voor de lopende campagne over

verbrandingen is dat bijvoorbeeld de Nederlandse

‘Ons doel is veiligheid voor kinderen hoger op de

Knols: ‘Daar rollen een aantal thema’s uit die we

te zetten tot veiliger gedrag. Maar kinderveiligheid in

nu bezig met de voorbereiding van het thema ‘vallen’.

agenda van ouders te krijgen en ze daadwerkelijk aan het algemeen zegt niemand wat. Vandaar dat we elke

twee jaar een bepaald thema eruit lichten, bijvoorbeeld valletsels, verbrandingen, verdrinkingen. Gedurende

al die jaren dat we bezig zijn, zien we dat de ongevallencijfers voor de campagnethema’s afnemen.

De kinderveiligheid neemt dus gestaag toe en daar zijn we trots op.’ Cilia Knols is projectleider bij Consument

en Veiligheid voor de kinderveiligheidcampagne ‘Laat je niet verrassen’.

Elk jaar overlijden 40 kinderen tussen de 0 en 4 jaar aan

een ongeval in en om het huis. 5300 kinderen belanden in het ziekenhuis en 53000 moeten op de SEH worden behandeld. De gevolgen zijn groot. De directe medische kosten bedragen elk jaar 36 miljoen euro.

De psychische schade laat zich amper vertalen in een

kil cijfer. De dood van een kind heeft vaak een verwoestend effect op een heel gezin. Een kind met ernstige

brandwonden draagt voor zijn leven lang littekens mee. De oorzaak van een ongeval is vaak een samenspel

van factoren: een onveilige omgeving, het gedrag van het kind dat onvoldoende in staat is om risico’s in te schatten, en het toezicht en gedrag van de ouders.

‘Laat je niet verrassen’ speelt in op al deze factoren.

Nieuwe campagne

De keuze voor een nieuwe campagne wordt ingegeven

door de ongevallencijfers: wat zijn de aantallen, de ernst en de maatschappelijke kosten?


vervolgens in een meerjarenplan opnemen. We zijn

Allereerst vindt een oriëntatie op het thema plaats.

De ongevalcijfers worden bestudeerd, experts uit de

praktijk worden geraadpleegd – van ziekenhuizen en consultatiebureaus. ‘Wat speelt er bij hen, wat zien

zij veel? We doen een doelgroeponderzoek en kijken naar gedragsdeterminanten. Vervolgens maken we

een keuze waar we op in willen steken, bijvoorbeeld op een type letsel dat hoog scoort. Dan gaan we na

met welke partners we kunnen samenwerken – in het gezondheidsveld en in het bedrijfsleven.’ Uiteindelijk

breekt de fase aan waarin de doelstellingen omgezet

moeten worden in een creatief concept en een mediaadvies. Daarvoor wordt samengewerkt met een reclamebureau.

Aangezien ‘Kinderveiligheid’ een beperkt budget heeft, zeker in vergelijking met andere leefstijl-

campagnes, moet de boodschap direct aankomen.

Het is dus telkens zoeken naar de juiste toon. Knols:

‘Je moet niemand de schrik op het lijf jagen, dat werkt niet – zeker niet als het om deze doelgroep en deze boodschap gaat. Maar aan de andere kant moet de boodschap wel meteen blijven hangen. We kiezen

dus altijd voor een impactvolle campagne.’ Een aantal voorbeelden ter verduidelijking: een theepot met een kinderhandje dat naar het tafellaken grijpt. Shots van

het tv-programma ‘de leukste thuis’, waarbij kinderen van schommels en vensterbanken vallen. Een stukje ijs met chocola blijkt bij nadere beschouwing een

aanmaakblokje met wat smeerolie. De tv-spotjes

Brandwondenstichting. Maar de organisatie kent al

een lange traditie in de samenwerking met commer-

ciële partijen. Voor de campagne over het gevaar van

vergiftiging was Glorix de partner, voor verdrinkingen badpakkenfabrikant Speedo, Hallfords deed mee in

