Politicologie. Een plattegrond van de macht. Inleiding tot politiek en politieke wetenschappen. Febe Meskens

Politicologie Een plattegrond van de macht. Inleiding tot politiek en politieke wetenschappen Febe Meskens

Inhoud 1 Wat is politiek? ................................................................................................................................... 10 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 10 2 Wat is politiek? ............................................................................................................................... 10 2.1 Geschiedenis............................................................................................................................ 10 2.2 Essentially contested concept? ............................................................................................... 10 2.3 Indeling 1: de vier dimensies van Heywood ............................................................................ 11 2.4 Indeling 2: domein- en aspectbenaderingen........................................................................... 11 2.5 De relativiteit van indelingen. Over Schmitt en Easton........................................................... 11 2.6 Omschrijving van politiek: naar een synthese ......................................................................... 12 2.7 Politiek en conflicten ............................................................................................................... 12 3 Uitleiding ........................................................................................................................................ 12 2 Kennismaking met de wetenschap der politiek ................................................................................. 13 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 13 2 De wetenschappelijke studie van politiek: politieke wetenschappen ........................................... 13 2.2 Zijn politieke wetenschappen wetenschap? ........................................................................... 13 2.3 Een discipline met taalproblemen........................................................................................... 13 2.4 Afzonderlijke discipline? .......................................................................................................... 14 3 Benaderingen in de wetenschap der politiek ................................................................................. 14 3.1 Bouwstenen wetenschappelijk denken................................................................................... 14 Benaderingen in politicologie............................................................................................................ 14 4

Uitleiding ................................................................................................................................... 19

3 Ideologieën ......................................................................................................................................... 20 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 20 2 Waar komt ideologie vandaan?...................................................................................................... 20 2.1 Geschiedenis van het concept ideologie ................................................................................. 20 2.2 Discussies over ideologie ......................................................................................................... 21 3 Wat is ideologie? ............................................................................................................................ 21 4 Morfologie van de ideologieën ...................................................................................................... 21 5 Links en rechts: een gps in de politiek? .......................................................................................... 21 6 Een beknopt overzicht van enkele ideologieën.............................................................................. 22 6.1 Liberalisme .............................................................................................................................. 22 6.2 Conservatisme ......................................................................................................................... 23 6.3 Socialisme ................................................................................................................................ 23

2

6.4 Nationalisme............................................................................................................................ 24 6.5 Fascisme .................................................................................................................................. 24 6.6 Feminisme ............................................................................................................................... 25 6.7 Ecologisme ............................................................................................................................... 25 7 Het einde van de wereld ................................................................................................................ 26 8 Uitleiding ........................................................................................................................................ 26 4 De USP van politiek en politicologie: Macht ...................................................................................... 27 1 Inleiding: macht is een moeilijk vak ............................................................................................... 27 2 Wat is macht? ................................................................................................................................. 27 2.1 De bestanddelen van macht: de visie van David Wrong ......................................................... 27 2 De moeilijke verhouding tss macht en invloed .............................................................................. 28 3 Vormen van macht ......................................................................................................................... 28 4 Bronnen van macht ........................................................................................................................ 28 5 Dimensies van macht ..................................................................................................................... 28 5.1

Pluralisme .......................................................................................................................... 28

5.2

Bachrach en Baiatz ‘Two faces of power’ .......................................................................... 29

5.3

Steven Lukes ‘Power a radical view’ ................................................................................. 29

6 Potentiële onzichtbare macht ........................................................................................................ 29 7 Structurele macht ........................................................................................................................... 30 8 Het meten van macht ..................................................................................................................... 30 8.1 Reputatiemethode .................................................................................................................. 30 8.2 Decisie- of besluitvormingsmethode....................................................................................... 31 8.3 Effectenonderzoek .................................................................................................................. 31 8.4 De positiemethode en het netwerkonderzoek ....................................................................... 31 8.5

Onderzoek van machtsbronnen ........................................................................................ 31

9 Uitleiding ........................................................................................................................................ 31 5 Macht in weinig handen: Elites .......................................................................................................... 32 1 Inleiding: over de studie van elites ................................................................................................. 32 2 Oorsprong, beschrijving en criteria ................................................................................................ 32 3 Rule bij all, manny happy few?....................................................................................................... 32 3.1

Pluralisme .......................................................................................................................... 32

3.2

Elitisme .............................................................................................................................. 33

3.3

(Neo)corporatisme ............................................................................................................ 34

4 Hedendaags eliteonderzoek: definities en stromingen in politiek rekruteringsonderzoek ........... 34

3

5 Enkele modellen van politieke rekrutering .................................................................................... 35 6 Centrale elementen van het politieke rekruteringsproces ............................................................ 35 6.1 Sociale achtergrond ................................................................................................................. 35 6.2 Motivatie en ambitie ............................................................................................................... 35 6.3 Kandidatenselectie .................................................................................................................. 35 7 Politieke carrières ........................................................................................................................... 35 8 Uitleiding ........................................................................................................................................ 35 6 Politiek en de massa ........................................................................................................................... 36 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 36 2 Politieke socialisatie ....................................................................................................................... 36 2.1 Socialisatie-agenten ................................................................................................................ 36 2.2 Kindertijd, adolescentie of volwassenheid .............................................................................. 36 3 Politieke cultuur ............................................................................................................................. 36 3.1 Inleiding ................................................................................................................................... 36 3.2 Situering van de term politieke cultuur................................................................................... 37 3 Almond en Verba ............................................................................................................................ 37 3.1 The civic culture: political attitudes and democracy in five nations (1963) ............................ 37 3.2 Politieke legitimiteit ................................................................................................................ 38 3.3 Kritiek op Almond en Verba .................................................................................................... 38 4 Breuklijnen en subculturen ............................................................................................................ 38 4.1 Wat is een breuklijn? ............................................................................................................... 38 4.2 Lipset en Rokkan...................................................................................................................... 39 4.3 Na Lipset en Rokan .................................................................................................................. 39 4 Politieke participatie....................................................................................................................... 40 4.1 Poging tot afbakening van het begrip ..................................................................................... 40 4.2 Vormen van politieke participatie ........................................................................................... 40 4.3 Stemgedrag.............................................................................................................................. 41 4.4 Nieuwe vormen van politieke participatie .............................................................................. 42 5 Sociale bewegingen ........................................................................................................................ 43 5.1 Sociale bewegingen: een hele brede heterogene verzameling .............................................. 43 5.2 Ontstaan en verloop van sociale bewegingen......................................................................... 43 6 Uitleiding ........................................................................................................................................ 44 7 Partijen en partijsystemen ................................................................................................................. 45 1 Inleiding: Wat is een politieke partij? ............................................................................................. 45

4

1.1 Verschillende definities ........................................................................................................... 45 2 Het ontstaan van politieke partijen................................................................................................ 45 2.1 De institutionele benadering ................................................................................................... 46 2.2 Breuklijnentheorie ................................................................................................................... 46 2.3 De Theorievorming rond nieuwe Sociale Bewegingen ........................................................... 46 3 Typologieën van partijen ................................................................................................................ 46 3.1 Kader vs. Massapartijen .......................................................................................................... 47 3.2 Catch-all party ......................................................................................................................... 47 3.3 Massa-bureaucratische vs. Electoraal professionele partijen................................................. 48 3.4 Cartel parties ........................................................................................................................... 48 3.5 Business- firm, franchise partijen en soortgelijke ................................................................... 48 4 Functies en Disfuncties van partijen .............................................................................................. 48 4.1 Programmatorische functie ..................................................................................................... 48 4.2 Positionele functie ................................................................................................................... 49 4.3 Civiele functie .......................................................................................................................... 49 4.4 Disfuncties van partijen ........................................................................................................... 49 4.5 Particratie ................................................................................................................................ 49 4.6 Functieverlies van partijen ...................................................................................................... 49 5 Partijorganisaties ............................................................................................................................ 50 5.1 De partijvoorzitter en het dagelijks bestuur ........................................................................... 50 5.2 Het partijbureau en de partijraad ........................................................................................... 50 5.3 Het partijcongres ..................................................................................................................... 50 5.4 De partijafdelingen en nevenorganisaties............................................................................... 50 5.5 De partijleden .......................................................................................................................... 50 6 Partijsystemen ................................................................................................................................ 51 6.1 Omschrijvingen en indelingen ................................................................................................. 51 6.2 Indeling volgens aantal partijen .............................................................................................. 51 6.3 Indeling van Sartori.................................................................................................................. 52 7 Uitleiding ........................................................................................................................................ 53 8 Staat en parlement ............................................................................................................................. 54 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 54 2 De Staat .......................................................................................................................................... 54 2.1 Wat is een staat? ..................................................................................................................... 54 2.2 Begrippen die aanleunen bij de staat ...................................................................................... 54

5

2.3 De staat en zijn burgers ........................................................................................................... 55 3 Typologieën van politieke stelsels .................................................................................................. 55 3.1 Liberale Democratie vs. autoritarisme .................................................................................... 55 3.2 Presidentieel vs. Parlementair systeem (Verhouding instellingen) ........................................ 56 3.3 Unitaire vs. (con)federale staten (concentratie/ spreiding van macht) .................................. 56 4 Parlementen ................................................................................................................................... 58 4.1 Wat is een parlement? ............................................................................................................ 58 4.2 Functies van parlementen ....................................................................................................... 58 4.2.1 Wetgeving ............................................................................................................................ 58 4.3 Structurele kenmerken van parlementen ............................................................................... 59 4.4 Interne organisatie parlement ................................................................................................ 60 4.5 De wetgevende macht van het parlement .............................................................................. 61 4.6 Relatie tss parlement en regering: de controlerende taak van het parlement ...................... 63 5 Politieke verantwoordelijkheid ...................................................................................................... 64 6 Staatsvormen en parlement bestuderen ....................................................................................... 64 7 Uitleiding ........................................................................................................................................ 64 9

De uitvoerende macht: de regering .............................................................................................. 65 1 De uitvoerende macht: de regering staat centraal ........................................................................ 65 1.1 Inleiding ................................................................................................................................... 65 1.2 Het staatshoofd ....................................................................................................................... 65 2 De uitvoerende macht in België ..................................................................................................... 67 2.1 De uitvoerende macht op federaal niveau: de koning en zijn ministers................................. 67 2.2 De vorming van de federale regering .......................................................................................... 69 2.3 Het ontslag van de federale regering ...................................................................................... 70 2.4 Hoe komen beslissingen van de uitvoerende macht tot stand? ............................................. 70 2.5 De uitvoerende macht op regionaal niveau ............................................................................ 71 3 Hoe wordt de regering ondersteund in haar taken?...................................................................... 71 3.1 Ministeriële kabinetten: functies en kritiek ............................................................................ 71 3.2 Enkele aanvullende beleidsinstrumenten ............................................................................... 72 4 Regering bestuderen ...................................................................................................................... 73 5 Uitleiding ........................................................................................................................................ 74

10

Openbaar bestuur en bestuurskunde ....................................................................................... 75

1 Inleiding .......................................................................................................................................... 75 2 Openbaar bestuur, publieke sector, sturen en bestuurskunde ..................................................... 75

6

3 De publieke sector en soorten sturing ........................................................................................... 75 3.1 De klassieke overheid .............................................................................................................. 76 3.2 Semioverheid: overheid op afstand ........................................................................................ 76 3.3 Overheid in netwerking ........................................................................................................... 77 3.4 Overheid en marktsturing ....................................................................................................... 77 3.5 Besluit: organisatievormen en sturingskeuzes ........................................................................ 77 4 Hoeveel en welke overheid willen we? .......................................................................................... 77 4.1 Het fenomeen ambtenaar: hoeveel zijn er en zijn er te veel? ................................................ 77 4.2 Interne veranderingen............................................................................................................. 77 4.3 Publiek vs. Privaat management ............................................................................................. 78 4.4 Besluit: pleidooi voor nuancering............................................................................................ 78 5 Van de Klassieke bureaucratie naar het nieuw publiek management ........................................... 78 5.1 Max Weber en het bureaucratische model............................................................................. 78 5.2 Kritiek op de neutrale ambtenaar van Weber......................................................................... 79 5.3 Het nieuw publiek management (NPM) .................................................................................. 79 5.4 Van bureaucratie naar NPM .................................................................................................... 80 6 Binnenlands bestuur als object van beleid en macht..................................................................... 80 6.1 Bestuursvormen in het binnenlands bestuur .......................................................................... 80 6.2 Het management van bestuurlijke relaties ............................................................................. 80 7 Beleidsvorming en de verhouding politici-ambtenaren ................................................................. 80 7.1 Inleiding ................................................................................................................................... 80 7.2 De klassieken en de modellen: de beleidsvoorbereiding ........................................................ 80 7.3 Beleid is ook beleidsuitvoering: uitvoering is ook beleid ........................................................ 81 7.4 Beleidsnetwerken .................................................................................................................... 81 8 Uitleiding ........................................................................................................................................ 81 11 Democratie ....................................................................................................................................... 82 1 Inleiding: democratie is een werkwoord .................................................................................... 82 2 Democratie, een universeel ideaal? ........................................................................................... 82 2.1 De wonderjaren: de relativiteit van democratie ..................................................................... 82 2.2 Criteria van democratie ........................................................................................................... 83 3 Een poging tot (zinloze) definiëring................................................................................................ 83 3.1 Enkele aanverwante begrippen ............................................................................................... 84 3.2 Classificeren van democraties ................................................................................................. 84 4 Bestanddelen van democratie........................................................................................................ 84

7

4.1 Door, voor en van het volk ...................................................................................................... 85 4.2 Naar een omschrijving van de centrale principes van de liberale parlementaire democratie 85 5 Pacificatiedemocratie ..................................................................................................................... 86 5.1 Stabiele democratie in verdeelde samenleving ...................................................................... 86 5.2 Voorwaarden voor pacificatiedemocratie, met een bijzondere rol voor elites ...................... 86 5.3 Hedendaagse betekenis en functioneren ............................................................................... 86 5.4 Categorieën van democratie volgens Lijphart......................................................................... 86 6 Sociaal kapitaal ............................................................................................................................... 87 7 Democratie en Vertegenwoordiging .................................................................................................. 87 7.1 Inleiding ................................................................................................................................... 87 7.2 Een korte geschiedenis van het begrip vertegenwoordiging .................................................. 88 7.3 Vormen van vertegenwoordiging ............................................................................................ 88 7.4 Modellen van vertegenwoordiging ......................................................................................... 89 7.5 representativiteit .................................................................................................................... 90 8 Uitleiding ........................................................................................................................................ 91 12 Verkiezingen en kiessystemen ......................................................................................................... 92 1 Inleiding .......................................................................................................................................... 92 2 De kieswetgeving............................................................................................................................ 92 2.1 Van elitair kiesrecht tot veralgemeende opkomstplicht: de case België (‘Van cijns naar BHV’) ....................................................................................................................................................... 92 3 Vele soorten kiessystemen ............................................................................................................. 95 3.1 Onderscheidende kenmerken van kiessystemen .................................................................... 96 3.2 Meerderheidskiessystemen .................................................................................................... 96 3.3 Proportionele kiessystemen .................................................................................................... 97 3.4 Gemengd stelsel ...................................................................................................................... 97 4 Het Belgisch kiessysteem ............................................................................................................... 97 4.1 De selectie van kandidaten en samenstelling van de kieslijsten............................................. 97 4.2 Het verloop van de stemming (Verkiezingszondag) ................................................................ 97 4.3 Hoeveel zetels en in welke kieskring? ..................................................................................... 98 4.4 De verkiezingen van de federale en regionale parlementen. ................................................. 98 4.5 Lokale en provinciale verkiezingen.......................................................................................... 99 5 Het perpetuum mobile van de vertegenwoordiging en verkiezingen: Capita selecta ................... 99 5.1 Federale kieskring.................................................................................................................... 99 5.2 De rechtstreekse verkiezing van de burgemeester? ............................................................. 100

8

5.3 De veralgemening van de volksraadpleging .......................................................................... 100 6 Uitleiding ...................................................................................................................................... 100 13 De Europese Unie ........................................................................................................................... 101 1 Inleiding ........................................................................................................................................ 101 2 Het Europese integratieproject: steeds meer Europa? ................................................................ 101 2.1 Historisch overzicht ............................................................................................................... 101 2.2 Europese integratietheorieën ............................................................................................... 103 3 De instellingen van de Europese Unie: hoe werkt de unie?......................................................... 104 3.1 Overzicht en werking ............................................................................................................. 104 3.2 Nieuw institutionalisme ........................................................................................................ 106 4 Politiek debat: wat voor EU willen we? ........................................................................................ 107 4.1 Contestatie van het Europees project ................................................................................... 107 4.2 Een democratisch deficit ....................................................................................................... 107 14 Internationale politiek .................................................................................................................... 109 1 Inleiding: internationale politiek in een geglobaliseerde wereld ................................................. 109 2 Internationale betrekkingen: drie Theoretische scholen ............................................................. 109 2.1 Historische bronnen: realisten en liberalen/ idealisten ........................................................ 109 2.2 Realistische traditie ............................................................................................................... 110 2.3 Liberale traditie ..................................................................................................................... 110 2.4 Constructivisme ..................................................................................................................... 111 3 Internationale betrekkingen: de actoren ..................................................................................... 112 3.1 Inleiding ................................................................................................................................. 112 3.2 Grootmachten ....................................................................................................................... 112 3.3 Internationale organisaties ................................................................................................... 112 3.4 De Verenigde Naties .............................................................................................................. 112 3.4.6 De Verenigde naties: toepassing van de theoretische kaders ........................................... 113 3.5 De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie ........................................................................... 113 3.6 Het internationaal monetair fonds........................................................................................ 113 3.7 Informele landenclubs ........................................................................................................... 114 4 Uitleiding: waarover gaat het in internationale politiek? ............................................................ 114 En tot slot: the end .............................................................................................................................. 115

9

1 Wat is politiek? 1 Inleiding Wat is politiek? Moeilijk te omschrijven, maar wel noodzakelijk. Unanieme definitie zal nooit bestaan. Politicologie: bestuderen van politiek Gevoelig: staatstussenkomst – bemoeien van politici, ambtenaren Belang van regels om problemen op te lossen Bv. Slaan van kinderen Oké voor ouder, maar rechten van kind, ook politiek. Scheidingslijn publiek vs. Privaat. → Hoe ver reikt de politiek? Minimal vs. nanny state Bv. Casus debat rond verbod op speelgoedsigaretten (M. Aelvoet) ‘Waar zijn we mee bezig?’

Politiek ~samenleving Ook territoriaal – invulling varieert Vroeger: zo klein mogelijke staat, vandaag grote vraag naar regulering van staat

2 Wat is politiek? < Politika: burgerlijke samenleving < Polis Politiek gaat over samenleving die verbonden is aan territorium 2.1 Geschiedenis Aristoteles ‘Mens is van nature een politiek en sociaal dier’ → Politiek: het publiek, een goede samenleving, burger (geen vrouwen en slaven) als deel van samenleving. Zeer idealistisch Machiavelli ‘il principe’ Harder dan Aristoteles Concept van macht Handleiding hoe macht te verwerven en te behouden. Franse Revolutie ° -ismes Waar moeten we met samenleving naar toe? Uitbreiden van stemrecht. 1830 België vooruitstrevend, maar weinig mensen die mochten stemmen Democratisering Septemberverklaring Kris Peeters Kindpremie – geld aan ouders bij geboorte? Oppositie: Neen, is cadeau van regering aan kiezers in oog van verkiezingen 2.2 Essentially contested concept? Er bestaat geen definitie van politicologie

10

2.3 Indeling 1: de vier dimensies van Heywood Verschillende definities/ visies ordenen → Heywood Onderscheid Politiek als… 1. Art of government - Politiek als een kunst, geen wetenschap. - Besturen van gemeenschap - Politiek wordt bedreven door beperkte groep van mensen - Politiek is een staatsgebonden activiteit 2. Publieke zaken - Realiseren van goede voor hele maatschappij 3. Compromis/ consensus - Manier hoe beslissingen worden genomen: techniek om problemen op te lossen en mensen te verzoenen - Spreiding van macht noodzakelijk 4. Macht en verdeling van middelen - Politiek is overal aanwezig - Verdelingsvraagstuk: wie krijgt wat, wanneer en hoe? → Context van schaarste 2.4 Indeling 2: domein- en aspectbenaderingen I. Aspectbenadering: politiek aspect van alle sociale verhoudingen/ levenssferen - conflicten oplossen Voordeel  Bestuderen van allerlei organisaties  Nieuwe verassende inzichten  Gegeneraliseerde kennis over politiek proces Nadeel  Welke zijn belangrijker dan andere? Er moeten keuzes gemaakt worden.

II.

Domeinbenadering: politiek als deeldomeinen, specifieke sector van samenleving (parlement, ambtenaren). Er bestaat een afzonderlijk politiek domein. Voordeel  Nadruk op concrete inhoud Nadeel  Probleem rond begrippen staat en overheid  Grenzen tss staat en maatschappij moeilijk te trekken

2.5 De relativiteit van indelingen. Over Schmitt en Easton C. Schmitt en D. Easton Relativiteit van classificatie. Geen middel, maar een doel. Carl Schmitt - Concept van ‘vriend en vijand’ - Unieke omschrijving van politieke - Essentie: conflict en samenwerking door onverenigbare belangen - Politiek niet 1 domein, staat wel centraal David Easton - Schaarste → conflicten → nood aan instelling - Systeembenadering: politiek als geheel - Ruil- en kringloopgedachte: input en output

11

2.6 Omschrijving van politiek: naar een synthese Fundamentele ingrediënten - Sociaal verschijnsel - Collectieve keuzen (instellingen, praktijken) - Samenwerking en conflicten door tegengestelde belangen en schaarste van middelen - Specifieke instellingen en procedures - Macht → Politiek is clusterbegrip 2.7 Politiek en conflicten Legio in samenleving, zijn onvermijdelijk. Wat is de bron? - Microverklaringen: zit in menselijke natuur (emoties, onbegrip, misverstanden) frustratieagressie theorie - Macroverklaringen: kenmerken van collectiviteiten (marxisme, relatieve-deprivatie theorie,..) - Schaarste: verdelingsvraagstukken - Sodaro:     

Macht Middelen Identiteit Ideeën Waarden → Lopen op breuklijnen  Cross cutting cleavages: doorkruisende breuklijnen  Polarizing cleavages: breuklijnen die elkaar versterken

Conflicten op lossen: package deals Conflicten hebben inhoudelijke (onverenigbare doelen) en handelingsaspect (actief handelen)

3 Uitleiding Begrip precies aflijnen is onmogelijk Centrale begrippen politiek zijn niet neutraal

12

2 Kennismaking met de wetenschap der politiek 1 Inleiding o o o

Is dat een wetenschap? JA Bijzonderheden Verschillende benaderingen. Hoe kijkt wetenschapper naar werkelijkheid? Bv. Rational choice benadering, interpretationisme

2 De wetenschappelijke studie van politiek: politieke wetenschappen 2.2 Zijn politieke wetenschappen wetenschap? -

Jonge discipline met interne diversiteit (verschillende werkwijzen en onderwerpen) Discussiëren, debat Institutionele verankering aanwezig (opleiding, studenten,..), maar lost vraag niet op

→ Wat is wetenschap? Natuurwetenschappelijk ideaal verklaart. Belang causaliteit, algemene wetmatigheden, empirische observatie, ook voorspellen, verifieerbaar. Thomas Hobbes linkte politicologie aan natuurwetenschappen: politieke verschijnselen vallen onder algemene wetmatigheid. → Deductief-nomologische verklaringsmodel/ covering-law model: verklaringen worden afgeleid uit algemene wet. MAAR ≠ politicologie: waarschijnlijkheidswetten (probabilisme), verstehen. Politieke wetenschappen is veel moeilijker. Aanvangsvoorwaarden veranderen. Bv. Bij verkiezing verandert stemgedrag, bandwagoneffect, underdogeffect, omgevingsfactoren, maar mensen kunnen zich ook misleidend gedragen. ! Werkelijkheid is een sociale constructie Politieke opvattingen verdwijnen nooit, belang subjectiviteit. Via wetenschappelijke methode moet men subjectiviteit trachten te compenseren. Bv. Groepszaak → intersubjectiviteit (aantal manieren hoe om te gaan met subjectiviteit, ene vorm van subjectiviteit wordt gecompenseerd door andere) Wij kiezen voor politicologie (andere mogelijkheden politologie, politieke wetenschappen) 2.3 Een discipline met taalproblemen - Politiek: ook taalstrijd – geen eigen jargon - Gebruik taal van dagelijks leven → probleem. Ladingen omgangstaal worden meegenomen in politiek. Bv.  Terrorist vs. Vrijheidsstrijder (bv. IRA)  Lewinsky schandaal Clinton en Monica Lewinsky. Empeachementprcoedure gestart tegen president. ‘I did not have sexual relations with that woman, Miss Lewinsky.’

o

Heeft Clinton gelogen over seks met Lewinsky? (sigaar) MAAR wat zijn ‘sexual relations’? Geert Wilder met PVV, geen politieke partij, want geen leden

13

In loop der jaar poging om eigen vocabularium samen te stellen. Bv. Democratie wordt polyarchie (Robery Dahl), maar MISLUKT 2.4 Afzonderlijke discipline? Neen, integratiewetenschap om politieke processen te bestuderen Wat is USP? Want er bestaat geen grand theory (bv. Relativiteitstheorie) Bart Tromp – Nederlandse politicoog Aparte discipline, niet puur wetenschappelijk, op basis van niet wetenschappelijk, nood aan specialisme bij groter worden van staat. Gebrek aan onderscheidende kern

3 Benaderingen in de wetenschap der politiek 3.1 Bouwstenen wetenschappelijk denken Onderscheid Heywood CONCEPT: begrip, algemeen idee wat iets uitdrukt (zie ideaaltypes Weber) bv. Een parlement vs. Concept parlement

MODEL: vereenvoudigde voorstelling van de werkelijkheid, abstracte simplificiatie van realiteit. THEORIE: specifieker dan model, specifieke verbanden tussen verschijnselen, hypothese PARADIGMA: bril hoe we de wereld bekijken, geheel van onbewuste gedeelde overtuigingen, spelregels - richtlijnen → Invalshoeken om wereld te benaderen Bv. Positivisme (analogie tss natuurwet en sociale wet), behavorial revolution (kwantitatieve),interpretationisme, realisme Tromp onderscheidt - Handelingstheorieën: individuele handelingen worden verklaard uit handeling van individuen + studie van vormen van groepen · Cognitieve/ attitudetheorieën: politiek gedrag als resultante van psychologische factoren (houdingen, meningen, persoonlijkheidskenmerken met Frankfurter Schüle) Bv. Adorno met onderzoek naar autoritaire persoonlijkheid.

-

· Proactieve theorieën: politiek handelen als uitkomst van rationeel handelen Systeemtheorieën: politiek stelsel als uitgangspunt – hoe wordt het in stand gehouden? Hoe beïnvloedt het handelingen van individuen.

Benaderingen in politicologie 3.8 MARXISME Karl Marx Gevestigd in sociale wetenschappen o Foundalist ontologie: werkelijkheid daarbuiten die essentiële processen en wetmatigheden becat die sociale leven bepalen. Deze processen zijn niet direct observeerbaar. o Dialectiek: these –antithese – synthese o Economische (economische relaties belangrijkste) en determinisme (economische verhoudingen determineren sociale en politieke leven. o Heersende ideeën zijn deze van heersende klassen.

14

o Studie van nationalisme 3.2 BEHAVIORALISME Als reactie op institutionalisme (formele structuren en instellingen), maar ‘voorspelde’ opkomst Duitse Rijk niet → kritiek Succes jaren 50 = Leertheorie: waarneembare begrippen, verwerpt elke verklaring van gedrag die gebruik maakt van niet rechtstreekse waarneembare begrippen. - Zoektocht naar regelmatigheden met voorspellende en verklarende waarde - Verificatie van testbare hypothesen - Empirische benadering - Kwantitatieve, statistische analyse - Zuivere wetenschap (natuurwetenschappen) - Causaliteit MAAR ook aandacht voor attitudes, opinies en instellingen – studie van gewone man, algemene context van menselijk gedrag, aandacht omgeving waarin mensen functioneren → Waarom gedragen mensen zich zoals ze gedragen? (empirisch + verklaringen) Theorieën moeten falsifieerbaar zijn (Karl Popper) ’60 Kritiek o Statisch, conservatief, systeembevestigend o Onderzoeken niet direct regelmatigheden o Te grote aandacht op proces i.p.v. inhoud o Onderscheid tss theorie en observatie te verregaand 3.3 INSTITUTIONALISME Hoe werken instituties? Studie van grondwetten, parlementen, overheidsstructuren. Dominant tot jaren 50: ‘common sense’ van pol wet Instituties als formele organisaties met publieke status waarbinnen individuen met elkaar interageren op basis van specifieke rollen. Creëren stabiliteit – skelet waar menselijke interacties zich ontwikkelen. Logic of appropriatness: mensen ondernemen actie omdat ze zich willen conformeren aan normen die binnen instelling ontstaan. (↔ Logic of consequences: gedrag is instrumenteel, gericht op bereiken van individuele doelen) ’50 Kritiek van behaviourisme, rational choice, neomarxisme Jaren 80: nieuw institutionalisme Instellingen verbreed – allerlei vormen van erkende, gevestigde politieke praktijken, set van regels (formeel/ informeel) die actoren over het algemeen volgen.

