Pluricentrisme in de taal en cultuur van de Lage Landen

Faculteit Letteren & Wijsbegeerte

Pauline Van Daele

Pluricentrisme in de taal en cultuur van de Lage Landen Over de (a)symmetrische verhouding tussen het BelgischNederlands en het Nederlands-Nederlands

Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de taal- en letterkunde Nederlands – Spaans Promotor: Prof. Dr. Johan de Caluwe 2012-2013

ii

Voorwoord

Een masterproef is een onderzoek waar meestal veel werk in kruipt, maar dat vaak slechts door enkele geïnteresseerden gelezen wordt. Met de keuze voor een erg actueel onderwerp hoop ik echter dat deze studie verschillende neerlandici kan boeien en zo een nuttige bijdrage kan leveren aan het huidige onderzoek naar de Nederlandse taal en cultuur. Ook voor beleidsorganisaties als de Nederlandse Taalunie en de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland is dit werk ongetwijfeld een interessante bron van informatie. Met deze studie tracht ik dan ook die organisaties aan te spreken en ook daar een nieuwe kijk te brengen op het debat over het Nederlands als een pluricentrische taal. Voor ik echter verslag kan doen van dit onderzoek, zijn er enkele personen die ik graag zou bedanken voor hun hulp of medewerking hieraan. In de eerste plaats is dat mijn promotor, Prof. Dr. Johan de Caluwe. Van de keuze van het onderwerp voor dit onderzoek tot de indeling van de voeten eindnoten kon ik steeds met al mijn vragen bij hem terecht. Na het schrijven van deze Masterproef kan ik dan ook terugblikken op een aangename samenwerking. Als taalkundige was het niet altijd gemakkelijk om ook de meer culturele domeinen van onze maatschappij correct te beschrijven. Daarom wil ik verder iedereen bedanken die mij bronnen heeft aangereikt of informatie heeft verschaft om dit onderzoek uit te voeren, vooral de redacteurs van verschillende Vlaamse en Nederlandse (literaire) tijdschriften die ingingen op mijn mails met vragen over hun magazines. Daarnaast bedank ik ook mijn ouders en familie, in het bijzonder mijn moeder, voor de kritische noot en het verbeterwerk en mijn zus, voor de vrolijke noot. Ten slotte wil ik ook Sam bedanken, op wie ik gedurende deze periode, zoals altijd, steeds kon rekenen.

iii

Lijst van Tabellen

Tabel 3—1 Cijfers boekenverkoop fictie in Vlaanderen en Nederland Tabel 3—2 Cijfers boekenverkoop non-fictie in Nederland en Vlaanderen Tabel 3—3 Vlaamse en Nederlandse uitgeverijen in de Vlaamse en Nederlandse Boekenverkoop top-10's Tabel 3—4 Top 10 opgevraagde boekverslagen 2011/2012 op www.scholieren.org Tabel 3—5 Onderzochte tijdschriften Tabel 3—6 Resultaten symmetrie onderzochte literaire tijdschriften Tabel 4—1 bezoekersaantallen remakes o.b.v. cijfers van VAF, NVB en NVF 2011 Tabel 5—1 Nederlandstalige nummers tussen eerste 200 van top-1000 Q-Music NL 2008 en top-1000 Q-Music BE 2008 Tabel 5—2 Nederlandstalige nummers tussen de 500 eerste nummers van de top-1000 MNM (2011) en de top-1000 Radio Veronica (2012) Tabel 6—1 aantal Nederlandse voorstellingen in België, verdeeld naar discipline. (van den Berg 2005:2) Tabel 6—2 Populairste Vlaamse cabaretiers/comedians in Nederland 2003-2004 en 20042005 (Devos en Schoemaker 2005b:21) Tabel 7—1 Aanbod Nederlandse tijdschriften in Standaard Boekhandel Eeklo op 5 april 2013

38 40 42 46 52 53 59 65 66 75 79 90

v

Inhoudstafel

Inleiding

.......................................................................................................................................... xi

Deel 1 Opzet en Methodologie ................................................................................................................................................1 1

Opzet ................................................................................................................................. 2

1.1 1.2

Pluricentrisme ..................................................................................................................................... 2 Het Nederlands als pluricentrische taal .......................................................................................... 3 1.2.1 Ontstaan van pluricentrisme in de Nederlanden............................................................. 5

1.3

Dominante en niet-dominante variëteiten ..................................................................................... 8 1.3.1 Factoren die dominantie bepalen ....................................................................................... 8 1.3.2 Attitudes ............................................................................................................................... 10

1.4

Omgaan met pluricentrisme............................................................................................................ 11 1.4.1 Taalbeleid ............................................................................................................................. 11 1.4.2 Vlaams-Nederlandse organisaties .................................................................................... 12

2 2.1 2.2 2.3

Methodologie ................................................................................................................. 15 Onderzochte domeinen .................................................................................................................... 15 Onderzoeksmethode(s) .................................................................................................................... 16 Beperkingen ....................................................................................................................................... 17 2.3.1 Een taalkundig perspectief ................................................................................................ 17 2.3.2 Een Vlaams perspectief ...................................................................................................... 18

Deel 2 Onderzoek en resultaten........................................................................................................................................... 19 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2 2.1 2.2 2.3

Codificering .................................................................................................................... 20 Lexicologie.......................................................................................................................................... 20 Spelling ............................................................................................................................................... 24 Grammatica ........................................................................................................................................ 25 Taaladvies ........................................................................................................................................... 26 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 29 Taalwetenschappelijk onderzoek ................................................................................ 31 Corpora ............................................................................................................................................... 31 Projecten ............................................................................................................................................. 33 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 36

vii

3

Literatuur ........................................................................................................................ 37

3.1

Boekenverkoop .................................................................................................................................. 37 3.1.1 Fictie ...................................................................................................................................... 38 3.1.2 Non-fictie .............................................................................................................................. 39 3.1.3 Auteurs .................................................................................................................................. 40

3.2

Uitgeverijen ........................................................................................................................................ 41 3.2.1 Fictie ...................................................................................................................................... 42 3.2.2 Non-fictie .............................................................................................................................. 44

3.3

Lectuurlijsten ..................................................................................................................................... 45 3.3.1 Vlaanderen ........................................................................................................................... 45 3.3.2 Nederland ............................................................................................................................. 46 3.3.3 Vlaanderen vs. Nederland .................................................................................................. 47

3.4 3.5 3.6 3.7 3.8

Literaire prijzen ................................................................................................................................. 47 Canonisering ...................................................................................................................................... 49 Literaire tijdschriften ....................................................................................................................... 51 Literaire evenementen ..................................................................................................................... 54 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 56

4 4.1 4.2 4.3 4.4 5 5.1 5.2 5.3 5.4 6 6.1 6.2 6.3 6.4 7 7.1 7.2 7.3 8 8.1 8.2 8.3

viii

Film .................................................................................................................................. 57 Coproducties ...................................................................................................................................... 57 Remake of origineel?......................................................................................................................... 58 Nasynchronisatie ............................................................................................................................... 60 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 61 Muziek ............................................................................................................................. 62 Belpop/Nederpop .............................................................................................................................. 63 Schlagers ............................................................................................................................................. 67 Hiphop ................................................................................................................................................. 69 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 70 Podiumkunsten............................................................................................................... 72 Theater ................................................................................................................................................ 72 Cabaret/Comedy ................................................................................................................................ 77 Musical ................................................................................................................................................ 80 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 82 Geschreven pers ............................................................................................................. 84 Kranten................................................................................................................................................ 84 Tijdschriften ....................................................................................................................................... 86 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 91 Audiovisuele media ........................................................................................................ 92 Radio .................................................................................................................................................... 92 Televisie .............................................................................................................................................. 93 Gedeelde markt? ................................................................................................................................ 95

Deel 3 Conclusies en interpretatie ......................................................................................................................................97 1

Symmetrie en asymmetrie............................................................................................ 99

2

De Belgisch-Nederlandse situatie............................................................................... 102

2.1 2.2

De onderzochte domeinen ............................................................................................................. 102 Belgisch-Nederlandse autonomie ................................................................................................. 106

Besluit .................................................................................................................................................................................... 108 Bibliografie............................................................................................................................................................................ 110 Pluricentrisme ................................................................................................................................. 110 Codificering ...................................................................................................................................... 112 Taalwetenschappelijk onderzoek ................................................................................................. 113 Literatuur ......................................................................................................................................... 113 Film .................................................................................................................................................... 115 Muziek ............................................................................................................................................... 116 Podiumkunsten................................................................................................................................ 116 Geschreven Pers .............................................................................................................................. 118 Audiovisuele media ......................................................................................................................... 118 Eindnoten ............................................................................................................................................................................ 118 Bijlagen .............................................................................................................................................................................. 123

ix

x

Inleiding

“Bomma heeft in de solden zwarte pens, salami en botten gekocht. Het was een ander paar mouwen om nog fruitsap, kipkap en fondant te vinden.” Deze zin werd in het Radio 1 programma Hautekieti voorgelegd aan een testpanel Nederlanders, die er maar weinig van leken te begrijpen. De zin staat dan ook vol met typisch Belgisch-Nederlandse woorden, die in Vlaanderen algemeen gangbaar zijn, maar over de grens nauwelijks gebruikt worden. Buiten een paar duizend woorden die we niet, of op een andere manier gebruiken, bestaan er nog wel een aantal verschillen tussen het Nederlands dat in Vlaanderen wordt gesproken en het Nederlands dat in Nederland te horen is. Het fonologische accent valt daarbij uiteraard het meeste op, maar ook aan de positie van het werkwoord in de zin of aan de manier van woordvorming, kan je soms teksten uit beide regio’s herkennen. Zo zal een Vlaming eerder zeggen dat hij die stommerik nog eens moet opbellen, terwijl een Nederlander die stommerd nog eens op moet bellen (De Caluwe, 2000:52). Vroeger was de taalpolitiek in Vlaanderen er steevast op gericht deze eigenheden te bannen uit het Vlaamse taalgebruik en dat daarentegen te modelleren naar de Nederlandse standaardtaal. Sinds enkele jaren echter worden dergelijke NoordZuid verschillen niet alleen aanvaard maar ook erkend als volwaardige varianten. In de Nederlandse taalkunde heeft men het dus meer en meer over pluricentrisme of twee Nederlandsen, die weliswaar niet als twee verschillende talen, maar wel als twee verschillende variëteiten van één taal worden beschouwd. Ook de Nederlandse Taalunie, het gemeenschappelijke taalbeleidsorgaan van de Vlaamse en de Nederlandse overheid, onderschrijft die pluricentrische visie op het Nederlands: Net zoals dat in andere taalgebieden het geval is, is er ook in het Nederlandse taalgebied op het vlak van de standaardtaal sprake van variatie die nationaal gebonden is. […]Die verschillende woorden, vormen, constructies, uitspraakkenmerken kunnen dan aangeduid worden resp. als Belgisch Nederlands (d.i. behorend tot de Nederlandse standaardtaal zoals die in het Belgische staatsverband - niet alleen in Vlaanderen, maar ook in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest gebruikt wordt in het publieke domein 3) en Nederlands Nederlands (d.i. behorend tot de Nederlandse standaardtaal zoals die in Nederland gebruikt wordt in het publieke domein). In deze terminologie komt goed de eenheid in verscheidenheid tot uitdrukking. (Zie: <www.taalunie.org>, Werkgroep Variatiebeleid van de Raad voor Nederlandse Taal en Letteren, mei 2003)

Sinds de opkomst van het begrip pluricentrisme in de Nederlandse taalwetenschap en het taalbeleid, is de meeste aandacht steeds uitgegaan naar het oplijsten van de talige verschillen tussen

xi

het BN en het NN en het onderzoek naar de status ervan. Twee (of meer) taalvariëteiten mogen dan immers pluricentrisch zijn, dat wil niet zeggen dat bijvoorbeeld de acceptatie en de status van de talige varianten uit de verschillende regio’s dezelfde is. Bij talen met meerdere normverspreidende centra, wordt één daarvan steeds beschouwd als het dominante centrum, met daarrond een ander of enkele secundaire niet-dominante centra. Die relatie tussen dominante en niet-dominante variëteiten wordt daarom vaak beschreven in termen van (a)symmetrie en wekt veel belangstelling binnen het onderzoek naar pluricentrisme. Voor het BN en het NN werd de verhouding al vastgesteld door Muhr (2012:34), die het NN beschouwt als de dominante en BN als de nietdominante variëteit, maar dan wel met een vrij hoge status. Muhr baseert zich daarvoor op verschillende factoren, waarbij opnieuw vooral de talige verschillen en de acceptatie en status ervan een belangrijke rol spelen. In de meest recente literatuur over dit onderwerp, lanceert taalkundige Johan de Caluwe (2013) echter een nieuwe insteek in dit soort pluricentrische onderzoek. Om een correcter beeld te krijgen van de relatie tussen de Vlaamse en de Nederlandse taalgemeenschap acht hij het noodzakelijk “verder [te] kijken dan het woordenboek of de grammatica” (De Caluwe 2013:47). Het idee dat hier voorgesteld wordt is dat om de status van beide variëteiten na te gaan, we niet enkel de relatie tussen Vlaanderen en Nederland moeten onderzoeken op het taalkundige domein, maar op alle taalgerelateerde domeinen. Bijvoorbeeld: ‘wat doen we samen, wat doen we apart?’, ‘kijken we naar elkaars tv-programma’s?’, ‘lezen we dezelfde tijdschriften?’, ‘zetten we elkaars auteurs op de lectuurlijsten van onze scholieren?’, enz. Het spreekt tenslotte voor zich dat taalvariëteiten met een eigen culturele productie en een eigen mediamarkt een andere status hebben dan taalvariëteiten die daarvoor volledig afhankelijk zijn van de dominante taalgemeenschap. De opzet van deze scriptie bestaat er dan ook in om deze nieuwe, brede onderzoeksmethode toe te passen op de VlaamsNederlandse situatie. In een inleidend hoofdstuk gaan we daarvoor eerst dieper in op het concept pluricentrisme, de dominantie van het NN en het taalbeleid in Vlaanderen en Nederland. Daarna wordt de methode van het onderzoek toegelicht en wijzen we tevens op enkele problemen en beperkingen. In een tweede deel wordt de relatie onderzocht tussen Vlaanderen en Nederland in verschillende domeinen uit de taalkunde, cultuur en media van beide regio’s. Die resultaten worden in een derde gedeelte toegelicht en waar mogelijk ook verklaard. In een beknopt besluit formuleren we uiteindelijk de belangrijkste vaststellingen van deze studie.

xii

Deel 1 Opzet en Methodologie

1

1

Opzet

In dit onderzoek proberen we een nauwkeurig inzicht te krijgen in de relatie tussen het BN als nietdominante variëteit en het NN als dominante variëteit van het Nederlands. We vertrekken daarbij niet van een strikt taalkundige invalshoek, maar bestuderen de verhouding tussen beide landen op alle taalgerelateerde domeinen. Binnen die domeinen gaan we na of Vlamingen en Nederlanders samenwerken, hun eigen producten en diensten creëren of (volledig) afhankelijk zijn van elkaars producten. Op basis van die resultaten formuleren we een genuanceerd antwoord op de vraag hoe (a)symmetrisch de relatie tussen beide taalgemeenschappen werkelijk is, rekening houdend met ook niet strikt taalkundige factoren. Vanuit het perspectief van de niet-dominante taalgemeenschap (BN) focussen we daarbij vooral op de mate waarin deze wel of niet afhankelijk is van dominante NN talige producten en diensten. Voor we ingaan op de methode van dit onderzoek en de eigenlijke resultaten, dienen termen als pluricentrisme, dominantie en (a)symmetrie eerst verder te worden uitgediept. Daarom schetsen we in dit eerste hoofdstuk een theoretische achtergrond van het onderzoek naar pluricentrisme (1.1), het Nederlands als pluricentrische taal (1.2), dominante en niet-dominante variëteiten (1.3) en het taalbeleid in Nederland en Vlaanderen (1.4).

1.1

Pluricentrisme

Met betrekking tot de standaardisatie van talen, introduceert William Stewart in 1968 de termen ‘polycentrisme’ en ‘monocentrisme’ (1968:534). Een taal kent een monocentrische standaardisering wanneer er slechts één universele norm bestaat. Bestaan er tegelijkertijd meerdere centra van waaruit meerdere normen van één taal worden verspreid, dan spreekt Stewart van polycentrisme, met het ontstaan van verschillende nationale variëteiten als gevolg. Een tiental jaar later verdiept Heinz Kloss deze theorie met begrippen als bi-, pluri-, poly- en multicentrisme (1978:66), volgens het aantal inter-agerende centra van een taal. Een pluricentrische taal is een taal met meer dan één centrum, terwijl een polycentrische taal meer dan drie centra telt. Belangrijker dan Kloss’

2

kwantitatieve indeling is echter diens kwalitatieve definiëring van de twee noodzakelijke eigenschappen die van een taal een nationale variëteit maken: Abstand (genoeg eigen linguïstische kenmerken) en Ausbau (codificering en functionaliteit). Toch komt het onderzoek rond pluricentrisme pas echt van de grond met de studies van Michael Clyne over het Australisch Engels en het Oostenrijks Duits1, twee nationale variëteiten van het Engels en het Duits die deze taalkundige zelf beheerst. Clyne gebruikt de term pluricentrisme om talen aan te duiden die vanuit verschillende centra aangestuurd worden – ongeacht het aantal – waardoor er meerdere nationale variëteiten van die taal ontstaan, met elk hun eigen normen. Australië, het Verenigd Koninkrijk en De Verenigde Staten zijn bijvoorbeeld enkele van de vele centra van waaruit het Engels zich ontwikkelt in de nationale variëteiten Australisch Engels, Engels Engels en Amerikaans Engels, met elk enkele eigen fonologische, lexicale en grammaticale kenmerken. Talen hoeven overigens niet sterk van elkaar te verschillen om als nationale variëteiten te worden beschouwd. Clyne wijst erop (1992 in Muhr 2012:25) dat de afwijkingen tussen talen erg gering kunnen zijn, als ze maar functioneren “in means of identity building”, om sprekers van een nationale variëteit te verenigen en te identificeren als behorende tot een bepaalde gemeenschap, of net als niet behorende tot die gemeenschap. Naast de relatie tussen taal en identiteit staat de relatie tussen taal en macht centraal in het werk van Clyne. Talen kunnen pluricentrisch zijn en als verschillende variëteiten van elkaar beschouwd worden, ze genieten daarom niet allemaal dezelfde ‘status’. De nationale variëteiten kunnen immers, afhankelijk van allerlei verschillende factoren (infra) dominant of niet-dominant zijn, een relatie die Clyne (1992:454 in Muhr 2012:26) asymmetrisch noemt: Almost invariably, pluricentricity is asymmetrical, i.e., the norms of one national variety (or some national varieties) is (are) afforded a higher status, internally and externally, than those of the others.(Clyne, 1992:454 in Muhr 2012:26)

1.2

Het Nederlands als pluricentrische taal

Nederlands is een officiële taal in Nederland, België, Suriname en de Nederlandse Antillen.2 De Nederlandse Taalunie erkent de variëteiten Nederlands-Nederlands (NN), Belgisch Nederlands (BN)

1

Language and Society in the German speaking countries (1984) en Pluricentric Languages. Differing norms in different Nations (1992)

2

De Nederlandse Antillen zijn echter nog steeds een deel van het Koninkrijk Nederland.

3

en Surinaams Nederlands. Dat het Nederlands ook een Zuid-Afrikaanse nationale variëteit zou kennen, is volgens Geerts (1992:71-72) een oude opvatting die nog door weinigen gesteund wordt. In Zuid-Afrika wordt vandaag geen Afrikaans-Nederlands maar (onder meer) Afrikaans gesproken, een dochtertaal van het Nederlands die ondertussen is uitgegroeid tot een autonome en zelfstandige cultuurtaal.3 In dit onderzoek naar het pluricentrische karakter van het Nederlands, zullen we ons enkel richten op de relatie tussen het NN en het BN en het Surinaams-Nederlands buiten beschouwing laten. De status van het BN als een nationale variëteit van het Nederlands lijkt bovendien ook niet onbetwist. In een artikel uit 1992 wijst Geerts op de mogelijkheid om het Nederlands gesproken in Vlaanderen, het Vlaams, als een autonome taal te beschouwen: Since the Flemish are an (almost) independent people and since Flanders is an (almost) independent country, why then should Flemish not only be a language alongside French and German in Belgium, but also a language alongside French, German, English (et cetera) and Dutch? (Geerts, 1992:82)

Volgens Geerts zijn dus ook een heleboel Vlamingen “who do not accept a pluralistic view of Dutch” te vinden voor het Vlaams als autonome taal in plaats van als variëteit van het Nederlands. Dit gevoel zou niet enkel gevoed worden door linguïstische factoren (verschillen tussen BN en NN) maar ook door nationalistische argumenten zoals de gedeeltelijke politieke onafhankelijkheid van Vlaanderen. Toch gaan we in deze studie uit van een pluricentrische visie op Nederland en Vlaanderen, zoals ook Muhr (2012:30) dat doet in zijn overzicht van pluricentrische talen.4 Het Nederlands voldoet aan de vijf criteria die Muhr (2012:29-30) vooropstelt als noodzakelijke kenmerken van pluricentrische talen. (1) Het Nederlands wordt gesproken in twee naties, Nederland en Vlaanderen, die fungeren als “interacting centres”5, waarvoor de vele voorbeelden van interactie tussen de Vlaamse en NoordNederlandse culturele markten verder in dit onderzoek als afdoende bewijs kunnen gelden. (2) Het BN en NN worden verder door voldoende fonologische, grammaticale en lexicale verschillen gekenmerkt om verschillende variëteiten te vertegenwoordigen en ook aan het tweede criterium van Abstand te voldoen. (3) Daarnaast heeft het Nederlands zowel in België als in Nederland een officiële status en kunnen de variëteiten geenszins beschouwd worden als kleine minderheidstalen. (4) In tegenstelling tot de visie van Geerts (2012), lijkt het vierde criterium van de aanvaarding van pluricentrisme door de taalgemeenschap ons niet problematisch, niet in Nederland, noch in België.

