Postbus 550 3990 GJ Houten Tel.: 030 634 57 00 Fax: 030 634 59 99 E-mail:
[email protected] www.destichtserijnlanden.nl
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is het waterschap dat in een groot deel van Utrecht en een klein deel van Zuid-Holland zorgt voor veilige dijken, schoon water en droge voeten.
VEILIGE DIJKEN De belangrijkste waterkering in het gebied van De Stichtse Rijnlanden is de dijk van de Nederrijn en Lek tussen Amerongen en Schoonhoven. De dijk zorgt voor bescherming tegen hoog water en houdt onze lage polders droog. De rivierdijk is de afgelopen decennia over de hele lengte verbeterd en is nu op Deltahoogte. Dat betekent dat het gehele beheersgebied beveiligd is tegen waterstanden die statistisch gezien éénmaal per 1250 à 2000 jaar voorkomen. Het waterschap zorgt ervoor dat de dijk in goede conditie blijft. Daarom wordt hij geregeld gecontroleerd, bij hoog water zelfs meerdere keren per dag! VEILIGE DIJKEN
De kleinere dijken in het lager gelegen deel van het gebied, de (polder)kaden, beschermen de lager gelegen polders tegen het hoger gelegen boezemwater. Deze kaden in de veengebieden moeten geregeld opgehoogd worden, omdat de ondergrond en de kaden zelf inklinken.
SCHOON (OPPERVLAKTE)WATER De Stichtse Rijnlanden zorgt voor schoon oppervlaktewater in sloten en rivieren. Ook zuivert het waterschap afvalwater. Elke dag gebruikt een gemiddelde inwoner 150 liter water om te drinken, te wassen en het toilet door te spoelen. Al dat water gaat via het riool naar één van de 17 rioolwaterzuiveringsinstallaties in het gebied. Daar wordt het gezuiverd tot het water weer zo schoon is dat het op het oppervlaktewater kan worden geloosd. Tip: bezoek ook eens een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Kijk op www.destichtserijnlanden.nl voor meer informatie. SCHOON WATER
Ook bedrijven die water lozen moeten zich aan strenge regels houden. De milieuinspecteurs van het waterschap controleren of die nageleefd worden. Ook bij calamiteiten, bijvoorbeeld bij vissterfte of olie in de sloot, komen zij in actie. Zij zorgen ervoor dat de vervuiling zich niet verder kan verspreiden en wordt opgeruimd. Het waterschap is voor calamiteiten 24 uur per etmaal bereikbaar.
DROGE VOETEN Het westelijk deel van het gebied van De Stichtse Rijnlanden ligt onder het niveau van de zeespiegel. Als er geen dijken en gemalen (pompen) waren, zou dit gebied permanent onder water staan. De oude binnenstad van Utrecht ligt hoger en droger. Maar ook in dit gebied regelt het waterschap het waterpeil. DROGE VOETEN
Al sinds 1200 heeft de mens geprobeerd het water naar zijn hand te zetten: met dijken, later met molens en nog later met gemalen. En dat gebeurt tot op de dag van vandaag. Met een uitgekiend stelsel van gemalen, stuwen en sluizen zorgt het waterschap voor schoon en voldoende oppervlaktewater voor mens, dier en plant. Niet te veel en niet te weinig. Het waterpeil in sloten en kanalen wordt van minuut tot minuut in de gaten gehouden en gecontroleerd. De meeste gemalen en de grotere stuwen kunnen op afstand worden bediend via computer en telefoon. Maar soms is de natuur toch sterker: bij zeer langdurige en hevige regenval kan er niet genoeg water afgevoerd worden en kan er plaatselijk wateroverlast optreden. Bij droogte probeert het waterschap het schaarse water zo goed mogelijk te verdelen onder alle belanghebbenden.