15

Kritiek op behavioralisme (March en Olson): ‘institutions do matter’ – politieke fenomenen kunnen niet gereduceerd worden tot geaggregeerde gevolgen van individueel gedrag Evolutie binnen institutionalisme: 1. From a focus on organisation to a focus on rules: aandacht voor politieke regels bv. besluitvorming 2. From a formal to an informal conception of institutions: aandacht voor ongeschreven conventies die formele regels bevestigen/ ondermijnen 3. From a static to a dynamic conception of institutions: studie van verandering 4. From submerged values tot a value-critical stance: hoe weerspiegelen instellingen normen en waarden? 5. From a holistic to disaggregated conception of institutions: specifieke aspecten 6. From independence to embeddedness: instellingen ingebed in context 3.4 RATIONAL CHOICE THEORY: Vanaf jaren 50 -

Economisch denkkader Angelsaksische politieke wetenschappen

→ Mensen kiezen optie waarvan ze denken dat die hen het meeste nut gaat opleveren; → Doel-rationeel, mensen gedreven door eigenbelang (homo economicus) Methodologisch individualisme (Joseph Schumpeter): elementaire eenheid van sociale leven zijn individuele, menselijke acties. Alle sociale instellingen/ gedrag resultaat van acties en interacties tussen individuen. Mensen kiezen beste handelingsoptie Kritiek: - Verkeerd, wereldvreemd - Negeert belang van ideeën 3.4.1 Speltheorie (pokerspeler) Stelt politieke situaties voor als spelsituatie (homo politicus) – speler moeten keuze maken en rekening houden met gedrag andere spelers Nulsomspel/ zero sum game: speler wint wat andere verliest (som winst/ verliest gelijk) Niet-nulsomspel: speler wint niet volledig wat andere verliest (positief/ negatief) Coöperatieve spelen: onderlinge communicatie + afspraken Niet- coöperatieve spelen: geen communicatie + afspraken Bv. Prisoner’s dilemma 2 deelnemers, die niet met elkaar kunnen communiceren, zitten in voorarrest. Twee inbrekers, Albert en Bob, zijn betrapt vlak in de buurt van een inbraak. Door de politie worden ze los van elkaar ondervraagd. Beide hebben de keus om de inbraak te bekennen, waarna de ander als medeplichtig aan de inbraak zal worden beschouwd. Als ze geen van beiden bekennen, dan zullen ze allebei 1 jaar gevangenisstraf krijgen (vanwege illegaal wapenbezit). Als beide bekennen (waardoor beide ook medeplichtig zijn) hangt hen allebei een gevangenisstraf van 10 jaar boven het hoofd. Maar:

16

als een van beiden bekent en daarbij de ander medeplichtig maakt, en de ander bekent niet, dan wordt degene die bekent, en dus meewerkte met de politie, vrijgelaten, terwijl de ander voor 15 jaar achter de tralies gaat.

Pay-off: waarde die door speler aan strategie wordt gekoppeld → Zoektocht naar strategisch evenwicht Albert en Bob zullen, op volstrekt rationele wijze, beslissen om allebei te bekennen en zullen allebei 10 jaar zitten. Wat in feite het op 1 na ‘slechtste’ resultaat is. Kritiek: te eenvoudig, wereldvreemd 3.4.2 Olsons theorie van het collectief handelen Mancur Olson Waarom slagen sommige groepen er wel en andere niet in om belangenbehartiging effectief te organiseren? Waarom hebben sommige groepen grotere invloed dan andere? Waarom sluiten mensen zich aan bij grote verenigingen? (bv. vakbond) Belang van eigenbelang – streven naar voordeel bij groepen → collectieve goederen die niet individueel kunnen verworven worden. Grotere groepen: kleiner voordeel + free riders gedrag Geen verband tss individuele participatie en realisatie van collectief doel (bv. vakbond behartigt belangen van alle arbeiders, inclusief arbeiders die geen lid zijn van vakbond) → in feite niet rationeel om lid te worden → Waarom worden mensen dan wel lid? ▪ Positieve prikkels: mensen blijven participeren bv. korting vakantie ▪ Negatieve prikkels: bv. verplicht lidmaatschap Olson visie kritiek op pluralistisch evenwicht; in samenleving open en eerlijke concurrentie tss groepen Kritiek - Hoe derdewereldbewegingen verklaren? - Hoe ontstaan groepen? 3.4.3 Theorieën over coalitie en regeringsvorming Kansen nagaan van partijen op regeringsdeelname Uitgangspunt: Size principle - elke partij wil zoveel mogelijk macht verwerven en zo min mogelijk van die macht delen met andere partijen.

17

o

o o

Minimum winning coalitions: coalitie met juist meerderheid, indien partij uit regering stapt, valt regerin ~Minimum size coalition: coalitie tss partijen die samen de kleinst mogelijke meerderheid in termen van parlementszetels hebben. Bargaining proposition: hoe minder partijen, hoe minder. ~Minimal number coalition: meerderheid met minst aantal partijen Minimal range coalition: ideologische afstand tss partijen zo klein mogelijk (minimal distace) ~Minimum connected coalition: enkel indien partijen in termen van links en rechts vlak naast elkaar liggen. (minimal discance) → Partijen die ideologisch te ver uit elkaar liggen, moeten teveel toegevingen doen.

3.5 SYSTEEMBENADERINGEN → Politiek stelsel waarbinnen handelen van afzonderlijke actoren inhoud en betekenis krijgt. Centraal staat politieke systeem en interactie van politieke systeem met omgeving. Centrale rol van overheid. Onderverdeling ▪ structureel functionalisme Organicisme: sociale werkelijkheid als biologisch organisme – verschillende onderdelen als bijdrage groter geheel. ▪ Algemene systeemtheorie Afzonderlijke elementen beïnvloeden elkaar en vormen geheel dat meer is dan som van samenstellende delen. → Biologisch proces. Input(vragen) en output (overheid) met feedback en gatekeepers (bewakers toegang systeem) Kritiek: abstract karakter 3.6 INTERPRETATIEVE, CONSTRUCTIVISTISCHE BENADERINGEN → Politiek bestaat uit ideeën van deelnemers, mensen construeren werkelijkheid. → Wereld krijgt betekenis door interpretatie die we eraan geven. Thomas-theorama: ‘If men define situations as real, they become real in their consequences’ Vanaf Emile Durkheim, maar succes vnl. ‘80 -

Studie ideeën, discours, overtuigingen + interactie met cultuur, tradities, normen, codes,.. Verschillende theorieën leiden tot verschillende afleidingen over belangen uit institutionele posities

In huid van mensen kruipen 3.7 STRUCTURELE BENADERING = Belang van structuren + onderlinge relatie tss sociale groepen ↔ Rational Choice: individu Verschillende benaderingen binnen stroming

18

Structureel functionalisme: praktijken en gebruiken van een samenleving opgevat kunnen worden als mechanismen om het overleven van een groep veilig te stellen – bijdrage tot overleven van sociaal systeem. Belang jaren 70 Structuur: regelmatig terugkerende handelingspatronen Verschil tss functies en structuren ! Functioneel equivalent: dezelfde functie binnen sociaal systeem wordt door verschillende structuren uitgeoefend Functionele vereisten: sociaal systeem kan maar overleven als daarbinnen aantal functies worden uitgeoefend AGIL-schema (Parsons) Elk sociaal handelingssysteem dat in wisselwerking staat met omgeving heeft 4 problemen ▪ Adaptive: aanpassen aan omgeving ▪ Goal-attending: interne doelstellingen realiseren, doelbereikend ▪ Integrative: elementen moeten onderlinge samenhang vertonen, integrerend ▪ Latent pattern maintaining: interne spanningen voorkomen, patroon handhavend Eufuncties: dragen positief bij tot overleven van systeem Disfunctie: doen systeem slecht functioneren Manifeste functies: intentioneel, bewust die bijdragen tot systeem Latente functies: gevolgen niet bedoeld door deelnemers en ook niet door hen onderkend worden. Kritiek: functie wordt bestaansreden waarom het functioneert. Zie ook Ferdinand de Saussure, Claude Levy Strauss

4 Uitleiding

19

3 Ideologieën 1 Inleiding Cruciaal concept politiek – ideeën hoe samenleving organiseren Andere rol dan vroeger (socialistische, liberale en katholieke zuil – ideologisch eiland samenleving) ’50-’60 ontzuiling, tot ’50 zuilgebonden stemgedrag Vandaag: ander stemgedrag en ideologie heeft andere betekenis MAAR nog steeds belangrijk Er zijn nog steeds ideologische verschillen tussen partijen, maar verschil aantonen moeilijker dan vroeger. Bv. Iedereen vindt kinderopvang belangrijk, maar de vraag is HOE dit organiseren (aanpak) en bij deze vraag komt ideologische achtergrond naar boven Bv. Coalitievorming met GROEN!-Ecolo? Ideologisch verschil met of zonder, want met is kernuitstap prioritair en zullen banken belastingen moeten betalen. Liberalen willen eerder minder belastingen, wel besparingen (bv. Betalen van belastingen door Elektrabel) → Ideologie beïnvloedt actie van mensen

Verschillende –ismes (socialisme, liberalisme, personalisme (christelijk), nationalisme, fascisme,..) MAAR ene socialist is de andere niet, mensen evolueren doorheen de tijd. Zie overstap Bert Ancieux van spirit naar s.pa, sociaal democraat vs. Socialist → Interne verdeeldheid, diversiteit → Link met macht Ideologie is zeer negatief beladen concept: vals bewustzijn, gekleurde voorstelling van zaken, tunnelvisie,..

2 Waar komt ideologie vandaan? 2.1 Geschiedenis van het concept ideologie Ideologie < Antoine Destutt de Tracy Verlichtingsdenken Idee-ologie als neutrale wetenschap – wetenschap van ideeën die valse van ware ideeën onderscheiden (↔ Vandaag subjectief en geen wetenschap meer) Napoleon: ideoloog als iemand die zich laat leiden door abstracte idealen (negatieve connotatie) K. Marx en F. Engels De Duitse ideologie Ideologie is misleiding, vals bewustzijn – ideeën van heersende klasse zijn heersende ideeën ↔ Wetenschap Lenin: ideologie als neutraal begrip Antonio Gramsci Prison Notebooks Ideologische hegemonie: wereldbeeld van ene klasse dominant omdat het door andere klasse stilzwijgend wordt geaccepteerd. ’50-’60 KO: veel aandacht voor ideologie

20

1989: einde van de ideologieën? 2.2 Discussies over ideologie Behavioralisten: ideologie niet relevant ↕ Gematigde visie: ideologie als één inspiratiebron van gedrag ↕ Dogmatici/ fundamentalisten: elk gedrag moet ingegeven zijn door ideologische voorschriften ↕ Pragmatici: ideologie en flexibiliteit +

Negatief: misleidend, valse voorstellingen, disfunctioneel voor politiek Positief: aanwinst voor politiek, functioneel, leidraad handelen

3 Wat is ideologie? Verschillende definities, diversiteit    

Geen wetenschappelijke theorie Actiegericht gedachtesysteem, doelen en middelen van sociale actie poneren Verschillende gedaantes Bestaande maatschappelijke toestand behouden of veranderen

4 Morfologie van de ideologieën VORMLEER 3 bestandsdelen 1. Analysekader: Hoe zit de wereld in elkaar? Descriptief A 2. Wat is de ideale wereld? Prescriptief/ Normatief B 3. Strategie - Operationeel niveau: hoe gaat men van A naar B? Bv. Vlaams Belang, Vlaanderen onafhankelijk 1 staat, 1 natie N-VA ook nationalistisch Het verschil is het operationele niveau: bij VB geen tijd om te onderhandelen, stekker eruit te trekken, eruit stappen, N-VA geleidelijke overgang via onderhandelingen Geen wetenschappelijke methodologie, actie legitimeren

5 Links en rechts: een gps in de politiek? Ordenen van ideologieën: links – rechts (Tom Tom ideologie) Links-rechts onderscheid van Franse Revolutie: tellen van stemmen door zaal in twee te splitsen. Conservatieve (koningsgezind) deel staat rechts, hervormingsgezinden links.

→ Relatieve opdeling, ordening van chaos Probleem: vandaag niet meer enkel socio-economische, maar ook socio-culturele breuklijn (ethischculturele) Socio-economische: links, meer gelijkheid tss burgers ↕ Socio-culturele: links, meer vrijheid

rechts: meer vrijheid, meer ongelijkheid ↕ rechts: meer gelijkheid, aanpassen aan normen

’70 Linkse partijen verloren kiezers aan Vlaamse Blok. Arbeiders werden socio-cultureel rechts, gastarbeiders nemen ons werk af. Maar bleven socio-economisch wel nog links.

21

Hoefijzermodel: ‘les extremes se touchent’

6 Een beknopt overzicht van enkele ideologieën 6.1 Liberalisme Francis Fukuyama The end of histoy? Val muur – met overwinning van liberaal kapitalisme → Liberalisme als meta-ideologie? Liberale principes: Vrije meningsuiting, Privaat bezit, Beperken van staatsmacht, Persvrijheid, Rule of law, Constitutionalisme, Privé-initiatief op markt, Democratie, .. → Brede filosofische benadering → Individuele vrijheid staat centraal en overheid moet deze garanderen · Individu staat centraal → positief mensbeeld, individu is rationeel · Kan eigen belangen nastreven · Iedereen wordt gelijk geboren → meritocratische m’pij Historische context ontstaan: val feodale systeem, afbraak traditionele autoriteit (kerk, koningen, adel), opkomst rationaliteit → Reactie op Ancien Regime Kleine staat: zo min mogelijk ingrijpen van staat Politiek liberalisme Thomas Hobbes, John Locke → Staat als resultaat van sociaal contract tss individuen met als doel de bescherming van natuurlijke rechten van individu.

22

Economisch liberalisme Adam Smith -

Eigenbelang van individuen, nutsmaximalisatie The invisible hand Laissez faire, laissez passer: overheidsingrijpen zo beperkt mogelijk

’80 Neoliberalisme (Tatcher, Reagan, Verhofstadt) Verschillende vormen KLASSIEK LIBERALISME  Mi 19e E  Egoïstische, rationele individu  Negatieve invulling vrijheid  Staat als noodzakelijk kwaad (A. Smith)  Sociaal darwinisme: samenleving als natuurlijk selectieproces  Revival ’70-’80 (Tatcher, Reagan) MODERN LIBERALISME  Door groeiende ongelijkheid: herverdelingsmechanisme – grotere staat  Positieve invulling vrijheid  Progressieve stroming 6.2 Conservatisme ° 19e E als reactie op politieke, economische en sociale omwenteling Edmund Burkes Reflections on the Revolution in France Franse revolutie als gevaar voor samenleving → Afkeer tegen hervorming, revolutie – conserveren van bestaande tradities WANT  Samenleving als werk van God  Stabiliteit, zekerheid  Individuen hebben identiteit o o o

Pessimistisch mensbeeld: intellectueel beperkt, nood aan houvast Handelingen baseren op ervaringen Belang hiërarchie/ autoriteit

6.3 Socialisme ° 19e E uit marxisme ~industriële revolutie 20e E gelinkt aan antikolonialisme in Lat. Amerika, Afrika ! Onderscheid socialisme (sociaaldemocratie) en communisme < sociare: vergezellen/ verbinden

23

Saint-simonisten: combinatie opkomende industrialisering, concurrentie en ongebreide concentratie van rijkdommen in steeds minder handen lijdt tot crisissen, uitbuiting en toenemende armoede. Vervanging van oude systeem. Kenmerken - Mensen zijn sociale wezens: gemeenschappelijke actie - Kameraden - Gelijkheid als rechtvaardigheid, tegemoetkomen aan behoeften van mensen ↔ liberale, conservatieve ideologie

-

Link met werkende klasse (klasse als groep die eenzelfde sociaal- economische positie in samenleving bekleedt) Doel: klasseloze samenleving Privaat bezit als onrechtvaardig en ongelijk

Revolutionair socialisme: kapitalistisch systeem via revolutie omverwerpen bv. Russische revolutie 1917 ↔ Reformatorisch socialisme: via systeem van parlementaire democratie (stemrecht) kapitalistische samenleving bij sturen in socialistische richting 70-80 Achteruitgang socialisme door economische crisis → ° De Derde weg (The third way): tss neoliberalisme en sociaaldemocratie met Anthony Giddens 6.4 Nationalisme
Gelinkt aan liberale en progressieve bewegingen Expansionistische kenmerken Superioriteitsgevoel maar ook nationalistische gevoelens bij kolonies

→ Erkenning van de autonomie voor de natie Jonathan Gottfried Herder met Volksgeist als geheel van tradities, attitudes, ideeën eigen aan een specifiek volk NATIE = psychologische entiteit, organische gemeenschap die spontaan tot stand komt  Collectief karakter, samenhorigheidsgevoel  Benedict Anderson met imagined communities: naties zijn bewust gevormd  Eric Hobsbawn met invented traditions: uitgevonden gemeenschappelijke geschiedenis. Staat creëert de natie. Doel: komen tot natiestaat – natie zoveel mogelijk laten samenvallen met staat, soevereiniteit.

6.5 Fascisme ° 20e E – interbellum -

-

Nood aan sterk leiderschap door economische crisis Jonge democratieën niet klaar Dreiging Russische Revolutie

24

Gelijkenissen Kernconcepten o Antirationalisme: keert zich af tegen waarden Verlichting o Hypernationalisme en expansionisme: naties als concurrenten van elkaar o Strijd waar sterkere het haalt → Vooruitgang o Elitair leiderschap – verwerpen van gelijkheid, charismatisch leider aan hoofd o Socialisme o Anti-ideologie: afzetten tegen andere ideologieën o Propaganda o Nihilistisch, maar ook creatie van nieuwe beschaving o Eenheid Verschillen Italiaans fascisme (Mussolini) Autoritaire, totalitaire staat centraal Economisch model tegen kapitalisme en communisme Modernisering

Duits nazisme Belang van ras: Übermenschen vs. Untermenschen – sociaal darwinisme

Ideaal van landelijke leven

6.6 Feminisme Vanaf jaren 60 als ideologie beschouwd 1e feministische golf - eind 19e E  Liberaal feminisme: recht op vrijheid en gelijke rechten MAAR verhindert politieke participatie (publieke sfeer) voor vrouwen  Socialistisch feminisme: socio-economische emancipatie 2e feministische golf - jaren 60 Globale visie op positie van vrouw in samenleving Patriarchaat: structurele onderdrukking van vrouwen door mannen Sekse: biologisch man-vrouw zijn Gender: hoe mannen en vrouwen zich dienen te gedragen in samenleving – verwachtingen, beelvorming Verschilfeminisme: fundamentele verschillen tss man en vrouw, gelijkheid is geen wenselijk doel. 6.7 Ecologisme ° Jaren 60 -

Nieuwe visie op relatie mens- natuur : belang van natuur Breuklijn materialisme- postmaterialisme

Lichtgroen ecologisme: mens centrale plaats, maar evenwicht mens- natuur Donkergroen ecologisme: mens geen centrale plaats, natuur waardevol op zichzelf Holistische wereldvisie: wereld zien als geheel, geen losse delen

25

Ethisch bewustzijn

7 Het einde van de wereld - Postmodernisme: geen waarheid meer, alles is relatief - Francis Fukuyama met the end of history ↔ MAAR  Heropleving van religieus en nationalistisch fundamentalisme  Ideologieën zijn flexibel  Oude verdwijnen niet

8 Uitleiding

26

4 De USP van politiek en politicologie: Macht 1 Inleiding: macht is een moeilijk vak Macht als fundamenteel ingrediënt van politiek – belangrijk structurerend mechanisme Studie van machtsprocessen meest typische van politiek: ‘politics is power’ Vnl. theoretische conceptuele analyse van macht Onderscheid tss structurele en directe macht Machtverhouding steeds tss A (degene die macht heeft) en B (degene op wie macht wordt uitgeoefend) Friedrich: rule of anticipatory reactions Macht suggereert ongelijkheid (A heeft iets wat B niet heeft) en dwang → macht geen populair concept, negatieve smet Macht als middel om doelen te realiseren

2 Wat is macht? < potere, pouvoir: kunnen in de mogelijkheid zijn 2.1 De bestanddelen van macht: de visie van David Wrong Verschillende definities (R. Dahl, M. Weber, Soldan) HIER: aandacht op definitie David Wrong → ‘Macht als de capaciteit van sommige personen om bedoelde en voorziene effecten bij anderen teweeg te brengen’ - Veelzijdigheid en complexiteit van macht. - Macht als relationeel begrip: relatie tss individuen en groepen Aantal aspecten van macht  INTENTIONEEL: bereiken van doel ! Onderscheid tss macht en invloed. B verandert zijn gedrag door persoon A MAAR in deze definitie is elke vorm van sociale interactie vorm van macht, mss heeft A geen intentie om het gedrag aan te passen.  EFFECTIEF: macht moet slagen ‘Mislukte machtspoging’ is vreemd  VERMOGEN: macht hebben zonder expliciet uit te leggen.  ASYMMETRISCH: machthebber overheerst machtssubject meer dan omgekeerd Intercursief: machtsrelaties kunnen wisselen ↔ Integraal: Voortdurende macht, geen wissel bv. één politieke partij heeft alle macht – monopoliepositie



Pluralisme stelt dat er voor elke macht een countervailling power (tegenmacht) bestaat MACHT ZONDER EXPLICIETE GEDRAGSVERANDERING: als B attitude/ overtuiging verandert – maar niet gedrag is → uninented influence

Dimensies van macht (Wrong) o Extensiviteit: Hoeveel B’s controleert A? o Omvattend: Op hoeveel domeinen kan A over B domineren? o Intensiteit: Welke beperkingen zijn er voor A?

27

Macht ≠ invloed, want geen intentie – anders is macht elke vorm van sociaal effect

2 De moeilijke verhouding tss macht en invloed Verschillende benaderingen

3 Vormen van macht Waarom luistert B? 1. 2. 3. 4.

Geweld: fysiek geweld, maar ook subtiel Overtuigingskracht of geen vorm van macht ???, asymmetrie niet duidelijk Manipulatie: A verbergt intentie voor B Gezag: legitimiteit – aanvaarding van macht

(Ook Combinaties + mengvormen) Vijf vormen van gezag volgens Wrong I. Gezag gebaseerd op dwang: negatieve prikkel – A is bereid om dwang te gebruiken II. Beloning: positieve prikkel – ruilrelatie (kan evolueren naar dwang) III. Legitiem gezag: B erkent recht van A om bevelen te geven IV. Competentie (bv. arts/ professor) V. Persoonlijk gezag: kwaliteiten van gezaghebbende – charismatisch leiderschap

4 Bronnen van macht Welke basis heeft A macht? INDIVIDUELE bronnen: middelen waarover een actor beschikt of kan beschikken en die vermogen van macht kunnen leveren → Persoonsgebonden Vb. tijd, opleiding, geld (kan andere bronnen compenseren),..

COLLECTIEF bronnen: ‘macht van het getal’ → Geïnstitutionaliseerd Vb. Vakbonden verzamelen mensen met weinig bronnen van macht. Men tracht zoveel mogelijk mensen te verenigen.

Probleem: ongelijkheid tss individuele en collectie bronnen. De liquiditeit bij collectieve bronnen is kleiner, doordat men veel meer moet doen om doel te bereiken. (Mensen mobiliseren, organisatie, solidariteit – lotsverbondenheid mensen, offers brengen voor groep niet vanzelfsprekend.) Organisatiekosten voor individuele bronnen zijn lager. Machtsrelatie is asymmetrisch

5 Dimensies van macht 3 dimensies macht 5.1 Pluralisme Natuurlijk evenwicht in machtsrelaties - Macht kapitaal wordt gecompenseerd door burgers

28

-

Behaviouralistisch: input-output analyse. Openlijk conflict in concrete besluitvormingssituatie. Niemand wint permanent – macht is gespreid Geen ongelijkheid – eerlijke concurrentiestrijd tussen groepen Conflict ideaal om macht te bestuderen → Kritiek ↓

5.2 Bachrach en Baiatz ‘Two faces of power’ Pluralisten geen aandacht voor wat vooraf gebeurde → Agendasettingtheorie: fasen voor effectieve besluitvorming → Non decision making: haalde de besluitvorming niet (non-event) – niet observeerbaar Macht bestaat er ook in om te beslissen dat er iets niet beslist wordt –wat vooraf aan besluitvormingsprocessen gaat TINA-denken: ‘There is no alternative’ Bv. Alexander De Croo vindt dat België Europese plannen moet volgen, Paul Magnette is het daar niet mee eens.

Luke omschrijft dit als agenda control. → Kritiek ↓ 5.3 Steven Lukes ‘Power a radical view’ 3 kritieken op B&B o Visie te gehecht aan behavioralisme: verkeerd beeld over wijze waarop individuen erin slagen om kwesties uit politiek proces te houden o Houden teveel vast aan observeerbaar conflict, maar macht tracht vaak conflicten te vermijden o Non-decision making bestaat enkel waar grieven de toegang tot het politiek proces in de vorm van beleidskwesties worden geweigerd. Wanneer actoren geen grieven hebben, zien of voelen, hebben zij ook geen belangen die worden gehinderd door de machtsuitoefening van andere actoren → te eng -

-

Elitaire sfeer: gewone mens beseft objectieve belangen niet. Objectieve belangen verschillen van belangen die gewone mens denkt te hebben. Wetenschapper kent deze belangen wel. Wetenschappelijk moeilijk hard te maken Er kan sprake zijn van macht, ook al blijft die vnl. onzichtbaar

6 Potentiële onzichtbare macht G. Ryle

Dispositional words: mogelijkheid om macht te hebben Vs. Episodic words: specifieke realisatie van macht uit te oefenen

D. Wrong - Latente macht: iemand beschikt over bepaalde machtsbronnen en is in staat om deze te gebruiken - Potentiële macht: zwakker – iemand verzamelt machtsbronnen en probeert deze uit te oefenen. Hypothetisch.

29

C.J. Friedrich   

‘Rule of anticipatory reactions’

B anticipeert op de veronderstelde of verwachte reactie van A en past zijn gedrag aan die reactie aan. Gedrag van anderen voorspellen. Empathisch vermogen, prospectie. ‘Ik durf aantal dingen niet vragen, omdat ik weet hoe hij/ zij zal reageren’ → Weinig veranderingen ‘Self fulfilling prophecy’

A heeft niets gedaan, er is geen zichtbare handeling die A heeft gedaan. → Kunnen we spreken van macht/invloed? (interpretationisme) Wrong: er dienen aantal voorwaarden worden vervuld. - A mag niets doen om perceptie B te veranderen - A heeft kennis van perceptie B → Gestructureerde/ onzichtbare macht

7 Structurele macht ↔ Positivistische benadering = Macht uit de structuur (instellingen en sociale verhoudingen) van de maatschappij, door de ongelijkheid in de samenleving Door de specifieke structuur van de samenleving zijn goederen ongelijk verdeeld. Degene die goederen bezitten hebben sneller toegang tot macht. - Sterke liquide middelen: middelen die weinig aanpassing nodig hebben om direct ingeschakeld te worden voor uitoefenen van macht - Zwakke liquide middelen: middelen die pas na aanpassing gebruikt kunnen worden voor macht uit te oefenen bv. vakbond Organisaties: zwakke liquide middelen Macht van het getal – kwantitatief → solidariteit - Collectieve pooling: wie is lid, Omvat de organisatie alle leden? Kracht van groep → efficiëntie, legitimiteit

→° Machtsetting Directe macht: rechtstreekse confrontatie tss baas en WN.