3

Verdoolaege en Van Keymeulen (2010:1)

4

Non-dominant varieties of pluricentric languages. Getting the Picture, 2012

5

Clyne (1992:1) in Muhr (2012:19)

4

(5) De nationale variëteiten markeren ten slotte twee sociale identiteiten, een Nederlandse en een Vlaamse en hebben eigen normen, die zeker niet altijd maar toch gedeeltelijk gecodificeerd zijn (infra). Aangezien het Nederlands voldoet aan al deze criteria, rekenen Muhr (2012) en Clyne (1992) het Nederlands tot de groep van pluricentrische talen, met onder meer het Duits, Engels, Frans, Spaans, Arabisch, Chinees, enz. Dit is echter geen homogene groep. Pluricentrische talen verschillen onderling vooral in de mate van erkenning, de status en de codificering van de varianten. Muhr (2012:34) deelt het Nederlands in bij de talen waarbij het pluricentrisme erkend wordt door “the mother-variety” (i.e. NN) en waarbij ook de kleinere variëteiten (i.e. BN) in zekere mate gecodificeerd zijn. De codificering van het BN als aparte norm kent lang niet de omvang van het NN, maar de parallelle labeling als NN en BN in enkele recente woordenboeken (Prisma Handwoordenboek, ANW) kan gezien worden als een belangrijke aanzet hiertoe. Verder sluit het Nederlands aan bij de categorie van talen waarbij de kenmerken van de nationale variëteiten moedwillig gebruikt worden door de sprekers ervan. Een stap die nog niet ondernomen is – maar volgens Muhr (2012:34) is dat nog in geen enkele pluricentrische taal het geval – is het bewust maken van de verschillen tussen BN en NN in het onderwijs binnen de Nederlandse taalgemeenschap.

1.2.1

Ontstaan van pluricentrisme in de Nederlanden

Dat het Nederlands een pluricentrische taal is, mag nu duidelijk zijn. Maar hoe is dat pluricentrisme historisch gegroeid en waarom spreken we niet allemaal gewoon één Nederlands? De Noord-Zuidtegenstellingen in ons taalgebied lopen ongeveer gelijk met de rijksgrens tussen België en Nederland, zoals die werd bepaald in 1830. Die grens komt dan weer grotendeels overeen met de grens tussen de Spaanse Nederlanden en de Verenigde Provinciën, vastgelegd in het Verdrag van Münster in 1648. Dit verdrag maakte niet alleen een einde aan de Tachtigjarige Oorlog van de Nederlanden tegen Spanje, maar leidde ook tot de splitsing van onze gebieden (Devos 2000:70-71). Het Zuiden werd opnieuw ingelijfd door de Spaanse bezetters, terwijl het Noorden een nieuw tijdperk inging als onafhankelijke republiek. Dat had grote gevolgen voor de ontwikkeling van de standaardtaal (Van der Sijs 2009:246-277). In het Noorden nam de ontwikkeling van de Nederlandse standaardtaal een hoge vlucht met Holland als toonaangevende centrum. Het Zuiden ging al die tijd gebukt onder een anderstalige elite met lange tijd enkel het Frans als officiële taal. Na de scheiding van de Nederlanden bestond er namelijk nog nauwelijks talige interactie tussen deze twee delen van het Nederlandse taalgebied, waardoor het Nederlands in het Zuiden enkel te horen was in de vorm van talrijke dialecten en niet als gestandaardiseerde cultuurtaal zoals in het Noorden. Ook schriftelijk werd het Nederlands nog wel gebruikt, maar op vlak van het bestuur bleef de taal bijvoorbeeld slechts beperkt tot het lokale niveau. De Franse georiënteerdheid bleef in onze 5

gewesten aanslepen en werd zelfs nog versterkt toen de Zuidelijke Nederlanden rond 1795 in Franse handen vielen. Onder leiding van Napoleon werden nog een aantal extra anti-Nederlandse maatregelen doorgevoerd zoals bijvoorbeeld het verbod op Nederlandse opschriften op officiële gebouwen uit 1806 (Van der Sijs 2009:262). Het zag er in die tijd dus steeds slechter uit voor het Nederlands in Vlaanderen. Daar kwam opnieuw verandering in toen Willem I het gebied na de val van Napoleon weer even verenigde met het Noorden. Van 1814 tot 1830 werd door Willem I in de nieuwe staat, het Koninkrijk der Verenigde Nederlanden, een sterke pro-Nederlandse taalpolitiek gevoerd. Het Nederlands werd de officiële taal in heel het rijk en ook in het onderwijs werden verwoede pogingen gedaan om Vlaanderen te (her)nederlandiseren. Hoewel het regime ook een nieuwe generatie Vlaamse intellectuelen voortbracht, werd de taalpolitiek van Willem I toch verworpen door de verfranste elite en wist het Nederlands in Vlaanderen ook nu niet het prestige van het Frans te evenaren. Pas na de Belgische onafhankelijkheid in 1830 kwamen, vooral vanuit de Vlaamse Beweging, in het Zuiden krachtige stemmen op voor een Nederlandse cultuurtaal, uit frustratie tegenover het dominante Frans van de burgerlijke elite. Als voorbeeld voor die cultuurtaal werd uiteindelijk het gestandaardiseerde Nederlands uit het Noorden gekozen en niet de inheemse dialecten (Janssens en Marynissen 2005:137). Na het ontstaan van die rijksgrens in 1830 en de officiële erkenning van het Nederlands in Vlaanderen, hebben er zich in de Nederlandse cultuurtaal uit het Noorden en het Zuiden een aantal ontwikkelingen voorgedaan, die de nieuwe rijksgrens nooit zijn overgestoken en de Nederlandse standaardtaal in de twee gebieden een eigen ‘kleur’ hebben bezorgd. Die noordelijke vernieuwingen werden vooral gestuurd vanuit Holland en waren talrijker dan de zuidelijke vernieuwingen, gestuurd vanuit Brabant. Bij de Brabantse vernieuwingen gaat het om kenmerken die zich via de zogenaamde Brabantse expansie over Vlaanderen hebben verspreid, maar nooit het Noorden hebben bereikt. Een voorbeeld op lexicaal vlak dat zich blijvend heeft doorgezet is de vervanging van de Vlaamse endogene vorm ham door het Brabantse en ondertussen veralgemeende hesp. Eén van de bekendste Hollandse innovaties die dan weer in Vlaanderen ontbreekt, is de verscherping van de anlautende stemhebbende spiranten zoals in “feel” en “sulke” in plaats van “veel” en “zulke”.6 Het feit dat het Nederlands in het Noorden er vandaag anders uitziet, en vooral ook anders klinkt dan in het Zuiden, is dus toe te schrijven aan het functioneren van de rijksgrens als een taalgrens voor ‘jongere’ Hollandse en Brabantse innovaties.

6

6

v, z, g > f, s, ch in de anlaut

Dat de Belgisch-Nederlandse rijksgrens op deze manier functioneert, wordt in de hand gewerkt door een aantal factoren die met onze bovengenoemde taalgeschiedenis te maken hebben. Om te beginnen zijn België en Nederland verschillende naties, met elk historisch gezien hun eigen georiënteerdheid. Terwijl het Noorden zich steeds kon richten naar een taaleigen centrum, het Hollands, moest het Zuiden het lange tijd stellen met een taalvreemd centrum, het Frans. Dit zorgde ervoor dat de Franse invloed in het Zuiden veel dieper is doorgedrongen dan in het Noorden, maar bovendien dat de standaardtalige norm in Vlaanderen niet ondersteund wordt door de hogere lagen van de bevolking.7 Daarenboven liet de late standaardisering van het Nederlands in Vlaanderen veel meer ruimte voor een sterke dialecttraditie. De invloed daarvan op de Belgisch-Nederlandse standaardtaal wordt onder meer door Van Keymeulen (2012) beschouwd als tweede factor van divergentie tussen Noord en Zuid. Ten derde werkt de Brabantse expansie in het Zuiden als een doorgeefluik voor dialectkenmerken naar de standaardtaal van heel het zuidelijke Nederlandse taalgebied (Janssens en Marynissen 2005:155). De Brabantse expansie is uitsluitend Belgisch en tast het NN zelden tot nooit aan. Ten slotte bestaan er sterke attitudeverschillen tussen Vlamingen en Nederlanders. Door de late standaardisering van onze gebieden en de doorgedreven top-down manier waarop dat gebeurde (ABN-acties) hebben Vlamingen nog steeds last van een talig kleine broertje-complex tegenover de noordelijke norm. Dit leidt volgens De Caluwe (2000:55) dikwijls tot taalonzekerheid, frustratie en de gedachte dat de Vlamingen die Noord-Nederlandse norm wordt opgedrongen. Volgens Geerts echter (1992:86), staat de noordelijke taalgemeenschap vrij onverschillig tegenover het taalgebruik in Vlaanderen. Toch heeft dit alles tot gevolg dat de Vlaamse taalgemeenschap niet zomaar bereid is alles over te nemen van de noorderburen en er niet altijd een pro-Nederlandse attitude op nahoudt. Hoewel we zeker ook elementen van convergentie in acht nemen, zoals bijvoorbeeld de toenemende mobiliteit, lijkt de werking van deze factoren nog niet meteen te veranderen, waardoor de rijksgrens ook in de toekomst als taalgrens zal blijven functioneren tussen twee nationale variëteiten.

7

zie onderzoek naar Tussentaal zoals bijvoorbeeld Plevoets (2009)

7

1.3

Dominante en niet-dominante variëteiten

Zoals reeds aangehaald door Clyne is de relatie tussen de verschillende natiolecten8 meestal asymmetrisch. Dat wil zeggen dat één van de variëteiten als dominant wordt beschouwd, of als primair normverspreidend centrum, terwijl de andere de niet-dominante variëteit is of het secundaire normverspreidende centrum9. Volgens Muhr (2012:35) is deze relatie gebaseerd op de “power-relation” tussen de naties waarin de taal gesproken wordt. Die ‘power-relation’ is uiteraard een verzamelnaam voor meerdere factoren die de dominantie van een variëteit verklaren, waarvan we er hier een paar kort opsommen. Toegepast op de Nederlandse taalsituatie blijkt dan duidelijk dat het NN de dominante variëteit is en het BN de niet-dominante.

1.3.1

Factoren die dominantie bepalen

Hieronder sommen we kort enkele factoren op die de dominantie (of juist niet) van een taalvariëteit kunnen bepalen en van toepassing zijn op het BN en het NN: (1) Een eerste objectief en belangrijk criterium is de demografie. Het Nederlands is de moedertaal van de ruim zestien miljoeni inwoners van Nederland. België beschikt daarentegen over drie officiële talen, waarvan het BN de grootste is, maar toch slechts van ruim zes miljoen Belgen de moedertaal is. Het Nederlands heeft dus gewoon meer sprekers in Nederland dan in Vlaanderen. (2) Ook de taalgeschiedenis speelt volgens De Caluwe (2013:46) een belangrijke rol. Door de dominantie van het Frans kwam de standaardisering van het Nederlands in Vlaanderen maar laat en traag op gang. Het Noorden had tegen die tijd al een min of meer vaste en gestandaardiseerde Nederlandse cultuurtaal. Deze historische achtergrond wakkert al jaren het idee aan dat Vlamingen een taalachterstand moeten inhalen ten opzichte van het dominante Noord-Nederlands. Hoewel die underdog-gedachte volgens Grondelaers en Van Hout (2011:204) de laatste jaren minder weerklank vindt, schrijft Goossens in 1978 nog het volgende: Toch lijkt het mij onbetwistbaar dat de integratie nog lang niet is voltooid en dat dit vooral komt doordat er nog altijd een Vlaamse taalachterstand bestaat. Er zijn nog steeds zeer weinig Vlamingen die het Nederlands zo beheersen dat hun taalgebruik in het Noorden spontaan als een realisatie van het Nederlands wordt ervaren (Goossens 1978:14)

8

een term van Van Keymeulen (2012)

9

termen van Muhr (2012)

8

(3) Daarmee samenhangend koos de Vlaamse Beweging destijds om de Nederlandse standaardtaal in het Zuiden af te stemmen op een exogene norm, het Noord-Nederlands, in plaats van op een inheems dialect. Grammatica’s, woordenboeken, de spelling, enz., alles werd gemodelleerd naar die noordelijke norm. Eén gevolg daarvan, volgens Muhr (2012:38), wordt in Vlaanderen steeds duidelijker zichtbaar. Het aannemen van een exogene norm leidt volgens Muhr tot een grote kloof tussen de gesproken taal en de geschreven taal en tussen de alledaagse norm en de officiële norm. Het resultaat is het ontstaan van een nieuwe “intermediate norm”, die geen dialect is, maar ook geen standaardtaal kan genoemd worden. Dit type variëteit kreeg in Vlaanderen de naam tussentaal en is de laatste jaren hét onderwerp bij uitstek van veel taalkundig onderzoek in Vlaanderen.10 (4) Ook de internationale verspreiding van een taal kan voor De Caluwe (2013:46) als een indicatie gelden voor dominantie. In de internationale neerlandistiek wordt bijvoorbeeld vooral NN aangeleerd. (5) Dat heeft logischerwijze ook te maken met het feit dat het BN minder gecodificeerd is dan het NN. Aangezien de officiële norm in Vlaanderen steeds gericht was op die in Nederland, vertegenwoordigden de meeste standaardwerken lange tijd vooral die Noord-Nederlandse norm. In woordenboeken zoals die van Van Dale11 is die oriëntatie bijvoorbeeld nog steeds zichtbaar. Lange tijd werden typisch Belgisch-Nederlandse constructies en woorden zoals nonkel, hesp of valling12 eenzijdig en ongenuanceerd gemerkt met labels als ‘Zuidelijk Nederlands’,’niet algemeen’ of ‘Belgisch-Nederlands’, omdat ze niet tot de Noord-Nederlandse norm behoorden. Sinds de aanvaarding van een aparte Belgisch-Nederlandse norm, volgens De Caluwe (2000:54) ongeveer rond 1980, duiken er wel steeds meer lijstjes op die Noord-Nederlandse en Vlaamse varianten contrasteren. In 1996 doet Haeseryn (1996:118) bijvoorbeeld een poging om de voornaamste grammaticale verschillen tussen het BN en NN te vatten, met voorbeelden als “een land wat geteisterd wordt door…/ een land dat geteisterd wordt door…” en “om ter langst / om het langst”. Een kleine mijlpaal in de codificering van het Nederlands kan daarnaast de laatste nieuwe editie van het Prisma Handwoordenboek Nederlands (Martin en Smedts, 2009) genoemd worden. Voor het eerst worden in deze nieuwe uitgave niet enkel typisch BN woorden als waterkans van een label voorzien, maar ook typisch NN woorden als gribus of aanleunwoning worden gemarkeerd als Nederlands-Nederlands. Daarnaast bestaan er enkele naslagwerken die uitsluitend de Belgisch-Nederlandse norm vertegenwoordigen, maar die zijn volgens Debrabandere (2010) zeker niet in de meerderheid. 13 (6) Ten slotte wordt dominantie ook gemeten aan de impact die een variëteit heeft op de taal in het

10

Zie verschillende publicaties van De Caluwe, Plevoets, Grondelaers en Van Hout, Taeldeman,…

11

Zie onderzoek Debrabandere 2012

12

Zie onderzoek Taeldeman 1992:40-41

13

Zie Deel 2, hoofdstuk 1, codificering

9

geheel. Volgens De Caluwe (2013:46) stammen de meeste Nederlandse neologismen bijvoorbeeld uit Nederland, terwijl het aandeel van de Vlamingen hierin veel kleiner is. Toch kent Muhr (2012:42) een vrij hoge status toe aan het BN als niet-dominante variëteit. Enkele criteria die niet-dominante variëteiten normaal kenmerken, zijn namelijk niet van toepassing op het BN. Zo lijkt de volgende stelling van Muhr (2012:38) niet op te gaan voor het BN in Vlaanderen: “[non-dominant varieties (PVD)] are varieties in nations other than the country of origin of the language (“historial heartland”) and therefore cannot claim historical rights.” De taalkundige Buccini schoof in 1995 de stelling naar voren dat het Nederlands zou teruggaan op gefrankiseerd Ingeveoons, gesproken aan de Vlaamse en Nederlandse kusten (Van Keymeulen 2012). De theorie mag dan nog omstreden zijn, het Nederlands vindt in elk geval zijn oorsprong in onze gebieden, nog voor er sprake was van een grens tussen Noord en Zuid. Zowel België als Nederland kunnen dus beschouwd worden als wat Muhr (2012:39) “original heartland” van het Nederlands noemt. Ook de volgende uitspraak van Muhr lijkt ons niet zonder problemen toepasbaar op het Nederlands in Vlaanderen: [Non-dominant varieties] are scarcely present in the global electronical and print media and not available to a large audience and therefore not gaining status through global presence as it is the case with the dominant varieties. Muhr (2012:40)

Muhr gaat hier uit van een volledig asymmetrisch pluricentrisme, waarbij enkel de dominante variant voldoende vertegenwoordigd is in de talige output van een taalgemeenschap. De relatie tussen BN en NN toont echter een andere realiteit. Van veel films bijvoorbeeld, wordt tegenwoordig zowel een Noord-Nederlandse als een Vlaamse versie gemaakt. Veel magazines zoals Libelle en Story geven een editie uit voor de Nederlandse markt en één voor de Vlaamse markt en ook de meeste reclamespots verschijnen in twee nationale varianten. Op het eerste gezicht is er tussen Vlaanderen en Nederland dus geen sprake van een totale asymmetrische verhouding. Weinig onderzoek is echter verricht naar hoe die relatie er dan wel precies uitziet. Met een onderzoek naar de belangrijkste taalgerelateerde markten in Nederland en Vlaanderen, poogt deze studie dan ook een beter inzicht te krijgen in de status van de twee Nederlandse natiolecten en hun onderlinge (a)symmetrische verhouding.

1.3.2

Attitudes

De dominante of niet-dominante status van een nationale variëteit brengt in die natie ook verschillende attitudes met zich mee. Sprekers van een dominante variëteit zouden volgens Muhr (2012:28) het monocentrische gedachtegoed uitdragen van superioriteit van de eigen norm en het (gedeeltelijk) negeren of depreciëren van andere nationale normen. Sprekers van niet-dominante

10

variëteiten zouden dan weer kampen met problemen zoals onzekerheid t.a.v. de eigen norm, weinig kennis van de eigen norm, een gebrek aan ‘trouw’ aan de eigen norm en weerzin om die norm te codificeren. Omdat dit onderzoek geenszins een attitudeonderzoek is, gaan we niet verder in op de vraag hoe de status van het NN en het BN weerspiegeld wordt in de attitudes van beide taalgemeenschappen.

1.4 1.4.1

Omgaan met pluricentrisme Taalbeleid

Het feit dat het Nederlands een pluricentrische taal is, heeft veel invloed gehad op het taalbeleid dat in België gevoerd werd (en nog steeds gevoerd wordt). Algemeen valt daarbij vooral de evolutie op van een gedwongen convergentie naar een meer variatievriendelijk beleid. Decennialang, vóór de erkenning van een aparte Belgisch-Nederlandse variëteit, genoot het NN een enorm prestige in het Zuiden. Dat prestige was echter weinig spontaan te noemen, maar werd de Vlaamse bevolking topdown opgedrongen door de toenmalige taalbeleidsmakers. De taalpolitiek in Vlaanderen was tot 1980 vooral gericht op het aanleren aan de bevolking van ABN en het imiteren van de NoordNederlandse norm. Taalrubrieken als Taaltuintjes in de krant en Hier spreekt men Nederlands op tv, waren in die tijd enorm in zwang (De Caluwe 2000:53-54). Deze initiatieven zorgden er inderdaad voor dat steeds meer Vlamingen de standaardtaal gingen beheersen, maar die standaardtaal zag er dan wel erg Noord-Nederlands uit. Bovendien bracht die ‘inhaalbeweging’ een gevoel van fundamentele taalonzekerheid met zich mee, dat vele Vlamingen nog steeds voelen wanneer ze Standaardnederlands spreken.14 Sinds de laatste decennia van deze eeuw laat het taalbeleid echter meer ruimte voor variatie, ook binnen de standaardtaal. De visie op het BN als aparte variëteit wordt vandaag zo goed als algemeen aanvaard en ook het onderzoek rond pluricentrisme komt geleidelijk aan van de grond. Zo werd ondertussen de Working Group on Non-dominant Varieties of Pluricentric Languages opgericht, waarin taalkundigen van allerlei nationaliteiten (en vooral uit niet-dominante taalgemeenschappen) de verhoudingen onderzoeken tussen verschillende natiolecten van talen. Toch zijn het binnen dit soort onderzoek vaak de intrinsiek taalkundige verschillen die met de meeste aandacht gaan lopen. Welke verschillen bestaan er tussen BN en NN op het vlak van uitspraak, lexicon en grammatica? In

14

Zie onderzoek naar TT, Van Daele (2012)

11

hoeverre zijn die verschillen gecodificeerd en in welke mate worden de varianten geaccepteerd? De tendens dat die verschillen steeds vaker opgelijst worden en de bicentrische aanpak van de meest recente woordenboeken (supra), zou zo een beeld kunnen wekken van een steeds groeiende symmetrische relatie tussen de twee taalgemeenschappen (De Caluwe 2013:46). Zo een symmetrische verhouding tussen twee variëteiten omschrijft de Caluwe (2013:46) als volgt: “[…]wanneer ze naar behoren vertegenwoordigd zijn in enige onderneming (woordenboek, corpus, bestuur van instituut, jury van een literaire prijs, enzovoort). Een corpus met een derde materiaal uit Vlaanderen en twee derde uit Nederland is dus in het licht van de demografische verhoudingen symmetrisch”.