UTRECHT EN HET WATER Wie de kaart van Utrecht bekijkt ziet het: Utrecht is behalve een knooppunt van snel- en spoorwegen ook een waterknooppunt. De Romeinen wisten dat al: het fort Traiectum op de plek van het huidige Domplein stond vlakbij de splitsing van Rijn en Vecht. De Kromme Rijn, die toen nog de hoofdtak van de Rijn was, stroomde langs het huidige Ledig Erf richting Katwijk. Kromme Rijn Ook nu nog is de Kromme Rijn de belangrijkste leverancier van water voor de stad. Bij het meetpunt Amelisweerd (nr. 34) passeert zo’n 7 m3 water per seconde. Bij de Weg tot de Wetenschap (nr. 31) takt een deel af, dat door de oostelijke stadswijken richting Groenekan (nr. 22) en Maartensdijk stroomt. Het grootste deel van het water echter stroomt via de stadssingels en grachten naar de Weerdsluis (nr. 1), dat samen met het Westriool en de Oosterstroom zo’n 4,5 m3/s water naar de Vecht afvoert. Vaartsche Rijn Een andere belangrijke leverancier van stadwater is de Vaartsche Rijn (nr. 46). Via de Oude Sluis in Nieuwegein (Vreeswijk) wordt water uit de Lek ingelaten. Dat kan alleen als het vloed is; de Lek staat op deze plek nog onder invloed van het getij. De Oude Sluis is al sinds de bouw in 1373 een belangrijk inlaatpunt van Lekwater voor Utrecht. Vandaar dat deze sluis ook tot 1995 eigendom was van de gemeente Utrecht. Nu is het waterschap eigenaar van de sluis. Ook was de route van strategisch (handels)belang. De route KeulenAmsterdam via Rijn-Vaartsche Rijn – Oudegracht-Vecht–Amsterdam werd Keulse Vaart genoemd en in het midden van de 19e eeuw verbreed. Dat bleek al snel niet voldoende voor de toenemende handelsvaart, zodat het Merwedekanaal werd gegraven. In 1892 werd dit kanaal geopend, maar al snel bleek ook dit kanaal te klein. Bij de Munt (nr. 7) werd een extra sluiskolk gebouwd, die in 1904 werd voltooid. De naam Keulse Kade herinnert nog aan de bestemming van deze transportas. De oudste (meest westelijke) sluiskolk is tegenwoordig niet meer als schutsluis voor schepen in gebruik. Via de in de kolk gebouwde schuiven kan overtollig stadswater gespuid worden. Ondanks de verbeteringen bleek ook het Merwedekanaal al snel te krap bemeten voor de steeds grotere schepen. Nieuwe plannen werden gesmeed en in 1930 werd het eerste gedeelte van het Amsterdam-Rijnkanaal geopend. Door de Tweede Wereldoorlog duurde het tot 1952 voor het gehele traject tot Amsterdam gereed was. Het kanaal, dat deels in de loop van het Merwedekanaal werd gegraven, doorsneed de oude waterwegen en heeft een veel lager peil dan de oude stad (-40 cm NAP) en een zeer diepe bodem. Op de kruisingen zijn schutsluizen en zelfs een sifon (nr. 41) gebouwd. Droogte: het Noordergemaal komt in actie In droge tijden is het Amsterdam-Rijnkanaal leverancier van extra stadswater, dat via het Noordergemaal (nr. 42) het Merwedekanaal wordt ingepompt. Als het peil in de Lek laag staat, kan bij Wijk bij Duurstede en in Vreeswijk nog maar weinig water worden ingelaten en biedt het Amsterdam-Rijnkanaal uitkomst.
2 | HDSR Fietsroutekaart Stad Utrecht
Nieuwe Hollandse Waterlinie Ook de Nieuwe Hollandse Waterlinie (1825 – 1940) heeft haar sporen achtergelaten in de stad. Dit verdedigingssysteem hield in dat grote gebieden ten oosten en ten noorden van de stad onder water konden worden gezet met behulp van een zeer gedetailleerd, vernuftig systeem van dammen, inundatiekanalen en sluizen. Een laag water van 40 tot 70 cm diep was voldoende om de vijand tegen te houden: te ondiep voor een boot en te diep voor paard en wagen. Forten bewaakten de hoger gelegen, niet inundeerbare (onder water te zetten) vlakten. De Kromme Rijn en de Vaartsche Rijn waren de belangrijkste leveranciers van water dat via de inundatiestations werd verdeeld over de diverse kommen. De waterlinie is in de loop van de 19e en 20e eeuw voortdurend aangepast aan de nieuwe eisen van de tijd, zodat de inundatietijd van 26 dagen teruggebracht werd naar 5 tot 10 dagen. Maar het systeem heeft, al zijn vernuftigheid ten spijt, nooit dienstgedaan. Veel oude inundatiekanalen zoals de Klopvaart (nr. 14) en de inlaat voor Hoograven bij de Liesbosweg (nr. 45) worden echter tot op de dag van vandaag nog gebruikt als transportader voor water, maar niet altijd meer in dezelfde richting als weleer. Drinkwater en rolering in de stad Voor drinkwater putten de Utrechters eeuwenlang uit de grachten en uit waterpompen. In 1878 waren dat er bijna 6000! Riolen waren er vanaf de 14e eeuw, maar die waren vooral bedoeld als regenwaterafvoer. Fecaeliën werden opgevangen in beerputten, in de 19e eeuw zo’n 15.000. Geen wonder dat die lekkende beerputten het ondiepe grondwater, waaruit de waterpompen hun drinkwater haalden, besmetten. Uit angst voor een nieuwe cholera-uitbraak gaf het Utrechtse stadsbestuur toestemming om een waterleidingnet aan te leggen. In 1883 werd dit feestelijk geopend. En in 1887 leverde de Compagnie d’Eaux in Utrecht al een kwart miljoen m3 drinkwater. Dit succes maakte een uitbreiding van het rioolsysteem noodzakelijk. Dat riool mondde echter nog wel steeds uit in het oppervlakte-water. Stinkend grachtenwater was het gevolg. Pas in 1950 werd een start gemaakt met de bouw van een rioolwaterzuiveringsinstallatie op een terrein achter de Rode Brug in het huidige Overvecht. Zo ver mogelijk van de stad vandaan, net als de Joodse begraafplaats en de hoeren aan het Zandpad. Ook nu nog zuivert De Stichtse Rijnlanden hier het afvalwater van de Utrechtse huishoudens en bedrijven. Leidsche Rijn Het principe van het gescheiden afvoeren van regen- en riool (of afval)water is nieuw leven ingeblazen in Leidsche Rijn. Het (oppervlakte)watersysteem dat hier wordt aangelegd is uniek voor Nederland. Het regenwater wordt, als de wijk helemaal klaar is, voor het grootste deel in de wijk zelf vastgehouden en bewaard voor drogere tijden. Het gaat dus niet, zoals in veel ‘gewone’ wijken, naar de rioolwaterzuiverin gsinstallatie. In wadi’s en via waterdoorlatende stenen infiltreert het regenwater in de bodem of stroomt het naar het oppervlaktewater. Met vier grote gemalen –het eerste, gemaal Vleuterweide, is al klaar- wordt het rondgepompt en in een speciaal filter nog eens extra gezuiverd. De Haarrijnse Plas fungeert als een groot bufferbassin. De rioolwaterzuivering sinstallatie van Leidsche Rijn kon door dit regen-watersysteem veel kleiner uitgevoerd worden dan een traditionele installatie, omdat het afvalwater niet verdund wordt door regenwater.