8 Het meten van macht -

Creëren van feiten, geen meningen (geconstrueerd, objectief) Macht meten is methodologisch moeilijk. Causaliteitsverloop, tijdsverloop, denile (ontkenning) → Handicaps → Debat bv. pluralismedebat jaren 50 Elitisten: macht geconcentreerd in elite bv. C. Wright Mills vs. Pluralisten: macht verdeeld en gefragmenteerd bv. D. Riesman Belang van community power studies: studies van machtsverdeling in kleinere Amerikaanse steden Aantal methodes 8.1 Reputatiemethode Reputatie staat gelijk met macht. ‘Waar rook is, is vuur’

30

Men vraagt aan waarnemers wie over kennis en inzicht beschikt over het machtsgebeuren in politieke systeem. Bv. C. Wright Mills ‘Power Elite’ Macht geconcentreerd in personen uit top van bedrijfsleven, politieke instellingen en het leger. Kritiek - Bestaan alleen van beperkte machtselite - Methode: welke criteria gebruikt men? - Gelijkstelling reputatie aan macht als kern onderzoek 8.2 Decisie- of besluitvormingsmethode Robert A. Dahl ‘Who Governs?’ Wie neemt belangrijkste politieke beslissingen (in New Heaven) → Pluralisme – niet één elite heeft macht Input-output analyse: wie heeft belangen bij conflict? Wiens eisen liggen het dichts bij beslissing? → Wie er in slaagt om output zo dicht mogelijk bij input te brengen, heeft het meest macht Kritiek - Welke criteria zijn er om te spreken van belangrijke beslissing? - Beperkt zich tot wat op politieke agenda raakt 8.3 Effectenonderzoek Kenmerken van actoren in verband met drie effecten 1. Al dan niet hebben van probemen 2. Al dan niet pogen om oplossing te vinden 3. Al dan niet succesvol zijn van oplossing → Studie verhouding aantal pogingen en aantal geslaagde pogingen 8.4 De positiemethode en het netwerkonderzoek Innemen positie ~macht: macht toekennen aan mensen die bepaalde positie heeft MAAR houdt geen rekening met feitelijke macht → Netwerken en sociodiagrammen: onderzoek naar ‘afstand’ en verbindingen tussen personen – netwerkpatronen tussen belangrijkste organen (potentiële macht) – relatiepatronen beschrijven en verklaren – densiteit van netwerk 8.5 Onderzoek van machtsbronnen Beschikken over machtsbronnen: hoe meer geld, middelen, leden,... ! Betrouwbare gegevens

9 Uitleiding

31

5 Macht in weinig handen: Elites 1 Inleiding: over de studie van elites Wie bestudeert ons? Elite, negatief geladen concept: select, gesloten, ongelijk Samenstelling maatschappij bestaat vol elites (bv. Modellen –naam bureau-, tenniselite, eliterenners, culturele elite..) → in elk maatschappelijk segment, omnipresent in de maatschappij ‘Elite is er per definitie MAAR toch leven wij in een democratie (‘one man, one vote’) ↔ Politieke elite is problematisch België is een zeer sterk elitair systeem doordat wij leven in een particratische federale neocorporatische pacificatiedemocratie In België: belangrijke rol voor partijvoorzitters Bv. Alexander De Croo – meer macht in regering met 6 dan met 8. Als je uit een regering met 8 stapt, valt de regering niet, want meerderheid blijft. Tussen ’25 en ’75 lag studie rond elites stil, sindsdien revival

2 Oorsprong, beschrijving en criteria Elitisten: groep van onderzoekers Vilfredo Pareto: ‘The mind and society’ 80/20 regel – studie politieke elite Elite als begrip Gaetano Mosca Wilfried De Wachter Criteria formuleren voor elite

3 Rule bij all, manny happy few? Wie heeft macht? Marxisme: elite/ bezittende klasse als eigenaar van kapitalisme. Belang verdeling van economische macht. - Macht in handen van enkelen - Onverzoenbaarheid tss kapitalisme en democratie - Voortdurende strijd tss heersende en onderworpen klasse → Reactie 3.1 Pluralisme ↔ Elitisme (pluralismedebat) = Permanente groep van elites bestaat niet, macht is gefragmenteerd.  Soort anti-theorie die zich afzet tegen elitisme.  Idealistische benadering in de praktijk: VS Centrale concepten o Alle belangengroepen hebben evenveel macht – gelijke toegang tot macht o Macht verspreid o Geen enkele deelgroep kan alle macht (in alle deelgebieden) bezitten

32

o

Verschillende groepen in strijd met elkaar om macht → ° Countervailing powers – natuurlijk evenwicht tss alle groepen en belangen, machtbalans

Zie ook: the Federalist Papers met checks and balances (evenwichten en controlemechanismes) Bv. R. Dahl – Who governs? Democarcy and power in an American city - Geen permanente elite die politiek kan domineren - Polyarchie

Pluralisten

Verschillende machten, maar macht niet gelijk Elitisten

Eén centrale macht → Kritiek 3.2 Elitisme → Algemene wet: elke samenleving wordt bestuurd door elite, deze elite is een beperkte groep Ontstaan van dominante elite is onvermijdelijk Paradigma van elitisme o Determinerend belang van elites o Elite heeft onbeperkte en ongecontroleerde macht Voor de rest verschillen elitisten op alle vlakken. V. Pareto – geschiedenis als opkomst en verdwijnen van elites - Concept van governing elites: handelingen elite bepalend voor hele maatschappij - Elite als mensen die hoogst scoren op schaal met bepaalde waarde o.a. politieke macht, rijkdom,..(meritocratie: maatschappij van besten)

33

G. Mosca met political class/ politieke klasse - Elite als georganiseerde meerderheid die regels oplegt aan ongeorganiseerde minderheid → Democratie is een mythe - Politieke klasse vs. Heersende klasse = heersende minderheden uit politieke, economische,.. wereld. Politieke klasse ondersoort heersende klasse.

R. Michels met IJzeren wet van oligarchie - Elke organisatie heeft neiging tot oligarchisering. - Studie van sociaal democratische partijen en vakbonden en hun principe van gelijkheid, maar ook hier bestaan van elite en machtsverdeling → leiderschap is technisch onmisbaar J. Burnham – ‘The managerial revolution’ Eigendom als machtsbron door beheer. Aandeelhouders minder macht dan managers. C.W. Mills - ‘The Power Elite’ Elite van leger, politici en ondernemers. Deze vormen coalitie → militair- industrieel complex Concept van sociale homogeniteit Neo-elitarisme: samenspel van bestaande heersende elites en electorale participatie van bestuurders 3.3 (Neo)corporatisme Zie België - overheid sluit pact met grote socio-economische belangengroepen om samen aantal beslissingen te nemen over staat (gecentraliseerd overleg) → Elite gevormd door vertegenwoordigers van de socio-economische groepen (peak associations nl. grote hiërarchisch georganiseerde belangengroepen) Maar staat ook volwaardige partner met eigen elite. ≠ corporatisme (Mussolini en Hitler) waar vakbonden onder controle van overheid stonden → Joint decision making Kritiek  Bedreiging van democratie  Privileges en favoritisme → Primaat van de politiek - Parlement en regering terug beslissingen nemen - Kleinere rol socio-economische organisaties: adviseren overheid In 2012 sociale verkiezingen in ondernemingen, dus belangrijk hoe mensen staan t.o.v. politieke besluitvorming (besparingen!)

4 Hedendaags eliteonderzoek: definities en stromingen in politiek rekruteringsonderzoek ‘Volk krijgt de leiders die het verdient’ MAAR is dit wel zo?? Hedendaags eliteonderzoek stelt dat dit niet juist is, want aantal potentiële leiders worden niet gerekruteerd → Afvalrace nl. proces van politieke rekrutering

34

Wie wil aan politiek doen? Wie wil de politiek? Hoe worden mensen opgenomen in politieke elite?

5 Enkele modellen van politieke rekrutering Vnl. A-zijde bestudeerd - L. Seligman: certification en selection - Barber: Do I want it? Can I do it? Do they want me? - Prewitt: Chinese box puzzle P. Norris met passage to power: studie van A & V Politieke rekrutering als structured market place

6 Centrale elementen van het politieke rekruteringsproces 6.1 Sociale achtergrond 6.2 Motivatie en ambitie 6.3 Kandidatenselectie = Eigenlijke aanduiding van kandidaten Wie zijn de kandidaten? Hoe wordt de volgorde bepaald? Gallager en Marsh

‘The secret garden of Politics’

3.1 Methodes van kandidatenselectie Rahat en Hazan Methodes van kandidatenselectie/ selectielocus a) Selectoraat: machthebbers binnen partij beslissen over kandidaten Inclusief/ exclusief systeem Vnl. rol van partijvoorzitter Bv. België: lijkt vrij inclusief, maar in feite exclusief – want wij kunnen niet stemmen op kandidaten die niet op lijst staan. De lijst is een voorselectie die partij maakte a.d.h.v. selectiecriteria (geografische spreiding, geslacht,..)

b) Decentralisering · Functioneel: gegarandeerde vertegenwoordiging van groepen · Territoriale: lokale/ regionale/ nationale elementen spelen rol 3.2 Selectiecriteria 3.3 Kandidatenselectie in België Ledeninspraak ↗ sinds ’80 MAAR selectoriaat vrij beperkt BV’s hype, maar op terugweg – succes van aantrekken mensen buiten politiek ‘witte konijn’ Personalisering van politiek Fiers en Krowwel: leiders oefenen strakke controle uit – gecentraliseerde selectieprocedures

7 Politieke carrières 8 Uitleiding

35

6 Politiek en de massa 1 Inleiding Socialisatie, participatie en cultuur als deelaspect interactie tss politiek en massa. Constante wisselwerking tss termen.

2 Politieke socialisatie Geboren met politieke kennis, vaardigheden en opvattingen? Hoe leren mensen over politiek? Onderzoek wees rol genetica aan, maar hier rol politieke socialisatie = mechanisme waardoor mensen politieke kennis en politieke waarden verwerven (rol m’pij) ▪ ▪

Wie socialiseert? (Media, ouders, leerkrachten) → Socialisatie- agenten Wanneer wordt er gesocialiseerd? (Kindertijd, secundair) → Modellen

2.1 Socialisatie-agenten Wie socialiseert? Verschillende actoren bij politieke socialisatie Gezin Onderwijsinstellingen Peer Group Massamedia Overheid Religie

o.a. rol opleiding ouders, waarden en normen doelbewust, MAAR regimevriendelijk, patriottistisch gelijken voor individu tv, radio, kranten, internet – bril hoe men kijkt MAAR censuur in autoritaire regimes bewind in positief daglicht plaatsen o.a. scheiding kerk/ staat

2.2 Kindertijd, adolescentie of volwassenheid Wanneer wordt er gesocialiseerd? a) Persistence model: overtuigingen worden overgedragen voor adolescentie en veranderen nog nauwelijks b) Impressionable years model (Jaren 60): overtuigingen wijzigen nog sterk tijdens adolescentie (dominante stroming)

c) Lifelong opennes: politieke opvattingen voortdurend aan verandering onderhevig

3 Politieke cultuur 3.1 Inleiding Belang van waarden die heersen binnen gemeenschap en consequenties

36

MAAR Gevaar stereotypen en deus ex machina (Jerommeke in Suske en Wiske) Oppassen om politiek cultuur als standaard te gebruiken. Bv. Beleid Vlaanderen vs. Wallonië, Fransen zijn romantisch,…

3.2 Situering van de term politieke cultuur Politieke visie: elite + systeem Voor eerste maal gebruikt ’70-’80 door VU Nieuwe politieke cultuur (NPC): hoe functioneren instellingen? Hoe kloof tss burger en politici dichten? - Sterk gericht op systemen - Idee van politici - Hoe democratie beter functioneren? Hervormingsvoorstellen · Deontologische code politici · Directe democratie versterken · Representatieve democratie moderniseren · Nieuwe samenwerkingsverbanden tss partijen

MAAR stemt niet overeen met definitie van politieke cultuur van onderzoekers, gaan veel breder Wetenschappelijke visie: elite + massa Wisselwerking tss politieke elite en massa

3 Almond en Verba 3.1 The civic culture: political attitudes and democracy in five nations (1963) Werk gebaseerd op T. Parsons Talcott Parsons ‘The social system’ Elke m’pij heeft 4 basisproblemen (AGIL model) Adaption: aanpassing aan omgeving Goal Attending: realisatie van doelstellingen Integration: bereiken maatschappelijke samenhang → Belang voor Almond en Verba Latern pattern maintenance: instandhouden van normatieve orde Almond en Verba op zoek naar culturele voorwaarden voor een stabiele democratie (civic culture) Politieke cultuur: 3 oriëntaties op 4 politieke objecten → 3 ideaaltypes 3 oriëntaties 1. Cognitieve oriëntaties: kennis van individu over politieke objecten 2. Affectieve oriëntaties: gevoelens van individu over politieke objecten 3. Evaluatieve oriëntaties: oordeel van individu over politieke objecten + 4 politieke objecten 1. Politiek systeem in geheel 2. Individu als deel van politieke systeem 3. Input- objecten: tot stand komen van beleid 4. Output- objecten: uitvoering beleid = 3 ideaaltypes van politieke cultuur (bestaan niet in hedendaagse m’pij, uitgekristalliseerd)

37

I.

Parochial politic culture ▪ Minst democartische vorm ▪ Onwetendheid over politieke objecten ▪ Burgers weinig geïnteresseerd en machteloos II. Subject politic culture ▪ Hoge politieke kennis, maar afkeer om te participeren door machteloosheid ▪ Weinig betrokken ▪ Instabiel III. Participant politic culture ▪ Politieke kennis in combinatie bereidheid tot participatie ▪ Maar te kritisch MAAR niet goed → ideaal: mix van deze 3: civic culture als ideale voorwaarde tot stabiele democratie  Vrij hoge kennis politieke systeem  Invloed mogelijk  Erkenning gezag VS en GB benaderen deze civic culture het meest 3.2 Politieke legitimiteit ‘Rechtmatigheid’ – aanvaarding van gezag, omzetten van macht naar gezag Max Weber met 3 vormen van autoriteit a) Traditionele autoriteit: uit gewoontes b) Charismatische autoriteit: op basis persoon c) Rationeel/ legale autoriteit: officiële regels 3.3 Kritiek op Almond en Verba - Angelsaksische vooringenomenheid - Arend Lijphart: ook stabiele politieke systemen (pacificatiedemocratie/ consociational democracy) die geen civic culture zijn Voorwaarden stabiliteit · Bereidheid tot samenwerken · Politieke instellingen moeten samenwerking bevorderen

4 Breuklijnen en subculturen Politieke cultuur bestaat niet – verschillende politieke culturen in samenleving → Breuklijn en subculturen 4.1 Wat is een breuklijn? Helpen voortdurende tegenstellingen en discussies te verklaren → Breuklijnentheorie - Relatief duurzame breuklijnen - Bril om naar samenleving te kijken - Structureren van conflicten Bartolini en Mair 3 elementen breuklijn a. Empirisch element: sociaal-structurele termen b. Normatief element: normen en waarden c. Organisatorisch element: individuele interacties, instituties & organisaties Conflict leidt alleen tot breuklijn als het deze 3 combineert

38

4.2 Lipset en Rokkan Met ‘Party System en Votes Alignment’ Hoe komt het dat er in alle landen liberale, socialistische en christendemocratische partijen zijn? → 2 revoluties →4 breuklijnen Politieke/ nationale revolutie Vormen van natiestaten/ liberale democratie ↓ Conflicten 1) Kerk vs. liberale, geseculariseerde staat (cultuur, onderwijs) 2) Centrum vs. Periferie (regionale bewegingen) Economische/ industriële revolutie 1) Rurale vs. Nieuwe industriële sector (handelspolitiek) 2) Werknemers vs. Werkgevers Politieke (of nationale) revolutie

→

Economische (of industriële) revolutie)

→

kerk vs. Staat Periferie vs. Centrum primaire economie vs. Secondaire economie Arbeid vs. kapitaal

Freezing hypothetis: breuklijnen met langdurig/ permanent karakter België heeft 3 belangrijke breuklijnen 1. Levensbeschouwelijke 2. Taal 3. Strijd arbeid en kapitaal Concept van verzuiling: organisaties enten zich op breuklijnen (liberale, socialistische en katholieke zuil), maar vandaag ontzuiling Cross cutting cleavages: breuklijnen die doorheen kruisen Bv. Vlaming, katholiek en arbeider – niemand heeft 1 identiteit → Matiging van spanning op breuklijn, zorgt voor balans 4.3 Na Lipset en Rokan KRITIEK R. Inglehart met behoeftenpiramide Spreekt over een nieuwe revolutie nl. The silent revolution 2 nieuwe breuklijnen (2e niet van belang) Materialisme vs. Postmaterialisme Jongeren (babyboomgeneratie) na WOII gesocialiseerd in nieuwe m’pij, met nieuwe waarden → °hippiecultuur (vandaag stellen sommige dat babyboomgeneratie het beter had als wij vandaag) ‘Wat wil men het meest, wat men niet heeft’ Voor WOII: werken voor eten, onderdak Na WOII: vrede, gelijkheid en vrijheid Socialisatie in andere tijden zorgt voor andere visie en politieke cultuur → breuklijn (ook in o.a. muziek) Bv. Groenen zitten op postmaterialistische breuklijn Groenen gaan oppositie voeren tegen de ‘klassieke’ tripartite die weer gericht is op materiële dingen bv.

39

economische groei

↔ Freezing hypothetis WANT Traditionele breuklijnen verliezen aan belang Elchardus en Pelleriaux Maar 2 breuklijnen nl. - Socio-economische breuklijn: hoe moeten middelen herverdeeld worden? - Socio-culturele breuklijn: wie zijn we en hoe kunnen we samenleven?

4 Politieke participatie Politiek gedrag (zie Arabische Lente, indignados: geen traditionele vorm van politieke participatie)

4.1 Poging tot afbakening van het begrip Verschillende definities – nadruk op uiterlijk waarneembaar gedrag Verba, Schlozman en Brady Politieke participatie als ‘vrijwillige politieke activiteiten’ MAAR bij ons zou gaan stemmen geen politieke participatie zijn, want opkomen voor verkiezingen is verplicht dus gaan stemmen zou volgens deze definitie geen politieke participatie zijn → ABSURD!! Arnstein met Participatieladder (8 acties van politieke participatie) Kenmerken politieke participatie o Uiterlijk waarneembaar o Vrijwillig o Politieke inslag o Actie o Machtoverdracht tss machthebbers en massa

4.2 Vormen van politieke participatie Verba en Nie onderscheiden 4 vormen  Institutionele participatie  Partijpolitieke participatie  Maatschappelijke activiteiten  Directe individuele contacten bv. minister aanschrijven

 

Geen eendimensionaal begrip Meerdere vormen - Actief (beslissing nog niet genomen) vs. Reactief (al genomen) - Conventioneel (via gelijke institutionele weg) vs. onconventioneel (betogingen, stakingen)

L. Milbrath met participatiepiramide: vormen van makkelijke naar moeilijke vormen van participatie

40

Gladiator: bovenaan, actief – sterk betrokken Spectators: minimaal actief Apathetics: onthouding Niet iedereen participeert in zelfde mate – belang van -

Onderwijs: hoe hoger opgeleid, hoe grotere participatie Gender: minder vrouwen dan mannen Leeftijd: vnl. 20-45 jaar (↔ cohorte-effect, cultuurverschuiving) Gezinssituatie: gebeurtenissen Urbanisatiegraad: vorm van

4.3 Stemgedrag Waarom stemmen mensen? Rationeel/ Irrationeel? Geen heldere theorieën ondanks vele studies over onderwerp. 4.3.1 Opkomst bij verkiezingen België: opkomstplicht, maar uitzondering Stemrecht of stemplicht? Debat stemplicht of -recht? Pro stemplicht  Democratie kan niet functioneren als niet alle delen van bevolking stem laten gelden  Evenredige vertegenwoordiging van groepen in samenleving  Positieve spillover: meer aandacht voor andere politieke activiteiten Pro stemrecht  Ieder individu recht om zich niet te bemoeien met bestuur samenleving  Politici moeten mensen overtuigen om te gaan stemmen  Gevaarlijk om ongeïnteresseerde burgers te laten stemmen → extremistische/ populistische partijen hebben vnl. hier baat bij MAAR onderzoek toont aan dat dit slechts klein effect zou hebben op verkiezingsuitslag Waarom gaan mensen stemmen? Hyperfacultisme: veel empirische info over variabelen wrm mensen stemmen Eén uitz.: rational choice theorie – mensen stemmen alleen wanneer baten even groot zijn als kosten, stemmen alleen als ze als individu beleid mee kunnen bepalen. Maar stellen dat het niet rationeel is dat individu stemt dus individuen stemmen niet = Paradox of voting Waarom stemmen mensen dan wel? o Zien het als burgerplicht om te stemmen – verantwoordelijke burger → Psychosociale voordelen

41

o o

Stemmen als gewoonte bij eerste maal verkiezing Bij spannende verkiezingen: meebepalen beleid – bij grote veranderingen beleid bv. Obama beloofde grote veranderingen in beleid – hoge opkomst VS

→ Rational choice: individualistisch – maar in praktijk krijgt stemmen karakter van collectieve actie Stemkeuze Veranderlijk doorheen tijd The Michigan model: socialisatie, groepslidmaatschap en partij-identificatie Sociologische factoren + stabiliteit spelen rol Partijtrouw? - Eerste studies bevestigen dit. Partij-identificatie tijdens jeugdjaren in familie - Maar in tijd afgenomen (partisan dealignment) Kan niet meer gebruikt worden om stemgedrag te verklaren Rational Choice: economische overwegingen en issue voting Rationele overwegingen bij keuze stem -

Mens als nut maximaliserend wezen Economic voting: rol economie en economisch beleid belangrijk bij stemgedrag Egocentric voting: eigen financiële toestand van belang bij stem Sociotropic voting: algemene economische toestand van land

MAAR kiezers zijn rationally ignorant: weten weinig over politiek en doen geen moeite om er meer over te weten te komen Issue ownership theorie: kiezers evolueren in welke mate partij in staat is om met bepaalde beleidsproblematiek om te gaan → belang reputatie partij → Bv. kiezers stemmen op groene partij als er veel te doen is rond milieu → Partijen proberen thema waar zij goed in zijn centraal op politieke agenda te plaatsen Het imagemodel: personalisering en imago Irrationele, emotionele overwegingen bij stemkeuze  

Image: beeldvorming, imago van kandidaat Verpersoonlijking van politiek: voorkeurstemmen stijgt – kiessysteem presidentialiseert; rol visuele media

Het IPSO-onderzoek Instituut voor Sociaal en Politiek Opinieonderzoek (KU Leuven) Welke culturele en structurele kenmerken voorspellen kiesgedrag? → Veranderlijk doorheen de tijd 4.4 Nieuwe vormen van politieke participatie Deelname politieke leven niet verminderd, maar veranderd: burgers willen directer bij beleid betrokken zijn Nieuwe initiatieven: hoorzittingen, referenda, participatory budgets (burgers krijgen som geld en mogen beslissen wat ze hiermee doen)

42

5 Sociale bewegingen 5.1 Sociale bewegingen: een hele brede heterogene verzameling Politieke mobilisatie: mensen die normaal niet politiek zouden participeren kunnen door SB hier aangezet tot worden – collectieve machtsbronnen worden aangewend om politiek proces te beïnvloeden → Individuele kenmerken wegen in mindere mate door Individueel → collectieve machtsbronnen G. Le Bon: mens wordt kuddedier – SB als bedreiging Vanaf jaren 50 positievere visie Sociale beweging= geheel van mensen dat rond een welbepaald thema tot collectieve actie overgaat om doelen af te dwingen Traditionele SB bv. werknemersorganisatie vs. Nieuwe SB: ° jaren 60 met postmoderne waarden (emancipatie vrouwen, vredesbeweging, milieubeweging) Interesse in Civil Society – maatschappelijk middenveld en intermediaire functie tss burger en overheid 5.2 Ontstaan en verloop van sociale bewegingen Wrm en op welke manier ontstaan ze? De collective behavior theory Sociale verandering in 3 stadia: Ontstaan van ontevredenheid (1) → Sociale onrust (2) → Verdere onlusten (3) De mass society benadering Jaren 50 Traditionele kleine gemeenschappen worden opgeslorpt in één grote mass society → Individuen vallen uit boot → mensen vatbaar voor SB die hen plaats in m’pij geven Het Weber-Michels model < M. Weber en R. Michels Focus op verloop van SB SB ontstaat door charismatische leider die aanhangers mobiliseert Charismatische leider sterft en SB krijgt basis in samenleving – 3 processen 1. Doelverandering: minder radicaal 2. Doelverlegging: instandhouding wordt doel 3. Oligarchisering: onderscheid tss leden en leiders Theorie van de relatieve deprivatie Sociale bewegingen ontstaan uit frustratie- agressie (subjectief) Bv. Soldaat in loopgraven The resource mobilization benadering Ontstaan SB is rationeel en normaal binnen samenleving door ontevredenheid/ gevoel van onrechtvaardigheid Mobilisatie van aanhangers, middelen, opzetten van organisatie…

43

→ SB als marktproducten (V & A) Individu handelt ook marktconform Kritiek op te enge economische toepassing The political oppurtinity benadering POS Context waarin SB ontstaan  Onvrede is latent aanwezig  Afhankelijk van politieke omgevingsfactoren ontstaan er SB -

Formeel: vrijheid van verenigingen, vrije meningsuiting,… Informeel: overleg, consensus, conflict Strategisch: steun van spelers binnen politieke elite

Kritiek: model is te breed om werkbaar te zijn Organisatorische evolutie Verschil tss traditionele SB en nieuwe SB 1. Ontstaansdatum: jaren 60 2. Gedachtegoed: postmaterialistisch 3. Organisatorisch vlak: dissociatieproces Traditionele SB Grote gecentraliseerde organisaties

Nieuwe SB Gedecentraliseerde, versnipperde, minder hiërarchische structuur Trouwe aanhang leden Tijdelijke, voorwaardelijke band → Sterk geïndividualiseerde vorm van politiek en sociaal engagement Doorknippen van band tss organisatie en participant → De-institutionalisering: instellingen beknotten individuele expressie en ontplooiingsvrijheid

6 Uitleiding

44

7 Partijen en partijsystemen 1 Inleiding: Wat is een politieke partij? Politieke partijen als ‘verkeerswisselaars’ in politieke systeem, cruciale actoren in samenleving en staatsapparaat Staan centraal in politicologie - reeds veel onderzoek naar gedaan. Toch veel kritiek door dominante rol in besluitvorming en besloten karakter 1.1 Verschillende definities Oudste definitie Edmond Burke: groep van mensen die algemeen belang nastreeft Geen consensusdefinitie – zeer vele verschillende Omschrijving  Machtsuitoefening  Concurrentie politieke deelname  Politiek personeel  Formele organisatie  .. < Partire: verdelen (deel van geheel) Politieke partijen zijn GEEN drukkingsgroepen (vakbonden, vrouwenbewegingen, ..) Deze willen ‘drukken’ op het beleid – hebben wel aantal zelfde punten dan politieke partij (bv. programma) MAAR - Hebben nooit programma zo breed als van politieke partij (politieke partij heeft idee over elk aspect van samenleving all round) - Stabiel formele beweging – vele drukkingsgroepen hebben een tijdelijk karakter bv. drukkingsgroep bij bouw verbrandingsoven verdwijnt als beslissing over oven is genomen

-

Drukkingsgroepen willen geen mandaten of politieke macht verwerven. Hebben ook niet altijd dezelfde ideologische overtuiging. Vorm van politiek bv. ACW steunt kandidaten CD&V van ACV, maar verder gaat het niet

Definitie Epstein: groep die naar macht streeft?? Maar link tss macht en invloed Hooghe en 4 voorwaarden zodat we kunnen spreken van partij 1. Politieke partijen streven naar overheidsmacht via politieke mandaten 2. Formele, strakke organisaties met leden 3. Houden zich met alle politieke thema’s bezig (uitz. Single issue parties) 4. Gemeenschappelijke ideologie België: enorme rol van partijen → Belgische particratie ?? → Partijen dominante kracht in besluitvormingsarena’s

2 Het ontstaan van politieke partijen Recent fenomeen : 19e E moderniserings- en democratiseringsproces Verschillende theorieën over ontstaan partijen

45

2.1 De institutionele benadering M. Duverges les partis politiques Duverges ziet 2 soorten politieke partijen door institutionele verandering van democratisering (uitbreiden volk dat mag kiezen) – verband tss evolutie van voornaamste politieke instituties en ontstaan van partijen 1. Parti de création intérieur: liberalen en katholieken vormden in parlement parlementaire clubs. Deze parlementaire clubs zijn omgevormd tot politieke partijen (1846 liberalen, 1884 katholieken) van binnenin het politieke systeem. Deze ‘proto-partijen’ werden professioneler. 2. Parti de création exterieur: partij gecreëerd van buiten parlementaire organisaties (vakbonden, coöperatieven, mutualiteiten). Zie BWP: voor ontstaan BWP (1885) zaten ze nog geen BWP ‘verkozenen’ in parlement. Kritiek: Makkelijk voor 19e E Europese landen. Maar wat met trend opkomst groene, extreem nationalistische partijen? → Andere theorieën 2.2 Breuklijnentheorie Lipset en Rokkan Partijen verenigen zich rond bepaalde ideologie → verschillende partijfamilies  Ontwikkeling liberaal-democratische partijen → religieuze en regionalistische partijen  Industrialisering → ondernemers en arbeiders (communistische en socialistische) partijen  Verzachten conflict staat- kerk → christendemocratische partijen Freezing of party systems - Partijen nestelen zich op breuklijnen - zo kiezers mobiliseren en kiezers blijven partij trouw (verzuiling) - Sociale, christelijke en liberale partijen hebben in loop der jaren nieuwe maatschappelijke tendensen opgenomen. Bv. Steve Stevaert zette verkeer en mobiliteit op socialistische agenda. (Concurrentie met groenen) – duidelijk geen link met economische breuklijn. → Partijen geven zo ook single-issue partijen geen kans.

→ Partijen ontstaan als reactie op modernisering → Geleidelijke dominantie van massapartijen Kritiek: minder relevant voor groene en extreemrechtse partijen 2.3 De Theorievorming rond nieuwe Sociale Bewegingen ’60-’70 Ontstaan nieuwe sociale bewegingen – eisen waar traditionele partijen geen antwoord op kunnen geven → vormen zich om tot politieke partijen Deze nieuwe partijen door maatschappelijke veranderingen Inglehart: materialistische vs. Postmaterialistische waardepatroon → New politic issues: burgerrechten, participatie, feminisme, ecologisme, pacifisme Caramani: postindustriële revolutie – rol van globalisering

3 Typologieën van partijen

46

Politieke partijen zijn in tijd geëvolueerd – verschillen niet alleen van elkaar, maar functioneren ook anders (met andere partijen) Bv. PVV van Geert Wilders heeft maar één lid en dat is Wilders zelf, terwijl bij ons strijd om meeste leden.