Dit soort onderzoek met de focus op de taalkundige aspecten is uiteraard erg nuttig om een beter beeld te krijgen van de vorm van de natiolecten en een eerste indruk van de status ervan. Toch laat dit voorlopig bepaalde domeinen onbelicht, die belangrijk zijn om de werkelijke verhouding tussen dominante en niet-dominante variëteiten te schetsen. Vertegenwoordiging in enige onderneming houdt immers niet op bij woordenboeken en grammatica’s. Ook de aanwezigheid van de variëteit op andere taalgerelateerde domeinen zoals cultuur, onderwijs en media speelt een belangrijke rol in de (a)symmetrische verhouding tussen twee taalgemeenschappen. Deze studie probeert daarom het bestaande onderzoek van het Nederlands als een pluricentrische taal te vervolledigen met dit soort informatie, om zo tot een correcter beeld te komen van de Belgische en de Nederlandse taalrealiteit.

1.4.2

Vlaams-Nederlandse organisaties

Vlamingen en Nederlanders spreken niet alleen dezelfde taal (of toch een variëteit ervan), het zijn – anders dan bijvoorbeeld Groot-Brittannië en Australië – ook buurlanden met bovendien historisch gezien een belangrijk gedeeld verleden. Die drie factoren zijn steeds een bijzondere stimulans geweest voor de culturele samenwerking tussen beide regio’s, die vaak onder één noemer de Lage Landen worden genoemd. Zowel in de privésector als van overheidswege werden in de twintigste eeuw tal van organisaties en initiatieven het leven ingeroepen om die samenwerking in de culturele (en talige) sector te bevorderen.

Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland In 1946 ondertekenden België en Nederland een Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag (CVN)ii, dat volgens Weckx (2005:42) vooral de samenwerking op het vlak van schone kunsten en onderwijs moest bevorderen. Door de verdeling van Vlaanderen in drie gemeenschappen, leek het gaandeweg praktischer om voor Vlaanderen een apart verdrag te sluiten met het buurland, dat toch ook de taal met de regio deelt. Op 17 januari 1995 werd het Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland van

12

kracht, dat nu ook breder werd ingevuld als een verdrag inzake cultuur, onderwijs, wetenschappen en welzijn. Rond het verdrag werd een commissie opgericht die niet alleen tal van VlaamsNederlandse initiatieven ondersteunt maar ook met behulp van experts uit het veld beleidsadviezen schrijft voor ministers uit beide landen.

De Nederlandse Taalunie Met de oprichting van de Nederlandse Taalunie (NTU)iii in 1980 kregen Nederland en Vlaanderen een intergouvernementele organisatie die een gemeenschappelijk taalbeleid voert in het hele Nederlandse taalgebied.15 In de Taalunie werken Vlamingen en Nederlanders in tal van werkgroepen samen op het gebied van de Nederlandse taal, het taalonderwijs en de letteren in ruime zin. Zowel de Vlaamse als de Nederlandse overheid vertrouwt sinds 1980 alle bevoegdheden inzake taalbeleid toe aan deze organisatie, die dan ook de beschikking krijgt over alle financiële middelen daarvoor. Die middelen worden volop besteed: het publiceren van taaladvies, de regulatie van de spelling, de ontwikkeling van taalsoftware, de organisatie van literaire prijzen, het bevorderen van overleg in het Nederlandse taalonderwijs en de ondersteuning van tal van taal- of letterkundige initiatieven zijn slechts een kleine greep uit het vele werk dat de Taalunie verricht. In alle projecten die de NTU aanvangt

of

ondersteunt,

staat

overigens

de samenwerking

tussen

de

verschillende

Nederlandstalige gebieden centraal, zowel wat het doel als de uitvoering ervan betreft. Die symmetrische ingesteldheid vinden we ook terug in het motto van de NTU dat “Nederlands zonder drempels” luidt. Hiermee wordt de wens geuit dat “elke taalgebruiker alle mogelijke steun kan vinden om het Nederlands te hanteren voor alles waar een taal voor kan dienen, met respect voor ieders eigen manier van spreken en schrijven”. Met de laatste regel van die uitspraak onderschrijft de Taalunie de pluricentrische visie op het Nederlands, die de verschillende nationale taalvariëteiten van onze taal erkent en respecteert. Die visie wordt bovendien verder op de website toegelicht: Binnen het Standaardnederlands is er overigens nog heel wat variatie. Het Nederlands klinkt verschillend in België, Suriname en Nederland. Ook zijn er woorden die maar in één land gebruikt worden. Het zijn alle drie variëteiten van het Standaardnederlands. Vandaar: één standaardtaal met drie poten. (Zie: )

Huis deBuren Een ander product van de nauwe culturele samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland is het in 2004 opgerichte Vlaams-Nederlandse Huis deBureniv. Vanuit Brussel organiseert dit Huis

15

In 2004 werd ook Suriname een geassocieerd lid van de Nederlandse Taalunie. In 2007 en in 2011 werden respectievelijk overeenkomsten gesloten voor de samenwerking met de Nederlandse Antillen en met Aruba.

13

ontmoetingen, debatten, lezingen enz. over de kunst, cultuur, samenleving en politiek van de Lage Landen. Het opzet van deze culturele organisatie reikt bovendien zowel letterlijk als figuurlijk verder dan dat. Het Huis deBuren beschouwt het als een kerntaak om Vlaanderen en Nederland te “presenteren als een door taal en cultuur verbonden regio binnen de culturele diversiteit van Europa”. Subsidies voor haar projecten die dit moeten waarmaken ontvangt de organisatie van de Vlaamse Gemeenschap en de Nederlandse overheid.

Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond Een bijzondere Vlaams-Nederlandse instantie die ook letterlijke de grenzen tussen beide landen overschrijdt is ten slotte het Vlaamse Cultuurhuis De Brakke Grondv in Amsterdam. In 1974 werd het plan opgevat om een Vlaams cultureel centrum te openen in Amsterdam en een Nederlandse tegenhanger op te richten in Brussel. Van het Brusselse verhaal was daarna niet veel meer te horen, maar in Amsterdam opende het Vlaamse Cultuurhuis de Brakke Grond, na lang wachten, in 1981 haar deuren. De Brakke Grond brengt sindsdien de Vlaamse kunst en cultuur aan de man in Nederland met theater-, dans- en muziekvoorstellingen, tentoonstellingen en filmvertoningen. Daarnaast wil het Cultuurhuis ook een uitwisselings- en ontmoetingsplek zijn voor Vlamingen en Nederlanders, wat het in de eigen wandelgangen trouwens al waarmaakt met een evenwichtig Vlaams-Nederlands bestuur (Weckx 2005:42).

Samenwerkingsorganisaties in de privésfeer Naast het Cultureel Verdrag, de Nederlandse Taalunie, het Huis deBuren en de Brakke Grond staan ook tal van organisaties in de privésfeer in voor een vlotte culturele samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland. Zo brengt het Algemeen Nederlands Verbond (ANV)vi al meer dan 100 jaar Vlamingen en Nederlanders letterlijke en figuurlijk dichter bij elkaar tijdens culturele activiteiten zoals discussiebijeenkomsten, lezingen en excursies. Daarenboven publiceert het gezelschap het Vlaams-Nederlandse tijdschrift Neerlandia/Nederlands van nu en reikt het elk jaar de Visser-Neerlandiaprijzen uit in verschillende disciplines. Een tweede particuliere belangenvereniging is de Internationale Vereniging voor Neerlandistiek (IVN)vii, waarvan de meeste docenten Nederlands van universiteiten en hogescholen uit de hele wereld lid zijn. Naast het bieden van een online informatieplatform aan al haar leden, is het IVN ook uitgever van tal van publicaties zoals het tijdschrift Internationale Neerlandistiek en de reeks de Lage Landen Studies en organisator van het driejaarlijkse Colloquium Neerlandicum. Als derde autonome samenwerkingsverbond noemen we ten slotte de Vlaams-Nederlandse Stichting Ons Erfdeelviii die het dubbele doel nastreeft om enerzijds de culturele samenwerking tussen alle Nederlandstaligen te bevorderen en anderzijds die gedeelde cultuur in het buitenland te promoten. Dat doet de Stichting vooral door het organiseren van evenementen en het uitgeven van (jaar)boeken en tijdschriften, waaronder het bekende magazine Ons Erfdeel.

14

2

2.1

Methodologie

Onderzochte domeinen

Een eerste stap in dit onderzoek bestaat uit de selectie van de belangrijkste taalgerelateerde domeinen in onze maatschappij. De eerder gebruikte term ‘alle taalgerelateerde domeinen’ verwijst immers enkel naar het feit dat ook niet strikt taalkundige of strikt taalbeleidsmatige gebieden moeten worden opgenomen in het onderzoek naar pluricentrisme. Een onderzoek naar letterlijk alle taalgerelateerde domeinen uit de maatschappij zou daarentegen te omvangrijk worden voor een scriptie als deze. Daarom gingen we eerst op zoek naar de belangrijkste en meest algemene maatschappelijke domeinen met een voldoende grote talige output. Uiteraard hoort de Nederlandse taalkunde daar bij, maar ook veel materiaal werd gevonden in de domeinen van de literatuur, de cultuur en de media. Uiteindelijk werden er acht grote onderzoeksvelden geselecteerd: codificering, taalwetenschappelijk onderzoek, literatuur, film, muziek, podiumkunsten, geschreven pers en audiovisuele media. Vervolgens werden er binnen deze algemene velden verschillende subdomeinen onderscheiden zoals radio en televisie binnen de audiovisuele media en de boekenverkoop en literaire prijzen binnen de literatuur. Omdat die verschillende subdomeinen binnen één gebied vaak een erg uiteenlopend beeld geven van de Vlaams-Nederlandse situatie, is het op dit laagste niveau dat we uiteindelijk alle resultaten presenteren en conclusies formuleren. Eén belangrijk taalgerelateerd domein uit onze maatschappij laten we bewust buiten beschouwing: het onderwijs. Dit domein is namelijk zo divers en uitgebreid, en vraagt bovendien om gespecialiseerde kennis, dat de studie van de relatie Vlaanderen-Nederland binnen ons onderwijs een volledig onderzoek op zich zou vereisen. Ten eerste bestaan er tal van verschillende soorten onderwijs in Vlaanderen en Nederland (primair, ASO, TSO, HAVO, VMBO, hogeschool, hoger beroepsonderwijs, universiteit,…) met elk hun eigen leerplannen en methodes. Daarenboven hangt ook veel af van school tot school. Sommige instellingen gebruiken bijvoorbeeld andere handboeken dan gelijkaardige instellingen. Ook de acceptatie van de BN norm en de mate waarin de leerlingen op verschillen tussen het NN en het BN worden gewezen, kan verschillen van leerkracht tot leerkracht. Hoewel dit erg interessante kwesties zijn in het onderzoek naar pluricentrisme, lijkt een combinatie van veldonderzoek en bevraging meer geschikt om dit te bestuderen. Een tweede

15

domein dat opzettelijk werd geschrapt is de publiciteit: worden er aparte reclamespots en advertenties gemaakt voor Vlaanderen en Nederland, of krijgen we dezelfde dingen te horen en te zien? Door een gebrek aan systematische gegevens leek het onmogelijk om een representatief antwoord te formuleren op deze vraag. We kunnen weliswaar spots en advertenties opzoeken die in beide landen verspreid worden, maar om tot een enigszins representatief resultaat te komen, zouden we al gauw enkele honderden reclames en advertenties moeten bekijken. Een dergelijk onderzoek past uiteraard niet binnen het bestek van deze studie.

2.2

Onderzoeksmethode(s)

De belangrijkste vragen die we in elk domein voor Vlaanderen en Nederland proberen te beantwoorden luiden ‘wat doen we apart?’, ‘wat doen we samen?’ en ‘hoe doen we dat samen?’. Door de grote verscheidenheid aan onderzoeksvelden, werd er daarvoor echter geen vaste onderzoeksmethode bepaald. In een domein zoals de boekenverkoop kunnen bijvoorbeeld Vlaamse en Nederlandse verkoopcijfers vergeleken worden in de vorm van online beschikbare top-10’s. Wanneer een Nederlands boek in de Vlaamse top-10 verschijnt of een Vlaams boek in de Nederlandse top-10, bewijst dit dat het boek ook over de grens succes heeft. In het subdomein van de tijdschriften zijn er daarentegen geen cijfers beschikbaar1 over de Vlaamse verkoop in Nederland of omgekeerd. Voor de audiovisuele media, bij de tv bijvoorbeeld, publiceert elk land dan weer de eigen kijkcijfers, ook voor buitenlandse programma’s op de eigen zenders, maar worden er geen gegevens verspreid over het zapgedrag of het kijkgedrag naar buitenlandse zenders. Veel hangt dus af van de intrinsieke eigenschappen van de onderzochte domeinen en de beschikbare (cijfer)gegevens. Daarom werd er voor elke sector een aparte onderzoeksmethode opgesteld, die aan het begin van elk hoofdstuk kort wordt toegelicht. De invalshoek is in de meeste domeinen eerder kwalitatief, waar mogelijk aangevuld met kwantitatieve gegevens. Dit onderzoek is dan ook in de eerste plaats een bronnenstudie. De onderwerpen in deze studie zijn zo uiteenlopend – uitgeverijen, Nederlandstalige muziek, comedy, lexicologie, tijdschriften, film, … - dat we wel genoodzaakt zijn te vertrouwen op gespecialiseerde bronnen, geschreven door personen binnen de verschillende vakgebieden. De literatuur uit de bestudeerde bronnen wordt daarna eventueel gecombineerd en vergeleken met een eigen

1

Of die zijn tenminste niet zomaar toegankelijk voor particulieren.

16

onderzoek van de actuele situatie. Daarvoor werd heel vaak het internet geraadpleegd. Wie immers wil weten of de schlagerzangeres Lindsey ook optredens plant in Nederland of welke Vlaamse cabaretiers ooit de juryprijs wonnen op het Leidse cabaretfestival, kan dat enkel online terugvinden. Ook veel cijfergegevens zoals bijvoorbeeld boeken top-10’s, hitlijsten en bezoekersaantallen van films worden tegenwoordig voor het grote publiek (enkel) op het internet verspreid. In deze studie onderzoeken we nu eenmaal de (talige gebieden van) de maatschappij in al haar facetten, en die wordt vandaag, meer dan in boeken en in tijdschriften, vertegenwoordigd op het internet. Hoewel er binnen het wetenschappelijke onderzoek vaak nog enigszins afkeer heerst tegenover het gebruik van online bronnen, zijn die in deze studie dus eigen aan het soort onderzoek dat gevoerd wordt. Alle geraadpleegde websites worden hier opgenomen in eindnoten, die ook deel uitmaken van de bibliografie van dit werk.

2.3 2.3.1

Beperkingen Een taalkundig perspectief

Het onderzoek dat hier gevoerd wordt is geen pure taalkunde, maar zouden we eerder benoemen als cultuurkunde vanuit een taalkundige invalshoek. Dit is niet alleen een nuttige aanvulling op het strikt taalkundige onderzoek naar pluricentrisme, maar brengt voor de onderzoeker ook de nodige problemen met zich mee. De domeinen die worden onderzocht zijn namelijk niet allemaal domeinen waar de taalkundige geregeld mee in aanraking komt of in onderlegd is. Idealiter wordt dit soort onderzoek dan ook uitgevoerd door een panel van vakmensen die de informatie uit elk vakgebied aanleveren. Binnen het opzet van deze studie is dat uiteraard niet mogelijk. Het gebrek aan kennis over de niet-taalkundige domeinen proberen we op te vangen door de vakliteratuur daarover te raadplegen, indien die voorhanden is, en eventueel gespecialiseerde personen te consulteren. Dat wil ook zeggen dat we veelal afhankelijk zijn van de beschikbaarheid van informatie en de bereidheid van vakmensen om extra gegevens te verstrekken. In het domein van de musical werden bijvoorbeeld verschillende instanties gecontacteerd met de vraag of de taal in musicals wordt aangepast als die van Nederland naar Vlaanderen komen of omgekeerd. Dergelijke informatie kan ook achterhaald worden door de cast van enkel tientallen musicals in Nederland op te zoeken en te vergelijken met die in Vlaanderen. Dat lijkt echter niet altijd mogelijk en is in elk geval niet erg representatief. Om deze vraag te beantwoorden is duidelijk de kennis van een gespecialiseerde persoon nodig, die met beide voeten in de Nederlandse en/of Vlaamse musicalwereld staat. Helaas werd het contact hier door geen enkele instantie beantwoord, waardoor we voor deze kwestie over

17

geen verdere resultaten beschikken. Waar we door dergelijke situaties geen betrouwbare gegevens konden verzamelen, worden dan ook geen nadere uitspraken gedaan. Het onderzoek zal daarom in sommige velden enigszins oppervlakkiger lijken dan in andere. De literatuur, een domein waar de taalkundige meer vertrouwd mee is dan pakweg de film, wordt bijvoorbeeld wel veel uitgebreider en meer in detail bestudeerd. Op geen enkele manier poneert deze studie dan ook volledig te zijn. Zowel het aantal onderzoeksdomeinen als de inhoud van elk domein kan steeds uitgebreid en uitgediept worden. Wat hier wordt aangeboden is slechts een inleiding op een nieuw perspectief in het onderzoek naar het pluricentrisme van het Nederlands. Hopelijk krijgt deze methode gevolg in andere, meer specifieke en meer gedetailleerde studies over de verschillende vakgebieden om zo het beeld uit dit onderzoek aan te scherpen en waar nodig bij te stellen.

2.3.2

Een Vlaams perspectief

Het perspectief van de onderzoeker is in deze scriptie niet enkel taalkundig maar ook onvermijdelijk Vlaams. Tijdens deze studie werd meermaals duidelijk hoe moeilijk het is om als Vlaming uitspraken te doen over de Nederlandse cultuur en media. Uiteraard zijn er ook in Vlaanderen Nederlandse bronnen beschikbaar en biedt het internet hiervoor een grote hulp, toch ontbreken vooral de intuïties en de aanknopingspunten voor de Vlaamse onderzoeker. Zowel bewust als onbewust gaat de Vlaamse kant van de zaak dan ook in veel domeinen met de meeste aandacht lopen. Ook de conclusies worden vooral gepresenteerd vanuit het perspectief van een niet-dominante taal ten opzichte van de dominante taal en niet omgekeerd. Een interessant experiment zou erin bestaan een zelfde studie te laten uitvoeren door een Nederlandse onderzoeker en de resultaten te vergelijken met de hier gepresenteerde bevindingen. In elk geval lijkt een Vlaams-Nederlandse samenwerking voor verder onderzoek van dit type zeker aangewezen.

18

Deel 2 Onderzoek en resultaten

19

1

Codificering

Met de codificering van het Nederlands begeven we ons op een traditioneel taalkundig domein, dat de taal niet enkel als medium gebruikt, maar die ook zelf als onderwerp heeft. Op het vlak van het lexicon, de woordenschat en de grammatica is al heel wat onderzoek verricht naar de verschillen tussen het BN en het NN. Zo zal de schepen in Vlaanderen misschien nog een praline lusten na zijn pistolet met hesp, terwijl de wethouder in Nederland een bonbon verorbert na een broodje ham. In Vlaanderen zullen de overvallers gestraft worden, terwijl ze in Nederland gestraft zullen worden. Dit onderzoek richt zich daarentegen niet zozeer op die verschillen an sich, maar wel op de vraag of de BN en de NN varianten ook gecodificeerd worden. Als dat zo is, wordt Vlaanderen dan als een aparte markt beschouwd met eigen producten (woordenboeken, spraakkunsten), of gebeurt de codificering van het BN in samenwerking met de noorderburen? Een belangrijke vraag daarbij is ook hoe (a)symmetrisch zo’n samenwerking er dan wel uitziet. Om na te gaan hoe het pluricentrisme van het Nederlands ook tot uiting komt in de codificering ervan, onderzoeken we de belangrijkste en meest geraadpleegde producten in de domeinen lexicologie, spelling en grammatica. In een organisatorische en inhoudelijke schets van die producten stellen we telkens de volgende vragen: (1) Worden de producten vervaardigd voor de hele Nederlandstalige gemeenschap samen? (2) Wie of welke instantie neemt het initiatief in de ontwikkeling van de producten? (3) Besteden de producten inhoudelijk voldoende aandacht aan beide variëteiten? (4) Welke status wordt toegekend aan de BN en de NN varianten? Aangezien de woordenschat, spelling en grammatica van het Nederlands niet enkel via lijvige standaardwerken te raadplegen zijn, maar ook veel taalgebruikers bereiken door de inrichting van taaladvies, werpen we ten slotte ook een blik op de organisatie daarvan.