Al sinds de 12e eeuw probeert de mens het water in Utrecht naar zijn hand te zetten. Eerst door het aanleggen van dijken, het graven van sloten en kanalen en later door het bouwen van sluizen, stuwen, molens en gemalen. En dit gebeurt tot op de dag van vandaag. Deze fietsroute neemt u mee langs oude en nieuwe waterschaps’kunstwerken’ en vertelt het verhaal erbij. Zo krijgt u een beeld van de drie taken van het waterschap: veilige dijken, droge voeten en schoon (oppervlakte)water. Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden is niet de enige organisatie die zich met water in Utrecht bezighoudt. Ook de gemeenten, Rijkswaterstaat, drinkwaterbedrijf Vitens en buurwaterschap hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht beheren sluizen, gemalen, rioolsystemen en pompstations. Het ministerie van Defensie bezat forten, sluizen, inlaatwerken en inundatiekanalen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In deze route zijn de kunstwerken van De Stichtse Rijnlanden aangeduid met een *. Veel voormalige sluisen brugwachterswoningen en gemaalhuisjes hebben hun functie verloren en zijn nu in particulier bezit. Houdt u rekening met de privacy van de nieuwe eigenaren? Wilt u bij thuiskomst meer weten over de taken van het waterschap of over onze kunstwerken? Bezoek dan eens onze website www.destichtserijnlanden. nl. U vindt op onze site ook een overzicht van boeken en websites waarin u meer achtergrondinformatie over (de geschiedenis van) het waterbeheer kunt vinden. AANWIJZINGEN VOOR GEBRUIK Lengte van de routes Op deze fietsroutekaart staan twee routes met de binnenstad van Utrecht als middelpunt:
• De groene route van 18 km loopt via het sluizencomplex bij de Rijksmunt door Overvecht naar het Noorderpark, om via Groenekan weer naar de Weerdsluis terug te keren. • De rode route van 20 km loopt door de binnenstad naar Rhijnauwen, om via Houten en Nieuwegein weer terug te keren naar de Weerdsluis. • De beide routes kunnen onderling verbonden worden en uitgebreid met een rondje door Leidsche Rijn van ca 11 km. Interessante waterkunstwerken langs de route zijn met een cijfer op de kaart weergegeven. Die vindt u terug op deze kant met een foto en een korte beschrijving. Natuurlijk is er nog veel meer te zien langs de route: forten, buitenplaatsen, monumentale huizen uit diverse eeuwen. Voor informatie over deze bezienswaardigheden kunt u contact opnemen met de plaatselijke VVV. Fietsverhuur Utrecht Op verschillende plaatsen langs de route in Utrecht zijn OV-fietsen te huur. Kijk voor een overzicht van actuele verhuurpunten www.ov-fiets.nl. Gewone fietsen zijn te huur in de Rijwielshop West aan de Van Sijpesteijnkade (aan de route) bij Utrecht Centraal, tel. (030) 29 67 287. Zie het fietssymbool op de kaart. Parkeren van de auto Utrecht: bij het Mobilion in Leidsche Rijn is een gratis parkeerplaats. Kijk voor een routebeschrijving op www.mobilion.nl Bij Bezoekerscentrum Amelisweerd zijn ook goede mogelijkheden. Beide parkeerplaatsen zijn met een P op de kaart aangegeven In het centrum van Utrecht is alleen betaald parkeren. Eten en drinken In de binnenstad van Utrecht wemelt het van de café’s en restaurants. De eet- en drinkgelegenheden daarbuiten aan de aangegeven. route zijn met een Picknickplaatsen zijn ook op de kaart aangegeven.
1. Weerdsluis met *schuif
3. *Smakkelaarsveld
Deze schuif, naast de schutsluis voor boten, is de voornaamste “uitlaatklep” voor het water uit de stad. Zo’n 4,5 m3 water stroomt hier per seconde in de Vecht en vanaf daar naar het IJsselmeer. Als er boten geschut worden kan er via het parallel lopende Westriool en de Oosterstroom toch nog water afgevoerd (gespuid) worden. De automatische schuif vervangt de nog aanwezige waaierdeur en is sinds 2004 in bedrijf, heel wat korter dan de Weerdsluis, die al sinds 1609 bestaat. Het huidige complex dateert uit 1824, toen de Keulse Vaart –de verbinding tussen Amsterdam en Duitsland- verbeterd werd.