Hoe ordenen/ categoriseren? Groot aantal manieren. Daarom nog eens analyse (meta-analyse) van welke categorieën . A. Krouwel maakte zo een meta-analyse, op basis van 50 ordeningen haalde hij er 5 uit. a) Elite partijen b) Massa partijen c) Catch- all partijen d) Kartel partijen e) Business-firm partijen Maar ook andere analyses Bv. Gunther & Diamond Müller & Strom - Office-seeking: streven naar regeringsdeelname - Policy-seeking: beleid sturen - Vote-seeking: kiezers veroveren en behouden Onderscheid Partijtypes Ideaaltypes – maar uiteraard bestaan mengvormen 3.1 Kader vs. Massapartijen (Duverger) Kaderpartij - Streven naar machtsbehoud van parlementaire groep - Belang individuele (rijkdom, netwerk,..) - Informele groep van leiders - Geen centrale partij-organisatie Massapartij - Ontstaan buiten parlement als reactie op kaderpartijen - Leden rekruteren binnen bepaalde sociale groep (classe gardée) - Macht van getal: hoe meer leden, hoe groter indruk die partij maakt - Belang nevenorganisaties (verzuiling) → Policy-seeking Kritiek: tweedeling achterhaald 3.2 Catch-all party ‘catchallisering’ – vote-seeking - Ideologische verschillen minder groot dan voorheen, ideologische verschillen slijten af. Partijen richten zich op iedereen, zoveel mogelijk kiezers aan zich binden (‘Gaan voor de mensen’ P. Jansens)

-

→ Programma’s liggen dichter bij elkaar, meer centrum partijen MAAR hierdoor wel komst van single-issue partijen en nichepartijen (smalle ideologische basis) Belang van charisma partijleiders Band met nevenorganisaties wordt minder

47

-

Grotere macht partijleiding (t.o.v. leden)

3.3 Massa-bureaucratische vs. Electoraal professionele partijen (Panebianco) Professionalisering van partijen: koopt expertise op (communicatiebureaus voor opstellen politieke programma’s, marktonderzoek)

3.4 Cartel parties - Zie OPEC – groep actoren die onderlinge afspraken maken. - Door veranderende relatie tss partij, staat en civil society: partijen verstrengeld met staat – onttrekken vele middelen aan staat en koloniseren staatsinstituties In Vlaanderen iedereen behalve Vlaams Belang – bv. afspraken rond partijfinanciering om zo opkomst nieuwe partijen te voorkomen (mislukt bij LDD) (! Hier worden niet de kartels CD&V-NVA, VLD-Vivant, S.PA-Spirit mee bedoeld) Kritiek op concept o Concurrentiestrijd tss partijen uitgeschakeld – kartelpartijen bepalen spelregels, ten koste van kiezer o Partijen minder georiënteerd op samenleving en meer op staat Kritiek op idee o Relatie staat- partij onvoldoende 3.5 Business- firm, franchise partijen en soortgelijke Partijen als franchisehouder  Partijen opgebouwd uit afdelingen die onafhankelijk van elkaar functioneren, maar samenwerken onder overkoepelend partijlabel  Macht en autoriteit meer gedeeld Business-firm partijen Tegenreactie op cartel parties → moeilijk om nieuwe partij op te richten - Partijen door kapitaal figuur (bv. Poetin, Berlusconi,..) of gecentreerd rond een figuur Pim Fortuyn → als boegbeeld wegvalt, partij ook meestal - Organisatorisch weinig ontwikkeld - Populisme Mediapartij Partij rond een mediafiguur Vandaag verschillende ‘nieuwe partijtypes’ – wordt nog verder uitgekristalliseerd

4 Functies en Disfuncties van partijen S. Fiers Welke soorten functies hebben politieke partijen? 3 groepen 4.1 Programmatorische functie Beleid, belangen, strijdpunten 1. Vertegenwoordigen en bundelen van belangen - Vragen/ belangen van burgers op politieke agenda plaatsen → programma - Partijen belangrijk voor inputzijde van systeem

48

2. Ontwerpen en ondersteunen van beleid - Oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken → partijprogramma - Regeringsverantwoordelijkheid 3. Formulering van strijdpunten bij politieke discussies 4.2 Positionele functie Vertegenwoordigers, instructies, coördinatie (hoe stemmen?) 1. Rekrutering en selectie van politiek personeel - Opnemen van potentiële kandidaten - Geeft veel macht aan partij 2. Invullen van regeringsfunctie Partijen als kernspelers bij regeringsonderhandelingen 3. Hoe gedragen in bepaalde situaties Discipline, instructies van partij 4.3 Civiele functie (naar burgers toe) Communiceren, socialiseren, mobiliseren 1. Neutrale subfunctie Communicatie: brug tss bevolking en instellingen 2. Actieve subfunctie - Socialiseren, integreren, mobiliseren van burgers - Heersende waarden en normen over op bevolking 4.4 Disfuncties van partijen  Blind voor nieuwe maatschappelijke ontwikkelingen – zetten slechts bepaalde zaken op agenda  IJzeren wet van oligarchie: macht van partijen vnl. aan top. Wensen van basis moeten doorsijpelen naar top  Instellingen gepolitiseerd  Expres ander standpunt innemen (men kan moeilijk zeggen: ja, hij heeft gelijk) – men wordt gedwongen om andere mening in te nemen dan andere partij 4.5 Particratie Wat is dat? Verschillende definities o Systeem politieke partijen – besluitvorming determineren o Partijen koloniseren rest. · Parlement eveneens onderschikt (fractievoorzitter bepaalt stemgedrag). · Bij regeringsvorming kiezen partijvoorzitters de ministerpost. · ‘Comité van partijvoorzitters’ · Conflictmanagement door partijvoorzitters · Invloed partijen op administratieve en rechterlijke macht · Fragmentering van partijsysteem maakt dat compromissen tss partijen nog belangrijk zijn Hier kwam kritiek op, laatste jaren verbetering (door o.a. Copernicushervorming, NPC)–MAAR nog steeds particratie 4.6 Functieverlies van partijen Debat: verliezen partijen rol en functies? Opkomst van  Rol van media: signaleren van problemen

49

 Drukkingsgroepen: NSB en single issue bewegingen MAAR nemen niet alle functies op die partijen hebben

5 Partijorganisaties Geen monoliet: ook leden, WN’s,.. Functionele indeling  Party on the ground: ledenbeweging  Party in central office: centrale partijorganisatie (partijtop en bureaucratie)  Party in public office: regeringsleden en parlementairen Ledenbeweging veel minder belangrijk vandaag. (PVV: geen party on the ground of public office)

Structuren huidige Vlaamse partijen Rudimentaire structuur (niet elke partij heeft deze) Vlaams Belang heeft bv. geen partijcongres met beslissingsrecht – partijraad daar hoogste beslissingsorgaan. 5.1 De partijvoorzitter en het dagelijks bestuur Partijvoorzitter als belangrijkste figuur van partij – maar functies weinig omschreven, zeer informeel I. Interne partijfuncties: voorzitten vergaderen, mee onderhandelen regeringsdeelname, schakelfunctie tss partij en fractie II. Leiding aan dagelijks bestuur van partij ‘Kernkabinet’ dat dagelijkse leiding heeft over partij III. Informele contacten tss voorzitter, parlementairen en andere politieke figuren 5.2 Het partijbureau en de partijraad Partijbureau als ‘regering van de partij’, komt wekelijks samen, zowel mandatarissen als niet mandatarissen Partijraad: consultatieorgaan bij partijcongressen 5.3 Het partijcongres Hoogste gezagorgaan binnen partij – wetgevende orgaan van de partij met ledeninspraak (o.a. wijzigingen in statuten, uitzetten ideologische lijn, partijvernieuwing,…) TOCH zijn beslissingen minder doorslaggevend dan ze lijken 5.4 De partijafdelingen en nevenorganisaties Geografische afdelingen (per gemeente, provincie, arrondissement,..), Jongeren- en vrouwenafdelingen 5.5 De partijleden Belang van leden gedaald  Partijen krijgen subsidies van staat en lidgeld wordt zo minder belangrijk  Niet representatief voor kiezers  Inschakelen van media om publiek te bereiken MAAR partijen willen wel nog veel leden, omdat dit beter staat Dalend partijlidmaatschap vanaf jaren 60 (uitz. Bv. N-VA bij verkiezingsuitslag 2010)

50

6 Partijsystemen Partijen functioneren niet in isolement → interactie tss partijen 6.1 Omschrijvingen en indelingen Verschillende indelingen  Aantal partijen  Belang van partijen in samenleving VS en GB minder belang van partijen. GB: groep conservatives in protest en willen uit EU stappen, ondanks dat Cameron premier is. Door systeem van ‘the winner takes al’, bij ons dienen politici de partijen. VS: Democrats regelmatig in aanvaring met Obama  Ideologieën (partijfamilies)  Houding partij t.o.v. regime 6.2 Indeling volgens aantal partijen (Duverger) Eénpartijsysteem Eén partij, maar is dit wel ‘systeem’ – geen interactie en partijcompetitie Vnl. in autoritaire regimes bv. China, vroegere kolonies Dominant partijsysteem Bv. Vroeger CVP in Vlaanderen, nu nog steeds PS in Wallonië

Partijsysteem gedomineerd door één partij Partij waar je niet omheen kan in regeringsvorming Veel kritiek: - Gebrek aan competitie Onderscheid tss staat en dominante partij verdwijnt bv. ambtenaren passen zich aan aan ideologie -

-

Zelfgenoegzaamheid Corruptie Gebrek aan degelijke oppositiepartijen

Tweepartijsysteem Systeem gedomineerd door 2 grote partijen – weinig praktische voorbeelden  VS met democraten en republikeinen  GB, maar slechts bepaalde periodes Eerder 2,5 systeem, doordat 3e kleinere partij, beslissend kan zijn en impact heeft op systeem Voordelen - Stabiel systeem - Partij die wint vormt de regering - Gematigdheid Nadelen - Eén regeringspartij → stemverhoudingen uit proportie - Lijken sterk programmatisch op elkaar (willen centrumkiezers voor zich winnen) - Ontwikkeling nieuwe partijen en denkbeelden moeilijk Meerpartijensysteem Competitie tss meerdere partijen, zonder dat één partij partijlandschap domineert

51

Sartori onderscheidt  Moderate pluralist system: gematigd, weinig (centrum)partijen  Polarised pluralist system: groot aantal partijen, betekenisvolle rol voor radicale partijen Trend van bipolaire systemen: coalities van verschillende partijen – stabiliteit Voordelen - Interne controle binnen regering: o.a. verminderde kans op corruptie - Debat, samenwerken - Geen extreme politiek Nadelen - Geen duidelijke beleidskeuzes - Conflictgevoelig – onstabiel - Weinig geloofwaardigheid - Lange regeringsonderhandelingen - Partij die wint niet zeker van regeringsdeelname Aantallen gekwalificeerd Rekening houden met - Alle partijen: coalition potential - Enkel partijen die zetelen: blackmail potential (vnl. dit) Index van Rae/ fractionalisering om verschillende meerpartijsystemen te vergelijken Cijfer tss 0 en 1 dat aangeeft hoe versplinterd (hoe dichter bij 1) partijlandschap is → Effective numbers of parties: hoeveel partijen spelen betekenisvolle rol? Bv. België 1946-2010: partijstelsel wordt complexer Beide indicatoren toegenomen - Verminderde partijtrouw: dealignment tss kiezers en partijen - Volatiliteit van het partijlandschap: zwevende kiezers (split ticket voting- anders stemmen bij gelijklopende verkiezingen) – mate waarin kiezers tss 2 verkiezingen van partij veranderen Dit gebeurt voornamelijk naar naburige partij. Aantallen verklaard Waarom vinden we in het ene systeem meer en in het andere partijen? → Verband tss partij- en kiessystemen: hoe worden stemmen omgezet in zetels? 6.3 Indeling van Sartori Rol van ideologie Termen van relevantie - Partijen met coalition potential: partijen die op regelmatige basis deel uitmaken van regering - Partijen met blackmail potential: partijen die bepaalde vormen van coalities tegengaan (bv. rol Vlaams Blok) Ideologische afstand tss partijen Afstand tss links en rechts – Polarisering: afstand tss meest linkse en rechtse partij → Ontstaan van competitie · Centripetaal: weinig extreme partijen, voornaamste spelers in centrum · Centrifugaal: veel extreme partijen ↓

52

   

Eénpartijsysteem met dominante partij Tweepartijensysteem: weinig fragmentatie, kleine ideologische afstand tss partijen Gematigd meerpartijensysteem: gemiddelde fragmentatie en gemiddelde afstand tss partijen Gepolariseerd meerpartijensysteem: grote afstand tss vele partijen

MAAR (kritiek): meeste landen in systeem van gematigd meerpartijensysteem

7 Uitleiding Politieke partijen als kernspelers: veel en uiteenlopende functies, maar toch aantal problemen

53

8 Staat en parlement 1 Inleiding Structuren en instellingen van een politiek systeem - Staten richten instellingen op met wetgevende, rechterlijke en uitvoerende macht - Parlement: wetgevende macht Veel onderzoek: vnl. comparatief, vanuit institutionele hoek

2 De Staat Fundamenteel belang voor politicologie, in politieke praktijk wordt er statelijk veel bepaald Belangrijkste politieke organisatie, maar door globalisering spreekt men van ‘einde van staat’ – met in Europa alleen nog EU binnen 50 jaar. → Sciencefiction volgens Devos 2.1 Wat is een staat? Recent fenomeen: geboren in 1648 met vrede van Westfalen → ° moderne staatsvorming: macht geconcentreerd + theoretische onderbouw Wat is een staat? Bestaan van aantal definities rond staat (Weber, Gramsci, Poulantzas)  Staat veeleer ‘ongrijpbaar’ vele uitingen in instellingen, maar definiëren is zeer moeilijk.  Bovendien verschillende vormen en verschijningen Bv. Wat noemen we overheid? Vlaamse Overheid vs. VRT

 

Verschillende context hoe staat optreedt: zowel bestraffen als hulp bieden Vragen of aantal politieke entiteiten staten zijn: Palestinië, Vaticaanstad, EU → Worden gezien als collectiviteiten → Veel discussie, geen lijst met precieze criteria voor staat, wel aantal parameters – cruciale bestanddelen nl. · Politieke, geografische autoriteit · Controle over bevolking Danziger · Soevereiniteit: onbeperkt intern en extern gezag · Territoriale integriteit: geweldmonopolie (burger mag in aantal gevallen geweld plegen, maar gereglementeerd zie gepensioneerde die overvaller neerstak)

Heywood · Legitimiteit · Geweldsmonopolie: staat mag als enige geweld gebruiken · Publieke karakter van staatsinstellingen · 2.2 Begrippen die aanleunen bij de staat NATIE (bv. Verenigde Naties) ~nationaliteit: lidmaatschap van staat Toch zijn er verschillen: minder dan een staat, institutionele voorwaarden ontbreken = sociaal psychologisch concept/ identiteit die mensen hebben – samenhorigheid tss mensen Primordalisten (1) vs. Constructivisten (2) (1) Natie is een natuurlijk gegeven, bestaat doorheen geschiedenis (2) Geschiedenis wordt vervalst – natie is constructie B. Andersen met Imagined Community

54

NATIONALISME = Streven naar eigen natie + grenzen natie samen laten vallen met staat (In Vlaanderen beide soorten) Politiek zeer divers, vaak gelinkt met rechts – conservatief, maar ook linkse bewegingen (bv. Lat. Amerika, Afrika) Ook hier weer conflict tss primordialisten (naties bestonden voor nationalisme werd ‘uitgevonden’)en constructivisten (naties zijn mythes, geconstrueerd door het nationalisme) NATIESTAAT Enger dan een staat – soevereine staat Ideale natiestaat: natie- en staatsgrenzen vallen samen (zie uiteenvallen Joegoslavië in verschillende natiestaten)

REGERING wordt veelal gelijkgesteld aan staat, maar alleen uitvoerende macht. Staat is permanent, terwijl regering tijdelijk is. RECHTSTAAT ≠ staat Met Rule of Law – staten gebonden aan rechterlijke macht Vele staten zijn geen rechtstaten (bv. Afrikaanse landen, maar ook bv. R’land – oppakken journalisten, politieke willekeur)

Men is in staat om overheden te bekritiseren en rechtszaak aanspannen 2.3 De staat en zijn burgers BURGERS = Lidmaatschap van staat (exclusief) Staat heeft burgers (én territorium) nodig. → Gebonden door wederzijdse rechten en plichten Onderscheid tss burgers met volwaardige rechten en niet-volwaardige rechten (bv. burgers die niet mogen stemmen, maar wel belastingen betalen) Debat rond rol van burgers Communautaristen (1) vs. Liberalen (2) (1) A. Etziori – actieve bijdrage tot gemeenschap, dient verantwoordelijkheid op te nemen, tegen individualisme (2) J. Rawls – vrijheden, rechten, individualisme

3 Typologieën van politieke stelsels Opdelen op basis van  Geografie  Religie (katholiek, islam)  Politieke kenmerken (KO)  Socio-economische (1e, 2e, 3e, 4e wereld, Aziatische tijgers) Hier klassieke politieke onderscheid 3.1 Liberale Democratie vs. autoritarisme Liberale democratie (1) vs. Autoritaire staten (2) 3.1.1 Directe en representatieve democratie Vertegenwoordigende democratie: alle kiezers hebben gelijke toegang tot politieke besluitvorming via verkiezingen

55

Westen: liberale democratie, ook aanwezigheid rechtstaat, scheiding der machten, bescherming grondrechten MAAR niet overal 3.1.2 Autoritarisme Kenmerken  Alle macht geconcentreerd bij één leider/ leidende groep  Gehoorzaamheid en volgzaamheid Bv. Franco Regime, Portugal onder Salazar, N-Korea, maar wat met Cuba? VS en ‘slechte staten’ – houding t.o.v. Iran met nucleair programma (geleid door ayatollahs) Onderscheid tussen  Dictaturen · Concept afkomstig uit Klassieke Rome · Leiders stellen zich boven wet · Mandaat niet beperkt in tijd · Geen tussenkomst private leven  Totalitaire systemen · Typisch 20e fenomeen · Controle over alle aspecten (totale controle) van het leven · Bv. USSR met geheime politie, nazisme, Italiaans fascisme · H. Arendt (‘The origins of Totalitarianism): overeenkomsten tss communisme en fascisme 6 basiskenmerken Friedrich en Brazinski A. Allesomvattende ideologie B. Bestaan van één partij. Lidmaatschap van partij onderhevig aan strenge voorwaarden C. Monopolistische beheersing van wapens en geweldsmiddelen D. Monopolie van massacommunicatie: indoctrinatie van bevolking met ideologie E. Georganiseerde terreur: bestaan van veiligheidspolitie F. Gecontroleerde economie 3.2 Presidentieel vs. Parlementair systeem (Verhouding instellingen) Presidentieel (1) vs. Parlementair regime (2) (zie ook H9) (1) President als regerings- en staatshoofd vb. VS met ‘rechtstreeks’ verkozen president (2) Parlement heeft macht om regering naar huis te sturen 3.3 Unitaire vs. (con)federale staten (concentratie/ spreiding van macht) Unitaire vs. Confederale staten 3.3.1 Unitaire staten  Soevereiniteit bij 1 overheid, op 1 niveau. Eén bestuursniveau heeft controle over alle beleidsdomeinen en niveaus - Parlement controleert alle niveaus (gemeentes, provincies). MAAR ! Niet 1 beleidsniveau: multi-level governance  F’rijk, N’land, Voor België geldt dit tot jaren 70. Voordelen - Meer gelijkheid - Betere bescherming voor democratie (geen schending van minderheidsgroepen)

56

-

Centrale overheid beschikt over meer middelen dan deelstaten Krijgen ruimer mandaat van kiezer Meer politieke satbiliteit → Consensusdemocratie/ Consociationalisme

3.3.2 Federale staten Federalisme < foedus: verbond, overeenkomst → Overeenkomst tss bestuurlijke delen en partners Wheare: territorialiteit – soevereiniteit wordt gedeeld tss nationale en deelstatenregering Elazar: directe band tss overheid en burgers – self rule plus shared rule 1/3 wereldbevolking in federaal systeem o.a. VS, Spanje, D’land, R’land, Indië België werd gradueel een federale staat via verschillende staatshervormingen Verschillende systemen Coöperatief federalisme: samenwerking en verbinding tss verschillende niveaus (D’land, België)

-

Duaal federalisme: geen band tss verschillende niveaus (oorspronkelijk VS)

! Nevenschikking tss federale en deelstaten regering, geen boven- en onderschikking Bv. decreet Brussels Hoofdstedelijk Gewest over nachtvluchten, federale regering had geen macht om beslissing te ‘overrulen’.

Toegewezen (1) vs. Residuaire (rest) bevoegdheden (2) (1) Bevoegdheden die expliciet in grondwet zijn verwezen (2) Geen expliciete aanduiding Consumptiefederalisme: deelstaten hebben relatief weinig fiscale bevoegdheden, maar kunnen op heel wat domeinen geld uitgeven Voordelen o Deelstaten staan dichter bij burgers – deelstaat kan beleid specifiek richten op noden regio o Diversity in unity: etnische conflicten ontmijnen Kenmerken federale staat - Twee relatief autonome niveaus van regering (nevenschikking) - Geschreven grondwet, maar grondwet kan niet unilateraal gewijzigd worden - Grondwettelijke scheidsrechter: grondwettelijk hof - Instellingen zijn met elkaar verbonden België is een federatie Zie artikel 1 van Belgische grondwet Artikel werd aangepast met Sint Michielsakkoorden (1993) - Deelstatenparlementen werden voor eerste maal rechtstreeks verkozen - Afschaffen van dubbelmandaten Belangrijk markeringspunt voor federatie Continuüm U

→

Unitair

regionaal

R

→

F

federaal

→

CF

confederaal

→

S

separatistisch

Verschil tss federale en confederale staat

57

Meeste Vlaamse partijen willen op zijn minst een confederale staat. - Open VLD en CD&V ijveren voor confederale staat N-VA en Vlaams Belang zijn separatistisch (wel andere manier om België te splitsen infra) Wat is confederalisme? (W. Swenden) 3 entiteiten (BHG, WG en VG) worden even onafhankelijk, hebben even alle soevereiniteit. Meteen daarna beslissen ze om een aantal dingen in gezamenlijk beheer uit te oefenen → ° Confederatie België – men staat dus een aantal bevoegdheden af aan deze confederatie In confederaal systeem wél sprake van boven- en onderschikking, want Vlaamse, Waalse en Brusselse regering kunnen uit de confederatie stappen ↔ Federaal systeem: geen uitstap mogelijk, nevenschikking Geen actuele voorbeelden van confederale staat, sommigen zien EU, VN als voorbeeld. Art. 35 van Belgische grondwet stelt dat er in toekomst een lijst moet opgesteld worden met alle bevoegdheden die nog exclusief Belgisch zijn (debat tss residuaire en exclusieve bevoegdheden). Vlaamse partijen willen via dit artikel naar een confederale staat – en al hetgene waar men dus niet meer samenwerkt op Belgisch niveau, zou naar deelstaten gaan . Franstaligen willen via dit artikel niet werken.

4 Parlementen Locke pleitte voor wetgevende, democratisch samengestelde vergadering Montesqieu met trias politica Parlement als symbool van democratie 4.1 Wat is een parlement? - Vergadering van verkozen mensen → Symbool van politieke vertegenwoordiging van volk - De ‘wetgevende macht’ - < parler: plaats van overleg, debat - Ontstaan in Europa 4.2 Functies van parlementen Multifunctionele instellingen 4.2.1 Wetgeving Parlement als beleidsmaker (T) MAAR T ≠ P Regering kan ook wetsontwerpen indienen (wetsvoorstel P/ wetsontwerp R) → 15/ 85 of zelfs 90-regel: 15% van wetsvoorstellen wordt wet t.o.v. 85% van wetsontwerpen wordt wet (of 90%) → Logisch, want regering heeft per definitie een meerderheid → Parlement zelden de belangrijkste besluitvormer 4.2.2 Controle Meest belangrijkste en invloedrijkste: controle op regering en administratie Via interpellaties, mondelinge & schriftelijke vragen, onderzoekscommissies Bv. parlementaire onderzoekscommissie: heeft zelfde bevoegdheden als onderzoeksrechter – indien men liegt, plegen van meineed, huiszoekingen doen, ondervragen ministers → zeer krachtig instrument Dexia geen onderzoekscommissie, maar bijzondere commissie (minder bevoegdheden)

58

4.2.3 Conflictmanagement Bij politiek conflict: traditie van overleg, debat 4.2.4 Volksvertegenwoordiging Linkage: verbindende rol tss burgers en regering 4.2.5 Rekrutering, selectie, training (van jong talent)  Als opleidingsbasis voor latere ministers  Politiek personeel gerekruteerd en getraind voor hogere hiërarchische mandaten 4.2.6 Legitimatie Manifeste legitimatie (formal stamp of approval): goedkeuring van wet Latente legitimatie: samenkomst van parlement 4.2.7 Agenda-setting Onder de aandacht brengen van een bepaald politiek programm MAAR laatste tijd parlementair vragenuurtje (do 14-15u) sterk bepaald door onderwerpen in de media en rol drukkingsgroepen 4.3 Structurele kenmerken van parlementen 4.3.1 Unicamerale en Bicamerale stelsels Eén kamer, regionaal

Kamer en senaat, federaal

Senaat wordt veeleer gezien als hogere kamer, kamer als lagere kamer - Lange tijd senaat als kamer van adel, clerus – kamer van burgerij - Conservatieve senaat t.o.v. jeugdige, progressieve kamer - Leeftijdsgrens van min. 40 jaar in senaat MAAR senaat veel minder bevoegdheden en wordt politiek irrelevant Voordelen unicameraal stelsel  Meerderheidsargument: één kamer reflecteert de volkswil en wordt niet belemmerd door tweede kamer  Alle politieke verantwoordelijkheid in één kamer Voordelen bicameraal stelsel  Controle door tweede kamer  Reflectie rond wetgeving: grondige bespreking Sinds ’93 macht senaat daalt in België + vraag naar afschaffing senaat 4.3.2Leden en samenstelling van parlement België heeft veel parlementsleden in verhouding tot bevolking door groot # parlementen Meestal wel positieve correlatie tss bevolking en aantal parlementsleden (klein land, klein parlement) België o Federale parlement: Kamer van Volksvertegenwoordiging en Senaat o Regionale parlementen: Vlaams parlement, Waals parlement, Parlement van Franstalige Gemeenschap, Raad van Duitstalige Gemeenschap, Brussels Parlement Federale verkiezingen om de 4 jaar, regionale en Europese verkiezingen om de 5 jaar, gemeente en provincieverkiezingen om de 6 jaar

59

Belgische Kamer van Vertegenwoordiging: 150 leden – verkiezingen per kieskring (op provinciaal niveau, uitz. Vlaams-Brabant: Leuven en BHV) Senaat: 71 (zonder senatoren van rechtswege) leden · 40 senatoren rechtstreeks via Nederlandstalig (25) en Franstalig kiescollege (15) · 21 Gemeenschapssenatoren: aangewezen door regionale parlementen – dubbelmandaat (10N -10F -1D) · 10 Gecoöpteerde senatoren: partijen wijzen deze aan · Senatoren van rechtswege: kinderen van koning > 18j Vlaams parlement: 124 leden (118 VG, 6 BHG) 4.4 Interne organisatie parlement - Grote complexe instelling - Bepaalde taakverdelingen en functies 4.4.1 Indelingen van toepassing op ieder parlementslid · Taalgroepen: Nederlandse en Franstalige taalgroep (met Duitstaligen) Aantal ligt in de senaat vast, in kamer afhankelijk van welke taal verkozenen BHV hun eed afleggen · Politieke Fractie: min. 5 mensen van zelfde lijst (Vl. Parl 3) – weerspiegeling politieke partijen Groot financieel voordeel: fractiesecretariaat, medewerkers, conferentie van voorzitters, spreektijd parlement + coördinatie van parlementaire werking partij Fractieleider/fractievoorzitter leidt fractie · Meerderheid/ oppositie Meerderheid: parlementsleden van wie de politieke partij deel uitmaakt van uitvoerende macht (coalitie) ↔ Oppositie: politieke partijen en fracties die geen deel uitmaken van regering. Dient tegen te werken tegen regering 4.4.2 Politieke organen van het parlement Plenaire vergadering Vergadering van alle verkozen parlementsleden Taak: gedebatteerd over regeringsverklaring, wetsvoorstellen, wetsontwerpen, begroting,… De voorzitter Voorzitter als vertegenwoordiger van huis Meestal voor duur van legislatuur en maakt deel uit van meerderheid (nu André Flahaut PS) Taak: leiden van werkzaamheden kamer -

Ordehandhaving tijdens vergadering Advies vragen aan raad van state Leiden van debatten …

Hij is onpartijdig De commissies Werkverdeling in parlement → specialisatie in commissie ! Stemming gebeurt wel nog altijd in plenaire vergadering → Zwaartepunt van parlementair werk Ad hoc-commissies: tijdelijke commissies – onderzoeken van bepaalde wetsvoorstellen

60

Vaste, gespecialiseerde commissies: bevoegdheden in overeenstemming met ministeriële departementen – 17 leden Bijzondere commissies: andere opdrachten Adviescomités: raadgevende functie Onderzoekscommissie Gemengde commissies: zowel leden kamer als senaat

Vnl. openbaar bij te wonen, tenzij prangende kwestie De conferentie van voorzitters Samenstelling o Voorzitter en ondervoorzitter van kamer o Gewezen voorzitters die nog parlementair zijn o Fractieleider o Lid van elke fractie Taak: regeling van werkzaamheden van plenaire vergadering – coördinatie van verschillende organen van de kamer → Véél macht 4.4.3 Beheersorganen van het parlement Het Bureau Beheersorgaan Samenstelling: voorzitter van kamer, fractieleiders, 5 ondervoorzitters en 4 secretarissen (max.) Taak: algemeen bestuur van kamer o.a. vaststellen van statuut leden College van quaestoren Samenstelling: Zes kamerleden (max)voor periode van 2 jaar Taak: opstellen van ontwerpbegroting (dotatie) Commissie voor comptabiliteit Samenstelling: voorzitter, 11 leden Taak: controle boekhouding Griffier Taak: - Raadgever voorzitter - Hoofd van administratie - Bijhouden van notulen vergadering - Bewaren van archief Onbepaalde duur 4.5 De wetgevende macht van het parlement 4.5.1 Bevoegdheden van de wetgevende macht 3 bevoegdheden

61

i.

Verdragen goedkeuren

ii.

Grondwet wijzigen

iii.