1.1

Lexicologie

‘Lexicologie’ omschrijft Van Dale (2005E) als de “leer omtrent de ordening van een woordenschat volgens wetenschappelijke beginselen” of de “studie van het ontstaan en de geschiedenis van woordenboeken”. De meest geraadpleegde woordenboeken zijn in Vlaanderen en Nederland tegenwoordig die van Van Dale (Groot Woordenboek der Nederlandse Taal en Groot woordenboek hedendaags Nederlands), Prisma (Prisma Handwoordenboek Nederlands en De grote Prisma Nederlands) en het Koenen Woordenboek Nederlands. Deze woordenboeken worden beschouwd als dé referentie en standaard voor het hele

20

Nederlandse taalgebied2. Omwille van economische en praktische redenen worden er zelden woordenboeken gemaakt die enkel het NN of het BN beschrijven. 3 Het ligt namelijk niet erg voor de hand exact te bepalen welke woordenschat je in zo’n woordenboeken zou opnemen; veel woorden zijn niet uitsluitend BN of NN, maar genieten enkel een voorkeur in bepaalde regio’s. Bovendien is het maken van woordenboeken een dure onderneming, wat de overweging om Vlaanderen en Nederland hier als één gezamenlijke afzetmarkt te beschouwen ook op economisch vlak verklaart. Hoewel de woordenboeken steeds een gemeenschappelijke markt vormden met gedeelde producten, heerste er in dit domein lange tijd een opvallende asymmetrie. Alle woordenboeken die we tegenwoordig als standaardwerken beschouwen, zijn in oorsprong namelijk een Nederlandse aangelegenheid. De woordenboeken van Van Dale gaan terug tot de negentiende eeuw en dragen nog steeds de naam van hun Nederlandse grondlegger Johan Hendrik Van Dale (1828-1872). Tegenwoordig worden de boeken uitgegeven door Van Dale Lexicografie, dat deel uitmaakt van de Nederlandse uitgeversgroep Veen Bosch & Keuning. Dat het bedrijf nog steeds in Nederlandse handen is, hoeft echter niet te betekenen dat Vlaamse inbreng bij Van Dale nog steeds volledig afwezig is; De Grote Van Dale (2005) vermeldt naast T.Den Boon (N) ook D.Geeraerts (B) als redacteur en in 2009 werd Ruud Hendrickx, huidig taaladviseur van de VRT, door Van Dale aangesteld als hoofdredacteur voor Vlaanderen. Ondanks deze inbreng zien Vlaamse gebruikers de producten van Van Dale volgens Hendrickx (2010:36) toch nog vaak als Hollandse woordenboeken. Ook de geschiedenis van het Koenen woordenboek speelt zich vooral af in Nederland4 en dat geldt ook voor het merk Prisma, dat vandaag als imprint van de Nederlandse uitgeverij Unieboek|Het Spectrum5 de traditie van de Nederlandse Kramers woordenboeken verderzet. Nederlanders hebben steeds het voortouw genomen in de lexicografische beschrijving van de Nederlandse woordenschat, en dat is duidelijk merkbaar aan onze woordenboeken. Zo komt Willy Van Dale (2010:32) tot de volgende vaststelling met betrekking tot de Grote Van Dale, het Koenen Woordenboek en de handwoordenboeken van Prisma en Van Dale:

2

Vlaanderen en Nederland. Suriname blijft in deze scriptie buiten beschouwing.

3

Er zijn enkele uitzonderingen zoals bijvoorbeeld het Vlaams-Nederlands woordenboek: Van ambetanterik tot zwanzer (2003) van Bakema e.a. 4

M.J. Koenen (1847-1920) was de eerste samensteller van deze woordenboeken (Verklarend handwoordenboek). Tegenwoordig wordt het Koenen Woordenboek Nederlands uitgegeven door Van Dale Uitgevers. 5

Unieboek|Het Spectrum werd in 2010 overgenomen door de Vlaamse uitgeverij Lannoo. Deze imprint behoort evenwel tot de

Nederlandse divisie van het bedrijf, overkoepeld door LannooMeulenhoff bv. Prisma blijft ondanks

de overname dus duidelijk

een Nederlandse uitgeverij. (Zie: http://www.lannoo.be/over-ons)

21

In de regel vertonen al die woordenboeken een zeer sterke Nederlandse oriëntatie: hoewel zij twee of meer taalvariëteiten onderscheiden, gaan zij uit van een asymmetrische en hiërarchische verhouding tussen de variëteiten: het Nederlands van Nederland is ‘algemener’ dan dat van België, is de ‘dominante’ variant tegenover de ‘gedomineerde’.

Die Nederlandse oriëntatie komt tot uiting op verschillende vlakken. Ten eerste zijn de definities, citaten en voorbeeldzinnen in de woordenboeken niet altijd regioneutraal. Wie ‘nationale feestdag’ opzoekt in de Grote Van Dale (2005), leert dat dit 5 mei is (Bevrijdingsdag), terwijl er van 21 juli geen sprake is (Hendrickx 2009:103). Ook is het aandeel Vlaamse woorden volgens Hendrickx (2009:103) te klein in de Grote Van Dale. De Vlaamse standaardtaal zoals die in de media wordt gebruikt, is vrij goed vertegenwoordigd in onze woordenboeken, maar de omgangstaal en de huis-tuin-enkeukentaal van de Vlaming krijgen daarentegen onvoldoende aandacht. Het grootste verschil tussen de behandeling van het BN en het NN in onze woordenboeken was tot voor kort echter steeds te vinden in de labeling van de woorden. Hoewel daar nu stilaan verandering in komt (infra), labelden alle grote standaardwerken vanuit een monocentrische visie op het Nederlands steevast enkel typisch Belgisch-Nederlandse woorden als niet-algemeen. Typisch Nederlandse woorden die in België nauwelijks gangbaar zijn, bleven daarentegen ongemoeid. Hoe sterk de Nederlandstalige lexicografie van deze visie doordrongen was, bewijzen de Belgische(!) woordenboeken van Verschueren die al vanaf 1930 BN woordenschat opnemen, maar deze steeds vanuit hetzelfde Nederlandse standpunt unilateraal labelen. Niet alleen werd het BN op die manier eenzijdig gelabeld, ook de regionale labels zelf waren (en zijn soms nog) vaak erg ongenuanceerd, zonder aandacht voor de Vlaamse taalrealiteit. In het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal (Van Dale) evolueerden deze labels ondertussen van het wel erg algemene Zuid-Nederlands naar een meer specifieke aanduiding als Belg.N met toelichtingen als algemeen, spreektaal en verouderd (Debrandere 2012).In het Koenen woordenboek is het wachten tot de 29e editie (1996) vooraleer de BN woordenschat structureel beschreven wordt, met het algemene label Belg. In de volgende druk echter (2006) wordt heel wat BN materiaal opnieuw geschrapt, en “wordt nu meer institutioneel Belgisch-Nederlands beschreven” (Debrabandere 2012). Toch lijkt er vandaag een einde te komen aan die allesoverheersende Nederlandse dominantie in de lexicografie. Het monocentrische model maakt ook hier steeds meer plaats voor een pluricentrische (of bicentrische) visie op de Nederlandse taal. In samenwerking met de Vlamingen Willy Martin en Willy Smedts bracht uitgeverij Het Spectrum in 2009 het eerste bicentrische verklarende woordenboek van het Nederlands op de markt, het Prisma Handwoordenboek Nederlands. In deze nieuwe editie van Prisma worden voor het eerst niet enkel typische BN woorden gelabeld, maar wordt ook de NN woordenschat gemarkeerd. “Een mijlpaal in de Nederlandstalige lexicografie”, aldus het voorwoord van het nieuwe handwoordenboek (Prisma 2009:5). Bovendien werden de labels ook

22

verfijnd6 en worden BN of NN tegenhangers aan een regioneutrale term gekoppeld door de labels BN ook en NN ook. Het toekennen van die labels is uiteraard niet altijd een exacte wetenschap. Als basis voor de beschrijving van de BN woordenschat hadden de lexicografen het Referentiebestand Belgisch-Nederlands (RBBN) tot hun beschikking, dat 3987 BN woorden en uitdrukkingen omvat (Martin 2010:33). Voor het NN is zo een empirische databank niet voor handen. Bij twijfel werd dan ook vooral een beroep gedaan op frequentiegegevens op het internet of werden de woorden afgetoetst door de Nederlandse redactie (Prisma 2009:8). Het nieuwe systeem van labelen staat nog in de kinderschoenen en is zeker nog voor verbetering vatbaar (Devos 2013:20-22), maar kan toch gezien worden als een grote stap voorwaarts in de codificering van de Nederlandse taal. Ook Van Dale volgt het voorbeeld van Prisma en besliste inmiddels “de meerpoligheid van het Nederlands [te] weerspiegelen door de Nederlandse, Belgische en Surinaamse variant op een gelijkwaardige manier te behandelen” (Hendrickx 2010:36). Voor de concrete uitwerking van deze aanpak is het weliswaar wachten op de volgende editie van de Grote Van Dale. Al onze woordenboeken zijn overigens schatplichtig aan het Woordenboek der Nederlandse Taali. Dit ondertussen grootste woordenboek van het Nederlands werd in 1852 geïnitieerd door Matthias De Vries (Van der Sijs 2009:314), als een hedendaags 19e-eeuws woordenboek met een terugblik tot 1580. De latere redactie(s) van het monumentale werk beslisten echter om er een historisch woordenboek van te maken, waardoor er vandaag geen nieuwe woordenschat meer wordt opgenomen7. De laatste aflevering van het woordenboek (zuid-zythum) verscheen in 1998 en voltooide de verzameling van 350.000 à 400.000 trefwoorden op 45.800 bladzijden. Het hele werk is ook online beschikbaar op de Geïntegreerde Taalbank van het Instituut voor Nederlandse Lexicografie (INL), dat vanaf 1967 het project onder haar vleugels nam. Als we enkele typische BN of NN woorden in de online versie opzoeken, blijkt ook hier direct het monocentrische perspectief van dit werk: De woorden nonkel, afdreigen, vuilzak en rijkswacht krijgen een BN regioaanduiding, terwijl woorden als tosti, wethouder, grapefruit, geintje en zwager geen label dragen. Een ander project van het INL is het online Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW) dat in tegenstelling tot het Woordenboek der Nederlandse Taal wel het “eigentijdse Nederlands in Nederland en Vlaanderen zo uitgebreid mogelijk beschrijft.”ii Het woordenboek is voorlopig nog in ontwikkeling en

6

zie Voorwoord Prisma Handwoordenboek Nederlands (2009), pp.6-8.

7

Van 1922 tot 1976 werd de eigentijdse taal wel nog beschreven; de afleveringen die in deze jaren werden gepubliceerd kunnen dus woorden bevatten uit deze periode. Vanaf 1976 werd de eindgrens vastgelegd op 1921. Afleveringen die na 1976 werden gepubliceerd bevatten geen eigentijdse woorden meer, maar enkel woordenschat van 1500 tot 1921.

23

kan enkel in een demoversie geraadpleegd worden8. Toch is de nieuwe methode van labelen in het online woordenboek al bekend (Colman, 2009:137): Het ANW wil met een nieuwe manier van labelen recht doen aan beide standaardvariëteiten: niet alleen wat Belgisch is, maar ook wat typisch is voor het Nederlands in Nederland moet als zodanig gelabeld worden. Daarvoor gebruikt het ANW de volgende methode: Geen label: wat in beide taalgebieden algemeen is, dus wat gemeenschappelijk is. Label ‘BN’ of ‘vooral BN’: wat uitsluitend, typisch, of vooral Belgisch Nederlands is. Label ‘NN’ of ‘vooral NN’: wat uitsluitend, typisch, of vooral Nederlands Nederlands is.

Ook het INL evolueert dus mee naar een pluricentrische visie op het Nederlands, waarbij NN taalgebruik niet langer wordt beschouwd als algemeen, tegenover het afwijkende BN. Ondanks deze nieuwe ingesteldheid, wijst Colman (2009:141) op de erfenis van de jarenlange Nederlandse dominantie in de lexicologie, die toch af en toe nog lijkt na te zinderen: De mentaliteit of neiging om het Nederlandse Nederlands als norm te hanteren, is soms nog onbewust aanwezig. Zo was aanvankelijk het label bij tosti vergeten. Bij gommen stond wel het label ‘BN’, maar bij gummen was het label ‘NN’ of ‘vooral NN’ dan weer vergeten.

1.2

Spelling

Zowel in Nederland als in Vlaanderen geldt er voor de overheid en het onderwijs een officiële spelling. Die is voor beide regio’s dezelfde en wordt vastgelegd door de Nederlandse Taalunie, die de officiële Nederlandse spelling publiceert in de Woordenlijst Nederlandse Taal, beter bekend als het Groene Boekje. Hoewel gewone burgers officieel niet verplicht zijn deze spelling te volgen (Daems e.a. 2006:276) wordt het Groene Boekje algemeen beschouwd als een leidraad voor elke taalgebruiker die correct wil spellen. Aangezien dezelfde spelling zowel in Nederland als in Vlaanderen wordt opgelegd en gebruikt, ziet de NTU erop toe dat beide landen voldoende vertegenwoordigd zijn in de Spellingcommissie die voor de woordenlijst verantwoordelijk is (De Caluwe 2013:52). De spelling is bij uitstek een actieterrein van de Taalunie, en dat vertaalt zich duidelijk in een gedeelde VlaamsNederlandse markt met een opvallende symmetrie. Toch ontstond er de laatste jaren in dit domein ook een asymmetrische tendens, die sinds de opkomst ervan steeds aan belang lijkt te winnen. De frequente hervormingen waaraan de groene spelling onderhevig is, leidden namelijk al meer dan eens tot onvrede bij verschillende

8

“In de huidige versie van het ANW zijn 77.415 woorden opgenomen die behandeld zijn in 11.233 woordenboekartikelen.”

24

taalgebruikers en literatoren. Zo ontketende de Nederlandse schrijver/dichter Rutger Kopland na de hervorming van 1995 nog een ware spellingsrel toen hij de wens uitte dat “al die taalwetenschappers maar eens in een instelling opgesloten moesten worden” (De Schutter 1998:27). Als reactie op de officiële spelling en de hervormingen ervan, werd in 2006 door het Nederlandse Genootschap Onze Taal en Wim Daniëls de Witte Spelling geïntroduceerd. Deze alternatieve spelling laat volgens de makers ervan “meer ruimte voor de spellingvormen die door de meeste taalgebruikers gevoelsmatig logischer worden gevonden” (Daniëls e.a. 2006:10). Verschillende Nederlandse kranten, tijdschriften, omroepen en andere organisaties sprongen al op de kar van dit Witte Boekje, zoals onder meer de Volkskrant, Trouw, NRC Handelsblad, Elsevier, HP/De Tijd, De Groene Amsterdammer, Vrij Nederland, Planet Internet, Tekstnet en NOS. Hoewel de Nederlandse overheid nog steeds vasthoudt aan de groene spelling kan de keuze voor de witte spelling van belangrijke Nederlandse mediaorganen wel eens roet gooien in de uniformiteit en symmetrie van de spelling in Nederland en Vlaanderen. Vlaamse organisaties hebben namelijk nauwelijks oog voor deze alternatieve schrijfwijze en blijven quasi voltallig trouw aan de groene spelling.

1.3

Grammatica

De belangrijkste grammatica van de Nederlandse taal is ongetwijfeld de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS). Vanaf de eerste druk in 1984 is dit omvangrijke werk steeds het resultaat geweest van een intensieve samenwerking tussen Vlamingen en Nederlanders. Zowel op het vlak van financiering als in de samenstelling van de redactie werd bij de ANS gestreefd naar een symmetrie tussen beide landen. Zo bestond de eerste hoofdredactie bijvoorbeeld uit twee Nederlanders en één Vlaming, en werd de uitvoerende redactie gevormd door twee Nederlanders en drie Vlamingen.iii De financiering gebeurde aanvankelijk door het toenmalige Belgische Fonds voor Kollektief Fundamenteel Onderzoek (FKFO) en de toenmalige Nederlandse Organisatie voor ZuiverWetenschappelijk Onderzoek (ZWO), maar later participeerde ook de NTU in het project. Naast de geschreven versie van deze spraakkunst werd er ook een elektronische ANS (E-ANS) op poten gezet door de Radboud Universiteit Nijmegen. Opnieuw stond de NTU gedeeltelijk in voor de financiering hiervan. Anders dan bij de spelling, waar Vlamingen en Nederlanders zoals bij de ANS ook gebruik maken van eenzelfde handleiding (het Groene Boekje), vertoont de grammatica in beide landen een minder uniform karakter. Hoewel minder merkbaar dan lexicale en fonologische varianten, bestaan er ook heel wat morfologische en syntactische verschillen tussen het BN en het NN (Haeseryn 1996:110).

25

Deze streekgebonden variatie wordt ook in de ANS aangeduid en uitvoerig beschreven. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen geografische variatie binnen de standaardtaal en buiten de standaardtaal. In beide categorieën vinden we zowel NN als BN varianten die niet algemeen zijn voor het hele taalgebied, wat erop wijst dat er in de ANS geen sprake is van een eenzijdige labeling zoals vaak het geval is in woordenboeken. Over de constructie van de werkwoordelijke eindgroep met komen en een deelwoord of infinitief als aanvulling (van het type van alle kanten kwamen mensen aanlopen/aangelopen) zegt de E-ANS bijvoorbeeld het volgende: Voor het overige is de keuze tussen een deelwoord of een infinitief in principe vrij, zij het dat de voorkeur voor een van beide constructies in de verschillende delen van het taalgebied niet dezelfde is. In de zuidelijke helft van het taalgebied - met name in België, maar in mindere mate ook in het zuiden van Nederland - wordt eerder een deelwoord gebruikt, in de noordelijke helft - met name in het westen - eerder een infinitief.

Dat de voornaamste Nederlandse grammatica ook op inhoudelijk vlak de taalvariatie symmetrisch beschrijft, toont aan dat het BN als niet-dominante variëteit toch in zeker mate gecodificeerd wordt, en dat in samenwerking met Nederland. Ook neerlandici als Walter Haeseryn (1996) deden in het verleden al pogingen om de belangrijkste grammaticale verschillen tussen de twee variëteiten te inventariseren. Dit type beschrijvingen wordt steeds vervaardigd voor een gezamenlijke markt van Vlamingen en Nederlanders; tot nog toe zijn er geen spraakkunsten van (enkel) het BN bekend. De vraag blijft echter in hoeverre andere (kleinere) grammatica’s aandacht besteden aan de regionale variatie van het Nederlands, of hoe NN de insteek daar is. Verder onderzoek rond dit thema is nodig om te achterhalen hoe ver de codificering van het BN reikt, ook in projecten waarin de NTU geen hand heeft.

1.4

Taaladvies

Taaladvies wordt vooral aangeboden in twee vormen, in stijlboeken en via taaladvieswebsites. Wij onderzoeken hier enkel de websites omwille van verschillende redenen: (1) Door de gebruiksvriendelijkheid ervan kan iedereen ze overal snel consulteren. We veronderstellen daarom dat websites niet alleen een breder publiek bereiken, maar ook dat ze vaker gebruikt worden door gewone, niet-professionele taalgebruikers. (2) Er bestaan tal van professionele stijlboeken, terwijl het aantal professionele taaladviessites veel kleiner is. Een kleiner aantal bronnen met toch een groot (of groter) bereik, maakt het onderzoek naar het pluricentrisme in dit domein gemakkelijker uitvoerbaar. (3) Taaladviessites leggen in het algemeen nog meer de nadruk op de spelling, grammatica en de taalzorg. De meeste handboeken willen daarentegen in de eerste plaats een leidraad bieden om een heldere, vlotte en gestructureerde tekst te schrijven. Dit is het niet het type

26

informatie dat wij willen onderzoeken. Onder ‘taaladvies’ verstaan wij dan ook vooral advies over de spelling, grammatica, uitspraak en eventueel het lexicon van de Nederlandse taal. De Taaltelefooniv is een dienst van de Vlaamse overheid, die telefonisch en online taaladvies biedt. De medewerkers van de Taaltelefoon doen voor hun advies in eerste instantie een beroep op de taaladviessite van de NTU, Taaladvies.net. Ook andere producten van de NTU zoals de WNT (Het Groene Boekje) en de ANS worden geraadpleegd om de vragen van de bellers te beantwoorden. Die site van de Taalunie, Taaladvies.netv, legt in honderden artikelen alle probleemgevallen van de Nederlandse taal bloot. Het huidige team dat de teksten voor de site schrijft, bestaat uit taaladviseurs van het Genootschap Onze Taal en de medewerkers van de Taaltelefoon. De taaladviseurs van het Haagse Genootschap Onze Taalvi publiceren ook artikels met taaladvies op de eigen site van het genootschap, die eveneens functioneert als een databank voor taaladvies in Nederland. In Vlaanderen zijn de online taaldatabanken van de openbare omroep daarenboven een omvangrijke bron van advies over allerhande taalkwesties. De webpagina’s van het VRT Taalnetvii worden beheerd door Ruud Hendrickx, taaladviseur van de openbare omroep in Vlaanderen. Ten slotte vermelden we ook het online NRC Stijlboekviii dat naast de redactionele en journalistieke afspraken van het NRC Handelsblad en nrc.next journalisten ook informeert inzake taal- en spellingkwesties. Omdat die website zich eerder richt op journalisten dan op het grote publiek, laten we deze verder buiten beschouwing. Hoewel beide landen dus hun eigen taaladviesinstanties hebben (VRT Taalnet en Taaltelefoon voor Vlaanderen, Genootschap Onze Taal voor Nederland), functioneert de Taalunie als een bindende kracht tussen al deze initiatieven. Via de medewerking van de nationale adviesdiensten biedt de NTU een overkoepelend corpus aan voor het hele taalgebied. Het grootste medium, Taaladvies.net, wordt zodoende gestuurd door een symmetrisch Vlaams-Nederlands team, dat deze tweezijdige informatie tevens kan overnemen op de respectievelijke eigen sites. Bij nader inhoudelijk onderzoek van de nationale taaladviessites, blijkt dan ook dat zij niet alleen aandacht besteden aan de eigen taalvariëteit. Hoewel het VRT Taalnet een Vlaams product is, wijkt het advies van Ruud Hendrickx op het eerste gezicht niet af van dat van de andere taaldatabanken. BN woorden en wendingen worden verder op alle sites vermeld en – als ze behoren tot de BN standaardtaal – niet afgekeurd maar als volwaardige varianten beschouwd. We illustreren dit met enkele lexicale of grammaticale kwesties waarvan algemeen aanvaard wordt dat het BN en het NN een verschillende voorkeur vertonen.