de campagne over veilig vervoer. Voor de veilig slapen

campagne waren de HEMA en een aantal babyspeciaalzaken partners. Knols: ‘In onze voorlichting adviseren we ouders om slaapzakjes te gebruiken. Dat bemoeilijkt namelijk het omrollen van rug naar buik. En het

liggen op de buik wordt afgeraden omdat dat de kans op wiegendood vergroot. In al die winkels hingen slaapzakjes met daaraan een label met allerlei

veiligheidsinformatie: waarom je het moet gebruiken en waar je aan moet denken als je het aanschaft en

gebruikt. Zo ondersteunen die winkels onze voorlich-

tingscampagne. Hierdoor worden ouders in aanvulling op de massamediale aandacht en voorlichting via

consultatiebureaus in een heel andere setting met

het thema ‘veilig slapen’ geconfronteerd. We brengen

samen bepaalde producten onder de aandacht, waardoor veilig gedrag wordt gestimuleerd. Ons aanvankelijke plan was om een kortingsactie met de winkels

op te zetten, maar dat is vanwege concurrentieover-

wegingen niet doorgegaan. Jammer, maar dan moet

je je plannen bijstellen.’ Door de ervaring met publiek private samenwerking maakte Consument en Veiligheid op verzoek van ZonMw een checklist waar je op moet letten bij dit soort samenwerkingsverbanden.

Knols: ‘Wij hebben er zelf van geleerd dat je duidelijk van elkaar moet weten welke doelen je nastreeft.

Als je die niet van elkaar onderkent, kun je beter naar andere partijen zoeken.’


Consument en Veiligheid gaat de komende jaren meer ‘veilig slapen’ bleken we onze doelstellingen wat

betreft bereik via de massamedia niet gehaald te heb-

ben. We hadden vooral ingezet op radio- en tv-spotjes. Maar door ander consumentengedrag – mensen

zappen sneller weg – en de toename van het aantal zenders kun je tegenwoordig minder makkelijk

mensen bereiken via deze massamedia. Je ziet ook

dat mensen informatie anders tot zich nemen, veel

meer vraaggestuurd in plaats van aanbodgestuurd.

Vandaar dat we voor de komende campagnes onderzoeken hoe we internet een nadrukkelijker plaats kunnen geven.’

Om de allochtone doelgroepen beter te bereiken,

had Consument en Veiligheid een originele ingeving.

Ze kon via een lespakket dat bij inburgeringcursussen wordt gebruikt, een pilot doen. De evaluatie toonde

aan dat deze wijze van informatievoorziening gunstig uitpakte. Vandaar dat deze aanpak dit jaar landelijk wordt toegepast.

De wijze van begeleidend onderzoek wordt telkens

tegen het licht gehouden en bijgesteld waar nodig.

Sinds vorig jaar doen we verkennend onderzoek voor aanvang van de campagne. Knols: ‘Zo’n verkenning helpt ons beter in kaart te brengen waar precies

het probleem ligt, waardoor we betere doelen voor de campagne kunnen formuleren. Daar hebben we

echt van geleerd. ‘ Een andere meting is gesneuveld.

‘Met de gegevens uit de tussenmeting kunnen we niet veel. We dachten dat het een goed hulpmiddel zou zijn om de campagne bij te sturen, maar in de tijd werkt dit niet goed. Voor een tweejarige campagne komt

bijstelling vaak te laat. We hebben ervoor gekozen

om de financiën die hierdoor vrijkomen te investeren in sterker verkennend onderzoek.’ Wilma Mik

Mededeling

Resultaten rondes tweede tranche Sport, Bewegen en Gezondheid

In november 2006 zijn binnen de kaders van de tweede tranche van het programma Sport, Bewegen en Gezondheid, vooraanmeldingen en subsidieaanvragen ingediend.