Het water langs het Smakkelaarsveld en de Van Sijpesteijnkade vormt de verbinding tussen de Leidsche Rijn en water dat ondergronds onder de Catharijnebaan stroomt. Elke drie jaar, als de fietsen boven water beginnen te komen, laat het waterschap ze weghalen. 4. *Duiker Leidsche Rijn
2. *Oudegracht met werfkelders
Hier gaat de Leidsche Rijn ondergronds richting Kruisvaart (de naam Croeselaan herinnert hier nog aan) en Weerdsingel. Het water loopt hier verder via duikers. Het is de bedoeling dat de voormalige singels in het kader van het Utrecht Cityplan weer in ere worden hersteld. De Oudegracht werd kort na 1122 gegraven als verbinding tussen de toenmalige (Kromme) Rijntak en de Vecht. In eerste instantie waren de oevers zo’n 50 meter breed en werden de handelsscheepjes op de helling getrokken; in de middeleeuwen werden de grote huizen aan de Oudegracht gebouwd en werd de rivieroever opgehoogd, vermoedelijk met grond die vrijkwam bij het graven van de Vaartse Rijn en de grachten. Vandaar de diepe ligging van de Oudegracht met werven en werfkelders.
6
Duitsland (Keulen) te verbeteren. In 1892 werd het kanaal geopend. Veel van de bruggen over dit kanaal waren draaibruggen, zoals de Muntbrug (bouwjaar 1889). Waar de Leidsche Rijn het Merwedekanaal kruist, zijn nog de resten van sluisjes te zien. Onder de oostelijke brug over de Leidsche Rijn zijn nog gleuven te zien waarin schotbalken konden worden geplaatst voor de afsluiting van het kanaal ten behoeve van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Bij het complex horen ook diverse brug- en sluiswachterswoningen. 6. Sluis Vleutensewetering met sluiswachterswoning
Dit watertje is één van de weinige zichtbare stukjes die nog over zijn van de Vleutensewetering aan deze kant van het Amsterdam-Rijnkanaal. De rest van deze oude wetering loopt ondergronds in duikers. De wetering kwam ooit uit in de Vaartsche Rijn, op de plek waar het Merwedekanaal nu afsplitst. In Leidsche Rijn is de Vleutensewetering nog wel terug te vinden (vanaf nr. 9). 7. *Muntsluiscomplex met schuiven, schutsluis en brug, voormalige sluiswachterswoningen en schotbalkenloods.
5. Merwedekanaal met Muntbrug, voormalige sluis Leidsche Rijn met dienstwoningen Rijkswaterstaat
Het Merwedekanaal is gegraven als vervanger van de Keulse Vaart, om de scheepvaartverbinding tussen Amsterdam en
| HDSR Fietsroutekaart Stad Utrecht
Dit imposante sluizencomplex is gebouwd in 1885/86 (zuidwestelijke sluiskolk) en uitgebreid in 1904/05 (noordoostelijke sluiskolk). De eerste is niet meer in gebruik als schutsluis. In de kolk zijn schuiven gebouwd, waardoor water naar het Amsterdam-Rijnkanaal kan worden
afgevoerd. Dit gebeurt als het waterpeil in de stad te veel stijgt. Dan kan –op afstand via de telefoonlijn en computervia deze schuiven tot wel 20 m3 water per seconde worden afgevoerd.
Naast de andere sluiskolk staat een rij voormalige dienstwoningen van Rijkswaterstaat. Hier woonden de sluiswachters. De middelste woning was van de hoofdsluiswachter, die natuurlijk een grotere woning verdiende. Naast de sluiswachterswoningen bevindt zich een schotbalkenloods, waar balken opgeslagen werden waarmee de sluis afgesloten kon worden, bij schade aan de sluisdeuren. 8. Amsterdam-Rijnkanaal
Na de voltooiing van het Merwedekanaal bleek dit al snel te klein voor de steeds grotere schepen. Daarom kwamen er al snel plannen voor een groter, dieper kanaal. Het Amsterdam-Rijnkanaal werd in de jaren dertig ontworpen door ingenieur Anton Mussert, beter bekend als oprichter en leider van de NSB-beweging. In 1934 werd Mussert door Provinciale Waterstaat ontslagen, in 1946 wegens landverraad gefusilleerd. Zijn geesteskind echter werd in 1952 voltooid. De aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal heeft veel gevolgen gehad voor de waterhuishouding. Omdat het peil van het kanaal (-40 cm) veel lager is dan dat van de omgeving waren er veel sluizen nodig om
de scheepvaartroutes te behouden (o.a. de punten 9, 40 en 43). Het AmsterdamRijnkanaal is ten noorden van de stad Utrecht in de vroegere loop van het Merwedekanaal gegraven, dat op zijn beurt weer de vroegere Keulse Vaart verving. Vandaar de naam Keulsekade hier. 9. *Gemaal Vleutensewetering In de voormalige sluis met sluiswachterswoning is het gemaal Vleutensewetering gebouwd, dat water uit het kanaal kan aanvoeren. De omgekeerde route is ook mogelijk. Als het watersysteem van de wijk Leidsche Rijn klaar is wordt dit gemaal opgeheven. 10. Industriehavenbrug
12. Vecht
linie en dus al meer dan een eeuw oud. Normaal gesproken staan ze open. 16. Stuw met vispassage
vaker omdat het water van de fortgracht ook officieel zwemwater is (Zwembad De Kikker).