27

Taaladvies.net beschrijft zoals verwacht het gebruik van de drieledige werkwoordelijke eindgroep (type: kunnen hebben gezien) duidelijk voor het hele taalgebied. De website geeft bovendien niet enkel informatie over de theoretische plaatsingsmogelijkheden, maar schenkt ook aandacht aan het taalgebruik in de praktijk: Alle drie de volgordes komen in de praktijk in het hele taalgebied voor, maar ze zijn niet allemaal overal even gebruikelijk. Plaatsing van het deelwoord aan het begin van de groep, zoals in de (a)-varianten, is het gebruikelijkst in gesproken taal, althans in Nederland. Plaatsing aan het eind, zoals in de (c)-varianten, komt vooral in geschreven taal voor, zowel in Nederland als in België. Tussenplaatsing van het deelwoord komt tegenwoordig nog maar weinig voor in Nederland, maar is in België nog de meest gebruikte volgorde. Deze volgorde wordt daar weliswaar in sommige taaladviesboeken expliciet afgekeurd, maar in de praktijk is hij dagelijks bijvoorbeeld veelvuldig aan te treffen in kranten en te beluisteren op radio en televisie. (Zie: <www.Taaladvies.net>)

Deze nauwkeurige beschrijving van de taalsituatie is het werk van enkele medewerkers van deze taaladviesdienst, die speciaal werden aangesteld om de adviezen met betrekking tot de verschillen tussen BN en NN extra te controleren. Ook de website van de Taaltelefoon bevat enkele aanwijzingen over het gebruik van de werkwoordelijke eindgroep, maar voor de volgorde ervan worden we doorverwezen naar bovenstaand artikel van de Taalunie. Daarmee onderschrijft de Taaltelefoon de pluricentrische visie op het Nederlands en de erkenning van het BN als een variëteit van de Nederlandse taal. Ook in artikelen die wel op de eigen site geconsulteerd kunnen worden, krijgen trouwens zowel het BN als het NN voldoende aandacht. Op de Taaldatabank van de VRT zochten we de woorden magnetron (NN) en bedrijfsarts (BN). Bij het eerste woord wordt vermeld dat dit een Nederlandse term is, die nauwelijks voorkomt in België. Als alternatief wordt microgolfoven voorgesteld, dat standaardtaal is in het hele taalgebied. Bedrijfsarts wordt dan weer omschreven als “algemeen in België”, met arbeidsgeneesheer als “algemeen Nederlands” alternatief. Ook hier wordt dus gewezen op beide variëteiten als woorden of uitdrukkingen niet in het hele taalgebied gebruikelijk zijn. Op het taaladviesportaal van het Genootschap Onze Taal zochten we ten slotte de woorden bankkaart (BN) en pinpas (NN) op. De beschrijving van deze woorden gebeurt opvallend symmetrisch, zonder voorkeur voor één van beide varianten: De kaart die je van de bank krijgt – en waarmee je bij geldautomaten geld van je rekening kunt opnemen en in winkels kunt betalen – wordt in Nederland over het algemeen een pinpas genoemd. Een wat formelere aanduiding is bankpas. In België gebruikt men geen pas maar een bankkaart. […] moeten we concluderen dat er – naast het wat stijve betaalkaart – geen Algemeen-Nederlandse aanduiding bestaat voor bankkaart of bankpas/pinpas. Het eerste zal men in Nederland wat ongebruikelijk vinden, het tweede in België. (Zie: <www.onzetaal.nl>).

Toch neemt de site soms ook een meer Nederlands standpunt in. In een artikel over de rode en de groene volgorde bijvoorbeeld (is gelopen/gelopen is) informeert het Genootschap Onze Taal de

28

taalgebruiker als volgt: “De kleuren komen van een oude dialectkaart waarop de volgorde gelopen is groen was ingekleurd en is gelopen rood. De groene volgorde was in het oosten van Nederland gewoner, de rode in het westen”. Over de situatie in Vlaanderen wordt – zoals in meerdere artikels op deze site – verder niks vermeld.

1.5

Gedeelde markt?

De lexicologie is duidelijk een domein waarbij Vlaanderen en Nederland dezelfde producten en organisaties delen. In de ontwikkeling van woordenboeken voor die gedeelde markt zijn Nederlandse lexicografen en uitgevers steeds dominant geweest. Daardoor heeft de monocentrische visie, met NN als standaard en BN als afwijking, zich lang kunnen doorzetten in onze woordenboeken. Daar komt de laatste jaren echter verandering in. Nu lexicografen steeds vaker de pluricentrische visie op het Nederlands omarmen, worden onze woordenboeken ook steeds meer symmetrisch van opzet, met Prisma als pionier in deze evolutie. Ook de officiële spelling en de daarbij horende woordenlijst hebben Vlaanderen en Nederland steeds gedeeld. De symmetrie in dit domein wordt vooral gestuurd vanuit de NTU, die de bevordering van de samenwerking tussen beide landen als één van haar voornaamste taken beschouwt. Recent duikt echter met de witte spelling een tendens op die deze symmetrie enigszins in gevaar kan brengen. Deze alternatieve spelling vindt namelijk enkel in Nederland weerklank, waar ze nu al in grote mate aanwezig is in kranten, tijdschriften en op omroepen. De NTU is ook actief in het domein van de grammatica, met als belangrijkste product de Algemene Nederlandse Spraakkunst. Vanaf de eerste stappen werd in dit project gestreefd naar personele, financiële en inhoudelijke symmetrie. Websites met taaladvies, die taalgebruikers op een toegankelijke en snelle manier informeren over voorgaande domeinen (het lexicon, de spelling en de grammatica), doen dat ook voor het hele taalgebied, en op een vrij symmetrische manier. Hoewel beide landen over eigen adviesdiensten beschikken, worden die diensten gekoppeld en overkoepeld door het erg symmetrische Taaladvies.net van de NTU. Er is dus niet alleen een vlotte samenwerking tussen Vlamingen en Nederlanders wat de medewerking aan die overkoepelende site betreft, ook bieden de online taaladviesdiensten voldoende informatie over wat gebruikelijk is in Vlaanderen en wat de voorkeur geniet in Nederland. Al deze domeinen – lexicologie, spelling, grammatica en taaladvies in mindere mate – hebben dus gemeenschappelijk dat ze worden georganiseerd voor het hele taalgebied samen. Het BN wordt wel degelijk gecodificeerd, en dat steeds in samenwerking met Nederland; er zijn nauwelijks werken die

29

enkel de BN variëteit behandelen. Enkel de manier waarop die samenwerking gebeurt (symmetrisch of niet), kan verschillen per subdomein, vaak afhankelijk van de inbreng van de NTU.

30

2

Taalwetenschappelijk onderzoek

Niet enkel de codificering is van belang voor de status van een (niet-dominante) variëteit, ook de mate waarin onderzoekers van die niet-dominante variëteit betrokken worden in wetenschappelijk taal- en letterkundig onderzoek kan daar iets over verraden. Als er namelijk geen onderzoekers van een bepaalde variëteit betrokken worden in wetenschappelijke projecten, zal dat zich ook weerspiegelen in de inhoudelijke uitwerking van die projecten, die vaak enkel aandacht besteden of rekening houden met de taalvariëteit van het onderzoeksteam. Het documenteren van het BN in corpora lijkt daarenboven een belangrijke voorwaarde om ook de niet-dominante taalgemeenschap voldoende te representeren in het onderzoek naar het Nederlands. Binnen dit vakgebied bieden we daarom een overzicht van de belangrijkste corpora en enkele grote taalkundige projecten. We gaan na in hoeverre Vlamingen en Nederlanders betrokken zijn in de totstandkoming van deze producten en diensten, zowel wat de financiering als de uitvoering en de opvolging ervan betreft. Ook inhoudelijk proberen we zoveel mogelijk te achterhalen of deze producten voldoende aandacht besteden aan beide taalvariëteiten. Uiteraard zijn we genoodzaakt om binnen het bestek van deze scriptie veel corpora, projecten en onderzoeken buiten beschouwing te laten. De besproken onderwerpen in dit overzicht werden geselecteerd op basis van bekendheid en belang binnen de Nederlandse taalkunde. Het onderzoek ernaar is van kwalitatieve aard en berust hoofdzakelijk op internetbronnen, aangezien de producten van taalkundig onderzoek steeds meer (enkel) digitaal beschikbaar zijn.

2.1

Corpora

Het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) biedt gratis verschillende Nederlandse corpora aan, waarvan de bekendste het 38-miljoen-woorden-corpus, het ANW-corpus, het Corpus Gesproken Nederlands (CGN) en het Parole corpus zijn. Het eerste corpus, met zo blijkens de naam ervan 38 miljoen woorden, bevat volgens de website van het INL zowel NN als BN materiaal. Bij nader onderzoek blijkt echter dat de geografische spreiding in het corpus niet bepaald evenwichtig is,

31

aangezien “het Belgische materiaal beperkt [is] tot teksten uit 50 afleveringen van de Belgische kwaliteitskrant De Standaard” (Grondelaers e.a. 2000). In totaal gaat het om zo’n 2,6 miljoen1 van de 38 miljoen woorden, slechts een fractie van het hele corpus dus. Het ANW-corpus kent die geografische symmetrie wel en verdeelt het BN en het NN materiaal ongeveer in overeenstemming met de demografische verhoudingen.i Het Nederlandse Parole-corpus maakt deel uit van een groter Europees project om 14 talen op dezelfde wijze te documenteren in vergelijkbare corpora. Voor het Nederlandse taalgebied werd echter een corpus samengesteld met uitsluitend NN materiaal. Het CGN, waaraan werd gewerkt tussen 1988 en 2004, is dan weer een opvallend symmetrisch project, zowel wat het budget als de medewerkers en de inhoud ervan betreft. Financiering kwam er van de Vlaamse en de Nederlandse overheid en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). In het bestuur, de projectleiding en de stuurgroepen werden steeds Vlamingen en Nederlanders aangesteld en in het materiaal zelf kent het corpus een verdeling van zo’n één derde BN en twee derden NN taalproductie (Van Eerten:2007). De rechten op dit symmetrische corpus zijn tegenwoordig eigendom van de NTU. Een ander veel gebruikt Vlaams-Nederlands corpus is het CONDIV-corpus. Ook hier werd gestreefd naar een evenwicht tussen BN en NN materiaal, wat zich uiteindelijk heeft geuit in een Nederlands subcorpus met 20.338.929 woorden en een Belgisch subcorpus met 27.058.652 woorden (Grondelaers e.a. 2000). Uiteraard bestaan er hiernaast nog tal van andere corpora die vaak specifiek geschikt zijn voor een bepaald type van taalkundig onderzoek (historisch, regionaal,…). Deze minder algemene corpora omvatten veel vaker slechts één van twee Nederlandse taalvariëteiten2, zoals bijvoorbeeld het Corpus van veertiende-eeuwse niet-literaire Nederlandse teksten (C14NL) van het Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie, dat louter bestaat uit transcripties van veertiende-eeuwse oorkonden uit de Zuidelijke Nederlanden. Dat betekent uiteraard niet dat alle exclusief NN of BN corpora kleine, gespecialiseerde databanken zijn. Het Twente Nieuwscorpus omvat bijvoorbeeld 400 miljoen NN woorden uit kranten, teletekst ondertiteling, autocues, nieuwsshows en nieuwsdata van het internet uit de periode 1999-2005.ii Hoewel enkele grotere corpora zoals het Twente Nieuwscorpus, het 38-miljoen-woorden-corpus en het Parole corpus hoofdzakelijk of uitsluitend NN bevatten, zorgen andere Vlaams-Nederlandse projecten zoals het ANW-corpus, het CGN en CONDIV ervoor dat het BN, zowel gesproken als geschreven, toch voldoende gedocumenteerd is om ook in Vlaanderen op een representatieve manier aan taalkundig onderzoek te doen.

1

Persoonlijke correspondentie met de TST-Centrale van INL (Griet Depoorter).

2

Surinaams buiten beschouwing gelaten.

32

2.2

Projecten

Voor we ingaan op enkele grote neerlandistische projecten die de afgelopen jaren werden uitgevoerd of volop in ontwikkeling zijn, lijkt het nuttig eerst de belangrijkste organisaties en instituten te schetsen die deze projecten ondersteunen en financieren. Beide landen hebben een eigen nationale organisatie voor de financiering van zulke wetenschappelijke projecten. In Nederland stelt de Nederlandse organisatie voor wetenschappelijk onderzoek (NWO) jaarlijks ruim 500 miljoen euro ter beschikking voor wetenschappelijk onderzoek in diverse disciplines. In Vlaanderen biedt het Fonds Wetenschappelijk Onderzoek (FWO) deze middelen aan. Verder bestaan er zowel in Vlaanderen als in Nederland (of overkoepelend) tal van organisaties die specifiek in taalen letterkundig onderzoek investeren. De Nederlandse Taalunie (NTU) is waarschijnlijk het bekendste instituut in dat opzicht. De Taalunie omschrijft zichzelf als “een beleidsorganisatie waarin Nederland, Vlaanderen en Suriname samen beleid voeren op het gebied van het Nederlands.”iii Naast deze beleidsvoering staat de Taalunie regelmatig in voor de financiering en opvolging van projecten die ons kennis opleveren over de Nederlandse taal, of die kennis juist toegankelijk maken. Daarnaast kent Vlaanderen nog de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (KANTL) die regelmatig investeert in onderzoeksprojecten naar de Nederlandse taal, cultuur en literatuur, gecoördineerd door het eigen onderzoekscentrum, het Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie (CTB). Ook de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen (KNAW) in Nederland huisvest enkele onderzoeksinstituten die zich specifiek inzetten voor de Nederlandse taal- en letterkunde. De Fryske Akademy richt zich bijvoorbeeld op de Friese taal- en letterkunde en geschiedenis en de maatschappelijke ontwikkelingen in de regio. Het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis verricht vooral onderzoek naar de literatuur- en wetenschapsgeschiedenis, onder meer door het vervaardigen van tekstedities. Als laatste onderzoekscentrum van de KNAW noemen we het Meertens Instituut, dat op taalkundig vlak zich vooral richt op het domein van de variatielinguïstiek, met onderzoek naar structurele, dialectologische en sociolinguïstische taalvariatie. Op het gebied van de lexicologie is in Vlaanderen en Nederland vooral het Instituut voor Nederlandse Lexicologie (INL) actief, een initiatief van de NTU dat in veel taalkundige projecten opduikt als financiële en ondersteunende partner. De mate waarin de participatie door Vlaamse en Nederlandse wetenschappers aan een onderzoek op een symmetrische manier verloopt, hangt vaak nauw samen met de financiering ervan. Zo zullen projecten van de NTU naar het motto drie landen, één taal vaker streven naar een gelijke inbreng dan studies die enkel door het FWO of door het NWO worden gesponsord. Deze organisaties hanteren de samenwerking met Vlaamse of Nederlandse collega’s immers zelden als een onderscheidend criterium bij het overwegen van onderzoeksvoorstellen (De Caluwe 2013:55).

33

Het STEVIN-programmaiv dat liep van 2004 tot 2011 is een initiatief van de NTU en staat voor Spraak en Taaltechnologische Essentiële Voorzieningen in het Nederlands. Het tweeledige doel van dit project bestond erin de taal- en spraaktechnologische sector in het Nederlandse taalgebied te stimuleren en een adequate digitale taalinfrastructuur (dataverzamelingen en tools) voor het Nederlands te ontwikkelen. De 11,4 miljoen euro die hiervoor nodig was, werd voor één derde gesponsord door de Vlaamse overheid en voor twee derden door de Nederlandse overheid. Ook andere projecten van de NTU werden op deze symmetrische manier gerealiseerd, met een gedeelde financiering en inbreng van zowel Nederlandse als Vlaamse wetenschappers. De eindproducten van deze initiatieven zijn bijgevolg altijd bestemd voor één gedeelde markt van Nederlandssprekenden3. Zo is het Steunpunt Nederlandstalige Terminologiev van de NTU het “informatie- en adviespunt voor alle aspecten rond terminologie voor het hele Nederlandse taalgebied.” Dit project werd toevertrouwd aan onderzoekers van de Vrije Universiteit Amsterdam en van het bedrijf Crosslang nv. uit Gent. In 2001 stelde de NTU dan weer het Expertisecentrum Literair Vertalenvi in, dat door het organiseren van opleidingen de kwaliteit van het literair vertalen in en uit het Nederlands moet bevorderen. De NTU is de hoofdfinancier van het project, terwijl de uitwerking ervan gebeurt door een Vlaams-Nederlandse samenwerking van de Lessius Hogeschool Antwerpen en de Universiteit Utrecht. Ook de nieuwe literatuurgeschiedenis van de NTU, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, is een product dat zich zowel redactioneel als inhoudelijk een Vlaams-Nederlands werk kan noemen. Toch werden recent (vanaf 2011) enkele grote neerlandistische projecten op poten gezet die grotendeels gefinancierd worden door het Nederlandse NWO en waarin weinig sprake is van Vlaamse participatie (De Caluwe 2013:54-55). Nederlabvii, een databank die alle gedigitaliseerde Nederlandse teksten vanaf de achtste eeuw tot vandaag zal bundelen, kan zo rekenen op ruim 2 miljoen euro van het NWO. Nederlab hoopt hiermee het digitale drama op te lossen van de duizenden Nederlandstalige teksten die al werden gedigitaliseerd, maar zich in verschillende databanken en corpora of verspreid over het internet bevinden en niet in verbinding staan met elkaar. Door alle historische tekstbestanden te verzamelen, te koppelen en te harmoniseren zal Nederlab een eenvoudig portaal bieden aan wetenschappers en studenten om langetermijnveranderingen te onderzoeken in de Nederlandse taal en cultuur (Van der Sijs, 2012:39-41). De overige financiering voor dit project, dat uiteindelijk zo’n 4 miljoen euro zal kosten, komt ook vooral uit Nederlandse hoek. Naast de NWO sponsoren verder de KNAW, CLARIAH, CLARIN, het Meertens Instituut, Huygens ING, INL, DBNL, de Nederlandse Taalunie en enkele betrokken universiteiten. Die

3

Of niet-Nederlandstaligen die Nederlands leren of onderzoek uitvoeren over onze taal.

34

universiteiten zijn uitsluitend Nederlands, alsook het bestuur, de supervisoren en de wetenschappelijke medewerkers. Enkel in de internationale adviesraad van Nederlab lijkt er plaats voor enkele Vlamingen Het Taalportaal Nederlands/Friesviii is een tweede groot neerlandistisch project waarin de NWO 1,7 miljoen investeert, met nauwelijks Vlaamse inbreng. Dit interactieve taalinstituut moet op een toegankelijke maar wetenschappelijke manier informatie beschikbaar stellen over alle aspecten van de Nederlandse en de Friese grammatica (morfologie, syntaxis en fonologie). Het project zal geleid worden door partners als het Meertens Instituut, de Fryske Akademy, het INL en de Universiteit Leiden. Ook het soort Nederlands dat zal beschreven worden in dit taalportaal omschrijft de website als volgt: Dutch is considered a pluricentric language with different (developing) standards in The Netherlands, Belgium and Surinam, and also in Aruba, Curaçao, and Sint Maarten. For the time being, the Taalportaal project mostly deals with the Dutch standard variety as it functions in the Netherlands. (http://www.taalportaal.org/qanda.html#q1)

Of de beschrijving van BN grammaticale aspecten – in een symmetrische aanduiding van de verschillen tussen BN en NN – nog op het programma staat, wordt nergens vermeld. Ten slotte investeerde de NWO recent ongeveer 2 miljoen euro in een project dat Begrijpelijke Taalix gedoopt werd. Binnen dit programma zal onderzoek worden uitgevoerd naar de factoren die de begrijpelijkheid van taal beïnvloeden. De taal van bijvoorbeeld overheidsinstellingen, banken, verzekeraars, bedrijven en politici wordt door de gemiddelde burger vaak als te ingewikkeld of ondoorzichtig ervaren. Om de dienstverlening aan burgers optimaal te laten verlopen is het echter noodzakelijk om – ook met de nieuwste media – op een begrijpelijke manier te communiceren. Naast de realisatie van nieuw onderzoek over dit thema werd het project Begrijpelijke Taal het leven ingeroepen om de reeds bestaande expertise over effectieve communicatie te bundelen en beschikbaar te maken. Ook hier zijn de organisatie en de uitvoering, in overeenstemming met de financiële middelen, opnieuw bijna exclusief in Nederlandse handen. Zowel wat de academische onderzoekers betreft als wat de bedrijfswereld aangaat, werd een beroep gedaan op Nederlandse medewerkers en partners.

35

2.3

Gedeelde markt?