Dit kan ertoe leiden dat patiënten medi-

mild vitamine B12 tekort. Daarom zijn twee

liet zien dat 13% van de jongeren als inactief

Onderzoeksinfrastructuur met als doel het versterken en verankeren van de onderzoeksinfrastructuur zijn er drie subsidieaanvragen

op het verminderen van het risico op hart-

studie is het bepalen van de optimale dage-

de oudere leeftijdsgroepen en jongeren

Het programma SBG kent twee deelprogramma’s ‘Onderzoeksinfrastructuur’ en ‘Onderzoeksprojecten’. Binnen het deelprogramma door Universitair Medisch Centrum Groningen, VU medisch centrum Amsterdam en Universitair Medisch Centrum Utrecht op

verzoek ingediend. De aanvragen hebben betrekking op uitbreiding van menskracht in de vorm van (senior)onderzoekscapaciteit. De drie aanvragen zijn (onder voorwaarde) gehonoreerd.

Het deelprogramma Onderzoeksprojecten heeft als doel ‘het vergroten van kennis over de positieve en negatieve aspecten van sport en bewegen’. In november 2006 zijn 40 vooraanmeldingen ingediend, voornamelijk door universiteiten en andere onderzoeks-

instellingen. Op elk van de drie prioriteiten: preventie door sport en bewegen, behandeling met behulp van sport en bewegen en

sportgerelateerde aandoeningen, kwamen een aantal vooraanmeldingen binnen en ook de doelgroepen met de grootste prioriteit

( jongeren, kwetsbare ouderen, mensen met een lage sociaal economische status, mensen van niet-Nederlandse herkomst, chronisch

zieken en mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking) waren vertegenwoordigd. De onderwerpen binnen de prioriteiten

zijn ook zeer divers: Sport en bewegen in relatie tot omgevingsfactoren, beweging op scholen, chronisch zieken tot acute sportletsels etc. Van de 40 vooraanmeldingen hebben 23 een positief advies tot uitwerken gekregen. Het totaal beschikbare budget voor deze ronde is € 1.697.600.

catie- en leefstijladviezen die gericht zijn en vaatziekten niet adequaat opvolgen. Door adviezen beter te laten aansluiten op het patiëntenperspectief en door

rekening te houden met diverse culturele

achtergronden, zijn patiënten beter in staat behandeladviezen op te volgen. In een ver-

volgproject, met subsidie van ZonMw wordt in drie gezondheidscentra in Amsterdam

Zuid-Oost nagegaan of cultuurspecifieke hypertensievoorlichting kan worden bevorderd. (40050005)

Kinkhoestvaccin

Kinkhoest is een ziekte van de ademhalingswegen, veroorzaakt door de bacteriën

Bordetella pertussis en Bordetella parapertussis. De ziekte kan voor pasgeborenen

Gezond Geluk

zijn mogelijkheden voor een vervolg

bestaat tussen geluk en gezondheid.

factor ‘levenskunst’ verder onderzoeken

Onderzoek toont aan dat er een relatie Dat is de conclusie uit het rapport ‘Gezond

Geluk’. De auteur prof. dr. Ruut Veenhoven stelt dat dit deels komt doordat gezondheid bijdraagt tot geluk, maar vooral omdat geluk bevorderlijk is voor gezondheid.

Uit follow-up onderzoek blijkt dat gelukkige mensen langer leven, onafhankelijk

van eerdere gezondheid. Qua omvang is het

besproken. Het vervolgonderzoek zal de in relatie tot geluk, leefstijl en gezondheid. Hiertoe zijn uitnodigingsbrieven verstuurd naar vier organisaties voor

het indienen van een subsidieaanvraag.

Medio mei 2007 is bekend welke organisatie voor subsidie in aanmerking komt. (40160005)

effect vergelijkbaar met al dan niet roken.

Hee Broedoe

het om een universeel verschijnsel gaat.

om antwoord te geven op de vraag of het

Vergelijking tussen landen toont aan dat

In het rapport staan de begrippen kwaliteit van leven, geluk, gezondheid en levens-

kunst beschreven. Geluk is de mate waarin iemand voldoening schept in het eigen

leven als geheel. Nederland scoort voor geluk gemiddeld een 7,6.