Wetten maken

3 procedures A. Bikamerale procedure: senaat en kamer moeten beide akkoord zijn (bv. staatshervorming) B. Unikamerale procedure: kamer heeft 4 exclusieve bevoegdheden: naturalisatie, regeling aansprakelijkheid federale ministers , goedkeuren van begrotingen en rekeningen, aantal militairen in dienst + vertrouwen regering (wil zeggen dat in senaat regering geen meerderheid nodig heeft – senaat kan regering niet laten vallen) C. Optionele bikamerale procedure: senaat als ‘bezinningskamer’ evocatierecht senaat – recht om te discussiëren over bepaald onderwerp opnieuw te doen, maar dan in senaat, senaat kan eventuele wijzigingen doorvoeren aan wetsvoorstel – maar kamer beslist finaal D. (Senaat exclusief bevoegd voor regelen belangenconflicten tss gemeenschappen en gewesten) Rol koning - Initiatiefrecht - Amenderingsrecht (wijzigingen) - Bekrachtigen van wetten, maar moet mee ondertekend worden door minister (1990 Abortuskwestie – Boudewijn in onmogelijkheid te regeren (W. Martens))

4.5.2 Hoe komt een nieuwe wet tot stand? Afvallingsrace 1. Initiatief (zowel vanuit regering als vanuit parlement) 2. Voorzitter beslist of initiatief mag worden toegelicht, ja: initiatief wordt verzonden naar kamerleden nee: conferentie van voorzitters kan alsnog ja zeggen 3. Initiatief wordt ingeschreven in agenda 4. Plenaire vergadering stuurt initiatief door naar commissie 5. Verdere bespreking in commissie. Voorstel/ ontwerp kan nog gewijzigd worden 6. Goedgekeurde tekst wordt besproken in plenaire vergadering en gestemd 7. OF stopzetting van wetgevend proces OF proces wordt overgedaan in andere kamer OF senaat doet werk opnieuw, kamer beslist finaal 8. Bekrachtiging door koning 9. Wet wordt afgekondigd (in Staatsblad) 4.5.3 Wetten met een bijzondere meerderheid Staatshervorming Bijzondere wet/ communautaire wet nl. verandering van de staatstructuur a) In kamer dient er meerderheid van beide taalgroepen aanwezig te zijn b) Meerderheid binnen elke taalgroep: elke taalgroep heeft vetorecht c) Totaal ja-stemmen dient 2/3 meerderheid te zijn in kamer (100/150) en senaat (bijzondere of communautaire meerderheid) Dit ter bescherming van Franstalige meerderheid Bij een gewone wet dient er een meerderheid te zijn van de helft + 1 (150/2= 75 + 1= 76) Hierdoor kunnen alle Nederlandstaligen (88) samen de Franstaligen (62) overtreffen

62

MAAR Alarmbelprocedure - Motie (bepaald voorstel brengt relatie tss gemeenschappen in gevaar) door ¾ van taalgroep - Wetgevende procedure wordt geschorst en de discussie verhuist naar de ministerraad. Ministerraad is paritair samengesteld. Ministerraad heeft 30 dagen voor advies of compromis te geven. - Indien men niet akkoord is met compromis kan men regering voor 30 dagen laten vallen - Kamer kan stemmen over gewijzigd voorstel Ministerraad (T), maar in praktijk valt het parlement Vlaamse beweging heeft vele problemen bij bijzondere wet en alarmbelprocedure doordat de Vlaamse meerderheid wordt afgesnoerd. ‘Grendelgrondwet’ of België land met 'twee minderheden’ doordat Vlamingen meerderheid niet kunnen doordrukken. Herzieningsverklaring: veranderen van de grondwet - Voorstel tot herziening van aantal artikels - Parlement wordt ontbonden en nieuwe verkiezingen (‘Men vraagt aan burger oordeel over verandering van grondwet’) - Nieuwe kamer en senaat beslissen in constituante/ grondwetgevende vergadering over wijziging van grondwet - 2/3 meerderheid dient aanwezig te zijn + 2/3 meerderheid ja-stemmen Bij ontslag regering: regering van lopende zaken MAAR niet alle bevoegdheden - Dagelijks bestuur - Zaken van algemeen politiek belang - Kamers behouden volledig wetgevende bevoegdheid - Regering mag amendementen indienen - Parlement kan regering niet ten val brengen, dus geen sanctiemogelijkheid 4.6 Relatie tss parlement en regering: de controlerende taak van het parlement 4.6.1 Vragen, interpellaties, moties en resoluties Vragen (mondeling/ schriftelijk): donderdagmiddag vragenuurtje in kamer, vragen gericht aan bepaalde minister, maar leidt zelden tot politieke verschuiving Interpellatie gaat verder dan alleen maar vragen – minister(s) dient(en) verantwoording af te leggen voor ambtskeuze, ambtsverzuim. Redenen - Probleem op agenda zetten - Minister/ regering in moeilijkheden brengen - Wegens electoraal strategische overwegingen wordt meestal gevolgd door motie (of resolutie) Eenvoudige motie: kamer spreekt noch vertrouwen, noch wantrouwen uit over regering ‘we doen gewoon voort’, deze motie heeft voorrang op andere moties (uitz. Motie van vertrouwen) en vorige verdwijnen dan. Motie van vertrouwen: kamer schenkt onvoorwaardelijk haar vertrouwen uit aan regering of regeringslid. Heeft voorrang op alle andere moties. De (constructieve) motie van wantrouwen: - Gewone motie: kamer ontneemt vertrouwen in regeringslid/ regering zonder opvolger aan te stellen - Constructieve motie: ontneemt vertrouwen en stelt een opvolger voor Eerste minister voor aan koning (derde van kamer)

63

De motie van aanbeveling: bezorgdheid uit te drukken, aanbeveling doen, regering terecht wijzen, maar heeft geen gevolgen Over motie wordt pas een week na indienen gestemd – zo bezinningstermijn. 4.6.2 Parlementaire onderzoekscommissie Speciale, tijdelijke en beperkte commissie met parlement als onderzoeksrechter (uitgebreide macht) Straf element van parlement, wordt vnl. gebruikt door oppositie, meerderheid vrees voor schade aan imago. Dient rapport in op plenaire zitting waar er verder wordt over gedebatteerd Bv. Duxtroux met Verwilghen

4.6.3 Goedkeuren van de begroting Zeer belangrijk, ‘sacraal’ element, want indien dit niet gebeurt kan regering vanaf 1 januari niets meer betalen en geen belastingen meer heffen. Parlement controleert regeringsbeleid. → Cruciaal element doordat het regering ook fabelachtige macht geeft 4.6.4 Vertrouwen van regering ontnemen/ geven Bij federale beleidsverklaring door 1e minister vraagt hij vertrouwen aan parlement, normaal maar 1X per jaar (aanstellen nieuwe regering en beleidsverklaring), tenzij bij politieke crisis Bv. Verhofstadt vroeg (en kreeg) vertrouwen na crisis BHV

Kan ook door parlement aangevraagd worden bij motie van wantrouwen.

5 Politieke verantwoordelijkheid Vertegenwoordiging dient accountable te zijn → aansprakelijkheid Belang van informatie, debat, bijsturing en sanctionering – nadruk op normen Sanctionering niet altijd aanwezig – schuldigen niet altijd aangewezen en terechtgesteld ‘sorrycultuur’ MAAR te weinig aandacht hoe fouten tot stand zijn gekomen, geen bijsturing → naming: noemen van namen →shaming: in verlegenheid brengen van actoren Parlementsleden hebben parlementaire immuniteiten - Parlementaire onverantwoordelijkheid: vrijuit spreken (in functie) - Parlementaire onschendbaarheid: geen dagvaardiging Vraag naar politieke verantwoording door toenemende spanning tss macht en verantwoordelijkheid Belang van verkiezingen – ultiem moment waar politici zich verantwoorden bij kiezer

6 Staatsvormen en parlement bestuderen Jaren 90: veel onderzoek naar staatsmacht en staatsvorming Jaren 60: ‘parlementen lijken verloren te gaan’ – afnemende rol van parlementen als wetgever door - Ontstaan van homogene fracties - Beoordelingsvrijheid van parlementen afgenomen - Groei van neocorporatische besluitvormingskanalen Zwakte in onderzoek: geen gemeenschappelijk denkkader – zeer uiteenlopende accenten – veelheid aan wetenschappelijke studies Interdisciplinaire inslag

7 Uitleiding

64

9 De uitvoerende macht: de regering 1 De uitvoerende macht: de regering staat centraal Uitvoerende macht is strikt genomen ‘het uitvoeren van beleid’ (parlement, als wetgevende macht, bedenkt het beleid)

In de praktijk heeft de regering echter de meeste macht en is het meest cruciale besluitvormingsorgaan – ‘cockpit van hele gebeuren’ ‘Osmose regering en parlementaire meerderheid’ (E. De Witte)

Regering één van machtigste organen + macht neemt steeds toe 1.1 Inleiding Scheiding der machten (C. De Montesqieu – ‘de l’esprit de lois’) Iedereen die macht bezit, is geneigd deze te misbruiken, daarom macht verdelen tss 3 instanties i. Wetgevende macht ii. Uitvoerende macht iii. Rechterlijke macht Elke macht beperkt en gecontroleerd door andere (checks and balances) MAAR Scheiding der machten is niet zuiver !! - 80/20 – 90/10 regel bij maken wetten - Via KB’s (koninklijke besluiten) kan regering regels opleggen → Uitvoerende macht doet ook aan wetgevende macht. → Machtstoename van regering holt parlementaire mogelijkheden sterk uit Uitvoerende macht = deel van bestuur verantwoordelijk voor uitvoeren van beleid – uitvoeren van wetten die land maakt (beslissingen wetgevende macht uitvoeren, in theorie) Dagelijks bestuur van land Gebeurt op basis van toegewezen bevoegdheden (grondwettelijk bepaald) Onderscheid tussen  Politieke uitvoerende macht: ministers, zijn verkozen en hebben een politieke opvatting over het beleid  Bureaucratische uitvoerende macht: administratie, ambtenaren (bij ons gezien als luierikken, maar in feitegoed draaiend systeem), zijn aangesteld voor het leven of contractuelen, staan boven de politieke partijen, neutraal. Beleid van minister in praktijk uitwerken. A/h hoofd van regering: premier (regeringshoofd) De koning (staatshoofd) speelt een belangrijke rol in het uitvoerende werk en speelt een brugfunctie tussen de wetgevende en de uitvoerende macht. In grondwet verwijst de koning in meeste gevallen naar de regering Uitz. Ministers moeten eed afleggen bij koning, koning benoemt ministers. Dit gebeurt wel samen met de oude eerste ministers, doordat koning onbekwaam is alleen te handelen. Vandaag spreekt men wel eens van een ceremonieel koningschap (zeer beperkte rol koning symbolisch) Vroeger waren de ministers de secretarissen van de koning (lijkt sterk op presidentieel systeem, Obama en zijn staff – Obama beslist) 1.2 Het staatshoofd Hoogste status van land, maar vnl. symbolische/ formele betekenis

65

Belangrijkste bevoegdheden  Aanstelling van eerste minister en regering  Voorzitterschap ministerraad  Ontslaan van regering  Benoemen en ontslaan van ambtenaren  Afkondiging van wetten  Gratie verlenen aan gedetineerden  Aanwezig bij binnenlandse noodsituaties en oorlogs- en vredesverklaringen  … → Symbool voor continuïteit, cohesie & nationale eenheid → Morele autoriteit - bemiddeling In grondwet staat koning vaak voor regering Onderscheid tss bestuurlijke systemen o Presidentieel systeem o Parlementair systeem o Semi-presidentieel systeem 1.2.1 Het presidentiële regime → Strikte constitutionele en politieke scheiding tss wetgevende en uitvoerende macht Executive president  Onafhankelijk verkozen president die geen rekenschap verschuldigd is tegenover of niet ontslagen kan worden door het parlement  Combinatie van regeringshoofd en staatshoofd: president stelt zelf ministers aan. Ministers vnl. consultatieve en administratieve functie.  Duur van mandaat ligt vast: president kan parlement niet ontbinden, parlement kan president niet ontslaan (uitz. Impeachment procedure: wegens onprofessioneel gedrag) Vb. VS       

Uitvoerende en wetgevende macht worden onafhankelijk verkozen. Hebben beide constitutionele bevoegdheden President stelt zich autonoom op t.o.v. congress Systeem van checks and balances (wederzijdse controlerende machten Parlement louter wetgevende functie Veel minder sterke conformiteit en partijdiscipline in parlement President stelt Secretaries of State aan Impeachment procedure: Bill Clinton en Lewinsky, Watergateschandaal met Nixon

1.2.2 Parlementaire systemen: constitutionele monarchie Kenmerken I. Eerste minister aan hoofd uitvoerende macht (regeringshoofd) – staatshoofd relatief weinig macht II. Regering dient verantwoording af te leggen aan Kamer (> parlementair systeem). Regering moet gesteund worden door wetgevende macht. Rol van federale beleidsverklaring en Septemberverklaring in federaal en Vlaamse regering

III.

Staatshoofd verkozen door publiek: republiek OF koning als staatshoofd: constitutionele monarchie (geboorterecht) Staatshoofd beperkte macht, vnl. ceremoniële rol – politieke en persoonlijke vrijheden beperkt Toch nog enigszins invloed bij o.a. politieke crisissen, regeringsvorming,…

Abortuswet 1990: Boudewijn weigerde te tekenen → onmogelijkheid tot regeren

66

1.2.3 Tussen parlementair en presidentieel regime: semipresidentiële regimes Combinatie elementen uit presidentieel en parlementair regime, maar veel onduidelijkheid Duverger – politiek regime is semipresidentieel als - President rechtstreeks verkozen is - President ruime machten heeft - Eerste minister en ministers met uitvoerende macht die steun van parlement nodig hebben Maar veel discussie Vb. Frankrijk Verhouding tss staatshoofd, premier en parlement is complex Ingevoerd door Charles De Gaulle  Franse president dient alleen verantwoording af te leggen aan kiezers (niet aan parlement)  President heeft eigen bevoegdheden en gedeelde bevoegdheden (tegenhandtekening nodig van ministers)  Premier en ministers dienen gesteund te worden door parlement. President kan niet iedereen als minister aanstellen, maar meerderheid dient opgenomen te worden (Soms is partij van president niet zelfde als deze van premier)

2 De uitvoerende macht in België 2.1 De uitvoerende macht op federaal niveau: de koning en zijn ministers Hoogste politieke macht bij regering Koning  Onbekwaam om alleen te handelen: elke handeling dient gesteund te worden door minister  Onschendbaarheid: kan niet voor rechtbank worden gedagvaard  Onverantwoordelijkheid: kan nooit ter verantwoording geroepen worden in parlement. Minister dient verantwoordelijkheid op te nemen In grondwet koning als hoogste gezag, maar verwijst naar regering. Macht van koning is uiterst beperkt Federale regering: max. 15 ministers, minstens 1 man en 1 vrouw (beperkingen gelden niet voor staatssecretarissen) 2.1.1 Presidentialisering van de democratie: het toenemende belang van de premier Laatste tijd ‘presidentialisering’ van ambt eerste ministers door - Verpersoonlijking van politiek en macht - Belang van de regering en het regeringshoofd ↗, belang koning ↘ - Europeanisering van landen, regerings- en staatshoofden zitten in Europese Raad - Federaal systeem: 1e minister als coach van alle regering, indien er strubbelingen zijn tss verschillende regeringen dient eerste minister dit op te lossen. Premier status van primus inter pares (eerste onder zijn gelijken) o Heeft specifieke bevoegdheden (soms voor delicate kwesties bv. zou nu begroting zijn) o Voorzitter van ministers met specifieke bevoegdheden Premier heeft persoonlijk secretariaat en federale overheidsdienst (Kanselarij van de eerste minister) voor advies en administratie

67

2.1.2 Ministers en staatssecretarissen Ministers verantwoordelijk voor deelaspect van regeringsbeleid Ministerposten  Verdeling a.d.h.v. puntensysteem: punten toegekend aan partijen (a.d.h.v. verkiezingsuitslag), partij kiest in volgorde ministerportefeuille  Partijvoorzitter bepaalt meestal posten (verkiezingsuitslag, regionale spreiding, evenwicht tss geslachten, persoonlijke voorkeur)

Minister beschikt over aantal ambtenaren en federale overheidsdienst – soms wordt hier staatssecretaris aan toegevoegd (vroeger andere, nu meestal van zelfde partij) Staatssecretaris  ‘Adjunct minister’  Semi dezelfde bevoegdheden, maar soms goedkeuring nodig aan minister aan wie hij os toegevoegd  Aantal niet beperkt in grondwet  Samenwerkingsprotocol met minister  Soms als waakhond van minister -

M en S worden benoemd door koning Zijn veelal parlementsleden, soms uitzondering Parlementaire onverantwoordelijkheid: vrij om te zeggen wat men wilt, wordt niet vervolgd – tenzij voor hof na goedkeurig kamer Bv. Guy Coeme en Agusta affaire : kocht Agusta helikopters in ruil voor smeergeld

2.1.3 Ministerraad, kernkabinet en kroonraad Ministerraad  Max. 15 federale ministers - Staatssecretarissen zijn geen deel van Ministerraad, tenzij op uitnodiging.  Minstens 1 man en 1 vrouw  Paritair samengesteld (premier wordt niet meegerekend) Vlaamse partijen wouden bij regeringsonderhandelingen maar 14 ministers Als teken dat ministers ook besparen Dan zou er verhouding van 7-7 zijn en niet 8-7 (Bij Vlamingen CD&V 3 ministers, Open VLD en s.pa 2) – anders veel kritiek N-VA

   

Geleid door eerste minister Eenmaal per week vergadering Belangrijk epicentrum van Belgische politiek Beraadslagen over (actuele) discussies. · Eénministerbeslissing: Sommige kwesties mag minister over beslissen, word niet over gepraat in ministerraad. Bij heikele punten wordt dit, ondanks dit niet hoeft, toch besproken – gentlemanactie (bv. leveren van wapens door FN Herstal aan niet zo koosjer land)

Regeringssolidariteit: niet stemmen – alle regeringsleden solidair verantwoordelijk voor beslissing. Indien regering niet akkoord is, ontslag. · Vertrekpunt regeerakkoord In tegenstelling tot parlement (Parlementaire Handelingen) weten we niet wie wat gezegd heeft in Ministerraad. Beslissing ministerraad in notificatie. Plaats waar men zit in ministerraad ook van belang voor rangorde, belang waar men zit t.o.v. premier. ·

 

68

Hoe komt regeringsmaatregel tot stand? 1. Uitschrijven van bestuurlijke akte (wet, koninklijk besluit,…) 2. Ontwerp voorgelegd aan werkgroep beleidscoördinatie: is ontwerp politiek haalbaar? 3. Maatregel bij inspectie van financiën 4. Ontwerp op ministerraad (ratificatie) 5. Ontwerp naar Raad van State: vaststellen eventuele juridische-technische problemen 6. Ministerraad voor tweede lezing 7. Parlement stemt Het Kernkabinet ‘De Kern’  Kern van de regering: premier + vicepremier (elke partij heeft vicepremier)  Hier worden meest heikele punten beslist, violen tss coalitiepartners worden weer gelijkgestemd  Komt samen indien nodig  Vicepremier heeft twee kabinetten - Vakkabinet (bv. justitie met als taak justitie hervormen) - Vicekabinet: andere bevoegdheden opvolgen Kroonraad Niet meer samengekomen sinds ‘60  Regeringsleden, ministers van staat en voorgezeten door koning (Minister van staat: gewezen ministers –uitz. Luc Coene en Jos Geysen – die worden bedankt voor hun bewezen diensten met titel)

 

Adviseren van koning bij gebeurtenissen die uitzonderlijk van betekenis zijn voor ons land (o.a. bij Frans Duitse Oorlog, onafhankelijkheid van Congo) ‘Kroonraad nieuwe stijl’: koning nodigt ministers van staat uit, vnl. om tijd de winnen bij vormen formatie

2.2 De vorming van de federale regering Eén van belangrijkste machtsmomenten – zeer complex in België Institutionele model van W. Dewachter 12 stappen (archetype in normale tijden bij een normale regeringsvorming) 1. Raadpleging door koning van aantal politici (vrijblijvend) 2. Verkenningsronde: Koning duidt informateur aan. Deze gaat praten met verschillende partijen en onderzoeken welke partijen in regering willen. 3. Informateur brengt verslag uit bij koning 4. Koning stelt formateur (meestal latere premier) aan. Deze heeft als doel een parlementaire meerderheid en regering te vormen. (Als dit niet lukt evt. bemiddelaar, in België 2010 resem verschillende functies: preformateur, verkenner, verduidelijker en opdrachthouder) 5. Formateur onderhandelt met verschillende partijen over regeerakkoord. Bij succes, uitbouwen van regering. 6. Bij mislukking bemiddelaar/ formateur tot succes. Regeerakkoord: beleidsvoornemens, timing, procedureregels. Groot moreel engagement – pacta sunt servanda, ‘bijbel’ 7. Regeerakkoord wordt voorgelegd aan partijcongres en wordt goedgekeurd. 8. Samenstelling van regering 9. Koning benoemt ministers en staatssecretarissen 10. Opstellen van regeringsverklaring: grote lijnen regeerakkoord 11. Investituursdebat in parlement – discussie over toekomstig regeringsbeleid 12. Parlement aanvaardt met investituursvotum de regering

69

In België complexe regeringsvorming door fractionarisering partijsysteem - Geen federale partijen: communautaire breuklijn - Binnen regio’s nog eens enorme verdeeldheid. (Met 6 partijen regering vormen is relatief weinig, voor vele andere landen is dit zeer veel) Nergens expliciet hoe lang regeringsvorming mag duren, maar Art 46 Grondwet stelt dat er 2 maanden na verkiezingen parlement eerste maal dient samen te komen. Men verwacht dat regering er dan ook is. (suggestie) België langste formatieberaden in W-Europa Vandaag niet alleen problemen bij regeringsvorming - 2007 - Tussen 1977 en 1981 8 regeringen (Malgoverno) Regering dient aan volgende voorwaarden te voldoen o Regel van de meerderheid o Regel van de evenredigheid: systeem D’Hondt, verdeling ministerportefeuilles gelinkt aan electoraal gewicht o Pariteit in ministerraad (zie boven) o Bijzondere meerderheid bij o.a. staatshervorming (grondwetherziening) 2.3 Het ontslag van de federale regering Ambtstermijn federale regering voor 4 jaar, tenzij ontslag - Kan door de regering zelf gebeuren of door het parlement - Gevolgd met of zonder verkiezingen - 1, 2 ministers of hele regering 1993 met St. Michielsakkoorden: Constructieve Motie van Wantrouwen – parlement kan alternatieve regering samenstellen, i.p.v. direct verkiezingen te laten uitschrijven Regering van lopende zaken, mag enkel aan zaken werken die nog lopen, maar Leterme nam toch al aantal zeer ingrijpende beslissingen – normaal om korte periode te overbruggen Bv. Nu opstellen Voorlopige 12en met besparingen – niet normaal

Op Vlaams niveau: max. 11 ministers, met minstens 1 Brusselaar (Pascal Smet) Vervroegde Vlaamse verkiezingen kan niet, want legislatuur parlement (altijd constructieve motie van wantrouwen) Incongruent – asymmetrisch systeem: andere samenstelling op regionaal dan op federaal vlak (Open VLD/N-VA) 2.4 Hoe komen beslissingen van de uitvoerende macht tot stand? Koninklijk besluit (KB) - Soms alleen door bevoegde minister, maar deontologische code vereist soms goedkeuring ministerraad. - Tekst ter ondertekening aan koning, maar ook handtekening van minister vereist (onverantwoordelijk en onbekwaam) - Belangrijk voor uitvoering van wetten - Reglementaire KB’s: formuleren van rechtsregels, geldend voor iedereen OF beschikkende KB’s: enkel van toepassing op één situatie

70

Variant: volmachtenbesluiten/ bijzondere machtenbesluiten: Wetten wijzigen binnen bepaalde periode – opdracht door parlement Ministeriële besluiten: beslissingen dienen niet te worden ondertekend door koning, onder strikte voorwaarden: bijkomstige en aanvullende gelegenheden Omzendbrieven/ circulaires: brieven van ministers aan diensten met uitleg hoe rechtsregels dienen toegepast worden 2.5 De uitvoerende macht op regionaal niveau ‘De deelstatenreringen’ Eén Vlaams regering (Vlaams Gewest + Vlaamse Gemeenschap) bijgestaan door ministerie van Vlaamse Gemeenschap Beter Bestuurlijk beleid: efficiënter maken van ministeries 1993

 

Afschaffen van dubbelmandaat – politici zetelen in beide parlementen (vanaf 1995 eerste maal bij verkiezingen) Aan het hoofd van Vlaamse regering: minister-president Max 11 leden, 1 minister woont in BHG

Legislatuurparlement: vroegtijdig ontslag regering kan niet leiden tot nieuwe verkiezingen. Vervanging van regering/ regeringslid dient te gebeuren.

3 Hoe wordt de regering ondersteund in haar taken? Opbouw van verschillende geledingen van overheidspersoneel 3.1 Ministeriële kabinetten: functies en kritiek Kabinet/ Beleidscel o Beleidsondersteunend orgaan met belangrijke taak Aantal mensen die voor minister werken, zijn persoonlijke medewerkers (koks, chauffeurs, kabinetschef) met dezelfde politieke overtuiging → Selecte groep, invloedrijk, manifeste en latente functies Hierdoor wordt administratie weggeduwd. o Worden aangeduid door de minister zelf – functie van tijdelijke aard Spoils system: groot deel van overheidspersoneel door president benoemd voor zijn ambtstermijn (bv. VS) MAAR a government of strangers: ambtenaren vreemden voor president ↔ Merit system: traditionele ambtenaar, hogere ambtenaren blijven op post bij aflossing van regering, trouw aan de staat (bv. F’rijk) MAAR kastevorming België: tussenoplossing  Kabinet met eigen medewerkers (KT minister)  Vaste personeel van Federale overheidsdienst (LT) MAAR kabinetten wel zeer machtig Oplossing: Copernicusplan (2000) voor hervorming federale politieke en administratieve structuren, voor afschaffen kabinetten en oprichting beleidscellen (aantal stafmedewerkers van ministers en uitvoerend personeel) Maar kwam niet veel van in huis Ontstaansredenen van kabinetten

71

 

Ministeriële kabinetten ontwikkelden langzaam aan beleidsprofiel door groter wordende rol van minister Politisering ambtenaren: ambtenaren werken tegen bij aantreden van nieuwe minister – twijfels bij neutraliteit van ambtenaren

Nergens regels relatie kabinet/ administratie: marginalisering van ambtenaren Hoge kostprijs Greep van politieke partijen op administratie door politisering administratie

+ Compenseren mankementen administratie Externe gerichtheid Bekwame, geëngageerde mensen in kabinetten

Functies van kabinet (Pelgrims) MANIFESTE FUNCTIES - Braintrust: steun aan ministers - Opvangen van druk van belangengroepen - Communicatiefunctie met partijen, politici,… - Logistieke en administratieve steun (chauffeurs, koks, bediendes,…) LATENTE FUNCTIES - Kweekschool voor politici in spe: voorbereiden op echte politieke werk - Wachtheuvel voor niet verkozen politici - Springplank → Cliëntisme: macht politieke partijen vergroten politieke leven - Controlefunctie minister - Geheimen van bureaucratie - Verdekte financiering van partijfunctionarissen 3.2 Enkele aanvullende beleidsinstrumenten 3.2.1 Begroting = Raming van vooringenomen staatsuitgaven en verwachte staatsinkomsten Begrotingscyclus: 3 fases i. Voorbereidende fase (jaar dat voorafgaat) a. b. c. d. e. f.

ii.

Uitvoering a. b.

iii.

Omzendbrief met instructies Discussie Beslissing ministerraad Opmaak document Indienen wetsonderwerp Goedkeuring kamer Uitvoering begroting Aanpassingen in loop van jaar (gewijzigde ramingen) en indienen bij kamer Controle van uitvoering

c. Afsluiting a. b.