23. *Zwarte Water
20. *Maalvliet gemaal Overvecht-Zuid
Al vanaf de Romeinse tijd was de Vecht een belangrijke vaarroute naar het noorden, voor handel met de Oostzeelanden. Daarna was de rivier eeuwenlang onderdeel van de Keulse Vaart, de verbinding tussen Amsterdam en Duitsland. Tegenwoordig is de rivier vooral van belang voor de pleziervaart. Ook wordt zoveel mogelijk geprobeerd –in het kader van het Restauratieplan Vecht- om het natuurlijke karakter van de rivier te herstellen, onder andere door de aanleg van natuurvriendelijke oevers.
Naast het bruggetje tegenover het gemaal (aan de Vechtzijde) zijn nog de sleuven te zien waarin de schotbalken ooit zaten. Ook zijn daar de resten van de takelinstallatie te zien, waarmee de schotbalken uit de sluis werden getakeld. Dat gebeurde op bevel van de chef van het inundatiestation Blauwkapel. Onder het bruggetje aan de gemaalzijde is nog een vermolmde peilschaal te zien, die de waterhoogte aangeeft ten opzichte van AP (Amsterdams Peil). Na 1891 werd het NAP (Normaal Amsterdams Peil) ingevoerd.
Deze stuw zorgt ervoor dat overtollig water vanuit de polder Achttienhoven naar de polder Maarsseveen (aan de overzijde van de weg) kan overlopen. Voor vissen is een stuw niet te overbruggen; daarom is een vispassage aangelegd. Deze bevindt zich in de langwerpige bak met het rooster.
Deze brede watergang komt uit bij gemaal Overvecht-Zuid. Dit gemaal pompt overtollig water uit de polder Ruigenhoek naar Overvecht en uiteindelijk naar de Vecht. 21. Pompstation Groenekan
17. Stuw of valschut, zie 15 18. Grondwaterpeilbuis
14. Klopvaart
Het Zwarte Water bestaat al sinds de 12e eeuw en ontleent zijn naam aan het zwarte, venige water. Het werd gegraven voor de ontwatering van het veengebied. In de 19e eeuw kreeg het watertje ook een functie in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Water vanuit de Vecht kon via het Zwarte Water naar de noordoostelijk van Utrecht gelegen gebieden stromen om deze onder water te zetten. Tegenwoordig voert het stroompje slechts het water van de wijk Tuindorp af. 24. Rioolgemaal Professor Fuchslaan
13. Gemaal Achttienhoven
Deze beweegbare ophaalbrug werd in 1920 gebouwd als overbrugging van de Industriehaven. In 1997 werd de brug gereviseerd. 11. Werkspoorhavenbrug
Deze beweegbare ophaalbrug werd in 1913 gebouwd als overbrugging van de Werkspoorhaven. In 1996 werd de brug geheel gereviseerd.
Gemaal Achttienhoven is gebouwd in 1911; de gedenksteen in de voorgevel aan de zijde van de Vecht herinnert hier nog aan. Het gemaal is nog steeds in gebruik en eigendom van het hoogheemraadschap van Amstel, Gooi en Vecht. Het pompt overtollig water uit de polder Achttienhoven naar de Vecht. Het gemaal is in de voormalige schutsluis (voor boten) gebouwd. De oude sluisdeur is nog te zien aan de kant van de Klopvaart. Naast de schutsluis was een inundatiesluis van de Nieuwe Hollandse Waterlinie met schotbalken.
De Klopvaart was een essentieel onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Via deze vaart kon een groot deel van de polder Achttienhoven onder water gezet worden. Nu is de vaart in gebruik als af- en aanvoerkanaal van water uit de polder Achttienhoven. De Klopvaart en de Vecht zijn in beheer bij het hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht; het omliggende gebied bij De Stichtse Rijnlanden.
Dit is één van de 380 punten waar tweemaal per maand het verloop van de grondwaterstanden in de provincie Utrecht wordt afgelezen.
Hier pompt drinkwaterbedrijf Vitens grondwater op dat gebruikt wordt voor drinkwater voor de inwoners van UtrechtNoord, Groenekan en Maartensdijk. 22. *Schuif in Groene Vaart
19. *Watermeetpunt Fort Ruigenhoek
15. Stuwen of valschutten bij Fort De Gagel en aan de Kooijdijk
Deze stuwen zijn waarschijnlijk ooit gebouwd voor de Nieuwe Hollandse Water-
Dit rioolgemaal pompt het afvalwater en regenwater uit het rioolstelsel van Tuindorp naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie aan het Zandpad in Utrecht. Het gemaal is gebouwd in 1962. Voor die tijd loosden dus alle woningen in de wijk Tuindorp rechtstreeks op oppervlaktewater, hoewel het water uit de toiletten eerst in een beerput terechtkwam. 25. *Stuw in de Oosterstroom
Het waterschap houdt het water in de fortgracht goed in de gaten. In de groene palen zit meetapparatuur voor de waterkwantiteit; daarnaast worden elke twee weken monsters genomen om de waterkwaliteit te bepalen; als het warm is zelfs
7 | HDSR Fietsroutekaart Stad Utrecht
Deze schuif staat tegenwoordig altijd open om in droge tijden maar liefst 40 m3/min. water, afkomstig uit de Kromme Rijn, door te laten richting Maartensdijk. In het verleden is de schuif gebruikt om kwelwater van de Utrechtse Heuvelrug vast te houden. Dit is niet meer nodig in verband met verdroging.