Het rapport beschrijft nieuwe mogelijkheden voor gezondheidsbevordering,

zoals het verbreden voor voorlichting over

‘gezond leven’ naar ‘gelukkig leven’ en het ontwikkelen van methoden om ‘levens-

kunst’ te versterken. Bij levenskunst gaat

het om het vermogen om te kunnen genieten, te kunnen kiezen en zin in het leven te zien.

In maart 2006 is een werkconferentie

Geluk en Gezondheid georganiseerd met experts. Daar blijkt draagvlak te zijn en


Het doel van het project Hee Broedoe is

zinvol is om voor Creoolse Surinamers en Ghanezen met hypertensie een cultuurspecifiek eerstelijnszorgaanbod te ontwikkelen.

Het project Hee Broedoe heeft geresul-

teerd in aanbevelingen voor werkwijzen die aandacht voor het multiculturele

patiëntenperspectief in de eerstelijns hypertensiezorg kunnen bevorderen.

Eén van die aanbevelingen is het aan-

zeer ernstig zijn. In 1953 is een kinkhoest-

vaccin geïntroduceerd, waardoor de ziekte voor lange tijd in Nederland vrijwel afwe-

zig was. Kinkhoest vertoont de laatste jaren echter een dramatische toename. Onder-

zoek heeft aangetoond dat de toename in Nederland mede wordt veroorzaakt, doordat de bacterie in de loop van de tijd zijn oppervlakte heeft veranderd, waardoor

het vaccin minder goed werkt. Het doel van dit project is te komen tot een kinkhoestvaccin dat effectiever is dan het huidige

vaccin, door het vaccin aan te passen aan

Nederlanders, maar nog in sterkere mate voor Ghanezen en Creoolse Surinamers.

vitamine B12 tekort. Het doel van de tweede studie is het bepalen van de effectiviteit

van suppletie met de uit de eerste studie

geselecteerde hoeveelheid vitamine B12 op het cognitief functioneren. De voornaamste bevinding van de eerste studie is dat

mensen met een mild vitamine B12 tekort iedere dag 650 tot 1030 microgram

vitamine B12 in de vorm van een capsule

anten van deze twee eiwitten produceren. De effectiviteit van de vaccins werden op

muizen getest. De onderzoekers komen uit-

eindelijk tot de conclusie dat het mogelijk is het huidige kinkhoestvaccin effectiever te maken. (21000049)

Recent wetenschappelijk onderzoek heeft hoge dosering vitamine B12 goed in staat

is om een tekort te corrigeren. Het is echter onbekend welke dosis optimaal is en

wat het effect van de dosis is op het cognitief functioneren bij mensen met een

kan worden gekarakteriseerd, met name

uit lage SES families. Deze inactieve groep jongeren hebben een verhoogde kans op

geestelijke gezondheidsproblemen, zoals teruggetrokken gedrag, angstig-depressieve gevoelens en agressief gedrag.

Dit risico blijkt niet verhoogd onder actieve

en semi-actieve jongeren. De effecten van

lichamelijke activiteit op het lichaamsbeeld (te dik, goed, te dun) en de sociale aspecten van georganiseerd sporten lijken slechts een beperkte rol te spelen. (75020003)

status weer op een normaal niveau te

Toepassing Transtheoretisch model

200 keer zo hoog als de aanbevolen dage-

derstelt dat gedragsverandering volgens

dienen in te nemen om de vitamine B12brengen. Deze hoeveelheid is meer dan

lijkse hoeveelheid. De tweede studie laat

zien dat het bloedbeeld van ouderen met een mild vitamine B12 tekort volledig

normaliseert na suppletie met een hoge

dosering vitamine B12 gedurende een half jaar. Echter, deze verbetering in het bloed-

beeld heeft niet geleid tot een verbetering

in cognitieve prestaties bij de deelnemers.