Ten minste drie grote algemene corpora (ANW, CONDIV, CGN) bevatten een symmetrische BN en NN inhoud. Die zijn het resultaat van een Vlaams-Nederlandse financiële en personele samenwerking. Enkele andere projecten van het INL zijn daarentegen asymmetrisch NN (38 miljoen woorden, Parole). Ook in de kleinere corpora van het INL4 – nochtans een initiatief van de NTU – ontbreekt dit BN materiaal. Op basis van deze gegevens lijkt er nog steeds een Nederlandse dominantie te heersen in de samenstelling van taalkundige corpora, hoewel er zeker inspanningen gedaan worden om ook het BN hierin op te nemen. In het subdomein van het taalwetenschappelijk onderzoek zette de Taalunie de afgelopen decennia al heel wat symmetrische projecten op poten. De laatste jaren echter lijkt hier een nieuwe asymmetrie te groeien, met de drie bovengenoemde exclusief NN megaprojecten. Wanneer ze helemaal voltooid zijn, zullen deze drie ambitieuze programma’s hun diensten bewijzen aan miljoenen Vlaamse en Nederlandse taalgebruikers, wetenschappers en studenten. In de vorm van databanken of onderzoek bieden deze projecten met de steun van het NWO nieuwe tools en kennis aan, die de studie van de Nederlandse taal (en cultuur) aanzienlijk kunnen bevorderen. Zonder de financiële inbreng van Vlaamse organisaties, blijft de Vlaamse betrokkenheid via wetenschappers en medewerkers hierin ook minimaal. Hoewel andere projecten van de NTU vrij symmetrisch van opzet zijn, bevindt de NTU zich met deze programma’s in een moeilijke positie. Enerzijds kan ze het niet nalaten deze grootse projecten te onderschrijven en garant te staan voor de opvolging en het onderhoud ervan eens de programma’s gerealiseerd zijn. Anderzijds steunt de NTU hiermee drie erg asymmetrische projecten, die zowel financieel, personeel als geografisch zich enkel op het NN deel van onze taalgemeenschap richten. Dit gaat regelrecht in tegen één van de beginselen van de Taalunie, die onder andere werd opgericht om de Vlaams-Nederlandse samenwerking te bewaken en te bevorderen.

4

5 miljoen woorden corpus en 27 miljoen woorden corpus.

36

3

Literatuur

Een eerste cultureel domein waarbinnen we de verhoudingen tussen het BN en het NN bestuderen, is de literatuur. Onder literatuur verstaan we uiteraard niet enkel boeken, auteurs en uitgeverijen. ‘De literaire wereld’ is eerder een overkoepelend begrip voor een domein met diverse aspecten en activiteiten, waaronder ook de organisatie van literaire evenementen, het uitreiken van literaire prijzen en het uitgeven van gespecialiseerde tijdschriften. Als we een beter inzicht willen krijgen in de manier waarop die literaire wereld georganiseerd is in het Nederlandse taalgebied, kan verder ook de canonisering ervan, in de vorm van lectuurlijsten en literatuurgeschiedenissen, een belangrijke bron van informatie zijn. Waar we in dit hoofdstuk spreken over ‘literatuur’, wordt daar hoofdzakelijk proza mee bedoeld. Literatuur kent namelijk zo veel verschijningsvormen, dat we ervoor gekozen hebben ons onderzoeksveld enigszins te beperken en ons voornamelijk te richten op het proza, aangezien deze markt vandaag veel meer mensen weet te bereiken dan bijvoorbeeld poëzie. Een tijdschrift over poëzie, een literair evenement rond poëzie, enz. zijn sporadisch opgenomen in dit overzicht als ze een grote populariteit en/of bekendheid genieten, maar vertegenwoordigen slechts een klein deel van het onderzochte materiaal. Omdat elk subdomein binnen de literatuur ten slotte zo verschillend is, zullen de gebruikte onderzoeksmethodes dat ook zijn. Daarom bespreken we bij elk subdomein eerst kort hoe de resultaten tot stand kwamen.

3.1

Boekenverkoop

De cijfers van de boekenverkoop in Vlaanderen en in Nederland kunnen ons een antwoord geven op vragen als ‘verkopen Vlaamse boeken in Nederland en omgekeerd?’, ‘als het NN de dominante taalvariëteit is, zijn Noord-Nederlandse boeken dan ook dominant op de Vlaamse markt?’,enz. Het unieke aan deze cijfers is bovendien dat ze een weerspiegeling zijn van de smaak en enigszins de attitude van de gewone Vlaming of Nederlander, en niet van de manier waarop taalbeleidsmakers zelf de literaire wereld proberen vorm te geven.

37

Om de boekenverkoop in Vlaanderen en in Nederland te bestuderen, maakten we gebruik van online gepubliceerde top 10-lijsteni van de verkoop in de twee landen, tijdens twee willekeurige weken1. Zowel op het vlak van fictie als van non-fictie werd onderzocht welke boeken eventueel op beide lijsten terugkomen, om na te gaan in welke mate we voor Nederland en Vlaanderen van een gedeelde boekenmarkt kunnen spreken. Deze lijsten zagen er echter niet volledig hetzelfde uit voor beide regio’s, waardoor er enkele aanpassingen werden aangebracht die we hier even toelichten. Voor Vlaanderen zijn de gebruikte non-fictie-lijsten opgedeeld in non-fictie vrije tijd (bv. Dagelijkse Kost) en non-fictie informatief (bv. De Flandriens van het veld). Van deze twee lijsten werden telkens de vijf eerste boeken geselecteerd, om zo samen een top 10-lijst te vormen van non-fictie. Voor Nederland bestaat er maar één non-fictie-lijst, maar daarnaast worden ook top 10-lijsten gemaakt van het thema eten en drinken. Omdat kookboeken e.d. ook opgenomen worden in de Vlaamse lijst van non-fictie vrije tijd, zijn de vijf eerste boeken van deze eten en drinken lijst samengevoegd met de eerste vijf boeken van de algemene Nederlandse non-fictie-lijst. Wat fictie betreft, zijn de verschillen geringer, hoewel er in Nederland een aparte lijst voorzien is voor thrillers terwijl dat in Vlaanderen niet het geval is. Op het eerste gezicht staan er bijna geen Vlaamse boeken in deze thrillerlijst en komen de thrillers ook nauwelijks terug op de Vlaamse fictielijsten. Omdat deze bevindingen goed aansluiten bij de algemene tendens (infra), werd van dit verschil in de lijsten abstractie gemaakt.

3.1.1

Fictie

In wat volgt bespreken we eerst de resultaten voor de verkoop van fictie in Nederland en in Vlaanderen. De cijfers daarvoor worden weergegeven in onderstaande tabel: FICTIE Vlaanderen Vlaamse auteurs Nederlandse auteurs Vertalingen Nederland Nederlandse auteurs Vlaamse auteurs Vertalingen Algemeen Overeenkomsten

4 (2xPieters Aspe, 2xStefan Brijs) 1 (Joke van Leeuwen) 15 8 1* (Peter Buwalda ) 11 vijftig tinten trilogie (E.L. James), een goede raad (J.K Rowling), De gevangene van de hemel (Carlos Ruiz Zafon) Tabel 3—1 Cijfers boekenverkoop fictie in Vlaanderen en Nederland

1

Zie bijlage 1. Van beide lijsten werden de gegevens voor week 4 en week 44 van 2012 gebruikt.

38

Voor Vlaanderen valt direct op dat er in de twee onderzochte weken weinig werk van eigen bodem is verkocht. Enkel Stefan Brijs en Pieter Aspe konden elk met twee boeken concurreren met de populaire buitenlandse vertalingen. Hoewel die vertalingen ook populair lijken in Nederland, doet de binnenlandse verkoop het daar wel iets beter, met acht verschillende auteurs die in eigen land verkochten. Dat succes in eigen land blijkt bovendien geen garantie om ook over de grenzen heen te verkopen. Slechts één Nederlandse auteur, Joke van Leeuwen, wist in deze weken de Vlaamse top10lijsten te veroveren met haar boek Half in de zee. Ook omgekeerd laat slechts één Vlaamse auteur zich noteren in de onderzochte Nederlandse top10-lijsten. Bij nader inzien blijkt echter dat Peter Buwalda, hoewel geboren in België, meer als een Nederlandse schrijver kan gezien worden2 en er bijgevolg geen enkele Vlaamse auteur een plaats heeft verworven in deze Nederlandse top10-lijsten. Ook Joke Van Leeuwen heeft ondanks haar Nederlandse nationaliteit sterke banden met Vlaanderen, waar ze onder meer studeerde en zelfs stadsdichter van Antwerpen werd in 2008 en 2009. Verder zijn de enige boeken die in beide lijsten opduiken geen oorspronkelijk Nederlandstalige boeken, maar wel vertalingen van buitenlands werk. De verkoop van fictiewerken verloopt dus ondanks de gemeenschappelijke taal toch gescheiden in Nederland en Vlaanderen. Het lijkt erg moeilijk voor Vlaamse auteurs om in het Noorden succes te boeken, net zoals Nederlandse auteurs vrij weinig verkopen in Vlaanderen. Hoewel Nederland een sterkere Nederlandstalige fictiemarkt heeft dan Vlaanderen, importeren Vlamingen hun literatuur blijkbaar liever uit het buitenland3, dan uit het Nederlandse fictieaanbod.

3.1.2

Non-fictie

Net zoals Vlaanderen en Nederland een gescheiden markt blijken te hebben voor de verkoop van fictie, lijkt dat wat betreft de non-fictie ook zo te zijn. Dit is deels verklaarbaar door de nationale thematiek van sommige non-fictie boeken. Dat boeken over Bart de Wever niet scoren in Nederland, of boeken over Renee van der Gijp niet erg gegeerd zijn op de Vlaamse markt, lijkt evident. Toch grijpt men voor boeken met een meer universele thematiek ook vaak naar een eigen (of buitenlands) exemplaar. Terwijl de Vlaming trouw zweert aan Jeroen Meus, kookt de gemiddelde Nederlander bijvoorbeeld liever met Karin Luiten of Jamie Oliver. De cijfers in onderstaande tabel laten zien dat tijdens de onderzochte weken enkel de Voedselzandloper van de Vlaamse Kris Verburgh succes kende in Nederland en enkel Het aanzien van 2011 van de Nederlander Han Van Bree wist door te breken in Vlaanderen. Ondanks deze gelijkenissen met de fictielijsten, liggen de verhoudingen

2

Nadat Buwaldas Belgische biologische vader met het gezin brak, verhuisde Buwalda op erg jonge leeftijd naar Nederland, waar zijn moeder hertrouwde en Buwalda een Nederlandse stiefvader kreeg (en diens familienaam ook aannam). 3

Onder ‘buitenland’ verstaan we hier ‘buiten het Nederlandse taalgebied’

39

tussen beide markten bij de non-fictie lijsten omgekeerd. Dat wil zeggen dat hier de Vlaamse markt in plaats van de Nederlandse een sterkere positie heeft wat werk van eigen bodem betreft, terwijl de Nederlandse markt vaker beroep doet op vertalingen van buitenlandse auteurs. Het grote en succesvolle aanbod in Vlaanderen zorgt er dus niet voor dat Nederlanders hun non-fictie aanbod aanvullen met Vlaams werk, maar liever buitenlandse vertalingen importeren. NON-FICTIE Vlaanderen Vlaamse auteurs Nederlandse auteurs Vertalingen Nederland Nederlandse auteurs Vlaamse auteurs Vertalingen Algemeen Overeenkomsten

19 1 0 13 1 6 De voedselzandloper (Kris Verburgh), Het aanzien van 2011 (Han Van Bree), Steve Jobs (Walter Isaacson *in Vlaanderen bij literaire non-fictielijst)

Tabel 3—2 Cijfers boekenverkoop non-fictie in Nederland en Vlaanderen

3.1.3

Auteurs

Om dit beeld van gescheiden markten (of beter gezegd, een gescheiden verkoop) te bevestigen, onderzochten we ook een aantal (tijdschrift)artikels die de auteurs en uitgevers zelf aan het woord laten. Niemand heeft namelijk een beter zicht op de relatie tussen Nederland en Vlaanderen in de boekenwereld, en de mogelijkheid tot succes over de grenzen heen, dan de schrijvers en uitgevers van de boeken zelf. Met titels als ‘Verkoop Vlaamse schrijvers in Nederland nog slechter dan vermoed’4 en ‘De mythe van de gemeenschappelijke Vlaams-Nederlandse boekenmarkt’5 worden onze cijfers meteen bevestigd. Auteurs als Paul Mennes, Margot Vanderstraeten, Saskia de Coster en Bart Koubaa spreken in het weekblad Knack6 inderdaad van een literaire kloof tussen Vlaanderen en Nederland. Volgens Jeroen Theunissen en enkele collega’s7 wordt die echter niet groter, maar is die er gewoon al altijd geweest: In algemene termen heb ik zeker de indruk dat er een kloof is tussen Nederland en Vlaanderen, maar het lijkt mij moeilijk te beweren dat er sprake is van een verslechtering. De Nederlandse interesse in Vlaamse auteurs is - afgezien van een paar merknamen - altijd vrij matig geweest. Het omgekeerde klopt ook. (Jeroen Theunissen in Van Imschoot 2010a)

4

Dessing (2010) , Van Baelen (2010) 6 Van Imschoot (2010a) 7 Bijvoorbeeld Erwin Mortier, Christophe Vekeman en Walter Van den Broeck in Knack 2010 5

40

Ook Maarten Dessing is in een artikel uit Knack duidelijk over het matige succes van Vlaamse auteurs in Nederland en het probleem van de boekenverkoop over de grenzen heen: Vlaamse auteurs verkopen simpelweg nog slechter in Nederland dan werd vermoed. […]Maar een handvol goede recensies is niet genoeg voor een redelijke verkoop. Daarvoor is meer nodig: een langzaam opgebouwde goede reputatie (Lanoye), een belangrijke Nederlandse literaire prijs (Verhulst, Mortier) of vaak optreden (Lanoye, Kimpen, Brusselmans). En niet onbelangrijk: de televisie-aandacht die dat in de noordelijke Nederlanden oplevert. (Dessing, 2010)

Ook Carlo Van Baelen bevestigt in een artikel uit Boekblad op de site van de Nederlandse Taalunie wat onze resultaten doen vermoeden: er is nauwelijks sprake van een gezamenlijke boekenmarkt in Nederland en Vlaanderen: Wat kortom overheerst is eigen volk (uitgevers en auteurs) eerst! Gemeenschappelijk zijn enkel de vertalingen die grotendeels bij Nederlandse uitgeverijen verschijnen. Nederland is een fictie-boekenland, in Vlaanderen is duidelijk meer aandacht voor non-fictie […]Om het in een metafoor te vertalen: de Vlaamse en de Nederlandse boekenmarkt staat rug aan rug en kijkt eerst en vooral naar de eigen voeten, wel kijken allebei naar buiten waar dezelfde vertaalde boeken het mooie weer uitmaken. (Van Baelen, 2010)

3.2

Uitgeverijen

Nauw verbonden met de boekenverkoop zijn uiteraard de uitgeverijen die deze verkoop organiseren. We zagen al dat Vlamingen liever Vlaamse boeken kopen en Nederlanders liever Nederlandse. De vraag is nu of die Vlaamse en Nederlandse boeken ook een Vlaamse of Nederlandse uitgever hebben, of er op het vlak van uitgeverijen wel een wisselwerking bestaat. Toch blijkt het niet evident om uitgeverijen te categoriseren als Vlaams of Nederlands. Wat wij vaak uitgeverijen noemen, zijn namelijk een soort labels die behoren tot grotere uitgeversgroepen of concerns. Om maar een voorbeeld te geven, Uitgeverij Lannoo Groepii overkoepelt het Belgische Uitgeverij Lannoo nv en het Nederlandse LannooMeulenhoff bv. Deze bedrijven overkoepelen op hun beurt respectievelijk enkele Belgische en Nederlandse divisies zoals Lannoo Uitgeverij in Vlaanderen en Unieboek|Het Spectrum in Nederland. Die uitgeverijen publiceren dan weer wat men noemt

41

verschillende ‘imprints’, een soort handelsmerken of labels van die uitgeverij8, zoals Van Holkema & Warendor bijvoorbeeld een imprint is van Unieboek |Het Spectrum. Om niet te diep in te gaan op deze (financiële) organisatie en de structuur van het uitgeverswezen, beschouwen we als ‘uitgeverij’ deze die op het boek vermeld staat en baseren we de categorisatie als Vlaams of Nederlands op het land waar de uitgeverij in kwestie gevestigd is. Daarbij houden we wel steeds in het achterhoofd dat de voorbije decennia heel wat Vlaamse uitgeverijen op die manier als imprints in Nederlandse handen zijn gekomen (Van Renssen 2013: 133). Om te onderzoeken welke uitgeverijen hun boeken waar uitgeven, maakten we gebruik van dezelfde week top-10’s als voor de boekenverkoop. Zowel voor fictie als voor non-fictie (Nederlandstalig en vertaald) werd nagegaan hoeveel Nederlandse en Vlaamse uitgeverijen zich in deze lijsten bevonden. De resultaten hiervan zijn weergegeven in tabel 3: FICTIE VLAANDEREN Vl. uitgeverijen NEDERLAND Vl. uitgeverijen NON-FICTIE VLAANDEREN Vl. uitgeverijen NEDERLAND Vl. uitgeverijen

3

Ned. uitgeverijen

17

0

Ned. uitgeverijen

20

18 (1Waals)

Ned. uitgeverijen

2

0

Ned. uitgeverijen

20

Tabel 3—3 Vlaamse en Nederlandse uitgeverijen in de Vlaamse en Nederlandse Boekenverkoop top-10's

3.2.1

9

Fictie

Uit deze cijfers blijkt dat zowel de Vlaamse als de Nederlandse fictiemarkt gedomineerd wordt door Nederlandse uitgeverijen. Geen enkele Vlaamse uitgeverij verkocht in de onderzochte weken over de grens, terwijl maar liefst 17 Nederlandse uitgeverijen in diezelfde weken succes boekten in Vlaanderen. Als Nederlandse auteurs niet veel werk verkopen op de Vlaamse markt (supra), hoe is deze dominantie van Nederlandse uitgeverijen daar dan te verklaren? Veel heeft te maken met de populariteit van vertaalde buitenlandse boeken. Bestsellers op de lijsten als de Vijftig Tinten-trilogie van E.L. James, Een goede raad van J.K. Rowling en De gevangene van de Hemel van Carlos Ruiz Zafon worden allemaal uitgegeven door Nederlandse uitgeverijen als Prometheus, Meulenhoff Boekerij en

8

Bijvoorbeeld wanneer men na een overname beslist om de naam van de overgenomen uitgeverij te behouden.

9

Voor details over de uitgeverijen, zie bijlage 1. De scores wijzen op het aantal keer dat een Nederlandse of een Vlaamse uitgeverij voorkomt in een top-10. Dit impliceert niet dat het daarbij altijd om verschillende uitgeverijen gaat. Als bijvoorbeeld Meulenhoff Boekerij tweemaal voorkomt in een top-10, dan levert dat 2 punten op voor de Nederlandse uitgeverijen.

42

Bruna. Verder blijken ook succesvolle Vlaamse schrijvers vaak te kiezen voor een Nederlandse uitgever. In de onderzochte top-10’s treffen we zo Stefan Brijs aan met Uitgeverij Atlas en Kris Verburgh met zijn uitgever Prometheus-Bert Bakker. Na verder onderzoek blijken ook Vlaamse toppers als Tom Lanoye (Prometheusiii), Dimitri Verhulst (Contactiv), Peter Terrin (Arbeiderspersv), Erwin Mortier (De Bezige Bijvi), enz. verbonden aan een Nederlandse uitgeverij. Het omgekeerde, een Nederlandse auteur bij een Vlaamse uitgeverij, komt zelden voor. Toch kennen niet al deze auteurs evenveel succes bij onze noorderburen. Een Nederlandse uitgeverij lijkt dus wel een voorwaarde voor Nederlands succes, maar zeker geen garantie daarvoor. Zoals André van Halewyck zegt in het literaire tijdschrift Rektoverso, draait het voor de auteurs vooral om het prestige dat een Nederlandse uitgeverij hun werk kan meegeven: Tegelijk vinden de toptalenten sinds een twintigtal jaar vanzelf hun weg naar Amsterdam. De meeste grote Vlaamse namen werden en worden uitgegeven in Amsterdam. Dat betekent niet dat ze meer verkopen, maar ze worden daardoor wel opgepikt door Nederlandse media en ze komen letterlijk en figuurlijk met een A-label terug naar Vlaanderen. (Van Halewyck in Van Imschoot 2010b)

Ook Matthias Lannoo, de CEO van Uitgeverij Lannoo Groep, is zich erg bewust van dit fenomeen, zoals hij in 2006 liet uitschijnen in Boekblad: Mochten we iets doen met fiction, dan vanuit Nederland, niet vanuit België. Het is het oude verhaal van de Vlaamse schrijver die hier debuteert en meteen naar een Nederlandse uitgeverij verkast, ja. Ik vind dat ook niet onlogisch. Wie iets wil betekenen in de literatuur moet in het hart van het taalgebied zitten [i.e. Amsterdam (PVD)]. En Lannoo zit nu eenmaal buiten-middelpuntig. (Lannoo, Boekblad 2006 in Absilis 2010)

De oorzaak van dit Nederlandse prestige moet volgens Absilis (2010) gezocht worden in het verleden. Flamingantisch gehamer op de Vlaamse taal- en cultuurachterstand en een groot ontzag voor het Noorden, deed Vlaams schrijftalent toen al overstappen naar Nederlandse uitgevers. Ondanks succesvolle Vlaamse uitgeverijen als Manteau, heeft Vlaanderen zich sindsdien niet meer kunnen ontdoen van zijn perifere positie binnen de Nederlandstalige fictie en van de dominantie van Nederlandse uitgeverijen. Interessant in deze kwestie is ook de recente studie van de Nederlandse doctoraatsstudente Floor Van Renssen over de interactie tussen de Vlaamse en de Nederlandse literatuur van 1980 tot 1995. Hoewel zij een iets oudere periode bestudeert, lijken de conclusies in haar onderzoek nog steeds te gelden: “in de onderzochte periode neemt deze institutionele verwevenheid toe: steeds meer Vlaamse uitgeverijen gaan deel uitmaken van Nederlandse concerns en Nederlandse uitgeverijen

43

nemen Vlaamse auteurs op in hun fondsen. Vlaamse literatuur wordt dus steeds meer het domein van de Nederlandse uitgevers. Het lijkt erop dat het centrum van het Nederlandse uitgeverijbedrijf het gedeelde centrum wordt van de Nederlandse én Vlaamse literatuur.” ( Van Renssen, 2013:144).