De Oosterstroom is een by-pass van de Weerdsluis. Samen met het ondergrondse
Westriool zorgt dit watertje er voor dat er, onafhankelijk van het schutten van boten in de Weerdsluis, toch water afgevoerd kan worden naar de Vecht. Met de stuw of valschut kan de Oosterstroom gereguleerd worden. De drie stuwen op deze plek zijn vermoedelijk in de 19e eeuw gebouwd als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
27. Lekdijkshuis, Keistraat 9
26. Watertoren/Waterleidingmuseum
Van 1892 tot eind zestiger jaren van de 20e eeuw was dit pand het Lekdijkshuis van het Hoogheemraadschap van de Lekdijk Bovendams. Hier vergaderden de dijkgraaf en hoogheemraden die verantwoordelijk waren voor de Lekdijk van Amerongen tot ’t Klaphek bij Nieuwegein. In 1323 werd het hoogheemraadschap opgericht. Het is één van de rechtsvoorgangers van Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden. Tot ver in de negentiende eeuw waren Utrechters voor hun drinkwater aangewezen op één van de vele stadspompen, in 1878 zo’n 6000. Veel daarvan werden in de loop der tijd onbruikbaar door lekkende beerputten en mestvaalten. Bier was in die tijd een veelgebruikt alternatief. Toen duidelijk werd dat de gevreesde cholerabacterie wel eens verspreid kon worden via drinkwater, werd in 1881 besloten een drinkwaterleiding aan te leggen. Twee jaar later al werd het leidingnet van de Compagnie d’Eaux feestelijk geopend en waren er al 200 aansluitingen. Om de druk in het net op peil te houden, werden er grote watertorens gebouwd, waaronder deze aan de Lauwerecht in 1895. Tegenwoordig wordt de druk in het net via pompen opgebouwd, maar het reservoir in de toren, dat 1,5 miljoen liter water bevat, heeft nog wel zijn oorspronkelijke functie voor een klein deel van de binnenstad. In de watertoren is het Waterleidingmuseum gevestigd.
29. *Singel met bolwerk
32. Kromme Rijn
In 1122 kreeg Utrecht stadsrechten en werd een begin gemaakt met het versterken van de stad met een omwalling en stadsgrachten. In de 16e eeuw werden vier stenen bolwerken gebouwd, waarvan de Zonnenburg er één was. In de 19e eeuw verloren de singels hun functie van verdedigingslinie en werden ze tot stadspark in Engelse landschapsstijl omgevormd. Voor het watersysteem van de stad zijn de singels erg belangrijk: metingen hebben uitgewezen dat het grootste deel van het water van de Kromme Rijn, dat naar de Vecht stroomt, via de singels gaat.
De Kromme Rijn is de belangrijkste aanvoerroute van water voor de stad Utrecht en de Vecht. De rivier fungeerde vroeger ook als scheepvaartverbinding van het Kromme Rijngebied naar de stad, vandaar het jaagpad aan de overkant. Hier trokken paarden, maar vaak ook mensen, de scheepjes voort. De Kromme Rijn is ook nu alleen toegankelijk voor roeiboten en kano’s, uitgezonderd vergunninghouders.
35. *Gemaal en stuw Koppeldijk
33. *Stuw Rijsbruggerwetering Het gemaal en de stuw Koppeldijk zorgen voor respectievelijk aanvoer en afvoer van water uit de polder Vechter- en Oudwulverbroek.
30. *Minstroom
37. Plofsluis
De Plofsluis (bouwjaar 1937) is misschien wel het merkwaardigste bouwwerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met het materiaal in deze betonkolos moest in korte tijd het Amsterdam-Rijnkanaal kunnen worden afgedamd om te voorkomen dat het water uit de inundatievelden via het kanaal zou afvloeien naar het noorden. De bakken van de Plofsluis hadden een capaciteit van 40.000 ton stortmateriaal. Door met explosies de bodem uit de bakken te “ploffen” zou de afdamming in één klap tot stand kunnen komen. Het Amsterdam-Rijnkanaal loopt sinds 1982 om de sluis heen. Sloop van de Plofsluis was technisch en financieel geen optie. 38. *Gemaal Plettenburg
36. *Inundatiekanaal
28. *Kromme Nieuwegracht
In de Romeinse tijd was de Minstroom een deel van de oude Vecht. Nu is het nog maar een klein stroompje, dat ververst wordt door Kromme Rijnwater.
Deze stuw, die werkt op zonne-energie, houdt het water in de Rijsbruggerwetering op peil. 34. *Meetpunt Amelisweerd
31. *AMEV-rivier
De Kromme Nieuwegracht is één van de oudste Utrechtse grachten, maar heeft geen werven en werfkelders. Mogelijk was de gracht onderdeel van één van de immuniteiten. Dit waren geestelijke enclaves die rond 1200 door muren en grachten gescheiden waren van de wereldlijke stad.
stroomopwaarts (bij de gele bollen), meet de stroomsnelheid van het water en de waterhoogte (peil). Met deze twee waarden kan het debiet worden berekend. Dat is de hoeveelheid water die per seconde door de Kromme Rijn stroomt, hier zo’n 7,5 m3/s. De meetgegevens worden gebruikt om de stuwen op afstand aan te sturen. Zo worden de Utrechtse stadsgrachten en de Vecht van de juiste hoeveelheid vers water voorzien.