Dat er geen effect op cognitieve prestaties is gevonden kan mogelijk komen door de relatief hoge leeftijd (gemiddeld 82 jaar) van de deelnemers en de relatief korte studieduur. (21000067)

uitgevoerd om inzicht te krijgen in de

aangetoond dat orale toediening van een

het medisch perspectief. Dit geldt voor

te normaliseren bij ouderen met een mild

men gemodificeerd waardoor ze nu vari-

immuniteit. In dit project zijn vaccinstam-

van de interviews met patiënten en zorgtief op hypertensie niet goed aansluit bij

pletie die nodig is om de vitamine B12 status

belangrijke rol spelen bij de inductie van

zoek richt zich op twee eiwitten die een

Vitamine B12 deficiëntie

verleners luidt dat het patiëntenperspec-

lijkse hoeveelheid orale vitamine B12 sup-

Actieve leefstijl en geestelijke gezondheid bij jonge adolescenten

de huidige bacteriepopulatie. Het onder-

passen van de advies- en voorlichtings-

strategieën. Een conclusie uit de analyse

studies uitgevoerd. Het doel van de eerste

Het Trimbos-instituut heeft dit project samenhang tussen lichamelijke activiteit en geestelijke gezondheidsproblemen

onder adolescenten. Hiervoor zijn secundaire analyses verricht van gegevens die

in 2001 verzameld zijn in het kader van de

Het Transtheoretisch model (TTM) veroneen aantal stadia verloopt (‘stages of

change’), zoals het (nog) niet willen ver-

anderen en behoud van gewenst gedrag.

In een vierjarig project is de validiteit van het TTM getest voor fruitconsumptie.

Er is eerst inzicht verkregen in factoren die mogelijk een rol spelen in verschillende

stadia. Vervolgens is nagegaan welke factoren de overgang naar de verschillende

stadia voorspellen. De stadia die het model definieert blijken niet altijd kwalitatief

verschillend te zijn. Verder blijken dezelfde factoren, zoals bijvoorbeeld inschatting

van de eigen-effectiviteit en het plaatsen van geheugensteuntjes, soms meerdere

overgangen te bepalen. Toetsing van het

model leert dat we het kunnen gebruiken voor pragmatische doeleinden, maar de

validiteit van het model is in dit onderzoek niet aangetoond. Het project heeft gere-

sulteerd in een proefschrift, diverse publi-

caties en presentaties en in een workshop bij de NSPOH.(40050003)

Survey (HBSC). Het HBSC is een vierjaarlijkse

Normatieve keuzes in biomedisch onderzoek.

onder auspiciën van de WHO. Voor deze

zes van biomedisch onderzoekers in hun

Health Behaviour in School-aged Children

internationale studie in ongeveer 35 landen, analyse is gebruik gemaakt van de

Nederlandse gegevens over ruim 7000 leerlingen in de leeftijd van 11–16 jaar.

Geconcludeerd is dat een minderheid van de jongeren (40%) aan de richtlijn voor

gezond bewegen voldoet. Het onderzoek


Het onderzoek gaat over normatieve keuonderzoekspraktijk. Hoe reflecteren biomedische wetenschappers zelf op deze

keuzes? Om deze vraag te beantwoorden heeft de etnograaf gekozen voor participerende observaties in een Nederlandse onderzoeksgroep afkomstig uit twee

verschillende afdelingen: moleculaire

dat houding van de moeders verbetert ten

review de bestaande kennis van de omge-

ven projecten veel te leren. Deze leerpunten

kcal), eigen effectiviteit en risicoperceptie

gewaardeerd. Toch kent slechts14% van

Hun onderzoek richt zich op darmkanker.

zij meer regels toepassen ten opzichte van

en de mogelijkheden van omgevingsinter-

logisch interventiemodel, een intensievere

Na de eerste massamediale introductie

Gezond Bewegen (30 minuten).

toxicologie en genetische epidemiologie. Bij de start van het onderzoek blijken de

etnograaf en de biomedisch onderzoekers verschillende verwachtingen te hebben van het etnografisch onderzoek.