Het overnemen van Vlaamse uitgeverijen en de overstap van auteurs zorgen er volgens Van Renssen (2013:145) wel voor dat de Vlaamse literatuur steeds bekender wordt bij het Nederlandse publiek. Toch wordt dit niet direct weerspiegeld in de voorgestelde cijfers van de actuele boekenverkoop. Om Nederlandse lezers te overtuigen van de kwaliteit van de Vlaamse literatuur is er blijkbaar meer nodig dan enkel een Nederlandse uitgeverij; vooral auteurs als Tom Lanoye en Herman Brusselmans die zich nadrukkelijk weten te profileren in de Nederlandse media, vinden ook weerklank in de literaire kritiek en slagen erin ook in het noorden in hun boeken aan de man te brengen (Van Renssen, 2013:428).

3.2.2

Non-fictie

In tegenstelling tot de fictiemarkt, is de Nederlandse dominantie totaal afwezig op de Vlaamse nonfictiemarkt. Met 18 Belgische uitgevers10 in Vlaanderen in de twee top 10-lijsten, hoeven schrijvers van non-fictie blijkbaar geen beroep te doen op Nederlandse uitgeverijen. Eén en ander kan te maken hebben met het feit dat literair prestige voor non-fictie van minder belang is. Ook de aanwezigheid in Vlaanderen van een sterke uitgever als Lannoo, naar eigen zeggen “marktleider in het Nederlands taalgebied op gebied van non-fictie”vii, maakt het inschakelen van Nederlandse uitgevers overbodig. België non-fictieland dus, zoals Carlo van Baelen het stelt in Boekblad, maar niet in die mate dat Nederlandse non-fictie auteurs er hun toevlucht zoeken. Alle 20 boeken in de Nederlandse non-fictie lijsten hebben immers een Nederlandse uitgever. Op het gebied van non-fictie is er met andere woorden geen sprake van een gezamenlijke markt, en daarom – anders dan bij de uitgevers van fictie – ook niet van Nederlandse dominantie.

10

Belgisch, want 1 is Waals.

44

3.3

Lectuurlijsten

Literatuur wordt niet enkel verspreid via de verkoop van boeken, maar ook via het onderwijs, dat Vlaamse en Nederlandse leerlingen verplicht een aantal werken per jaar te lezen. De leeslijsten die we hier behandelen, zijn voornamelijk bestemd voor het Algemeen Secundair Onderwijs. Uit een studie van Nicolaas en Vanhooren (2008:43) blijkt echter dat zowel in Nederland als in Vlaanderen “noch in de eindtermen, noch in de leerplannen wordt aangegeven welke specifieke literaire werken leerlingen in het secundair onderwijs moeten lezen”. De leerkrachten zelf zijn dus volledig vrij om een eigen lectuurlijst samen te stellen, en beïnvloeden op die manier rechtstreeks het leesgedrag en de literaire kennis van duizenden jongeren. Segers (2008:56) ondervroeg 232 Vlaamse leerkrachten over dit onderwerp en wijst volgende criteria aan als de belangrijkste redenen om een boek op te nemen in de leeslijst: het eigen leesverleden van de leerkracht, literaire prijswinnaars, recensies in kranten of tijdschriften, handboeken en vakliteratuur en in mindere mate leestips op het internet, bestsellerlijsten en het aanbod van een bepaalde uitgeverij (bv. Boektoppers). Als docenten Nederlands de Vlaamse en Nederlandse literaire wereld als gemeenschappelijk en symmetrisch zouden beschouwen, dan mogen we Vlaamse leeslijsten verwachten waarop Nederlandse titels naar behoren vertegenwoordigd zijn en omgekeerd. In dit hoofdstuk gaan we na of dat werkelijk zo is.

3.3.1

Vlaanderen

Segers lanceerde in 2008 een enquête, gericht aan het Vlaamse lerarenkorps Nederlands, actief in het vijfde en/of het zesde leerjaar ASO in het middelbaar onderwijs. In opdracht van de Stichting Lezen onderzocht hij op deze manier de samenstelling van de leeslijsten uit de derde graad ASO in Vlaanderen. 232 Docenten reageerden uiteindelijk op de vragen en deden zo het hoe en het waarom van hun leeslijsten uit de doeken. Uit dit onderzoek blijkt duidelijk dat Vlaamse leerkrachten een behoorlijke symmetrie nastreven in hun leeslijsten. Hoewel een groot deel van de lijsten uit vertalingen bestaat, vertegenwoordigt het oorspronkelijk Nederlandstalige proza nog steeds iets meer dan de helft van de titels. Van deze werken zijn er net iets meer Nederlands dan Vlaams. Oorspronkelijke Belgisch-Nederlandse literatuur wordt dus gewaardeerd in eigen land, maar niet extra gepromoot tegenover de Nederlandse (Segers 2008:61). Ook het onderzoek naar het literatuuronderwijs in Nederland en Vlaanderen van Nicolaas en Vanhooren (2008:44) lijkt deze conclusies te bevestigen: Daarnaast wordt gestreefd naar een evenwicht tussen oorspronkelijk Nederlandstalige literatuur en (vertalingen van) werken uit de wereldliteratuur. Ook wat de verhouding tussen het aantal Nederlandse en Vlaamse auteurs op de leeslijst betreft, is er een relatief evenwicht.

45

3.3.2

Nederland

Een andere manier om het leesgedrag van leerlingen uit het secundair onderwijs in kaart te brengen, zijn de door studenten vaak gebruikte websites met boekverslagen. Op sites als www.scholieren.comviii en www.collegenet.nlix kunnen leerlingen namelijk eigen boekverslagen uploaden en/of boekverslagen van anderen opvragen, als hulpmiddel bij de eigen lectuur of het eigen boekverslag. De populariteit van deze sites is niet te onderschatten. Op www.scholieren.com worden alleen al per maand 3.023.114 opvragingen gedaan (Nicolaas en Vanhooren 2008:16). Als men weet welke boekverslagen de leerlingen nodig hebben, weet men logischerwijs ook welke boeken ze vooral zelf (moeten) lezen. De top 10 van de opgevraagde Nederlandstalige literatuur door Nederlandse leerlingen zag er in 2011/2012 als volgt uit:

Plaats

Titel

Auteur

Ned./Vl.

downloads

1

Het Gouden ei

Tim Krabbé

Ned.

264.574

2 3 4

De aanslag Het diner Oorlogswinter

Harry Mulisch Herman Koch Jan Terlouw

Ned. Ned. Ned.

224.938 208.927 152.123

5 6

Het leven is vurrukkulluk Sonny Boy

Remco Campert Annejet van der Zijl

Ned. Ned.

150.070 143.472

7 8

Komt een vrouw bij de dokter De passievrucht

Kluun Karel Glastra van Loon

Ned. Ned.

140.463 133.916

9 10

Turks Fruit Afblijven

Jan Wolkers Carry Slee

Ned. Ned.

124.563 124.369

Tabel 3—4 Top 10 opgevraagde boekverslagen 2011/2012 op www.scholieren.org

Geen enkele Vlaamse auteur verovert een plaats in deze top 10, terwijl in de lijst die de website geeft voor opvragingen van Vlaamse leerlingen zowel vijf Nederlandse als vijf Vlaamse titels voorkomen. Een meer uitgebreide lijst van populaire boeken vinden we op www.collegenet .nl. In de top 150 van opgevraagde Nederlandstalige literatuur vinden we op deze site slechts 11 Vlaamse titels tussen de vele Nederlandse werken. Daarbij valt op dat het hier vooral om oudere titels gaat: vijf boeken van Elsschot, drie van Ruyslinck, twee van Vandeloo en één van Daisne en van Boon. Hoewel enkele klassiekers dus nog enigszins gelezen worden, lijkt de moderne Vlaamse literatuur tegenwoordig niet (meer) door te dringen in het Nederlandse literatuuronderwijs.

46

3.3.3

Vlaanderen vs. Nederland

Uit deze resultaten blijkt duidelijk dat Vlaamse leerkrachten een bepaalde symmetrie nastreven bij het samenstellen van hun lectuurlijsten. Dit zorgt ervoor dat, ondanks de geringe verkoop van Nederlandse romans in Vlaanderen, Nederlandse literatuur toch een aanzienlijke verspreiding en bekendheid geniet in Vlaanderen. Nederlandse docenten laten hun leerlingen daarentegen hun nauwelijks Vlaamse boeken lezen, wat nog uitdrukkelijker geldt voor modern Vlaams werk. In tegenstelling tot de symmetrie in Vlaanderen, lijkt het Nederlandse literatuuronderwijs compleet asymmetrisch, met Nederlandse dominantie. Afgezien van mensen die zich bewegen binnen de literaire wereld (recensenten, auteurs, uitgevers,…), lijkt het grote publiek in Nederland (jongeren en kopers van boeken), buiten enkele uitschieters als bijvoorbeeld Tom Lanoye, weinig op de hoogte van de hedendaagse literaire productie in Vlaanderen.

3.4

Literaire prijzen

Een volgend aspect van de literatuur waar we de dominantie of niet-dominantie van beide taalvariëteiten (BN en NN) kunnen nagaan, zijn de literaire prijzen. De (a)symmetrie onderzoeken we hierbij op het vlak van de deelnemers, de winnaars, de samenstelling van de jury en de organiserende instantie(s). Het overzicht dat we bieden, probeert in geen enkel opzicht exhaustief te zijn. In het Nederlandse taalgebied worden tal van literaire prijzen uitgereikt, en een volledig overzicht ervan zou dan ook een onderzoek op zich vergen. Wij beperken ons hier daarentegen tot de vier grootste en bekendste prijzen, die de winnaar het meeste prestige en de grootste geldprijs opleveren (Libris Literatuurprijs, AKO Literatuurprijs, Prijs der Nederlandse Letteren en De Gouden Boekenuil), aangevuld met de Inktaap11 en enkele kleinere en/of minder bekende prijzen. Alle informatie omtrent de prijzen is voornamelijk afkomstig van het internet, aangezien de meeste prijzen ook een eigen website hebben. In wat volgt bespreken we enkele opvallende tendensen die blijken uit dit onderzoek. De grote en meest prestigieuze prijzen staan in het algemeen open voor de hele Nederlandstalige taalgemeenschap, met een behoorlijke symmetrie in de leden van de jury, de deelnemers en de winnaars. De sterkst doorgedreven symmetrie vinden we bij De Prijs der Nederlandse Letterenx, een initiatief georganiseerd door de Nederlandse Taalunie. Deze prijs wordt om de drie jaar uitgereikt

11

De Inktaap is een publieksprijs o.b.v. de winnaars van de Libris Literatuurprijs, de AKO Literatuurprijs en de Gouden Boekenuil.

47

aan auteurs van oorspronkelijke Nederlandstalige literatuur. Zowel Vlamingen als Nederlanders kunnen deelnemen en ook de winnaar is steeds afwisselend een Belg of een Nederlander. Bovendien bestaat de jury uit drie Nederlandse leden, drie Vlaamse leden en één Surinaams lid, met beurtelings een Nederlander of Vlaming als voorzitter. Als toppunt van deze symmetrie wordt de prijs ten slotte afwisselend in België en in Nederland uitgereikt, door een lid van het Belgische of Nederlandse koningshuis. De Libris Literatuurprijsxi en de AKO Literatuurprijsxii worden georganiseerd door de Nederlandse Stichting Literatuurprijs en leveren de winnaar beiden 50.000 euro op. Zolang de ingezonden titel maar oorspronkelijk Nederlandstalig is, zijn alle deelnemers welkom en ook de jury bestaat uit Nederlanders en Vlamingen. Bij de AKO Literatuurprijs is dat mooi evenwichtig verdeeld, terwijl de organisatie van de Libris Literatuurprijs inmiddels heeft bepaald “dat er altijd een Vlaming in de jury zit”. Beide prijzen werden de afgelopen tien jaar drie maal gewonnen door een Vlaming en zeven maal door een Nederlander, wat in het licht van de demografie van beide landen vrij symmetrisch is. De Gouden Boekenuilxiii, tot 2010 bekend als De Gouden Uil, is naar eigen zeggen “de belangrijkste literaire prijs in Vlaanderen” en wordt uitgereikt door Boek.be. De website specificeert echter ook dat werken “zowel van Vlaamse als Nederlandse auteurs” kunnen meedingen naar de geldprijs van 25.000 euro. De vakjury wordt gevormd door literaire recensenten uit Nederland en Vlaanderen en bepaalt wie met de hoofdprijs gaat lopen. Daarnaast wordt er ook een lezersjury aangesteld van 100 lezende Vlamingen, die een winnaar kiezen uit een shortlist en een veel kleinere prijs uitreiken. In het oordeel van deze jury zien we opnieuw de voorkeur van Vlamingen voor eigen literatuur met acht Vlaamse winnaars en slechts twee Nederlandse. De hoofdprijs werd daarentegen door de vakjury de laatste tien jaar toegekend aan negen Nederlanders en slechts één Vlaming. De Inktaapxiv is een literaire prijs, gericht op en uitgereikt door jongeren uit Nederland, Vlaanderen, Suriname en Curaçao. Jongeren uit deze vier landen kiezen hun favoriete boek uit de winnaars van de Libris Literatuurprijs, de AKO Literatuurprijs en de Gouden Boekenuil. Wie de Inktaap uiteindelijk wint, hangt dus ook af van wie deze grote prijzen won, maar in de afgelopen tien jaar werd er vrij evenwichtig gekozen voor zes Nederlanders en vier Belgen. Tegenover de symmetrie bij de grotere prijzen, zijn de kleinere literaire prijzen meer nationaal georiënteerd. Daarbij bestaan er twee mogelijkheden: (1) De prijs wordt enkel opengesteld voor auteurs van de eigen nationaliteit. (2) De prijs staat open voor auteurs van het hele taalgebied, maar wordt overwegend gewonnen door auteurs van het organiserende land. De eerste methode lijkt vaker te worden toegepast voor Belgische literaire prijzen, zoals de Hercule Poirotprijsxv en de Debuutprijsxvi. Zowel de organisatie als de jury, de deelnemers en de winnaars zijn hier exclusief Vlaams. Hun Nederlandse tegenhangers zoals de Gouden Stropxvii, de Academica Literatuurprijsxviii (voorheen de Debutantenprijs) en de Gouden Ganzenveerxix, staan ook open voor Vlamingen, maar vaak met die voorwaarde dat de auteurs enigszins verdienstelijk zijn in Nederland, of dat het boek

48

zeker verkrijgbaar is in Nederland. Een Vlaamse winnaar is niet onmogelijk bij deze prijzen, dat bewezen Tom Lanoye (Gouden Ganzenveer, 2007) , Johanna Spaey (Gouden Strop, 2005) en Erwin Mortier (Academia Literatuurprijs, 2000). Toch ging bij elk van deze prijzen de voorbije tien jaar telkens maximaal één Belg met de hoofdprijs aan de haal. Ook de jury is niet onverwacht overwegend tot uitsluitend Nederlands. De P.C. Hooftprijsxx vormt enigszins een uitzondering op voorgaande vaststellingen. Deze oeuvreprijs wordt elk jaar afwisselend uitgereikt aan auteurs van proza, essayistiek en poëzie en kan met een prijzenpot van 60.000 euro moeilijk een kleine prijs genoemd worden. Toch werd deze prijs nog nooit toegekend aan een Vlaming en lijken ook de organisatie en de jury ervan een volledig Nederlandse aangelegenheid. Literaire prijzen kunnen dus zeker als een gemeenschappelijk domein gezien worden binnen de Nederlandstalige literaire wereld. De grotere prijzen streven een zekere vorm van symmetrie na, zowel in hun deelnemersveld als in hun juryleden. Een groot deelnemersveld leidt uiteraard tot meer prestige voor de winnaar – want die kan zich dan winnaar noemen van het hele Nederlandse taalgebied – en bijgevolg tot een groter prestige van de prijs zelf. Kleinere prijzen zijn daarentegen overwegend meer nationaal gebonden. Dat kan een bewuste keuze zijn, door het deelnemersveld af te bakenen en zodoende de nationale literatuur te promoten en te bevorderen. Als het deelnemersveld daarentegen niet wordt afgebakend, kan dit gewoon een logisch gevolg zijn van het feit dat de prijs kleiner is, minder bekendheid geniet en er dus ook minder buitenlandse interesse voor is. Ook als de laureaten geselecteerd worden door een jury, zal deze enkel buitenlandse kandidaten selecteren, als die al bekend zijn over de grenzen heen.

3.5

Canonisering

De manier waarop literatuurgeschiedenissen worden samengesteld, toont aan hoe de samensteller ervan tegen de Nederlandstalige literatuur aankijkt. Worden de Vlaamse en Nederlandse literatuur apart gecanoniseerd of staan Vlamingen en Nederlanders door elkaar in één canon van de Nederlandstalige literatuur? De visie hierop die de literatuurgeschiedenissen uitdragen, is uiteraard niet de visie van de gewone man, maar wel die van literair deskundigen. Om te weten of een werk de Nederlandse en Vlaamse literatuurgeschiedenis samen of apart beschouwt, brengt de titel meestal uitsluitsel. Waar dat niet uit de titel af te leiden was, deden we

49

beroep op omschrijvingen op het internet. We gaan er overigens van uit dat de intentie van deze werken symmetrisch is, d.w.z. als een auteur de Nederlandstalige literatuurgeschiedenis als één geheel beschouwt en een gemeenschappelijke literatuurgeschiedenis schrijft, verwachten we dat hij daarin evenveel aandacht besteedt aan alle belangrijke literaire figuren, ongeacht hun nationaliteit. Het valt evenwel buiten de opzet van deze scriptie om dat in detail te controleren; dat is eerder het werk van recensenten. De standaardwerken die we op deze manier onderzochten, zijn Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur (2006-…), Nederlandse Literatuur, een geschiedenis (1993) van Schenkeveld en Van der Dussen, het Handboek van Knuvelder (1948-1953) en enkele oudere werken van Bauer e.a. (1939), Te Winkel (1922-1927), Kalff (1906-1912) en Jonckbloet (1888-1892). Al deze standaardwerken behandelen de Nederlandse en Vlaamse literatuur als één geheel en nemen dus auteurs van beide nationaliteiten naast elkaar op in hun overzicht. Ook de website www.literatuurgeschiedenis.nl, een online initiatief van de DBNL en enkele Nederlandse universiteiten, maakt geen onderscheid tussen Noord en Zuid. Hetzelfde geldt voor literatuurgeschiedenissen van de Nederlandse letterkunde in andere talen, bestemd voor buitenlandse lezers. In het Engelse Literature of the Low Countries. A short history of Dutch literature in the Netherlands and Belgium (1978) van Meijer en het Franse Histoire de la littérature néerlandaise (Pays-Bas et Flandre) (1999) van Stouten e.a. worden de Noord- en Zuid-Nederlandse literatuur samen voorgesteld, zoals beide titels aangeven. Daarnaast bestaan er ook enkele anderstalige literatuurgeschiedenissen zoals Introduction à la littérature française et flamande de Belgique (1921) van Hamélius die zich exclusief wijden aan de Vlaamse of Belgische literatuurgeschiedenis. Het feit dat dit meestal Franse werken zijn, doet vermoeden dat deze Vlaamse of Belgische insteek te maken heeft met de Belgische taalsituatie. Ofwel wordt de Vlaamse literatuur specifiek afgezet tegen de Franstalige literatuur in België, ofwel worden de twee samengenomen in een beschrijving van de Belgische literatuur, maar dan is de opname van Nederlandse schrijvers niet langer mogelijk. Wat betreft de kleinere of modernere literatuurgeschiedenissen bestaan er zeker ook werken die zich toeleggen op slechts één deel van het Nederlandse taalgebied. Vooral geschiedenissen die een tijdperk beschrijven dat niet verder gaat dan de Belgische onafhankelijkheid, doen dat vaak apart voor Noord en Zuid. Zo schreef Vermeylen in 1963 bijvoorbeeld De Vlaamse letteren van Gezelle tot heden12 en publiceerde Anbeek in 1990 nog het exclusief Nederlandse Geschiedenis van de Nederlandse

12

50

Guido Gezelle is geboren in 1830, het jaar waarin België onafhankelijk werd.

literatuur tussen 1885 en 1985. Sommige moderne themaboeken zoals Schrijvende vrouwen : een kleine literatuurgeschiedenis van de Lage Landen 1880-2010 (2010) van Bell en Vaessens maken daarentegen geen onderscheid tussen de twee gebieden. Hierin staat dan ook duidelijk het thema en niet de nationaliteit van de Nederlandstalige auteurs voorop. Over het algemeen lijkt de tendens dus dat de Nederlandse literatuur als één geheel wordt beschouwd, wanneer ze volledig wordt beschouwd, terwijl het recentere literaire verleden (na de Belgische onafhankelijkheid) vaker wordt opgedeeld in twee aparte werelden.