Opstellen van de eindrekeningen wet Controle door Rekenhof met Blunderboek (lijst van sterk bekritiseerde uitgaven)

Begroting bestaat uit 3 delen o Ontvangsten: kapitaalontvangsten en (niet) fiscale ontvangsten → Rijksmiddelenbegroting o Uitgaven → Algemene uitgavenbegroting o Algemene Toelichting: synthese en ontleding van begroting

72

3.2.2 Het Rekenhof = Grondwettelijke controle-instelling die toezicht houdt op uitgaven van staat, gemeenschappen, gewesten, provincies en groot aantal openbare instellingen   

Financiële en budgettaire controle Controle van wettigheid van overheidsontvangsten en uitgaven Controle van goede besteding van openbare gelden

Samenstelling - 2 kamers: Franstalige en Nederlandstalige - Voorzitter, 4 raadsheren en griffier - Termijn van zes jaar 3.2.3 De Raad van State Twee afdelingen  Wetgeving geeft advies over voorontwerpen van wetten – kijken of ze juridisch in orde zijn. Advies niet bindend.  Administratie vernietigt administratieve rechtshandelingen, uitspraken over geschillen van bestuur Onafhankelijk en voor leven benoemd 3.2.4 Het grondwettelijk Hof Vroegere Arbitragehof o Regeling van bevoegdheidsconflicten tss verschillende overheden o Beleid sturen: BHV arrest (2003) o Prejudiciele vragen: vragen van rechtscollege aan grondwettelijk hof Samenstelling - 12 rechters ( 6 parlementairen, 6 magistraten) 3.2.5 Het overlegcomité Overlegcomité: tussenkomst bij ruzie tss regeringen o.a. belangenconflicten uitpraten Samenstelling - 12 leden - Dubbel paritair samengesteld: tss taalgroepen en vertegenwoordigers van federale en regionale niveau

4 Regering bestuderen Formatie bestuderen Belangrijk machtsmoment Rationele keuze-theorie  Gedrag politieke actor is doelrationeel  Logisch-deductieve redeneerwijze  Methodologisch individualisme → Vormen van regeringscoalities: proberen kans te bereken die partij heeft om deel te nemen aan regering

73

·

· ·

Size principle: politieke partij streeft ernaar om met minimum aan steun maximum aan invloed te verkrijgen in de te vormen regering (office oriented: zoveel mogelijk postjes pakken) Minimum winning coalition en minimum size coalition Bargaining proposition: zo weinig mogelijk onderhandelen met partijen → Rekenkundig meerderheidspatroon: aantal is doorslaggevend, nl. beperkte omvang

Maar Kritiek (Lijphart) - Ook belang van policy oriented: makkelijker samenwerken met partijen wier beleidskeuzes dichter liggen - Soms willen partijen liever oppositie voeren - Houdt geen rekening met tweederdemeerderheid → Alternatieven Programmatisch patroon: partijen dienen ideologisch dicht bij elkaar te liggen · Minimal range coalition · Minimum connected winning coalition Maar kritiek: soms brede coalities om democratie tegen dreigingen te beschermen → Te ingewikkeld om te verklaren – hoog abstractieniveau Verdeling van ministerportefeuilles Aantal ministerposten afhankelijk van grootte aan steun die ze verlenen aan coalitie Beleidsformulering Vraag naar relevantie van regeerakkoord  Positivo’s: weloverwogen documenten  Sceptici: symbolisch karakter Regeren Besluitvorming in kabinetten Val van regeringen Onderbelicht aspect – op zoek naar redenen → Politicologen op zoek naar dieperliggende wetmatigheden die gepaard gaan met functioneren van regeringen

5 Uitleiding Machtsbalans eerder in voordeel van regering

74

10 Openbaar bestuur en bestuurskunde 1 Inleiding Openbaar bestuur= mensen en organisaties die politici in beleidsvoorbereiding ondersteunen en beslissingen uitvoeren Vier thema’s A. Organisatie B. Veranderingen binnen openbaar bestuur (NPM) C. Organisatie van binnenlands openbaar bestuur D. Interactie tss ambtenaren en politici Geen scherpe grens tss bestuurskunde en politici

2 Openbaar bestuur, publieke sector, sturen en bestuurskunde Bestuurskunde bestudeert doelmatigheid (efficiëntie) en democratische kwaliteit (openbaarheid en openheid) van de publieke sector 1. Organisatie in en organisatie van de publieke sector: werken met overheidsmiddelen 2. Activiteiten a. Beleid: extern proces b. Management: hoe beleid realiseren? Intern proces Management maakt verschil tss bestuurskunde en politicologie

Sterk tijd- (efficiëntie, democratie – rol maatschappelijke evoluties en ideologische factoren) en ruimtegebonden (A. De Croo in VS ultralinks, democratie anders in China) Bestuurkunde vs. Politicologie 3 raakpunten - Politieke keuzes - Politici hebben cruciale rol bij publieke sector dus interactie tss politici en ambtenaren - Studie van beleid

3 De publieke sector en soorten sturing

1. Overheid 2. Semi-overheid: verzelfstandigen van bestuur

75

3. Netwerken: samenwerking overheid- privaat (bv. Katholiek onderwijs) 4. Profit- sector: laat de markt haar werk doen Keuze die men maakt is politieke keuze 3.1 De klassieke overheid - Klassieke administratie: ambtenaren rechtstreeks onder overheid - Rechtstreekse hiërarchie: ambtenaren leggen verantwoording af aan politici, politici dient verantwoording af te leggen aan parlement (geen verantwoording ambtenaren/ parlement) - Centraal/ decentraal: lokale/ gemeentelijke/… overheid? → ‘Primaat van de politici’ (T), maar P toont rijkgeschakeerd beeld Organogram gemeente Turnhout

Variant: deconcentratie/ verzelfstandiging (meeste ambtenaren niet in systeem klassieke administratie)

-

Ambtenaren iets soepeler onder controle, meer autoriteit (‘operationele autonomie’) Buitendiensten: externe deconcentraties, zitten niet in Brussel (bv. diensten voor strooizout) Werken niet allemaal even goed – bv. belastingkantoren van federale overheid In Brussel kleine kans dat bedrijven worden gecontroleerd.

3.2 Semioverheid: overheid op afstand Functioneel gedecentraliseerde agentschappen  Opgericht door de overheid  Aantal agentschappen met autonomie – rechtspersoonlijkheid - verzelfstandigt Bv. VRT heeft eigen bestuur, management, kan zelf mensen aannemen en ontslaan.



Overheid meer op afstand geplaatst – minder politieke controle, controle via audits. Bv. VRT zelf verantwoordelijk voor beslissingen

Bv: Belgacom, NMBS, B-Post, KMI, instellingen sociale zekerheid (federaal, regionaal, provinciaal, als gemeentelijk niveau)

76

Klassieke overheid + semioverheid vormt openbaar bestuur (overheidssturing) 3.3 Overheid in netwerking  Maatschappelijke organisaties opgericht door private personen (gezondheidszorg, onderwijs,..) die stilstaan samenwerken met overheid.  Krijgen in ruil overheidssubsidies, maar dienen wel aantal taken op te nemen (bv. onderwijsdoelstellingen) en prestaties te leveren (bv. Gentse politie en 30 000 parkeerbonnen) → Netwerksturing  Sterke verwevenheid tss overheid en private personen  Politieke verantwoordelijkheid indirect (evt. regelgeving)  Hoog vertrouwen in deze instellingen, hoewel dit vroeger minder was  Groot aantal WN’s in sector  Principe van subsidiariteit: wat burgers zelf kunnen doen onder vorm van zelfsturing, hoeft de overheid zich niet mee in te laten. Kan ze beter minimaal ondersteunen 3.4 Overheid en marktsturing P. de Grauwe Private sector staat niet los van overheid

→ Marktsturing

A. Altijd relatie tss overheid en bedrijven via regelgeving, belastingen, participatie ( ’80 neoliberaal beleid: weinig overheidsinterventie) B. Overheid verwerft goederen en diensten op de markt via concurrentie (aanbesteding) C. Concessies: Overheid besteedt beheer uit (bv. cafetaria’s in sporthallen) D. Privaat- publieke samenwerking, maar gevaar dat private publieke gaat overvleugelen E. Markt als sturingsprincipe F. Privatisering: in plaats van overheid biedt private actor diensten aan Bv. In Nederland is de overheid van 30% van woningen eigenaar, Belgische overheid laat markt haar werk doen. Zie ook debat rond te grote privatisering banken, in GB werd privatisering treinen teruggedraaid (collectivisering)

MAAR ‘Perfecte’ markt bestaat niet, monopolies versterken zichzelf Via regulatoren (regulatory agencies) probeert overheid grip te behouden In Denemarken is er grote overheid, maar ook zeer efficiënt. In België stijging van klassieke departementen. Vlaanderen als meester van de verzelfstandigde instelling

3.5 Besluit: organisatievormen en sturingskeuzes Soorten sturing onderwerp van politiek debat (ruimte- en tijdgebonden)

4 Hoeveel en welke overheid willen we? 4.1 Het fenomeen ambtenaar: hoeveel zijn er en zijn er te veel? Ambtenaar= iemand die betaald wordt om voor openbaar bestuur te werken Opkomst vanaf 19e E Oorspronkelijk model van nachtwakersstaat/ minimal state: staat met minimale functies ↔ Jaren 60: verzorgingsstaat – maximaal aantal ambtenaren, overheidssturing groot Veel kritiek over aantal ambtenaren 4.2 Interne veranderingen o Opkomst van contractuelen i.p.v. statutairen (verschillen qua loon, pensioenen) o Idee van representative bureaucracy: ambtenarij moet weerspiegeling zijn van sociologische samenstelling van bevolking (gender, afkomst,…)

77

o

Sterke instroom van hooggeschoolden – maar rol overheid en sociale tewerkstelling??

Problemen binnen overheid Concurrentie, war for valent: ambtenaren gaan op pensioen – hoe deze vervangen? Druk op diplomadictatuur, moet meer nadruk zijn op competentie 4.3 Publiek vs. Privaat management ‘Als een overheid als een bedrijf zou functioneren, zou het allemaal beter gaan’ MAAR Ideaalbeeld van bedrijven klopt niet Bv. Helft van bedrijven evalueert personeel nooit, faillissement van bedrijven, corporate government,…

→ Bedrijven helemaal geen prachtig voorbeeld van goed beleid Bovendien bestaan van tussentypes ‘semioverheid’ – beeld van bedrijven vs. Overheid is achterhaald → Beter onderscheid maken tss  Profitorganisaties: op winst gericht  Non-profitorganisaties: gebruiken winst voor organisatie Gemeenschappelijke elementen overheid/ bedrijf 1. Ze hebben elkaar nodig 2. Toenemende druk van People, Profit, Planet 3. Uitwisseling op vlak van innovatie en techniek bv. internet uitgevonden in publieke sector, daarna in private sector Verschilpunten 1. Taken: verschillende soorten 2. Wicked problems: indien met het niet eens is over oplossing probleem, gaat overheid er makkelijker weg naar toe vinden 3. Overheid gebonden aan regels en procedures, want kan aantal ingrijpende beslissingen nemen. Bij bedrijven minder → Gelukkig dat overheid niet zo snel beslissingen kan nemen, ter bescherming van democratie 4. Overheid kiest markt niet, bedrijf wel 5. Overstap van publieke naar private sector veel gemakkelijker dan omgekeerd 6. Overheid werkt partijgebonden 4.4 Besluit: pleidooi voor nuancering Nuances relaties overheid- bedrijf

5 Van de Klassieke bureaucratie naar het nieuw publiek management 5.1 Max Weber en het bureaucratische model Weber en leer van bureaucratisch systeem Bureaucratie als toppunt van rationele, objectieve organisatie – logisch gevolg van kapitalistisch systeem Kenmerken  Hiërarchische organisatie: klassieke piramidale structuur  Benoeming en promotie gebaseerd op professionele criteria  Hiërarchie: top is langste daar (meeste ervaring) + best betaalde  Formalisering van relaties, alles is traceerbaar, staat op papier (procedures)  Soort machine, bureaucratie is cruciaal voor goede performante overheid  Ambtenaren beschermen tegen politiek, zodat ze niet corrupt worden (bv. geld aanvaarden voor vergunningen) - Rechtspositieregeling/ statuut (België: statuut Camu)

78

- Pensioen Evolutie na Weber o Enorme groei en differentiatie van overheidsapparaat (niet meer alleen machinetaken) o Sterke professionalisering o Beleidsambtenaren in beleidsnetwerken o Rechtstreekse contacten tussen burgers en ambtenaren  Ombusdiensten  Frontlijnambtenaren 5.2 Kritiek op de neutrale ambtenaar van Weber Kritiek VANUIT SOCIOLOGIE - R. Merton (‘social theory, social structure’): ontstaan bureaucratische persoonlijkheid (mensen die geen risico willen nemen, regels belangrijker dan doel) - P. Selznick: ambtenaren in machtsstrijd (bureaupolitiek) - M. Crozier (‘le phénomène bureaucratique’): administratieve top wil steeds meer controle over lagere niveaus VANUIT ECONOMIE Public choice benadering: actoren streven in systeem eigen belangen (macht) na, zoals actoren dat ook doen in economische markt → Ambtenaren helemaal niet neutraal Niksanen (‘Bureacracy and representaiton’): ambtenaren worden door eigenbelang gedreven Informatie-assymetrie: ambtenaren kennen meer dan politici – ontstaan van organizational slack A. Downs (‘Inside bureaucracy’): ontwikkelen van types ambtenare  Strevers: ambtenaren met eigenbelang  Mixed Motive officials - Zeloten: zien alleen belang van eigen dienst - Pleiters: komen met andere diensten tot compromissen - Staatslieden: algemeen belang 5.3 Het nieuw publiek management (NPM) Vanuit Angelsaksische landen (jaren 80): drietrapsraket – hervorming van overheid I. Privatisering Zo veel mogelijk privatiseren, zodat overheid verkleint (want overheid wordt misbruikt voor persoonlijke belangen) → principe minimal state Gevolg van Europees beleid II. Verzelfstandiging: efficiënt maken - Dichter bij de markt - Tijdelijk contract: mandaten - Prestatiegericht: basiswedde, surplus als ze het goed doen MAAR: wie is verantwoordelijk? · Macht, informatie bij verzelfstandigde agentschappen. Theorie: minister stuurt agentschap aan, maar praktijk omgekeerd, want agentschap weet veel meer over materie dan tijdelijke kabinetsmedewerkers · Verkokering: kijken enkel binnen eigen koker, want worden hier op afgerekend III. Beter management en grotere responsabiliteit - Van input naar output denken - Werken met indicatoren (heilig), meten is weten - Audits: doorlichtingen NPM in ons land: getemperd

79

Initiatieven: Beter bestuurlijk beleid (Vl.), Copernicushervorming (Fed.) , gemeente- en provinciedecreet – maar niet succesvol Door - Staatshervorming slorpte aandacht op - Ontbreken aan stabiele trekkers - (Interne) weerstanden van vakbonden - Kabinetten nemen taken ambtenaren over - Druk publiek en pers recent 5.4 Van bureaucratie naar NPM NPM is zelf al passé (New Public Service) • Burgers zijn meer dan klanten, coproducenten, werken mee om beleid te realiseren • Periode van minimal state lijkt voorbij • Andersoortige overheid, niet meer/ minder

6 Binnenlands bestuur als object van beleid en macht 6.1 Bestuursvormen in het binnenlands bestuur Natiestaten: centralisering – lokale besturen als uitvoeringsinstrumenten voor centrale overheden  Gecentraliseerd systeem: centrale overheden nemen vele taken op zich en sturen lokale overheden sterk  Gedecentraliseerd systeem: autonomie aan lokale besturen. Gemeentes en provincies zijn vrij om initiatief te nemen. Voordelen Nadelen Efficiëntie (economisch voordeel) Sub-optimale schaal voor efficiëntie Integratie en maatwerk (bestuurskundig) Politieke afstand Meer kritiek Gelijkberechtiging → Basiskeuze voor organisatie is een politieke keuze Bv. Vlaanderen in een zuidelijke traditie:  Beperkte bevoegdheden van lokale besturen, maar veel invloed  Politici met sterke lokale machtsbasis  Cumulering van mandaten  ‘Political localism’ in het politieke systeem: cliëntelisme rond het lokale niveau

6.2 Het management van bestuurlijke relaties  ‘Eerste vijand van overheid is een andere overheid’  Discussie rond kerntaken van elke overheid: kerntakendebat Verschuiving van klassieke instrumenten naar interactieve instrumenten Bv. Conventanten tss overheden: afspraken rond gemeenschappelijke aanpak

(partij)Politieke overwegingen Politieke relaties zijn bijzonder verweven (zowel burgemeester als kabinetsmedewerker of parlementair)

7 Beleidsvorming en de verhouding politici-ambtenaren 7.1 Inleiding 7.2 De klassieken en de modellen: de beleidsvoorbereiding Scheiding van rollen - W. Wilson: politici mogen zich niet bemoeien met operationele werk van ambtenaren - M. Weber: Beambtenum – ambtenaren bepalen beleid, pleitte voor strikte scheiding van taken

80

→ Grote verwevenheid Evoluties na Weber en Wilson  Overheid is groter geworden: politici kunnen administratie niet controleren  Ambtenaren professioneel en hoger opgeleid → Politici meer afhankelijk van ambtenaren (gespecialiseerde kennis)  Ambtenaren ook contact met burgers  Zelfstandig van ambtenaren  Fenomeen van kabinetten Hoe beslissen organisaties ? • ‘Bounded rationality’ van Herbert Simon • IGOP – model • Individu (ingesteldheid, karakter, durven kiezen, leiderschap,…) • Groepsfactoren (groepsdunk en groepsdruk) • Organisatie-factoren: cultuur en structuur • Politieke factoren = machtsbalansen in organisaties Aberbach en Peters: modellen van verhouding tss ambtenaren en politici  Klassiek model: politici domineren  Ambtenaren als politieke adviseurs  Policy communities: coalities tussen politici en ambtenaren (in beleidskokers, in domeinen) Voordelen: specialisatie Nadelen: hinderpaal voor geïntegreerd beleid  The administrative State: begrip van ‘vierde macht’ - dominante ambtenaren zie bureaupolitiek power brokers België: ambtenaren kleinere rol in beleidsvoorbereidende aspect, mede door kabinetten 7.3 Beleid is ook beleidsuitvoering: uitvoering is ook beleid Afstand tss beleidsuitvoering (implementatie) en beleid zelf – soms blijft beleid gwn op papier staan Onderzoek jaren 80 – hoe beleidsuitvoering verbeteren? Top Down denkers (Mayntz): manke uitvoering moet worden opgelost worden door meer command en control van de top Bottum up benadering (Lipsky): beleidsuitvoerders beter ondersteunen vanuit organisatie – netwerkbenadering Lipsky (‘street level bureaucrats’): onderzoek naar veldambtenaren • • •

Welke factoren sturen hun gedrag ? Hun beslissingen zijn het beleid (wat de burger ziet / ervaart) Keuzevrijheid in de frontlijn (als gevolg van werkdruk, omstandigheden, materiële factoren,…)

7.4 Beleidsnetwerken Relatie tss verschillende autonome publieke en private organisaties → studie van beleidsnetwerken Belang van afhankelijkheid Policy networks

8 Uitleiding Belang nuance!

81

11 Democratie 1 Inleiding: democratie is een werkwoord Verkiezingen als graadmeter van gezondheid democratie Bijzondere populaire bestuursvorm Democratie om iets te legitimeren Democratische partijen James Mill Mensen streven eigenbelang na, maar zowel zwakkeren als sterken → Vermijden dat degene die ons besturen dit in hun voordeel doe → Superieure vorm van management van samenleving: staat om gedrag van actoren te regelen Directe democratie: hele samenleving ‘vertegenwoordigers’, zonder tussenkomst van verkozene bv. referendum (veel in Z’land), deliberatieve/ interactieve democratie (G1000 initiatief) Ook tussenvorm bv. recall in VS: Burgers kunnen politicus ambt ontnemen omdat hij zijn beloftes niet waarmaakt. Leidt tot nieuwe verkiezingen. ↔ Representatieve democratie: in samenleving vertegenwoordigers verkiezen Discussiepunten  Rond concept democratie: voorwaarden van democratie  Hebben mensen voldoende tijd, middelen, motivatie,… om mee beleidsbeslissingen te nemen?  Kritiek op representatieve democratieën. Representatieve democratieën blijven best, maar meer ruimte voor burgers die onderling discussiëren (burgers op andere manier bij besluitvorming betrekken)  Wat met deliberative democraty? (interactieve/ participatieve) Wat is echte democratie? (Del. Demo reeds in Athene)



… → Verschillende betekenissen (containerbegrip) en vormen, emotioneel en relatief begrip

Principal-agent theorie (Principal als soeverein, het volk en agent als vertegenwoordiger)

Analyse verhouding beide actoren: principaal staat deel bevoegdheden af aan agent MAAR verhouding kan uit balans geraken  Agent heeft kennismonopolie  Principaal is meervoudig (verschillende belangen)  Principaal volgt werk agenten niet op voet → agenten maximaliseren handelingsruimte → belang van controlemechanismes 2 Democratie, een universeel ideaal? Criteria van democratie? Geef reeks van minimale noodzaken? Voorwerpen waarvan volgens u democratie niet aan voldoet? 2.1 De wonderjaren: de relativiteit van democratie De Grieken Zeer broze democratie, duurde nooit langer dan 50jaar

82

Directe democratie voor burgers (geen vrouwen, slaven, vreemdelingen) Socrates: politiek debat over staatsvorm democratie nl. strijd tss regerende democraten en aristocraten. Socrates als woordvoerder aristocratische partij. Zal leiden tot drinken gifbeker. Plato (‘Politeia’, ‘Politikos’ en ‘de wetten’): ideale staat niet van deze wereld. Beste staat bestuurd door elite (regering van de besten). Cyclische visie: oligarchie → democratie (volk te veel vrijheid) → tirannie → aristocratie Aristoteles: onderscheid tss tirannie, oligarchie en democratie. Ideale staat mengvorm met aristocratische en democratische ideeën → gemengde/ gematigde staatsvorm. De Romeinse Republiek Hield stand voor 5 E Regime beheerst door res publica (publieke zaken) Gemengde staatsvorm: rol van senaat en magistratuur Einde: burgeroorlog Positieve waardering van democratie nog recent 2.2 Criteria van democratie Geen overeenstemming rond omschrijving en criteria van democratie Wat zijn de minimale voorwaarden van democratie? R. Dahl: niet alleen instellingen, ook sociaaleconomische en sociaal- culturele voorwaarden Waarom is democratie stabiel? Moderniseringstraditie: rol van economische ontwikkeling  S.M. Lipset: industrialisering, middenveld burger- overheid, urbanisatiegraad, geletterdheid en scholing Structurele benadering: klassenstructuur en machtsverhoudingen staan centraal Politieke cultuur: Almond Voorwaarden democratie Sodaro met 10 voorwaarden (goed overheidsapparaat, elites die verantwoording afleggen, homogene samenleving, nationale welvaart, economische vrijheid, bestaan van middenklasse, steun van disavantaged, burgerparticipatie, opleiding + vrije informatie, gunstig internationaal klimaat) , elk land moet eigen pad

bewandelen Jan de Kievid met voorwaarden die bevorderlijk zijn voor ontstaan/ voortbestaan democratie (sociaaleconomische ontwikkeling, niet te grote sociale ongelijkheid, gunstige klassenverhoudingen, democratische politieke cultuur, sterke civil society, vroege natievorming, niet te sterke/ zwakke staat, militairen niet zelfstandig, internationaal gunstige omstandigheden, vestiging parlementair stelsel met later uitbreiding stemrecht)

Schumpeter met vijf voorwaarden opdat democratie optimaal zou werken … → Geen universele ontstaansvoorwaarden

3 Een poging tot (zinloze) definiëring Verschillende definities wat ervoor zorgt dat concept vaak wordt uitgehold Bestaan van democratisch stelsel allerminst vanzelfsprekend: pas na WOII positieve waardering. Resultaat van langdurige machtsstrijd, opkomst bourgeoisie, verlichtingsdenken, nieuwe liberale ideologie. Verschillende definities

83

-

Schumpeter: free competition for a free vote Danziger: nood aan verschillende definities om democratie te definiëren Guido Dierickx: concrete utopie E.E. Schattschneider: centrale conflict tss politiek en economie, of overheid en business

→ Geen één definitie, wel kern - Beperkt mandaat van bestuurders - Belang van verschil en competitie 3.1 Enkele aanverwante begrippen Niet democratische systemen - Dictatuur - Autoritair regime - Totalitair regime Verschil met democratie: verkiezingen Democratie – non democratie continuüm (gradatie) Er bestaat geen ‘perfecte democratie’ 3.2 Classificeren van democraties Verschillende classificaties, benadrukken ander element  D. Held: overzicht van 10 modellen van democratie  A. Reynolds  … Aristoteles ‘Politica’ Aristoteles heeft 2500 jaar lang ideeën over politiek systeem beïnvloed Onderscheid: Who rules? Who benefits from rule? o Democratie geen ideaal, maar bestuur door meute in eigenbelang o Beste: waar iedereen bestuurt, in voordeel van iedereen (the rule bij many in the interest of all) → politeia Rule of the mob: armen nemen rijkdom van de rijken af → herverdeling van armoede Als alle slaven meebesturen, direct maatregelen tegen heren → anarchie = democratie als geperverteerde vorm o

Ideaal van mengvorm tss democratie en aristocratie

W. Churchill: democracy is the worstv form of government except all the others forms that have been tried from time to time

4 Bestanddelen van democratie Basisingrediënten van democratie? Relatief onbepaald – pluraliteit Demokratia: bestuur (kratos) van het volk (demos) Sodaro, Dahl, John Locke,… Madisonian democracy (< J. Madison): checks and balances – belang van evenwicht Lincoln: Gettysburg Adress, door, voor en van het volk (of, bij and for the people)

84

4.1 Door, voor en van het volk Government of the people Volk als soeverein, machthebber, principaal

(Altijd in algemeen belang van volk? Volk als abstract

begrip)

Politieke gelijkheid en participatie voor burgers Government by the people Bestuur door het volk Onderscheid tss - Directe democratie (bv. Athene) - Indirecte democratie: aanduiding van vertegenwoordigers Government for the people Bestuur in belang van het volk MAAR bestaat er iets zoals algemeen belang? (J.J. Rousseau) → Spanning tss dimensies van democratie o Grote kloof tss bestuurders en bestuurden o Volk te weinig kennis, ervaring,… → Grenzen popular rule? - J. Locke (‘Two Treatises of Government’): alleen eigenaars mogen stemmen, democratie een protectief systeem voor belangen eigenaars - J.J. Rousseau: sociaal contract – verdrag tss vrije 2 individuen om gemeenschap te vormen. Contrast tss eigen wil en algemene wil Belang van economische gelijkheid, sociale vrijheid,… → Invloed jaren 60 op nieuw- linkse bewegingen met grass-root democratie: politieke macht op laagst mogelijke niveau - J. Stuart Mill: democratie om persoonlijke ontwikkeling van burgers te stimuleren - A. De Tocqueville (‘The tyranny of majority’): verplettering van individuele vrijheid en minderheidsrechten. Bestuur door het volk sluit bestuur voor het volk uit. Zie Oostbloklanden en USSR: totalitair regime, geen tegenmacht - Vandaag: mag meerderheid rechten van minderheid ontzeggen? Bovendien ook niet-westerse interpretatie van democratie →Cultuurimperialisme J. Talmon: onderscheid tss liberale en totalitaire democratie 4.2 Naar een omschrijving van de centrale principes van de liberale parlementaire democratie Liberale democratie als hét model van democratie < Liber: vrijheid      

Centrale rol van parlement: parlementaire democratie (indirect zeggenschap door volk) Politiek pluralisme: verschillende politieke partijen Civiele samenleving Zoveel mogelijk vrijheid en inspraak voor zoveel mogelijk burgers → politieke gelijkheid Algemene volkswil, maar parlement dient zich te houden aan wetten en rechtsregels Transparantie en accountability

85

Casus België - Gebrek aan transparantie - België als particratie - Vertegenwoordigen volksvertegenwoordigers het volk?

5 Pacificatiedemocratie 5.1 Stabiele democratie in verdeelde samenleving Niet alleen homogene samenlevingen kunnen leiden tot een stabiele democratie Arend Lijphart met Pacificatiedemocratie/ consociationalism/ consensusdemocratie 4 kenmerken 1. Grote meederheden 2. Proportionaliteit 3. Wederzijdse/ minderheidsveto’s (minderheid kan niet overruled worden) 4. Gesegmenteerde autonomie → Verdeelde samenlevingen blijven stabiel -

Ook worden geïnstitutionaliseerde verschillen niet op de spits gedreven (pillarization – verzuiling) Nood aan specifieke samenwerking binnen politieke elite Kosten: ingewikkelde compromissen van geven en nemen

5.2 Voorwaarden voor pacificatiedemocratie, met een bijzondere rol voor elites  Politieke elites hebben zakelijke en resultaatgerichte houding  Sluiten van packagedeals (grote akkoorden)  Drie c’s: consultatie, coöperatie, consensus  Lijst Lijphart met spelregels: coalitieregering, balans tss wetgevende en uitvoerende macht, respect voor traditie,…

→ Verschillende regels, divers 5.3 Hedendaagse betekenis en functioneren Pacificatiedemocratie komt wel onder druk - evolutie - Veel minder passiviteit en volgzaamheid van kiezer (ontzuild) - Politieke elite sterk gemediatiseerd, gefragmenteerd 5.4 Categorieën van democratie volgens Lijphart  Consensusdemocratie vs. Meerderheidsdemocratie: competitive model/ West Minstermodel  

Homogene vs. gefragmenteerde politieke cultuur Samenwerkend vs. Competitief elitegedrag → Vier democratietypes Homogene politieke cultuur

Gefragmenteerde politieke cultuur Samenwerkende elite Gedepolitiseerde (Consociational) (kartel)democratie pacificatiedemocratie Competitieve elite Centripetale democratie Centrifugale democratie - Centripetale democratie en consocialtional democratie zijn stabiele systemen - Centrifugale democratieën en karteldemocratieën onstabiel  KD: gedrag van elite wordt niet aanvaard 

België moeilijk te plaatsen in schema

86



Vlaanderen: pacificatiedemocratie?