De verschillende verwachtingen leiden tot discussies. In eerste instantie lijken deze

bijzaak en een onderdeel van het organise-

ren van de uitvoering van het etnografisch onderzoek. Discussies blijken echter pro-

aanzien van ouderlijke gevoeligheid en dat de controle groep. Daarnaast is de inter-

ventie effectief om overactief gedrag van

kinderen te verminderen. Dit treedt vooral op in gezinnen met veel conflicten en een hoog stressniveau. Er is geen reden om

aan te nemen dat hele vroege interventie (1 jaar) beter werkt dan bij 2 of 3 jaar. (22000097)

ductieve spanningen waarin de verschillen

Depressie bij ouderen

De etnograaf observeerde voor zijn onder-

grote rol speelt bij ongezond gedrag

tussen onderzoekers zichtbaar worden. zoek de biomedisch onderzoekers en

beschouwt deze als object van onderzoek. De etnograaf is door de discussies tevens zelf object van onderzoek geworden.

Het project heeft de nieuwe inzichten opgeleverd. Interdisciplinaire samenwerking

houdt meer in dan uitwisseling van kennis en veronderstelt een dieper begrip van elkaar positie. Voorwaarde is dat beide

partijen hiervoor open staan. Het duurt

lang voordat partijen elkaars taal, verwachtingen, normatieve frames en routines

(her)kennen. Samenwerking wordt bemoeilijkt door praktische en organisatorische

beperkingen. Het idee dat het maken van goede afspraken voorkomt dat er in een

later stadium problemen ontstaan is een illusie. (23000037)

Ouder-kind relatie

Ouderlijke ongevoeligheid en een gebrek aan toepassing van regels in de vroege kinderjaren hangen samen met een

onveilige ouder-kind gehechtheid en een

achterblijvende empathieontwikkeling bij de kinderen. Hierdoor kunnen gedrags-

problemen ontstaan. De effectiviteit van

een opvoedingsinterventie is onderzocht. Kinderen van 1 tot en met 3 jaar zijn

geselecteerd op agressief en overactief gedrag. In totaal hebben 237 ouder

(meestal moeder)-kind paren deelgenomen

Er zijn aanwijzingen dat depressie een van ouderen. Inmiddels is een zorgmodel beschikbaar waarmee depressie snel kan worden opgespoord, gediagnosticeerd

en behandeld. Bij (depressieve) ouderen is mogelijk gezondheidswinst te halen

door niet de leefstijl maar de stemming

te kiezen als ingang voor de eerste interventie. Hiervoor is een op de stemming

gerichte psychotherapeutische interventie

(IPT) beschikbaar. Primair doel is te onderzoeken wat daarmee effecten zijn bij

wetenschappelijk bewijs voor het belang van specifieke omgevingsdeterminanten voor gezond gedrag blijkt nog niet erg

sterk, met name voor voeding en beweging.

of eventuele positieve effecten op leefstijl een direct gevolg zijn van de therapie of

samenhangen met het verbeteren van de stemming. Uit het onderzoek blijkt dat

IPT weinig effect heeft op de leefstijl van depressieve ouderen. De hypothese dat het leefstijlgedrag zou verbeteren met de stemming is niet bevestigd. Gezien de negatieve uitkomst van dit project

is er geen noodzaak tot implementatie. Mede naar aanleiding van dit project

willen de onderzoekers de relatie tussen depressie en hart- en vaatziekten nader

in beeld gaan brengen in het NESDA pro-

ject. Daartoe is subsidie gekregen van de Hartstichting. (40100029)