Deze watergang, door waterschapsmedewerkers “AMEV-rivier” genoemd, is een belangrijke aanvoerroute voor water naar Utrecht-Oost, Groenekan en Maartensdijk. Het oppervlaktewater uit deze plaatsen is voor een groot deel afkomstig uit de Kromme Rijn en dus uit de Lek!
De meetopstelling in de grote groene kast in de Kromme Rijn meet het zuurstofgehalte, de geleidbaarheid, de temperatuur en het doorzicht van het water. De meetwaarden worden gebruikt om maatregelen te kunnen nemen, waardoor de waterkwaliteit in het Kromme Rijngebied verbetert. De meetopstelling voor de waterkwantiteit, enkele meters
021.631 Fietskrt StadUtrecht.indd 2
8 | HDSR Fietsroutekaart Stad Utrecht
Dit kanaal is in de 19e eeuw gegraven als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en werd gebruikt om water aan te voeren om het gebied oostelijk van de Vaartsche Rijn (later Merwedekanaal, later Amsterdam-Rijnkanaal) onder water te zetten. In de 20e eeuw, toen de verkenningsvliegtuigen hun intrede deden, bleken de fortgrachten de vorm van de forten te verraden. Daarom probeerde men de spiegelende wateroppervlakken te camoufleren met behulp van waterplanten, zoals waterlelie en gele plomp. Vandaar dat deze hier nog volop aanwezig zijn.
Gemaal Plettenburg bemaalt het hele Nieuwegeinse bedrijventerrein Plettenburg. Het overtollige water uit dit gebied gaat via een duiker onder de Plettenburgerbaan door naar het Amsterdam-Rijnkanaal. 39. ’t Sluisje/Inlaat Nedereindsewetering
Op deze plek was vroeger een sluisje, dat de Nedereindsewetering verbond met het Merwedekanaal. Vandaar de straatnaam ’t Sluisje. Nu is er alleen nog een inlaat van water (niet zichtbaar). De blauwe be-
dieningskast naast ’t Kruidvat bevat de elektronica zodat op afstand via de computer automatisch de inlaat van water uit het Merwedekanaal geregeld kan worden. Aan de kant van het fort staan nog de vroegere brugwachterswoningen. De huidige (fiets)brug wordt op afstand bediend.
water uit het Amsterdam-Rijnkanaal in het Merwedekanaal. Zo wordt de binnenstad van Utrecht, via de Vaartse Rijn, van voldoende vers water voorzien. Het Noordergemaal wordt op afstand bediend vanaf de Beatrixsluizen in Nieuwegein. 43. Noordersluis
40. Zuidersluis
De Zuidersluis heeft dezelfde functie als de Noordersluis. Zie nr. 43. De bordjes ‘verboden toegang’ mag u als fietser negeren. 41. *Sifon
De Noordersluis, met bijbehorende dienstwoningen van Rijkswaterstaat, is gebouwd bij de aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal. Zo kunnen schepen het peilverschil tussen dit kanaal (- 40 cm NAP) en het stadspeil (streefpeil + 58 cm NAP) overbruggen. Naast de sluiswachterswoning is nog een schotbalkenloods te zien, waarin balken liggen opgeslagen om de sluis, bij schade aan de sluisdeuren, tijdelijk te kunnen afsluiten. 44. *Gemaal Hoograven
Op deze plek gaat het water van het Merwedekanaal via een buis (sifon) onder het Amsterdam-Rijnkanaal door, om bij het Noordergemaal (nr. 42) weer boven te komen. Het Merwedekanaal heeft een hoger peil dan het AmsterdamRijnkanaal, vandaar dat voor de scheepvaart twee sluizencomplexen zijn gebouwd, de Noorder- (nr. 43) en de Zuidersluizen (nr. 40).
Dit gemaal voert water af vanuit de wijken Hoograven en Lunetten naar het Merwedekanaal. Deze wijken hebben een lager peil dan het stadspeil, vandaar dat het water omhoog gepompt moet worden.