6 Sociaal kapitaal Wat is nodig opdat de instellingen van een democratische samenleving goed zouden functioneren? Culturele voorwaarden aan democratie - A. Tocqueville: studiereis van Frankrijk naar VS in 19e E. Raakte onder indruk van verenigingsleven. - R. Putnam: omgekeerde reis van VS naar Italië – Vanwaar regionale verschillende beleidsresultaten van dezelfde bevoegdheden? NIET institutioneel raamwerk, NIET socioaal-economische WEL politieke cultuur: verschil kenmerken van civiele samenleving tss de regio’s, bij minder sociaal kapitaal meer wantrouwen → Belang van netwerken, verenigingen, wederkerigheid, hoe meer – hoe minder conflicten → Zowel bij Tocqueville en Putnam belang van verenigingsleven Dragen bij tot vorming sociaal kapitaal Kritiek  Cirkelredenering/ platitude (Portes): Putnam verklaart goed functioneren van democratie door sociaal kapitaal. Maar sociaal kapitaal lijkt op idee van goed functionerende democratie. → Sociaal kapitaal herformulering van goed draaiende democratie  Theorie kan men niet wetenschappelijk toetsen  Causaliteit: mensen met veel vertrouwen kunnen ook gewoon sneller lid worden van vereniging 1995 ‘Making Democracy work’ door Putnam Amerikaanse samenleving gekenmerkt door sterke daling in participatie → Kritiek: concept wordt nog vager, conservatieve kijk op maatschappelijke participatie Casus Vlaanderen: geen daling van participatie in verenigingsleven Beschouwingen sociaal kapitaal populair jaren 90 met kloof burger en politiek: veroordelen van politiek systeem

7 Democratie en Vertegenwoordiging 7.1 Inleiding ≠ democratie, maar ligt wel sterk samen Vertegenwoordiging vandaag praktische vertaling van liberaal-democratische basisprincipe Hoe vertegenwoordiging definiëren? Verschillende definities, vaak met kleine nuanceverschillen Vanaf ontstaan massademocratie viel democratie en vertegenwoordiging samen o Maar niet alle burgers mochten stemmen (zie bv. België met cijnskiesrecht: 1% van Belgische bevolking mocht stemmen)

o o

Onderscheid tss vertegenwoordigers en vertegenwoordigden: ’90 brug politiek en burgers P. Stouthuysen: kloof al langer (o.a. mei 68, jaren 70,…) Soevereiniteitsopdracht vs. Vertegenwoordigingsplicht (politieke verantwoordelijkheid)

87

7.2 Een korte geschiedenis van het begrip vertegenwoordiging Origine niet Grieks, maar in Middeleeuwen - 13e-14e E: paus en kardinalen als vertegenwoordigers van God (belichaming i.p.v. delegatie) - Concept van rechtspersoonlijkheid - ° Embryonale instellingen met politieke representatie: afgevaardigden van koning Nieuwe Tijd 17e E nieuwe invulling : vertegenwoordigers van het volk Vandaag: verschillende definities, sommige pleiten voor afschaffing van woord Eén betekenis nl. ‘the making present in some sense of something which is nevertheless not present literally or in fact’ Belang van principal-agent verhouding  Lasthebbersmodel: vertegenwoordiging handelt alleen na expliciete instructies  Machtigingsmodel: vertegenwoordiging handelt in alle vrijheid 7.3 Vormen van vertegenwoordiging Vertegenwoordiger wordt tss volk en ppolitieke besluitvorming geplaatst Idee van vertegenwoordiging/ representation bevat verschillende lagen H.F. Pitkin

‘The concept of representation’

7.3.1 Vertegenwoordiging als een formele structuur Hoe georganiseerd? Afspraken tss vertegenwoordigde en vertegenwoordiger T. Hobbes ‘Leviathan’ Om te ontsnappen aan permante strijd van oorlog, draagt het individu haar macht over aan soeverein heerser, dient ter verantwoording geroepen te worden → Afspraak: vertegenwoordiger dient zich te verantwoorden, vertegenwoordigde dient te gehoorzamen Belang van verkiezingen 7.3.2 Descriptieve en symbolische vertegenwoordiging Symbolische vertegenwoordiging: vlag/ koning – aan object of persoon worden symbolische kwaliteiten toegeschreven Descriptieve verantwoording: afspiegeling van bevolking Wie vertegenwoordigt wie? Moeten vrouwen door vrouwen vertegenwoordigt worden? Is er niet te veel jeunisme? (vergrijzing) Wat met verhouding opleidingsniveau van verkozenen en burgers? → Zo vermijden dat vertegenwoordigers eerder hun eigen belang zouden behartigen Utilitarisme - J. Bentham: utilitaire principe van maximalisatie van geluk regeerders mag niet ten koste gaan van geluk volk - J. Mill: vertegenwoordiging als dam tegen nastreven eigenbelang - J. Stuart Mill: deelname in politieke leven leidt tot hogere morele cultuur 7.3.3 Substantiële vertegenwoordiging Wat doen vertegenwoordigers? Inhoud en handelingen die vertegenwoordigers stellen

88

Vertegenwoordiger als  Gedelegeerde: grote afhankelijkheid van principal  Trustee: grote onafhankelijkheid ten aanzien van principal Relatie tss vertegenwoordiger en vertegenwoordigde o Autorisatie: specifieke procedures (verkiezingen, loting,..) o Acceptatie o Afspiegeling: vertegenwoordiger lijkt op vertegenwoordigde o Inhoud: vertegenwoordiger doet in overeenstemming dingen in belang vertegenwoordigde Vertegenwoordiger kan ook gesanctioneerd worden 7.4 Modellen van vertegenwoordiging 7.4.1 Delegate model (periode voor politieke partijen)  Handelsvertegenwoordigers/ vertegenwoordigers van een vakbond: krijgen reeks instructies – gezanten binnen delegatie, minimaal oordeel  Popular sovereignty  Vertegenwoordigers handelen in overeenstemming met wensen bevolking  Nadelen  Verkozen gebonden aan deelbelangen  Groot conflictpotentieel  Geen eigen inspiratie 7.4.2 Trustee model (Voor politieke partijen)  Iemand die formeel verantwoordelijk is voor iemand ander’s zaken – vertegenwoordiger heeft meer autonomie, verkozene mag mandaat zelf invullen  Vertegenwoordiger moet standpunt formuleren op basis van algemeen belang, niet op basis deelbelang  Trustee geselecteerd op basis specifieke kwaliteiten  E. Burke: essentie van representatie is morele plicht  J. Stuart Mill Trustee vs. Gedelegeerde discussie 7.4.3 Mandate model  Vertegenwoordigers verkozen als onderdeel van groter geheel (partijlijst)  Vertegenwoordigers trouw aan partij  Politieke partijen spelen cruciale rol in vertegenwoordigingsproces  Belang van partijdiscipline en cohesie  Aantal voorwaarden  Kiezer moet rationeel zijn  Uitvoering programma gebeurt doorzichtig en evalueerbaar (niet evident in België)  R. Fenno: vertegenwoordigers vertegenwoordigen verschillende gehelen – concentrische cirkels met kleine deelgroepen. Debat tss individueel parlementslid en partij  Nadeel: volksvertegenwoordiging niet opvattingen die volk heeft 7.4.4 Resemblance model Lijkt groep van verkozenen op groep kiezers?

89

  

Vertegenwoordigers moeten microkosmos van kiezers vormen – leden van alle segmenten maatschappij bevatten – representatie in strikte zin Radicaal links idee MAAR hoeveel criteria, quota moeten we voorzien?

7.4.5 Creatieve vertegenwoordiging Mijn kiezers vragen het volgende… J. Manbridge – graad van afhankelijkheid - Vertegenwoordiging door belofte: kiezers baseren zich op beloftes - Introspectieve vertegenwoordiging: handelen volgens interne overtuigingen (gyroscopic) - Surrogaatvertegenwoordiging: geen formele band tss vertegenwoordiger en vertegenwoordigde - Anticiperende vertegenwoordiging: winnen van toekomstige stemmen – creatief proces: belangen die vertegenwoordigd worden zijn creatie van vertegenwoordiger (ook M. Saward) → Vertegenwoordiging is creatief proces 7.4.6 Vertegenwoordiging van bovenaf, van onderuit, vooraf en achteraf  Van onderuit – kiezer bepaalt ↕  Van bovenaf: vertegenwoordiger zegt, dat zal ik doen 



Controle vooraf: bevolking weet hoe partijprogramma eruit ziet, ik ga dit doen en vraag toelating ↕ Controle achteraf: beleid wordt achteraf over beleid geïnformeerd, overzicht van wat ik vorige 4 jaar heb gedaan, nu vraag ik nog 4 jaar

Van onderuit Van bovenaf

Vooraf Delegatie Toelating

Achteraf Responsiviteit Verantwoording

Delegatie: ideale model, maar wereldvreemd Responsiviteit: nauw contact met bevolking, nadien Toelating (Responsability party model/ model van partijdemocratie): werking van partijen in democratie Verantwoording: komt in praktijk meer en meer voor 7.5 representativiteit Van input naar output legitimatie Wij hebben banken gered, staat bestuurd 4 jaar geleden wisten we niet dat die dingen gingen gebeuren, kijk naar output van mijn beleid → Onvoorspelbaarheid van samenleving Mate van overeenkomst tss vertegenwoordiger en vertegenwoordigde → ‘Crisis van representatieve democratie’  Burgers voelen zich niet vertegenwoordigd  Laag gevoel van empowerment  Wantrouwig t.o.v. vertegenwoordigers  Besluitvorming is complex → Kloof tss burger en politiek

90

7.5.1 Formele representativiteit Wie heeft recht om vertegenwoordigers aan te duiden? Wie treedt op als vertegenwoordigers? Stemgerechtigde Belgen ↗ doorheen tijd 7.5.2 Descriptieve representativiteit = Mate waarin samenstelling assemblee afspiegeling is van de samenleving die ze vertegenwoordigt Maatregelen om vertegenwoordigende organen representatiever te maken bv. quota voor vrouwen in politiek Contra - Indruisen tegen gelijke kansen beginsel - Vertegenwoordigers worden gekozen voor geslacht Pro - Noodzakelijk kwaad om barrières te slopen - Democratisch recht voor gelijkheid België:  1974 christendemocraten voeren quota in  1990 wettelijke quota  1994 Wet Smet Tobback  2002 verstrengd met pariteitbeginsel → Vrouwelijke mandatarissen gestegen MAAR niet toegeschreven aan quota 7.5.3 Substantiële representativiteit Wie zijn onze vertegenwoordigers? Stijl en inhoud verandert Aanwezigheid van bepaalde groep zorgt ervoor dat belangen van deze groep wordt vertegenwoordigd Maar sekseverschillen overschaduwd door partijverschillen

8 Uitleiding Democratie is nooit af

91

12 Verkiezingen en kiessystemen 1 Inleiding Op verkiezingszondag: invullen van stembrief Bestaan van ontzettend veel kiessystemen – verschillend per land Constant in beweging – evolutie tss 1830 en 2011 In Europa veel discussie over kiessysteem MAAR verkiezingen zijn onmisbaar - Verkiezingen als criterium democratie Discussie rond Kaliba als president in Congo – verkiezingen vervalst, maar slechts in beperkte mate

-

-

Fundamenteel symbool: wij beslissen komende jaar wie wat mag doen MAAR rol van partijen en mensen krijgen té veel info dat ze niet meer weten op wie te stemmen ‘Machtsoverdracht’ MAAR rol van partijen (particratie) en regering, en niet het parlement, zorgt voor meeste wetten → Theoretisch model zwaar te nuanceren kiezer staat onder permanente druk, maar toch cruciaal: verassingen bij verkiezingen – politiek systeem wordt doorheen gestemd

Vragen rond ‘signaal van de kiezer’ - In 2010: ‘kiezer kiest voor een grote staatshervorming’, maar wetenschappelijk onderzoek toonde aan dat staatshervorming/ communautaire kwestie pas achterop staat bij keuze kiezers - ‘De kiezer’ bestaat niet – omgevormd tot intellectuele abstractie Sodaro: verkiezingen moeten vrij, geheim en eerlijk zijn Verkiezingen ook zeer ingewikkeld - veel onderzoek rond Bv. Onderzoek naar kiessystemen - Institutionele benadering: kenmerken van kiessystemen en impact op politieke partijen en politieke systemen - Sociologische benadering: electorale betrokkenheid – passieve of actieve deelname. - Historische benadering: onderzoek naar evolutie van kiessystemen en kiesresultaten - Comparatieve benadering: landen/ regio’s met elkaar vergelijken

2 De kieswetgeving Zeer belangrijk Wie mag stemmen? Stemrecht? Opkomstplicht? Wie mag er kandidaat zijn? Arrondissementele of provinciale kieskringen? Proportioneel of meerderheidssysteem? Mogelijke examenvraag: geef de hoofdlijnen van de kieswetgeving? 2.1 Van elitair kiesrecht tot veralgemeende opkomstplicht: de case België (‘Van cijns naar BHV’) Overzicht van kiesrecht met federale focus

92

2.1.1 Het Cijnskiesrecht (1831-1893)  Alle mannen ouder dan 25 Jaar die bepaalde belasting (cijns) kunnen betalen mogen stemmen → Zéér beperkte groep mensen (46 000) die mag stemmen → Nog beperktere groep (4 000) die zich kandidaat mag stellen (verkiesbaarheidcijns) – Ten voordele van landadel  Absolute meerderheid in 2 ronden (geen proportioneel systeem)  Geen partijen, maar opschrijven van namen kandidaten, vanaf 1877 partijlijsten (lijststem)  Panacheren (bonstemmen) mag: kandidaten van verschillende lijsten opschrijven  Unionisme (homogene katholieke – liberale regering) tot 1948  Langzaam aan versoepeling, democratisering van cijns → opkomst socialistische partij en einde unionisme o.a. Capacitair stelsel (1883): mensen die bepaalde capaciteit hebben (bv. geleerde) mogen ook gaan stemmen 2.1.2 Het Algemeen Meervoudig Stemrecht voor mannen (1893-1921)  Alle Belgische mannen > 25 jaar, voor senaat 30 jaar, mogen stemmen (Senaat als tegenbeweging van ‘Sturm und Drang’ van kamer)  1,2 of 3 stemmen a.d.h.v. modaliteiten (gezinshoofden, eigen woning, spaarcenten, capaciteiten,..)  Introductie stemplicht na veel sociale strijd (rol BWP en voorganger)  Meerderheidsprincipe Opkomst BWP, katholieken domineren meerderheidsstelsel → 1899 - Evenredige vertegenwoordiging: proportioneel kiesstelsel - Kiesdeler D’Hondt - Arrondissementen worden geschikt - Afschaffing alfabetische volgorde van kandidaten - Invoeren systeem van opvolgers - Panacheren verdwijnt (op kandidaten stemmen van verschillende partijen) → Katholiek absolutisme verdwijnt Maar kiezers niet tevreden: eis tot enkelvoudig stemrecht 2.1.3 Het Algemeen Enkelvoudig Stemrecht voor mannen (1921-1948): de akkoorden van Loppem 1919 Albert I roept politieke leiders samen in Loppen (buitenverblijf) na WOI - Arbeidende klasse heeft in WOI veel afgezien - Vrees voor verdere sociale onlusten en radicalisering na Russische Revolutie → Invoering Algemeen Enkelvoudig Stemrecht (AES) ‘one man, one vote’ principe voor mannen + weduwen en moeders van gesneuvelde soldaten → Hertekening van politiek landschap en politieke gewoontes  Einde absolute hegemonie katholieke partij  Vnl. coalitieregeringen: compromissen + pacificatie  Nieuwe machtige politieke elite: partijvoorzitters 1920-1921

Aanpassen van gemeentelijke kieswetgeving: Meerderjarige vrouwen mogen stemmen en zich kandidaat stellen voor gemeenteraadsverkiezingen Vrouwen mogen zich verkiesbaar stellen voor Kamer en Senaat

93

Nog geen veralgemeend stemrecht voor vrouwen: vrees van liberalen en socialisten dat vrouwen te katholiek gingen stemmen 2.1.4 Het Algemeen Enkelvoudig Stemrecht en recente wijzigingen van de kieswetgeving 1948 Alle vrouwen vanaf 21 jaar mogen stemmen: Algemeen Enkelvoudig Stemrecht - Katholieken kregen wind in zeilen, maar langzaam aan zakken van stemmen - Vrouwen stemmen stemkeuze af op mannen - Politiek was mannenzaak - Dieptepunt vrouwelijke vertegenwoordigers 1981

Minimumleeftijd: 18 jaar → Definitieve neergang van CVP (maar bleef wel tot 1999 premier leveren)

1993

1994

Afschaffen van dubbelmandaat (eerste maal verkiezingen van 1995) Invoering nationale lijst senaat Waarom zitten kopstukken in senaat, ondanks kleine rol in politieke wetgeving? Door nationale lijst senaat – hierdoor kunnen politici hun populariteit in heel Vlaanderen meten/ inzetten ‘Kanseliersverkiezingen’ Zo verdween Leterme in 2010 uit vrees afstraffing en ging terug naar kamerlijst WestVlaanderen Systeem zal verdwijnen met Vlinderakkoord Invoeren van meervoudige voorkeursstem: meerdere voorkeursstemmen uitbrengen EU burgers stemmen

1999

Expats (Belgen die in buitenland verblijven) mogen stemmen

2000

EU burgers mogen stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen Dit zij EU ambtenaren die in Brusselse rand wonen, hebben weinig affiniteit met Vlaanderen. Vlamingen vrezen verdere verfransing Brusselse rand België verzette zich tegen deze Europese maatregel, maar tevergeefs

2.1.5 Recente kieswethervorming 2002 Invoering provinciale kieskringen (uitzondering BHV- Leuven) i.p.v. 30 arrondissementen Met uitzondering BHV (debat rond splitsen in kieskring Vlaams-Brabant en kieskring Brussel – zie Vlinderakkoord) → Kleinere partijen hebben meer kans op zetel MAAR ook Invoering 5% kiesdrempel ter compensatie provinciale kieskring Bij vergroten kieskring, verlaagt minimumstemmen voor het halen van een zetel → Meer versnippering, kiesdrempel wil versnippering tegengaan (Hierdoor verdwenen Agalev en Vivant in 2003 uit Kamer en Senaat) Halvering overdracht lijsstemmen: men wilt kiezers meer invloed geven in bepalen wie in parlement zetelt en minder macht aan parlement Dit waren maatregelen van de paars- groene regering Verhofstadt, als tegenzet CD&V CD&V kampte met weinig populaire koppen, S.PA en VLD had er wel een pak. Strategische zet met grotere kieskring MAAR Agalev verdween met deze maatregel wel uit parlement (haalde 5% niet) N-VA haalde toen 1 zetel in West-Vlaanderen met Geert Bourgeois en ging in kartel met CD&V

94

Redenen o N-VA vreesde te verdwijnen uit politiek landschap o CD&V kon politieke steun gebruiken na verkiezingsnederlaag MAAR effect kiesdrempel minder dan verwacht – men wou via cartelsysteem politiek systeem sluiten Heel moeilijk voor nieuwe partijen om 5% te halen zonder financiering MAAR LDD kende enorm succes (nu bijna verdwenen) Groen! opnieuw in parlement 2.1.6 Het perpetuum mobile van de representatieve democratie: capita selecta Debat gaat verder De uitbreiding van het kiesrecht Migrantenstemrecht 1994 EU burgers mogen stemmen voor Europese verkiezingen 2000

EU burgers mogen stemmen bij gemeenteraadsverkiezingen Dit zij EU ambtenaren die in Brusselse rand wonen (min. 5jaar), hebben weinig affiniteit met Vlaanderen. Vlamingen vrezen verdere verfransing Brusselse rand België verzette zich tegen deze Europese maatregel, maar tevergeefs

2004

Migrantenstemrecht (niet Belgen, geen burger EU) zorgde voor drama bij Open VLD Voorzitter De Gucht aanvaardde regeling niet en wordt vervangen door Dirk Sterkcx

De kiesgerechtigde leeftijd Invoeren van minimumleeftijd van 16 jaar voor stemmen → kiesrecht MAAR zijn jongeren geïnteresseerd? Onvoldoende studies Bovendien amper afwijkend stemgedrag Vandaag voorstel voor herinvoering: stem van kinderen aan ouders geven Vlaams Bolk deed voorstel in 2010 Stemplicht of stemrecht Actueel debat Vraag om opkomstplicht (geen stemplicht, men mag blanco stemmen) te verdwijnen, is vandaag geen prioriteit meer voor procureur Maar socialisten pro opkomstplicht, daarom depenalisering van opkomstplicht  

Afschaffen opkomstplicht zou leiden tot daling van kiespubliek (50 à 75%) Nauwelijks effect op krachtsverhoudingen

Capacitair stemmen herinvoeren (niet in boek)

3 Vele soorten kiessystemen Contextspecifiek → verschillende soorten Kiessystemen hebben duidelijk gevolg voor partijsysteem < M. Duverger ‘les partis politiques’ Kenmerken van partijsystemen zijn afhankelijk van kenmerken van kiessysteem Meerderheids/ proportioneel stelsel → Wet van Duverger

95



 

Eén –ronde meerderheidskiessysteem vergroot de kans op een tweepartijensysteem Kans op tweepartijensysteem groeit naarmate de districtgrootte kleiner wordt → Single Member district plurality met First part the post system: één kiesomschrijving wordt één zetel Twee- ronden meerderheidskiessysteem of proportioneel kiessysteem vergroot kans op meerpartijsysteem Meerpartijsysteem – onderscheid tss - Lage coherentie - Hoge coherentie Kans op meerdere partijen wordt groter als districtgrootte stijgt, veel partijen opkomen, minder strategisch wordt gestemd,… → Meerderheidskiessystemen met één winnaar leidt tot minder omvangrijke partijsystemen en minder opkomende parijen (1 of 2) ↕ Hoe proportioneler een kiessysteem, dan meer groeperingen die worden vertegenwoordigd en hoe complexer partijsysteem wordt.

3.1 Onderscheidende kenmerken van kiessystemen 3 soorten kiesstelsels: meerderheidsstelsel, proportioneel en gemengd stelsel (ook varianten) Fiers ‘Spelregels van de democratie. Kiesstelsels en politieke systemen in Europa’ Aantal elementen om varianten van kiessystemen te onderscheiden 1) Wijze waarop stemmen worden omgezet in zetels a. Meerderheidsformules: relatieve, absolute meerderheid en alternatieve stem b. Evenredige/ proportionele vertegenwoordiging: grootste resten, grootste gemiddelden, enkel overdraagbare stem c. Mengvormen: semi proportionele kiessystemen 2) Manier van stemmen a. Categorisch: keuze voor één persoon/ partij ↔ Ordinaal stemmen: personen/ partijen ordenen naar voorkeur b. Open lijsten: keuze van vertegenwoordiger in handen kiezer ↔ Gesloten lijsten: alleen keuze hoeveel zetels partij krijgt Flexibele lijst: semigesloten/ semiopen 3) Soort/ omvang/ grootte van kiesdistrict 4) Uninominaal kiessysteem: één zetel per kieskring ↔ Plurinominaal/ meernamig systeem: meerdere/ alle zetels per kieskring 3.2 Meerderheidskiessystemen Meerderheid (grootste partij) krijgt alle zetels Mismatch tss aantal stemmen en aantal zetels – disproportionaliteit - Relatieve meerderheid (zie verkiezingen Brits parlement): ‘First past the post system’ Kiezers geven stem aan hun voorkeurskandidaat Ene zetel voor kandidaat met meeste stemmen → Weinig partijen GB: uninominaliteit – één plaats invullen Presidentsverkiezingen VS: plurinominaliteit – alle kiesmannen krijgen -

Absolute meerderheid: kandidaat moet minsten 50% + 1stem behalen verkiezingen in 2 ronden (zie Franse presidentsverkiezingen) Alternative vote system (AV)

96

Kiezers rangschikken kandidaten op volgorde, kandidaat met meerderheid wint, dan rekening houden met 2e stemmen - Bloc Vote System/ Party bloc vote system  Blokstem: kiezers krijgen zoveel stemmen al ser zetels zijn  Partijbloksysteem: kiezer één stem, men stemt op partijen 3.3 Proportionele kiessystemen Kennen a.d.h.v. België Verdeling stemmen ~verdeling zetels (bv. 24% stemmen → 24% zetels) Nadeel: versnippering Politici ijveren bij ons voor meerderheidsstelsel Bv. Herman Van Rompuy vindt dat versnippering te ver gaat 3.4 Gemengd stelsel NK bv. D’land

4 Het Belgisch kiessysteem -

Federaal en Vlaanderen Provinciaal en gemeentelijk

Eerst overzicht van de wettelijke procedure, daarna voorbeelden (veel herhaling) Te kennen: proces in algemeenheid (van stemverdeling naar zetelverdeling). Concrete vbn niet te kennen 4.1 De selectie van kandidaten en samenstelling van de kieslijsten Lijsten worden samengesteld door partijen 4.1.1 Wie kan zich verkiesbaar stellen? NK 4.1.2 Het samenstellen en indienen van de kieslijst Voordrachtsakte door partijen (lijst van namen, leeftijd, woonplaats,…) met nuttige volgorde (rangschikking) Men dient ook genderquota te respecteren  Double quota: aantal mannen en vrouwen mag niet meer dan met één verschillen, ritsen bij eerste twee plaatsen  Sommige partijen passen nog triple quota toe nl. constant ritsen Quota halen weinig uit, vrouwelijke aanwezigheid stijgt lineair vanaf jaren 70, geen grote doorbraak Lijsten worden voorgelegd op verkiezingszondag 4.2 Het verloop van de stemming (Verkiezingszondag) Multiple preference voting o Ongeldig stemmen: Blanco stemmen, kiesbiljet scheuren,… o Lijststem o Eén naamstem o Verschillende naamstemmen o Combinatie lijststem met naamstem Panacheren mag niet (stemmen op twee kandidaten van andere lijst – kan niet met de computer)

97

4.3 Hoeveel zetels en in welke kieskring? Zetels per kieskring wordt bepaald a.d.h.v. bevolking – in België om de 10 jaar een bevolkingstelling Vlaams parlement: 124 leden (118 VG, 6 BHG) Parlement van de FG niet verkozen 4.4 De verkiezingen van de federale en regionale parlementen. 4.4.1 De theorie FASE 1: hoeveel zetels krijgt elke lijst? FASE 2: wie van de kandidaten krijgt een zetel? FASE 1 -

Geldige vs. Ongeldige stemmen Men telt aantal stemmen voor partij (stemmenaantal ≠ aantal stemmen per kandidaat, indien men 27 bolletjes kleurt voor lijst, geldt dit als 1 stem voor partij) Indien partij onder 5% (kiesdrempel) zit, wordt er geen rekening gehouden met partij. Deze stemmen vallen weg (men gaat ze dus niet evenredig verdelen over de andere partijen, geen aansluiting bij meerderheid !)

Welke partij krijgt hoeveel zetels? Systeem D’Hondt Delenreeks – stemmen worden gedeeld door 1,2,3,4,5,6,… en dan rangschikt men de quotiënten Zetel 1 voor grootste quotiënt,… en zo rangschikking van grootste quotiënten tot alle zetels op zijn. Kiesdeler= laagste quotiënt in deze reeks waarmee nog een zetel behaald wordt – minimum aantal stemmen dat nodig is om zetel te behalen FASE 2: zeteltoewijzing Aan welke kandidaat geeft men een zetel? Semi-opensysteem – via de lijst (die wordt samengesteld door partij) Plaats 1: lijsttrekker Plaats vanachter: lijstduwer (meestal populaire politici, zichtbare plek) Gebruik van ‘de pot’/ lijststem - Uitzuiveren van lijststemmen: geen voorkeursstemmen, geen voorkeursstem in combinatie met lijststem - Overdraagbare lijststemmen met pot: men laat lijststemmen neerdwarrelen over kandidaten, totdat zij verkiesbaarheidcijfer (kiesdeler) hebben gehaald. MAAR soms zijn deze lijststemmen op na 2e of 3e kandidaat en toch heeft partij recht op 7 zetels → men kijkt naar voorkeursstemmen (meestal haalt lijstduwer dan zetel en ‘springt’ zo over op andere kandidaten - 2002: pot met lijststemmen gehalveerd – uitdelen van stemmen stopt veel sneller, snellere overstap naar voorkeursstemmen. Men trachtte zo de invloed van de kiezer te vergroten en deze van de partij te verminderen MAAR toch blijkt dat er weinig wordt ‘gesprongen’ in lijsten en relevantie van nuttige volgorde blijft Conclusie: partij beslist nog steeds 4.4.2 De praktijk N-VA in O-Vlaanderen

98

4.5 Lokale en provinciale verkiezingen Gewestelijke bevoegdheid (Lokaal en provinciaal kiesdecreet - LPK in 2011), een constitutieve autonomie (Vlaanderen heeft geen grondwet) en uitvoering dient binnen Belgische kieswetgeving te gebeuren. Met controle door Grondwettelijk Hof (zo diende Vlaanderen de kiesdistricten bij provinciale verkiezingen te vergroten, doordat er te weinig proportionaliteit was)

Deelstaten dienen rekening te houden met Belgische kieswetgeving VERSCHIL: Pot wordt maar meegerekend voor 1/3. Persoonlijke populariteit weegt veel meer door – aantal kiezers met lijststem zeer beperkt → Directe bad tss kiezer en politicus → Macht van kiezer groter bij zeteltoewijzing 4.5.1 Provincieraadsverkiezingen Provinciekieswet - Ingewikkeld systeem - Provincie bestaat uit aantal kiesdistricten - Zonder lijstverbinding: idem federaal en regionaal Weinig interesse voor verkiezingen, toch belangrijke graadmeter voor andere verkiezingen 4.5.2 Gemeenteraadsverkiezingen - Tweede zondag van oktober, om de 6 jaar - Burgemeester, schepenen en gemeenteraad in 308 Vlaamse gemeenten - Aantal zetels (min. 7, max. 55) afhankelijk van bevolkingsaantal 

Systeem Imperiali (1921) < Senator Pierre Guillaume Imperiali omdat er vele kleine partijen waren Andere kiesdeler (D’Hondt: 1,2,3,4,..) nl. Imperiali: 1, 1.5,2,2.5,3,… → Grote partijen sterk bevoordeeld, kleine partijen benadeeld (Groen! vraagt om kiesdeler D’Hondt ook toe te passen op lokaal niveau) → Resultaat Imperiali: absolute meerderheden in gemeenten nog mogelijk, minder partijpolitieke versplintering  Geen lijst met opvolgers In federaal parlement neemt opvolger plaats in van minister Bij ontslag gemeenteraadslid: opvolging binnen lijst van effectieven (kan gebeuren dat dit pas 5e is – wel veel druk op opvolgers)

5 Het perpetuum mobile van de vertegenwoordiging en verkiezingen: Capita selecta Debat rond kieskring 5.1 Federale kieskring Geen federale kieskring → niet goed voor accountability 2007

Voorstel Paviagroep voor federale kieskring: 15/150 kamerleden in federale kieskring Naast stem voor provinciale kieskring, ook stem voor federale kieskring

Kans dat dit er komt vrij klein, partijen verdeeld.