Om de gezondheid van individuen te

vingsfactoren toegenomen. In een onderzoeksproject is met een systematische


betreffen onder meer het gebruik van een toepassing van theoretische uitgangspunten en een beter waarborgen van de benodigde competenties. De resultaten van

dit project worden gedrukt in een rapport

dat op onder andere workshops zal worden verspreid. (40100031)

omgevingsfactoren al wel sterker aan-

Campagne Maak je niet dik! 2005

bewegen sociale steun en de mogelijk-

bijdragen aan de preventie van over-

Voor roken is het belang van sommige

getoond. Geconcludeerd wordt dat voor heden voor bewegen belangrijke elementen uit de omgeving zijn, voor voeding

de beschikbaarheid en de bereikbaarheid van (on)gezonde voeding belangrijk zijn, en voor roken de prijs, marketing en de rol van leeftijdsgenoten. De resultaten

van de review zijn gebundeld in een boek. De aanbevelingen in het boek geven

concrete aanknopingspunten voor onderzoek, beleid en praktijk om te werken aan een gezonde omgeving. (40160007)

als een veelbelovende strategie voor het

bevorderen is het beïnvloeden van omge-

ontvangen. Resultaten van de studie zijn

zich op roken, voeding en beweging. Het

en drinken. Secundair doel is na te gaan

bewegen, gezonder eten, minder roken

video-ondersteuning. De controlegroep

heeft alleen telefonische ondersteuning

gedrag in kaart gebracht. De studie richt

Er is onderzocht of patiënten meer gaan

acht maanden heeft de interventiegroep zes huisbezoeken gehad met behulp van

venties voor het bevorderen van gezond

Community projecten onder de loep

oudere depressieve huisartspatiënten.

Review naar gezond gedrag en omgeving

aan het onderzoek. Over een periode van

ving als determinant van gezond gedrag

Community projecten worden beschouwd beïnvloeden van gezondheid en gezond-

heidsgedrag en het reduceren van sociaal economische gezondheidsverschillen.

Dit project maakt een analyse van gegevens over de aanpak en effectiviteit van 16 Nederlandse community projecten.

Deze analyse van de community projecten toont aan dat vaak maar gedeeltelijk in de benodigde randvoorwaarden en vereiste

competenties is voorzien. Mede daardoor realiseren de meeste projecten slechts

enkele van de theoretische uitgangspunten die kunnen bijdragen aan de uiteindelijke effectiviteit. Daarmee blijft een (groot)

deel van het potentieel van de community

benadering onbenut. Dat betekent tevens dat het voor dit onderzoek niet mogelijk

is om de onderzoeksvraag te beantwoorden. Wel kan worden geconcludeerd dat

op grond van de vele ‘kleine successen’ en ‘bescheiden resultaten’ een voortzetting van de methode vooralsnog is gelegiti-

meerd. Bovendien valt er van de beschre-

zijn de doelstellingen nog niet bereikt. van de Balansdag zijn de vooraf geformuleerde doelstellingen behaald.

De campagne voor 2006 is gehonoreerd.

De massamediale activiteiten in het kader van de Balansdag worden voortgezet en de effecten van de Balansdag worden

gevolgd door kwalitatief en kwantitatief onderzoek. (67000004)

De campagne Maak je niet dik 2005 wil

Campagne Flash! 2005

gewicht. De Balansdag-interventie is een

loopt. In 2005 zijn de eerder gestarte deel-

recente en een van de meest opvallende onder-delen van de campagne.

In 2005 zijn drie mediabursts ingezet.

Dit zijn periodes van geconcentreerde massamediale campagneactiviteiten. In de tweede helft van het jaar is met behulp van zo’n burst het principe

balansdenken (compensatiedenken)

massamediaal geïntroduceerd. Daarnaast blijft aandacht voor bewustwording van de energiebehoefte en van gevaren van

geleidelijke gewichtstoename, om bij de doelgroep het gevoel van urgentie hoog te houden. De communicatie is gericht

op de doelgroep jongvolwassen in de leeftijd van 25–35 jaar. Naast massamediale

activiteiten zijn activiteiten gericht op de obesogene omgeving: gericht op aanbod

door industrie en brancheorganisaties en

gericht op aanbod binnen diverse settings. Dit alles is begeleid door onderzoek:

effecten procesevaluaties en pretest van campagnemiddelen.