42. Noordergemaal 45. *Oud sluisje Verlengde Hoogravenseweg/inlaat
Rijkswaterstaat plaatste in 1976 dit gemaal met twee pompen van elk 6 m3/s. Deze pompen in droge tijden, als de Kromme Rijn onvoldoende water aanvoert,
Dit voormalige inundatiesluisje dateert
uit de 19e eeuw en was onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het werd gebruikt om water in te laten om het gebied ten oosten van de Vaartsche Rijn onder water te zetten. Tegenwoordig wordt het gebruikt om water in te laten voor de wijk Hoograven. Hier zijn nog twee peilschalen, een oude en een recente, te zien. De oude geeft Amsterdams Peil (AP) en de nieuwe Normaal Amsterdams Peil (NAP) aan. De aanduiding NAP wordt sinds 1891 gebruikt. Sinds 2005 heeft het waterschap veel nieuwe peilschalen geplaatst, waarvan dit er één is. Hiermee wordt gecontroleerd of het water op het juiste, in peilbesluiten afgesproken peil staat. 46. *Vaartsche Rijn met voormalige Damsluis
47. Watertoren Deze watertoren is gebouwd in het jaar 1905, maar is niet meer in gebruik. 48. *Duiker Catharijnesingel
51. *Gemaal De Aanvoerder Onder deze ‘bult’ liggen de catacomben van de duiker onder de Catharijnebaan naar de Weerdsingel. Sinds de plaatsing van de schuif bij de Weerdsluis (nr. 1) in 2004, is deze route van het water in onbruik geraakt. Daarvóór verzamelde zich hier veel rommel dat automatisch in verrijdbare containers in de ruimte onder deze bult werd gedeponeerd. 49. *Gemaal Galecop
De Vaartsche Rijn is, naast de Kromme Rijn, een belangrijk aanvoerkanaal voor water voor de stad Utrecht. Vanuit de Lek stroomt water via de Oude Sluis, het Merwedekanaal en de Vaartse Rijn naar de stad, gemiddeld per dag zo’n 1,5 m3 per seconde. De hoeveelheid varieert sterk en is afhankelijk van het getij in de Lek: bij eb kan geen water ingelaten worden. Deze wateraanvoerroute voor de stad bestaat sinds 1373, toen de Oude Sluis in Vreeswijk (Nieuwegein) gebouwd werd. De sluis was voor de stad Utrecht strategisch zo belangrijk, dat hij tot 1995 in bezit was van die stad. De Vaartsche Rijn is al in 1122 gegraven als verbinding naar de Hollandse IJssel. De damsluis op deze plaats is van later datum: deze dateert uit de 19e eeuw, als onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Met deze sluis kon de Vaartsche Rijn afgesloten worden, om het peil zo op te zetten dat het gebied ten oosten van de Vaartsche Rijn onder water kon lopen (ondermeer via het sluisje bij nr. 45).
Zowel aan deze kant als aan de overkant zijn bij de aanleg van het AmsterdamRijnkanaal sluizen met sluiswachterswoningen gebouwd. De Leidsche Rijn aan deze kant heeft hetzelfde peil als het kanaal, daarom staat de sluis hier open. De sluis aan de andere zijde wordt niet meer voor doorgaand scheepvaartverkeer gebruikt en overbrugt het verschil van –40 cm (Amsterdam-Rijnkanaal) tot +58 cm NAP (stadspeil).
Gemaal Galecop zorgt dat water uit het noordelijk deel van Nieuwegein, een deel van IJsselstein en kantorenpark Papendorp afgevoerd wordt naar het Amsterdam Rijnkanaal. Het is in 1965 gebouwd door het waterschap Heicop, één van de voorgangers van De Stichtse Rijnlanden. Achter het gemaal is de grote maalvliet te zien met een waterpeil dat zo’n 70 cm lager staat dan het Amsterdam-Rijnkanaal. De blauwe krooshekreiniger schept volautomatisch slootvuil en rommel uit het water in de klaarstaande container, zodat de pompen niet verstopt raken. 50. Sluisjes Leidsche Rijn
aangelegd. Licht de twee deksels op en neem een kijkje! Ook de stenen in Leidsche Rijn zijn speciaal: ze zijn waterdoorlatend. 53. Regenpijpen en goten
Het schone regenwater dat op de daken valt, komt hier in Leidsche Rijn niet in het riool, maar gaat, na zuivering in de bodem, naar het oppervlaktewater. 54. *Rioolgemaal Leidsche Rijn
Dit in 1989 gebouwde gemaal is speciaal gebouwd om in extreem droge perioden het westen van Nederland van voldoende water te voorzien. Als het langdurig droog is krijgt zoute kwel in de diepe polders in het Westland te veel de overhand en wordt het water onbruikbaar voor de tuinbouw. Extra toevoer van zoet water is dan noodzakelijk. Gemaal De Aanvoerder is tot nu toe slechts éénmaal gebruikt, in 2003. Toen ging de houten deur dicht en pompte het gemaal water uit het Amsterdam-Rijnkanaal de Leidsche Rijn in, richting Bodegraven. In normale situaties staat de deur open en heeft de Leidsche Rijn tot de Haanwijkersluis in Harmelen hetzelfde peil als het Amsterdam-Rijnkanaal. 52. Wadi Klifrakplantsoen De wijk Leidsche Rijn heeft een bijzonder oppervlaktewatersysteem. In de hogere delen zijn wadi’s aangelegd, met gras begroeide greppels, waarin het regenwater kan infiltreren in speciale ondergrondse kratten. Daar wordt het gezuiverd en zakt het naar de singels en sloten. Bij dit punt is een speciale “kijkwadi”
Dit rioolgemaal pompt het rioolwater uit de wijken naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie Leidsche Rijn op bedrijventerrein De Wetering. 55. Informatiecentrum Leidsche Rijn met Watereiland In het Informatiecentrum is op het Watereiland een korte film te zien over het watersysteem in Leidsche Rijn. Voor kinderen is er een interactief computerspel over dit onderwerp. 56. *Stuw Langeraksingel
Deze ECO-stuw houdt het water in het bovenstroomse gedeelte van de Langeraksingel op peil. Van dit type komen er elf in Leidsche Rijn. ECO-stuwen hebben door hun half-cirkelvormige ontwerp een gering elektriciteitsverbruik. De materialen zijn zó gekozen, dat ze goed in Leidsche Rijn passen.
22-05-2007 11:21:40
9 | HDSR Fietsroutekaart Stad Utrecht