99

5.2 De rechtstreekse verkiezing van de burgemeester? Burgemeester wordt rechtstreeks verkozen in Wallonië (Code de la démocration locale et de la décentralisation)

Voorstel ook in Vlaanderen (regering Dewael): keuze maken tss kandidatenduo’s (kandidaatburgemeester en running mate) en twee rondensysteem MAAR veel kritiek 5.3 De veralgemening van de volksraadpleging Volksraadpleging (lokaal en provinciaal vlak) wordt amper gebruikt in België – weinig burgerinitiatieven Geschiedenis speelt parten: vloek van referendum met Koningskwestie

6 Uitleiding Nog veel debat, electoral engineering

100

13 De Europese Unie 1 Inleiding -

Belang van EU ↗ afgelopen jaren: bindende beslissingen + sterk sanctiemechanisme MAAR aantal beleidsdomeinen waar EU minder macht heeft, eurosceptisme Weinig enthousiasme rond EU

2 Het Europese integratieproject: steeds meer Europa? INTEGRATIE: landen in elkaar geklonken – aanvaarden spelers boven hen met macht. → Zeer uitzonderlijk in internationale politiek: vnl. vrijblijvende samenwerking Bv. Canada stapt uit Kyoto

2.1 Historisch overzicht 3 dynamieken 1. Verdieping 2. Gevoeligheid nationale soevereiniteit 3. Uitbreiding: van 6 naar 27 (en Kroatië 28e land volwaardig lid mi 2013) 2.1.1 Hoe het begon R. Schuman: oproep tot F’rijk en D’land om samen te werken op vlak van kolen en staal onder Hoge Autoriteit 1951 6 landen (BeneLux, W-D’land, F’rijk, Italië) samenwerking op vlak van kolen en staal: EGKS (Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal) 1954 Idee voor Europese Defensie Gemeenschap en Europese Politieke Gemeenschap, maar gedwarsboomd door Franse assemblée → Economische integratie met doel vrij verkeer van goederen en diensten (lange weg) 1957 Verdragen van Rome: EEG (Europese Economische Gemeenschap) en Euratom (Europees agentschap voor atoomenergie) 2.1.2 Verdieping van de Europese integratie Verdieping: bijna geen domeinen waar EU geen beslissingen in neemt - Europa maakt markten vrij (corebusiness) Bv. Liberaliseren van post, spoorweg, telefoonmarkt

-

Milieupolitiek: Europese normen voor lucht, grond, waterkwaliteit Sterke aanwezigheid Europa, want grensoverschrijdend Ook pietluttigheden: Bv. Europese norm voor de snelheid van tractors hun ruitenwissers, boodschap op pakje sigaretten, legbatterijen kippen, varkens moeten minstens één varken kunnen zien, Kindersurprise

→ Zéér gedetailleerd → Wrm doet Europa dit? Concept van vrije markt, eerst alleen maar slagbomen weghalen, maar hier kwam vanalles bij. X

X

-

Kindersurprise: Zweedse baby stikte in kindersurprise en stierf. Aantal EU landen wouden verbod invoeren op Kindersurprise, andere landen niet (in VS is Kindersurprise illegaal). Probleem met vrije markt – STEL: verbod in Zweden, geen verbod in Finland. Een Zweed kan in Finland een palet Kindersurprises gaan halen en verkopen in Zweden door het principe van de vrije markt. Lawaai van grasmachines: STEL je droomt al jaren van een Portugees grasmachine. In België max. lawaai 65 db, in Portugal 80 db. Je gaat naar Portugal om grasmachine te kopen, maar je mag hem thuis niet gebruiken

Ook toffe wetgeving, maar landen doen alsof dit een eigen beslissing is.

101

X X

Ouderschapsverlof/ vaderschapsverlof: iedereen hier zeer blij mee, maar we moesten dit invoeren van Europa Huishoudtoestel: vroeger standaardgarantie van 1 jaar, tijd geleden invoer van 2 jaar. Freya Van den Bossche (consumentenzaken) kondigde dit met veel trots aan. MAAR Europese wet die we al 3 jaar niet naleefden. Deze wet werd ingevoerd omdat we anders werden bestraft door Hof van Justitie.

Actieradius EU nam gedurende 50 jaar enorm toe, mede door verdragswijzigingen -

1986: Europese Akte (rol Jacques Delors) 1992: Maastricht – naast economische pijler ook buitenlands- en veiligheidsbeleid en justitie en binnenlandse zaken 1997: Amsterdam 2001: Nice 2009: Lissabon (poging tot Europese grondwet mislukte, andere formulering bij Lissabon)

Verdragswijziging moet geratificeerd worden door alle lidstaten. Meestal stemming in nationaal parlement, soms referendum. Bv. Fransen en Nederlanders stemmen tegen Europese grondwet Europese integratie is eenrichtingsverkeer. 2.1.3 Aarzeling en nationale soevereiniteit Wantrouwen t.o.v. Europa: ’60 Charles De Gaulle, ’80 Margareth Tatcher (‘I want my money back’) Vandaag ook nog: aantal domeinen waar Europa maar moeilijk van grond raakt Bv. Loonpolitiek, belastingen, buitenlands beleid, terreur- en misdaadbeleid → Irakoorlog: Geen Europees standpunt, alleen maar ‘wij willen vrede’ → Erkenning Palestinië UNESCO: 11 landen onthouden, 11 pro, 5 contra → Bij terreuraanslag: VS voert oorlog tegen schurkenstaat ↔ EU houdt 1 minuut stilte

Toch aantal beslissingen: vloeistoffenverbod vliegtuigen (Eerste probleem met Air Mistral, Vaticaanse luchtvaartmaatschappij. Gelovigen namen vliegtuig van Lourdes naar Rome en hadden allemaal plastieken Mariabeeld met gewijd water in -250 ml te veel- aantal dronken wijwater op), arrestatiebevel EU

WAAROM? Besluitvorming is intergouvernementeel – unanimiteitsregel (terreur is met meerderheid geworden met Lissabon 2009)

Ook zeer gevoelige domeinen → Recept voor stilstand in besluitvorming → Overschakelen naar meerderheidsstemming, dit zijn veranderingen aan spelregels → Verdragswijzigingen (’80 Europese Akte, ’97 Amsterdam, ’01 Nice, ’09 Portugal) 2.1.4 Uitbreiding van de Europese club Europa wordt steeds groter ! Merkwaardig: landen willen lid worden, staan deel soevereiniteit af (vroeger wouden landen op hun eigen zijn, zie Belgische afscheiding van Nederland) → Europees succesverhaal 1973 1981 1986 1995 2004 2007

GB, Ierland, Denemarken (Noorwegen niet door referendum) (Alternatief Europese Handelszone – EFTA werkte niet) Griekenland Spanje en Portugal O’rijk, Zweden, Finland Tsjechië, Polen, Hongarije, Cyprus, Malta, Litouwen, Letland, Estland, Slovenië, Slowakije Roemenië en Bulgarije

102

2013 Kroatië Onderhandelingen met IJsland en Turkije en er werden beloftes gedaan aan Balkanlanden Probleem? Uitbreiding viel steeds goed mee. Weinig stabiele landen traden toe, maar succesverhaal (bv. Ierland was voor toetreding ontwikkelingsland)

MAAR ook positief voor lidstaten (bv. positieve handelsbalans voor België in C- en O-Europa) Kan je blijven uitbreiden? – Hoe groot is absorptiecapaciteit Europa? Moeilijk debat 1993 Kopenhagencriteria Voorwaarden waar land aan moet voldoen - Democratie - Vrije markteconomie - Acquis communautaire (Europese wetten) aanvaarden MAAR dan ben je er nog niet – wat zijn grenzen van EU?  Zie Nabuurschapbeleid (2004) met o.a. Georgië, Oekraïne, Marokko Uitbreiding zonder instellingen  Heeft de EU natuurlijke grenzen? MAAR Israël doet mee aan Eurosong, België in poule voorronde EK met Kazachtstan en Azerbeidzjan.  Culturele EU grens? MAAR valt dit nog toe te passen vandaag? Vandaag culturele verschillen al enorm  Christendom als grens? MAAR Democratie = scheiding tss kerk en staat Er zijn wel grenzen → Centrale vraag die we ons moeten stellen: wat is de essentie van de EU? Politiek project met 27 landen die samen wetten maken, omdat ze elk apart te klein zijn om beslissingen te nemen. → Komt er geen punt waar dit niet meer kunnen? Bij Imperial overstretch, EU niet meer bestuurbaar (zie rijken in verleden) → Debat rond bestuurbaarheid EU 2.2 Europese integratietheorieën Neofunctionalisme (E. Haas) Bouwt verder op functionalisme Start: met samenwerking in concreet Europees domein, als dit werkt, ook op andere bevoegdheden (Spill over) → Economieën integreren naar hoger Europees niveau → Politiek project: verenigd Europa Bv. Vrij goederenverkeer → regulatie v/ geluidsnormen (Spill over) MAAR vrij verkeert v/ personen & eigen migratiebeleid creëert problemen

MAAR  

Belangrijke rol voor niet-statelijke actoren (belangengroepen) Rationele eigenbelangen van individuen ‘Vetorecht’ lidstaten (zie Charles de Gaulle) EEG slaagde er niet in om antwoord te bieden aan economische crisis ‘70 → Intergouvernementalisme

103

2.2.2 Intergouvernementalisme ↔ Functionalisme S. Hoffmann Bouwt verder op pluralisme ‘Tussen verschillende landen’ Belang v/ elke lidstaat, blijven woord voeren → spreken over Europese samenwerking i.p.v. integratie - Lidstaten laatste woord - Rol Europese instellingen klein - Belangengroepen blijven nationale pad bewandelen MAAR wat met groter wordende macht van parlement? 2.2.3 Verfijning van de grote theorieën Einde jaren 80: theorieën groeien naar elkaar toe Welke theorie kan nieuwe dynamiek het best verklaren? Neofunctionalisme - Spill over - Belangrijke rol Europese Commissie → Nieuw neofunctionalisme/ supranationaal institutionalisme  Meer nadruk op belang externe context Bv. Hof van justitie met Cassis de Dijon  Meer bescheiden visie Intergouvernementalisme A. Moravcsik met ‘liberaal-intergouvernementalisme’ - Lidstaten blijven aan roer staan - Vnl. rol van F’rijk, GB en D’land - Meer nadruk op economische dimensie – invloed economische belangengroepen - Rol Europese Commissie marginaal → EU niet zo machtig als lijkt

3 De instellingen van de Europese Unie: hoe werkt de unie? 3.1 Overzicht en werking 3.1.1 Soorten beslissingen HISTORISCHE BESLISSINGEN: grote en langdurige impact op functioneren van Unie in haar totaliteit Bv. uitbreiding – vastleggen meerjarenbegroting EUROPESE WETGEVING - Europese Commissie met initiatiefrecht - Wetsvoorstellen naar Raad van Ministers en Parlement die amendementen kunnen toevoegen - Raad en Parlement moeten compromis bereiken - Parlement stemt - Bijzondere wetgevingprocedure o.a. bij verdragsherzieningen - Uitvoering taak van lidstaten, indien dit niet gebeurt, kunnen landen bestraft worden door Hof. UITVOERINGSHANDELINGEN/ GEDELEGEERDE HANDELINGEN Verantwoordelijkheid bij Commissie, maar lidstaten kijken toe op commissie. OPEN COÖRDINATIE METHODE: aantal doelstellingen die landen moeten halen (bv. % 50+ werkers)

104

Benchmarks – op einde jaar worden resultaten via scoreborden publiek gemaakt. Methode van name-blame-shame, maar niet zo succesvol

3.1.2 Europese instellingen en organen Europese Raad of kortweg Top Staats- en regeringsleiders: big boys + A. Merkel Komen aantal per jaar samen – steeds groot nieuws Vaste president: H. Van Rompuy Algemeen beleid uitstippelen, grote prioriteiten + crisismanagement Europese Commissie 27 commissarissen o.l.v. Barosso – mandaat voor 5 jaar Wetsvoorstellen Commissarissen hebben geen band met land, handelen in Europees belang (T) – vrij onafhankelijk van lidstaten (P) Eigen administraties: directoraten- generaal Europees parlement Rol laatste jaren spectaculair toegenomen, vroeger status van leutertent – maar laatste 15 jaar macht enorm toegenomen - Amendementen + Stemmen over voorstel - Controlefunctie: o.a. hoorzittingen voor commissie wordt verkozen Wordt sinds ’79 om de 5 jaar rechtstreeks verkozen Verdeeld in politieke fracties: ideologisch verdeeld Raad van ministers/ Raad 27 ministers – vergaderen per thema (financiën, volksgezondheid,…)- telkens andere samenstelling Eveneens amenderen Stemmen met gekwalificeerde meerderheden (elk land aantal stemmen afhankelijk van grootte) Roterend voorzitterschap uitz. Raad van buitenlandse zaken met C. Ashton

105

Hof van justitie Eén rechter van elke lidstaat Toezicht op naleven van Europese wetten Adviesorganen: het Europees Economisch en Sociaal comité en het comité van de regio’s Nauwelijks invloed Europese dienst voor extern optreden Verantwoordelijk voor buitenlandse politiek EU Met C. Ashton Zodat EU coherenter buitenlands beleid kan voeren 3.2 Nieuw institutionalisme Welke rol spelen de EU instellingen? 3.2.1 Rationele keuze nieuw institutionalisme Europese instellingen zijn opgericht vanuit kosten- baten analyse Bv. Principal agent theorie Principal = EU lidstaten,

Agent= instellingen

Principals hebben deel van hun soevereiniteit afgestaan aan agents Controle en delegatie tss principal en agent →Wrm beslissen principals om instellingen op te richten? - Schaalvoordelen - Moeilijke beslissingen doorschuiven naar EU Principals heeft aantal controlemechanismes  No go areas  Principe van subsidiariteit: EU mag zich alleen bezig houden met zaken die beter niet op (supra)nationaal vlak aangepakt kunnen worden  Budget terugschroeven  Controle via allerlei comités 3.2.2 Historisch nieuw institutionalisme Bv. Principal Agent theorie ↔ Agents kunnen op LT wel ingaan tegen beleid dat oorspronkelijk bedoeling was. - Oprichting instelling was ooit rationeel, maar door veranderende tijd kan ze andere dingen doen dan oorspronkelijk bedoeling was - Politieke preferenties wijzigen (bv. vroeger veel nadruk op LB beleid met F’rijk) - Prijs om op stappen terug te keren zéér groot → Padafhankelijkheid: eenmaal je pad hebt ingeslagen is het moeilijk om op je stappen terug te keren 3.2.3 Sociologisch nieuw institutionalisme - Instellingen in meer brede en sociale zin - Belang waarden, ideeën, normen ~constructivisme - Europese beslissingen kunnen ingaan tegen rationeel denken, omdat subjectieve dimensie bovenhand haalt Bv. Zie uitbreiding in 2004

3.2.4 De comparativistische school Jaren 90 EU politiek systeem zoals andere systemen met zijn eigenaardigheden

106

Bv. Joint decision Trap Europese integratie blijft status quo door institutionele architectuur van EU. Blijft moeilijk om bepaalde wetten goed te keuren (veto van lidstaten) Theorievorming rond belangengroepen EU mix tss pluralisme, consociationalisme en corporatisme Agendasetting Inside initiative model: politieke thema’s krijgen vorm in publieke sfeer Mobilization model: beleidsmakers zetten thema op agenda en zo belangengroepen overtuigen Instant access model: politieke thema’s binnen overheid

3.2.5 Multi level governance EU: Multi level governance = Besluitvorming op verschillende niveaus tegelijk - Geen hiërarchie tss niveaus - Polycentrische machtsverdeling: geen machtscentrum

4 Politiek debat: wat voor EU willen we? Vroeger: permissieve consensus – akkoord met EU MAAR laatste jaren steeds meer kritische vragen over EU 4.1 Contestatie van het Europees project Meer en meer twijfels bij publiek - Zie uitslag referenda, opkomst Europese verkiezingen, opkomst eurosceptische partijen, verzet tegen beleid (bv. Afschieten Bolkestein- richtlijn voor vrij verkeer van diensten), negatieve houding t.o.v. verdere uitbreiding - Ook hier kloof burger- politiek - ‘Blame it on Brussels strategie’ bij onpopulaire beslissingen 4.2 Een democratisch deficit EU meer/ minder democratisch? - Democratisch deficit is mythe: lidstaten nog altijd bron van democratische legitimiteit, belangrijke thema’s buiten schot Brussel Output democracy: weinig inspraak van bevolking, efficiënter beleid - Wél probleem: lidstaten hebben het voor het zeggen, verdere uitbreiding Europees parlement is nodig. Er bestaat geen Europees volk. Probleem? J. Habermas: niet erg – constitutioneel patriottisme, bestaan gezamelijke loyaliteit t.o.v. politieke waarden – ‘Europese publieke sfeer’ bij bevolking Meer sociaal Europa? Vnl. op nationaal niveau Regulatorische maatregelen: EU expertise vs. Herverdelende maatregelen: vnl. bevoegdheid lidstaten – EU heeft budget om aan herverdeling te doen → EU neoliberale of sociale koers? Governance benadering: EU sui generis politieke constructie – EU geen democratie volgens klassieke lijnen. Rol van substatelijke regio’s (Beieren, Vlaanderen,…) in Europese besluitvorming.. EU in dialoog met civiele samenleving

107

Besluitvorming zeer ingewikkeld in Europa, ook bv. rol van media

-

→ EU blijft unidentified political object: typische eigenheden Geen nationale staat Geen vrijblijvend samenwerkingsverbond

108

14 Internationale politiek Oerkrachten internationale politiek

1 Inleiding: internationale politiek in een geglobaliseerde wereld ‘Internationale betrekkingen’ Aparte wetenschappelijke discipline Ook politiek – in verband brengen met mens- en sociale wetenschappen = interacties, relaties tss staten (=bijzondere maatschappelijke organisaties met veel macht) MAAR Door Globalisering- mondialisering: veel meer dan interstatelijke relaties → Transnationale contacten met politieke relevantie tss multinationals, terreurorganisaties, IMF → Ook abstracte processen: migratie = studie van transnationale relaties waarbij de focus ligt op grensoverschrijdende interacties van allerlei aard MAAR te breed → Grensoverschrijdende interacties met politieke relevantie Eerder wereldpolitiek?

2 Internationale betrekkingen: drie Theoretische scholen Veelheid aan scholen, denkrichtingen en onderzoeksmethodes 2.1 Historische bronnen: realisten en liberalen/ idealisten Tegenstelling tss realisme en liberalisme/ idealisme Realisme Machiavelli ‘Il Principe’ e 15 E: Italiaanse stadstaten in onderlinge concurrentie  Belang van nationale veiligheid: eigenbelang en militaire kracht  Rationeel diplomatie spel van evenwichten en manoeuvres  Alleen macht telt, geen morele overwegingen  Staatsbelang staat centraal Ideologische- liberale traditie I. Kant ‘Zum Ewigen Friede’ Ontwerp van vredesverdrag voor Europa, als eerste stap naar wereldvrede  Vreedzame federatie van liberale republieken  Vrede is mogelijk  Soort internationaal recht waaraan alle staten zich houden R. Cobden  Oorlog wordt vnl. gevoerd vanuit handelsbelangen  Oppositie binnen land tegen oorlog vanuit handelsopzicht  Expansie handel zorgt voor toenemende contacten tss volkeren en meer wederzijds begrip → Vrijhandel bevordert de vrede en vrede bevordert de handel en rijkdom Toepassing (recent): democratic peace theory Democratie is in specifieke omstandigheden garantie voor vrede

109

→ Samenvatting liberale traditie: staten zijn in staat tot samenwerking op basis van aantal gemeenschappelijke waarden en ideeën -

Liberale traditie succesvol tot WOI/ jaren 30: te utopisch Opgang realistische traditie (H. Morgenthau) Opkomst neorealisme, neoliberalisme en constructivisme (hieronder besproken)

2.2 Realistische traditie Biljartmodel → Wereld is een gevaarlijke plek Zie WOI en II, momenteel lange periode van stabiliteit maar EU zal in toekomst als pudding ineen zakken, oorlog K. Waltz  

‘Theory of International Politics’

Nadruk op staten (en vnl. grootmachten) als belangrijkste eenheden. Weinig aandacht voor niet statelijke actoren en interne keuken van staten. Staten zijn ook rationeel. Internationaal systeem is anarchistisch. Er bestaat geen politiek op wereldvlak, VN beschermt niet → oorlog < T. Hobbes met ‘Leviathan’



Staten geobsedeerd door eigenbelang en nationale veiligheid → competitie tss staten. Economische macht in functie militaire macht Bv. VS met vitale belangen, zouden een land aanvallen zonder VN mandaat



→ Veiligheidsdilemma: bewapenen of niet? - Beveiligen tegen andere staten (defensieve maatregel) MAAR buurlanden zien dit als offensieve maatregel en zich ook gaat beveiligen - Niet beveiligen: kwetsbaar Belang van balance of power: macht roept tegenmacht op

Bv. Obama met nieuwe legerbasis in Australië: zo kan VS meer grip hebben in Pacifische Oceaan en tegenmacht van China.

2.3 Liberale traditie Spinnenwebmodel Niet politieke liberalisme, wel gelijkenissen → Samenwerking en vrede zijn mogelijk Ligt dichter bij realisme dan historisch liberalisme R. Keohane  



‘After Hegemony’

Meer nadruk op low politics (economische en culturele relaties) Vrijhandel en internationale interactie zorgen voor vrede (A. Smith, D. Ricardo) Zie economische interactie tss China en Japan – China en Taiwan Ook andere interacties: internet, reizen, wetenschappelijke uitwisseling Staten hebben eigenbelang en staan centraal. Internationaal systeem is anarchistisch (zie realisme) MAAR Ook belang van niet- statelijke actoren (pluralisme/ transnationalisme) → Complexe interdependentie door veelheid van kanalen die samenlevingen met elkaar verbinden Staten hebben gemeenschappelijke belangen hebben. Hiervoor richten staten internationale regimes op om samen dingen te doen (bv. Non- proliferatieverdrag, VN, IMF)

110

2.4 Constructivisme Nieuwe theorie jaren 90 → Ideeën sturen de wereldpolitiek mee 

Waarden, ideologieën, percepties en wetenschappelijke overtuigingen van belang Bv. Leert men uit geschiedenis? (Holocaust)

 

Belang van sociale interacties Sociale constructies: mensen beïnvloeden elkaar. ‘De waarheid’ is moeilijk bereikbaar voor mensen → menselijke constructie → Risico op self fulfilling prophecie Tomas theorema: If men define situations as real, they become real in their consequences Bv. Wat met 9/11 Verschillende visies - S. Huntington en clash of civilisations - Opstand van onderdrukte bevolking tegen Israël, GB en VS - Uit de hand gelopen extremisme → Enorme invloed  Belangen van staat is geen natuurgegeven. Definiëring is sociaal en politiek proces. Evolueert doorheen de tijd. Toepassing: waarom heeft het westen geïntervenieerd in Libië? 2011 Arabische Lente o.a. in Libië tegen regime Kadhaffi Kadhaffi niet opgezet met protest en kondigt bloederige repressie aan. Westen vreest burgerslachtoffers. → Opzetten van militaire operatie: coalitie onder VN mandaat – operationeel via NAVO Waarom intervenieert men?  Officiële verklaring: Responsibility to Protect (2005) beslissing op VN top, staten dienen hun burgers te beschermen, indien ze dit niet doen moet de internationale samenleving mensen beschermen eventueel via militaire operatie. Gaat in tegen soevereiniteit staat, Indien er 4 feiten plaatsvinden: genocide, oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en etnische misdaden. VN mandaat via VN Veiligheidsraad, maar China en R’land onthouding, dus ging door Opdracht: Luchtmachtcoalitie om Khadaffi te steunen MAAR ook actieve steun aan rebellen Te verklaren vanuit liberalisme en constructivisme Kritiek: spelen economische en geopolitieke belangen geen rol? - Libische olie - Westen wil munt slaan uit wederopbouw - VN Veiligheidsraad als vodje, staten nog steeds macht - Waar was men in O-Congo, Bahrein? - Rol van nakende verkiezingen in VS en Frankrijk Hier weer kritiek op: - Wrm doet een land als België mee? Geen economische of geopolitieke belangen? - Geen interventie in Syrië, land met veel etnische minderheden die Assat regime nodig hebben voor veiligheid.

111

3 Internationale betrekkingen: de actoren 3.1 Inleiding Verschillende types actoren 1) Individuen: politici en beleidsmakers die internationaal beleid sturen. Ondanks weinig interesse, toch belang van individuen (bv. Gorbatsjov) 2) Individuele staat 3) Internationaal systeem 3.2 Grootmachten Staten cruciaal in internationaal gebeuren Staten verschillen onderling van macht: grootmachten, middelgrote mogendheden en kleine staten (maar waar ligt grens? ) 19e E

5 grootmachten: GB, F’rijk, R’land, O’rijk-H’rije en Pruisen (Concert de l’Europe) → Balance of Power staat centraal KO Bipolair systeem: VS en R’land (ideologische tegenstelling) Na KO VS enige supermacht, maar langzaam aan weer evolutie naar multipolair systeem 3.3 Internationale organisaties Onderscheid o Breedte van terrein (economie, wind- en zonne-energie,…) o Wereldwijde vs. Regionale organisaties o Formele vs. Informele organisaties 3.4 De Verenigde Naties  Opgericht aan het einde van WOII  Doel: internationale vrede en veiligheid handhaven → Speelt belangrijke rol bij ontwikkelen en codificeren van internationaal recht en relaties tss noord en zuid  Universeel karakter (192 landen), maar blijft intergouvernementeel 3.4.1 De Veiligheidsraad → Handhaving van internationale vrede en veiligheid 

Samenstelling: 15 leden (10 niet permanente, 5 permanente: GB, VS, F’rijk, China en R’land met vetorecht)  Verantwoordelijk voor internationale vrede en veiligheid: bevoegd voor conflicten in hele wereld, kan ook militair optreden VN vredesmachten: inzetten van blauwhelmen (systeem van collectieve veiligheid) Veel kritiek - Samenstelling raad: permanente leden kunnen alles blokkeren, geeft niet huidige machtsverhoudingen in wereld weer, oververtegenwoordiging van Europa - Willekeurig karakter van beslissingen (zie wel tussenkomst in Libië, niet in Syrië) → staten veel macht - Beslissingen zijn compromissen en zijn onvoldoende krachtdadig 3.4.2 De Algemene Vergadering 192 leden zetelen met elk één stem MAAR bevoegdheid zeer beperkt: enkel adviserende rol

112

3.4.3 Het Internationaal Gerechtshof Gerechtelijke arm van VN Vijftien rechters - Oordeelt in geschillen tss staten - Verleent juridisch advies 3.4.4 De sociaal-economische raad Coördinatiecentrum voor economisch en sociaal programma VN MAAR amper invloed 3.4.5 Het VN secretariaat Secretaris Generaal wordt om de 5 jaar verkozen, afkomstig uit kleinere staat 3.4.6 De Verenigde naties: toepassing van de theoretische kaders Realisme Veiligheidsraad - Grootmachten permanente zetel en vetorecht → Macht nog steeds belangrijk, - Lidstaten beslissen → Er bestaat geen hoger orgaan Liberalisme VN als samenwerking tss staten Constructivisme Organisatie heeft aantal normen, waarden en draagt bij tot interpretatie van waarden en normen 3.5 De Noord-Atlantische Verdragsorganisatie ° 1949: oorspronkelijk leden W-Europa en N-Amerika Na val Muur kwamen er ook landen uit C- en O-Europa bij Context van KO: tegenstelling tss oost en west SU en bondgenoten in Warschaupact   

Aanval op grondgebied van lid wordt gezien als aanval op alle landen (defensief bondgenootschap- collectieve defensie) Regionale organisatie Uitgebouwd institutioneel kader

Soms ook opdrachten voor VN Realisme Balancing: VS bedreigd door SU MAAR wrm is NAVO blijven bestaan na KO? (interne cohesie minder als vroeger) Liberalisme Lidstaten hebben veel geïnvesteerd in NAVO Constructivisme Uitbreiding NAVO door gemeenschappelijke waarden 3.6 Het internationaal monetair fonds

113

° Bretton Woods, 1944 Vaste wisselkoers met dollar, einde 1971 Sindsdien: financiële steun aan (O)landen in problemen zodat ze economisch kunnen hervormen MAAR te grote sturing vanuit westen, sindsdien minder populair. Weer succes met economische crisis van 2008 3.7 Informele landenclubs G8: °1975 Groep van 8 rijkste industrielanden (VS, D’land, F’rijk, GB, Japan, R’land, Canada, Italië maar westersgezind) De GB komt jaarlijks bijeen. Persoonlijke verstandhouding tss leiders, wederzijds begrip dat beslissingen maken helpt. MAAR - G8 leven hun engagementen niet altijd na - G8 heeft geen democratische legitimiteit – niet leden prefereren klassieke instellingen - Samenstelling is niet actueel, China zit er niet in → oprichting van G20 G20: °1999, sinds 2008 top op leidersniveau MAAR - Ook problemen met implementatie - Gebrekkig democratisch gehalte

4 Uitleiding: waarover gaat het in internationale politiek? -

Relaties tss staten en vnl. grootmachten Transnationale contacten met politieke relevantie

114

En tot slot: the end Examen o Algemene vragen o 10 termenvragen o Actuavragen (kennen tot 24u examen) Vbn: Bespreek en vergelijk de klassieke integratietheorieën? Bespreek en Vergelijk de Europese instellingen? Schets de theorievorming rond Europese belangengroepen? Vergelijk de huidige BHV regeling met deze in het Vlinderakkoord? Bespreek de huidige regeling van de senaat met deze in het Vlinderakkoord? Termen: padafhankelijkheid, Multi-levelgovernement, Kopenhagencriteria

Veel blablabla en

‘we do give a shit’

115