Uit de zogeheten ‘trendanalyses’ over de

eerste drie jaar campagne blijkt dat vooral de TV-commercial en daarnaast ‘free-

publicity’ via tv en radio voor een goede bekendheid met de campagne heeft

gezorgd: de bekendheid met de campagne varieert tussen de 61%–88.4%. Uit de trend-

analyse blijkt dat er na drie jaar campagne kleine positieve veranderingen zijn in de

houding, ervaren sociale steun en motivatie om op gewicht te letten. Maar ook blijkt

dat het ervaren risico over gewichtsstijging en de positieve eigen verwachting om

gewichtsstijging te kunnen voorkomen

licht is gedaald. Op de onderdelen kennis (dagelijkse energiebehoefte 2000/2500

31 Pre Post Juni 2006 | jaargang 9 | nummer 25

FLASH! is een campagne die van 2003–2006 campagnes voor het VMBO-onderwijs en

voor bedrijven afgerond. Daarnaast is een

campagne specifiek voor ouderen opgezet. Het doel daarvan is om meer senioren in

hun woon- en leefomgeving te bereiken,

met name ouderen in woonvoorzieningen

en ouderen die gebruik maken van recreatieve voorzieningen. Het doel is meer

bekendheid te geven aan de Nederlandse

Norm voor Gezond Bewegen, een toename

de Nederlanders de Nederlandse Norm Ruim 70% geeft aan nog nooit van de

norm te hebben gehoord. Uit deze cijfers blijkt dat de pieken (50% kent de norm)

die tijdens de uitzendperiode van Postbus 51 gemeten worden snel wegzakken op het moment dat de norm niet massamediaal

gecommuniceerd wordt. TNO heeft onderzocht wat het effect van de campagne in

settings voor senioren is geweest. Enkele

conclusies zijn: In circa de helft van woonzorginstellingen zijn nieuwe groepen gestart en activiteiten opgesteld.

De beweegweek heeft geleid tot samenwerking met organisaties uit de wijk.

75% van de woonzorgvoorzieningen beoordeelt de campagne positief. Momenteel zijn er 138 lokale plannen op de website

ingevuld. In 2005 verscheen ook een boekje met daarin 25 van de meest aansprekende en inspirerende voorbeelden van lokale plannen. (67000009)

van bewegen en een positieve houding

Meer informatie over bovenstaande

bereikt door meer voorbeeldwerking uit

www.zonmw.nl bij ‘Zoeken’ in de projec-

over bewegen bij senioren. Dit laatste wordt te laten gaan van plezier in het bewegen

en het aangeven van het eenvoudig inpassen van bewegen in het dagelijks leven. Tenslotte zijn impulsen gegeven aan

bestaande en nieuwe initiatieven gericht

op gezondheidswinst. Via de massamedia is aandacht geweest met een Postbus 51 spot op radio en TV.

In de ouderencampagne zijn 40 beweegweken georganiseerd. In totaal zijn er

22.000 (niet unieke) bezoekers. Daarnaast is een informatiekrant verspreid onder

woonzorgvoorzieningen (1350), heeft de

campagne in samenwerking met Menzis op de 50+ beurs gestaan met FLASH!-

testen en zijn wandelgidsjes met PLUSmagazine verspreid. Voor professionals

in de woonzorginstellingen zijn scholingsbijeen-komsten georganiseerd.

Voor het onderwijs zijn 13 Energy Tours zijn georganiseerd. Voor bedrijven zijn ruim

6000 informatiepakketten verstuurd en

55 bedrijven zijn bezocht met de FLASH!bus met onder andere een beweegtest.

De Postbus 51 spot is door zowel jongeren als volwassenen bovengemiddeld

projecten kunt u vinden op

tendatabase. U kunt ook een mail sturen naar [email protected]

Pre Post. Het programmakader Preventie. Nieuws over preventie. Preventie en Europa

Recommend Documents