3.6

Literaire tijdschriften

Voor wie op de hoogte wil blijven van het reilen en zeilen in het Vlaams-Nederlandse (of het Vlaamse en het Nederlandse) literaire landschap, bestaat er een uitgebreide markt van gespecialiseerde tijdschriften. Tientallen literaire tijdschriften worden maandelijks verspreid over ons taalgebied, om al wie dat wil te informeren over de laatste nieuwe literaire trends, methodes en werken. De website www.literairetijdschriften.org toont hoe uitgebreid dat aanbod wel is, met een overzicht van maar liefst 35 Vlaamse en Nederlandse tijdschriften. Uit dat overzicht kozen we voor dit onderzoek 11 tijdschriften: 5 van Nederlandse (Awater, De Gids, De Revisor, Hollands Maandblad en De Parelduiker) en 6 van Belgische makelij (Zacht Lawijd, Spiegel der Letteren, De brakke hond, Poëziekrant en Kluger Hans), waaronder één tijdschrift met een éénpersoonsredactie (Het Liegend Konijn). Hoewel deze keuze vrij willekeurig is, werd er toch vooral gezocht naar tijdschriften met hoofdzakelijk een literaire insteek, meer dan een algemeen culturele. Deze keer werd er geen onderscheid gemaakt tussen proza en poëzie, aangezien veel tijdschriften dit door elkaar behandelen én enkele exclusief poëtische tijdschriften (bv. Awater) gewoon te groot en te populair zijn om niet op te nemen. Om te achterhalen hoe (a)symmetrisch deze tijdschriften zijn, stelden we ons de volgende vragen: (1) Wordt de volledige Nederlandstalige literatuur behandeld, of enkel die van één taalvariëteit? (2) Bestaat de redactie enkel uit Vlaamse of Nederlandse leden, of is er een zekere samenwerking? (3) Worden de tijdschriften in één land of in beide landen verspreid? Voor elk van deze drie pijlers (inhoud, redactie en verspreiding) moeten echter enkele kanttekeningen gemaakt worden. Ten eerste kan de inhoud van een literair tijdschrift sterk verschillen van week tot week. Naast het concrete onderzoek van enkele nummers werd daarom soms verder beroep gedaan op het oordeel van de hoofdredacteur zelf, die per e-mail werd gecontacteerd. Ten tweede zijn de namen van de redactieleden wel gemakkelijk terug te vinden, maar geldt dat niet altijd voor hun nationaliteit. Het

51

internet en opnieuw e-mail boden hier vaak meer duidelijkheid. In enkele gevallen antwoordde de redactie daarentegen niet op onze vragen en bleef de nationaliteit van sommige personen dus onbekend. De derde en misschien wel grootste onduidelijkheid doet zich voor bij het onderzoek naar de verspreiding van de tijdschriften. In tegenstelling tot vele andere bladen worden literaire tijdschriften vaak verspreid via abonnementen, waarvan de cijfers niet openbaar gemaakt worden. Meer dan de reële verspreiding van de 11 tijdschriften in Nederland en Vlaanderen, onderzoeken we dus de verkrijgbaarheid ervan in beide landen. Of de Nederlandse tijdschriften ook veel abonnees hebben in Vlaanderen en omgekeerd kunnen we niet exact weten. Toch gaan we ervan uit dat als de tijdschriften alvast in beide landen worden aangeboden, er minstens een aanzet is tot een gedeelde markt. Onderstaande tabellen tonen een samenvatting van de resultaten van het onderzoek. Soms wordt er een onderscheid gemaakt tussen een kleine x en een grote X. Een kleine x geeft logischerwijze aan dat iets in kleinere of minimale mate aanwezig is, bijvoorbeeld een geringe inhoudelijke aandacht voor de literatuur over de grens13. Een vraagteken betekent dat de resultaten te vaag waren om een oordeel te vellen. In de tabel komt dit twee keer voor bij de Vlaamse inhoud van Nederlandse tijdschriften, naast twee grote kruisen voor Nederlandse inhoud. Concreet wijst dit erop dat er sowieso vrij weinig inhoudelijke aandacht was voor de Vlaamse literatuur, maar dat het niet helemaal duidelijk was of er nu weinig of helemaal geen Vlaams werk werd besproken.

1 2 3 4 5 6

Vlaams Zacht Lawijd Spiegel der Letteren De Brakke Hond De Poëziekrant Kluger Hans Het liegend konijn

1 2 3 4 5

Nederlands Awater De Gids De Revisor Hollands Maandblad De Parelduiker

Tabel 3—5 Onderzochte tijdschriften

Vlaamse tijdschriften VL Inhoud 1 x 2 x 3 x 4 x 5 x 6 x

13

NED x x x x x x

Nederlandse tijdschriften VL NED Inhoud 1 x X 2 X 3 ? X 4 ? X 5 x X

Twee kleine x’en bij bijvoorbeeld inhoud betekenen daarom niet dat zowel de Vlaamse als de Nederlandse literatuur minimaal wordt behandeld in een tijdschrift. Een grote X wordt enkel gebruikt om een asymmetrische verhouding duidelijk te maken.

52

Redactie

Verspreid

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6

x x X x x x x x x x x x

x x x x x x x x x x x x

Redactie

1 2 3 4 5

x

x x X x x

Verspreid 1 2 3 4 5

x x x x x

x x x x x

Tabel 3—6 Resultaten symmetrie onderzochte literaire tijdschriften

Alle tijdschriften worden zowel in Nederland als in Vlaanderen aangeboden. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het kleinere doelpubliek van deze bladen, in vergelijking met tijdschriften als pakweg Humo en Story. Financieel is het voor de uitgevers voordeliger om hun tijdschrift overal in het Nederlandse taalgebied aan te bieden aan de kleinere groep van literatuurliefhebbers. Sommige tijdschriften hebben zelfs een aparte abonnementsdienst voor Nederland of Vlaanderen14, wat ons doet vermoeden dat de bladen niet alleen aangeboden maar ook effectief verkocht worden over de grens. Met deze vaststellingen mogen we dus spreken van een gedeelde markt voor literaire tijdschriften, maar hoe (a)symmetrisch is die gedeelde markt nu precies? Direct valt op dat de Vlaamse tijdschriften eigenlijk meer als Vlaams-Nederlandse tijdschriften kunnen worden beschouwd. Bij alle bladen worden zowel Nederlandse als Vlaamse redacteurs ingeschakeld en bovendien wordt er op inhoudelijk niveau voldoende aandacht besteed aan auteurs en werk uit beide landen. Het meest symmetrische blad is ongetwijfeld het Liegend Konijn. De poëzie die in dit tijdschrift wordt gepubliceerd is zowel Vlaams als Nederlands en hoewel de redactie maar één man sterk is, beweert Jozef Deleu (2013)15 zelf dat dit de symmetrie niet in de weg kan staan: “Omdat ik 45 jaar hoofdredacteur ben geweest van het Vlaams-Nederlandse tijdschrift Ons Erfdeel (1957-2002), vind ik mezelf voldoende Vlaams én Nederlands om een blad te kunnen redigeren dat het hele taalgebied omspant. Althans op het vlak van de poëzie”. Bij de Nederlandse tijdschriften geeft de tabel een heel ander beeld. Als de tijdschriften Vlaams werk vermelden, is dat zeker niet in verhouding tot het grote Nederlandse aandeel. Bovendien heeft enkel de Revisor één Vlaamse redacteur in dienst, Bart Koubaa. Net zoals bij de lectuurlijsten op middelbare scholen, wordt er aan de Vlaamse kant een zekere symmetrie nagestreefd, terwijl de Nederlanders meer gericht zijn op de eigen auteurs en werk van

14

Bijvoorbeeld Zacht Lawijd met twee redactieadressen (Hoogstraten en Den Haag) en twee abonnementsadministraties (Antwerpen en Den Haag). 15

Jozef Deleu, persoonlijke correspondentie (per e-mail)

53

eigen bodem. De gedeelde markt van de literaire tijdschriften kent bijgevolg twee gezichten: een symmetrisch langs Vlaamse kant en een asymmetrisch, dominant Nederlands aan Nederlandse kant.

3.7

Literaire evenementen

Tot slot buigen we ons over enkele literaire evenementen. De Boekenbeurs en de Literaire Lente zijn bijvoorbeeld erg bekende evenementen in Vlaanderen, maar ook de Nederlandse literaire wereld staat niet stil. Organisaties als het Lezersfeest en de Boekenweek moeten er daar eveneens de mensen aan het lezen krijgen. Het doel lijkt overal hetzelfde: literatuur promoten en het Nederlandstalige boek aan de man brengen. Dat gemeenschappelijke doel doet natuurlijk de vraag rijzen in welke mate deze evenementen samen of apart worden georganiseerd in Vlaanderen en Nederland, en of we ook hier van een gemeenschappelijk (symmetrisch) domein kunnen spreken of niet. Enkele grote literaire evenementen in Vlaanderen zijn de Boekenbeurs, De Literaire Lente, Saint Amour, De Poëzieweek (met Gedichtendag) en de Vlaamse nacht van de Poëzie. In Nederland zijn dat het Lezersfeest, de Boekenweek en eveneens Saint Amour, De Poëzieweek (met Gedichtendag) en de Utrechtse Nacht van de Poëzie. Meteen valt op dat sommige evenementen in beide landen plaatsvinden. Saint Amourxxi is de valentijnsvoorstelling – een avond vol literaire performances van het Vlaamse Kunstencentrum voor Literatuur Behoud de Begeerte. De productie trekt langs verschillende Vlaamse en Nederlandse schouwburgen en voert zowel Nederlandse als Vlaamse auteurs op.16 Terwijl de Vlaamse en Nederlandse versies tot voor kort nog thematisch verschilden en in verschillende periodes plaatsvonden, wordt Saint Amour vanaf nu ook één grote aaneengesloten Vlaams-Nederlandse tournee. De Poëzieweekxxii is een samenwerking van de Vlaamse en Nederlandse organisaties Poëzieclub, Poetry International, Stichting Lezen Vlaanderen, Stichting Lezen Nederland, Wintertuin, Poëziecentrum en Stichting CPNB. Met de bekende Gedichtendag als startschot, organiseren zowel Vlaamse als Nederlandse scholen, uitgeverijen, boekhandels en bibliotheken een week lang tal van acties om groot en klein warm te maken voor poëzie. Zowel Vlaanderen als Nederland hebben verder een Nacht van de Poëziexxiii. In tegenstelling tot wat de naam van beide evenementen doet vermoeden, hebben deze twee nachten niet veel gemeen: andere locaties, andere organisatoren, een andere datum en een ander programma. Twee verschillende

16

Bijvoorbeeld in 2013: Yannick Dangre (Vl.), Marcel Möring (Ned.), Erwin Mortier (Vl.), Leonard Nolens (Vl.), Anne Vegter (Ned.), Christophe Vekeman (Vl.) en Maartje Wortel (Ned.)

54

evenementen dus, een Vlaams en een Nederlands. Hoewel beide Nachten ook auteurs van over de rijksgrens uitnodigen, waren er opmerkelijk meer Nederlanders aanwezig op de vijfde (en voorlopig laatste) editie in Vlaanderen, dan er Belgen worden aangekondigd voor de 31e editie in Nederland.17 Evenementen als de Vlaamse Boekenbeursxxiv en het Nederlandse Lezersfeestxxv zijn nationale evenementen en worden niet samen georganiseerd. Toch tonen beide evenementen aandacht voor de gehele Nederlandstalige literatuur. Zo traden David Pefko, Oek de Jong, Tommy Wieringa, Geert Mak en Arnon Grunberg nog aan op de vorige editie van de Boekenbeurs in 2012 en was Herman Brusselmans datzelfde jaar nog één van de grote genodigden op het Nederlandse Lezersfeest. De Literaire Lentexxvi in Vlaanderen en de Boekenweekxxvii in Nederland kunnen ten slotte beschouwd worden als elkaars evenknie. De toenadering tussen de twee evenementen wordt zienderogen sterker, met zowel een organisatorische samenwerking (CPNB en Boek.be, met steun van de NTU) als een inhoudelijke samenwerking. Typerend voor de Boekenweek is namelijk al sinds jaar en dag het Boekenweekgeschenk, een novelle die gratis wordt uitgedeeld bij de aankoop van boeken. Sinds 2012 werd de datum van de Literaire Lente veranderd, zodat deze zou gelijklopen met de Nederlandse Boekenweek en deelt men in Vlaanderen in deze periode nu ook het Boekenweekgeschenk uit. Dat geschenk was in 2012 bovendien van de hand van Tom Lanoye, één van de weinige moderne schrijvers die zowel in Nederland als in Vlaanderen een enorme populariteit geniet. Deze toenadering is een erg bewuste stap van de overkoepelende organisaties, die volgens Eppo van Nispen tot Sevenaer (2012), directeur van de CPNB “moet leiden tot een intensivering van de literaire samenwerking met Vlaanderen”xxviii. Bij toch een aantal literaire evenementen (Saint Amour, Poëzieweek, Literaire Lente en Boekenweek) zien we een intense en zelfs groeiende samenwerking. Bij de evenementen die enkel nationaal georganiseerd worden (Nacht van de Poëzie, Boekenbeurs en Lezersfeest), wordt er weliswaar ook over de grenzen heen gekeken. Nederlanders worden uitgenodigd op Vlaamse evenementen en omgekeerd, hoewel dat eerste nog steeds vaker gebeurt dan het laatste. Op dat vlak is er, ondanks de samenwerking, toch nog enigszins sprake van Nederlandse dominantie in Nederland, terwijl er in Vlaanderen meer naar een evenwicht gezocht wordt tussen eigen auteurs en Nederlandse auteurs.

17

Voor de vijfde editie in Vlaanderen, in 2011: bijvoorbeeld Remco Campert, Ramsey Nasr, Ingmar Heytze, Joost Zwagerman, Benno Barnard, Rick De Leeuw, … Voor de eenendertigste editie in Nederland in 2013: Lies van Gasse, Tom Lanoye en Leonard Nolens

55

3.8

Gedeelde markt?

In dit hoofdstuk blijkt meteen de noodzaak om conclusies te vormen op het niveau van de subdomeinen en niet op het hogere niveau van het algemene domein. Op basis van de voorgaande vaststellingen is het namelijk onmogelijk om de literaire markt in Vlaanderen en Nederland te bestempelen als gedeeld, apart, symmetrisch of asymmetrisch. De verkoop van de boeken zelf geschiedt hoofdzakelijk apart in beide landen; we kopen maar weinig dezelfde Vlaamse of Nederlandse boeken. Andere domeinen worden wel samen georganiseerd. Zo’n gedeelde markt met een opvallende asymmetrie (Nederlandse dominantie) is bijvoorbeeld het uitgeverswezen18. Een gedeelde markt met een opvallende symmetrie vormen de (grote) literaire prijzen. Ook de canonisering van de Nederlandse literatuur in literatuurgeschiedenissen wordt over het algemeen gezamenlijk en vrij symmetrisch georganiseerd. Enkel bij literatuurgeschiedenissen die slechts een bepaalde periode beschrijven (na de Belgische onafhankelijkheid), bestaat een tendens om de Vlaamse en de Nederlandse literatuur apart te beschouwen. De meeste literaire evenementen worden vooralsnog apart opgezet, maar in dit domein tekent zich recent een groeiende organisatorische samenwerking en dus symmetrie af. Inhoudelijk lijken de meeste Vlaamse evenementen vrij symmetrisch, terwijl de meeste Nederlandse evenementen een pak minder aandacht besteden aan de Vlaamse collega’s. Die tendens, symmetrie in Vlaanderen en asymmetrie in Nederland, kenmerkt ook de Vlaamse en Nederlandse literaire tijdschriften en de lectuurlijsten van het secundaire onderwijs. Vlaamse producten besteden hier vrijwel evenveel aandacht aan de literatuur uit beide landen, terwijl Nederlandse producten nog zeer sterk enkel op de Nederlandse kant van de zaak gericht zijn.

18

56

Dit geldt enkel voor de uitgevers van fictie. Het uitgeven van non-fictie gebeurt dan weer apart.

4

Film

“2011 is een jaar van records voor de Nederlandse film”. Dat is de boodschap die het Nederlands Filmfonds (NFF) meegeeft in haar jaarverslag van 2011i. “Ruim 6,8 miljoen bezoekers gaan naar Nederlandse films en het marktaandeel van de Nederlandse film breekt een record met 22,38%. […] Met een recordaantal van 15 Gouden Films […] is 2011 met overtuiging een succesjaar te noemen.” Ook de Vlaamse film doet het allesbehalve slecht: “Het gaat goed met de Vlaamse film!” meldt het Vlaams Audiovisueel Fonds (VAF) trots in een rapportii over de prestaties van de Vlaamse film in 2010. “2.009.472 bioscoopbezoekers, 975 selecties en 110 prijzen!”. Ondanks het succes van de Vlaamse film vermeldt datzelfde verslag als zwakke plek van de Vlaamse film: “l’handicap de la langue est énorme”. Een struikelblok voor buitenlands succes dus, maar wat met onze noorderburen die wel (een variëteit van) dezelfde taal spreken? Leidt een gemeenschappelijke taal ook tot een gezamenlijke filmindustrie? Om deze vraag te beantwoorden werpen we in wat volgt een blik op de praktijk van de Vlaams-Nederlandse coproducties, het succes van remakes en originele versies en de nasynchronisatie van animatiefilms.

4.1

Coproducties

Coproducties zijn films of andere audiovisuele projecten waar meerdere producenten, uit meerdere landen, deel aan hebben. Er is dan steeds sprake van een majoritaire producent en één of enkele minoritaire producent(en), de coproducent(en). Zowel het VAF als het NFF moedigen sinds 2011 de samenwerking van Vlaamse en Nederlandse producenten aan met een samenwerkingsakkoord. Beide fondsen steunen op die manier elk jaar “4 lange speelfilms, 3 lange documentaires en 2 korte of middellange animatiefilms.”iii De film Lena van regisseur Christophe Van Rompaey, die eind 2011 in première ging, is zo een coproductie. Hoofdproducent is de Nederlandse Els Vandevorst, bijgestaan door het Belgische productiehuis A Private View als coproducent. Verder werd Lena opgenomen in Nederland en bestaat de voltallige cast van de film uit Nederlandse acteurs met uiteraard een duidelijk Noord-Nederlands accent. De regisseur, Christophe van Rompaey, is dan weer een Vlaming en ook in de montage en muziek hadden enkele Vlamingen een hand. Voor het publiek is er op het scherm echter geen enkele link met Vlaanderen zichtbaar, wat de samenwerking hier eerder

57

praktisch maakt dan inhoudelijk of cultureel. Dat sluit aan bij het verdict in 2003 van de Werkgroep Coproducties van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland (CVN) in een advies aan de Nederlandse en Vlaamse regering: “Hoewel er talrijke Nederlands-Vlaamse coproducties (televisie en film) tot stand komen, blijkt de klemtoon veeleer te liggen op de gezamenlijke financiering ("cofinanciering") dan op de inhoudelijke samenwerking.”iv De nadruk ligt dus meer op de gezamenlijke subsidiëring, waardoor de coproducties uiteindelijk toch een uitgesproken Vlaams of Nederlands karakter hebben, afhankelijk van de majoritaire producent. Volgens de Werkgroep Coproducties (2003) vinden deze films bovendien moeilijk ingang in het minoritaire land, een probleem dat te maken heeft met de stijl, maar vooral ook met de taal van de film. Een Nederlandse coproductie wordt in Vlaanderen dan ook vaak met ondertitels getoond, en dat is niet anders voor Vlaamse coproducties. Ook Wim de Poorter (2006) erkent in een artikel voor Ons Erfdeel min of meer hetzelfde probleem: “De distributie van deze coproducties, zelfs binnen eenzelfde taalgebied, blijft echter een knelpunt.”

4.2

Remake of origineel?

Vlaamse films doen het niet goed in Nederland en omgekeerd. Hoewel Nederlandstalige films de laatste jaren steeds meer potten breken in eigen land (supra), houdt de interesse voor elkaars films ongeveer op waar de rijksgrens begint. De cijfers liegen niet1: Nederlandse kaskrakers als Komt een vrouw bij de dokter en Oorlogswinter die in eigen land maar liefst 1.210.088 en 837.405 bezoekers naar de cinemazalen lokten, waren in België slechts goed voor respectievelijk 16.000 en 31.556 geïnteresseerden. Omgekeerd liepen in Nederland – ondanks het grotere Nederlandstalige publiek daar – slechts een 7400 en 30.500-tal mensen warm voor De Zaak Alzheimer en Aanrijding in Moscou, die in Vlaanderen toch wisten te scoren met 755.559 en 188.546 bezoekers. Van het marktaandeel van 36,08% van de films uit de E.U. in Nederland, vertegenwoordigen Belgische films2 slechts een schamele 0,61%. Ondanks de troef van een gemeenschappelijke taal, blijft België daarmee steken op een vijfde plaats, onder andere buurlanden zoals Duitsland (0,73%) en Frankrijk (2,11%). “We lusten elkaars films niet”, zegt filmmaker Jan Verheyen (2012:18), “nu niet en vroeger ook al niet”. Enkele uitzonderingen niet te na gekeken, hebben Nederlanders nooit interesse gehad voor de

1

Alle Belgische bezoekerscijfers in dit hoofdstuk zijn afkomstig uit het online jaarverslag 2011 van het Vlaams Audiovisueel Fonds. Alle Nederlandse bezoekerscijfers in dit hoofdstuk zijn afkomstig van het online jaarverslag 2011 van de Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten (NVB) en de online filmstatistieken van de Nederlandse Vereniging van Filmdistributeurs (NVF). 2

De cijfers spreken enkel over het Belgische marktaandeel, i.e. zowel de Vlaamse als Waalse films.

58

Vlaamse film. De enige weg om de Nederlandse harten, en de filmzalen, te veroveren lijkt daarbij de televisie. De Urbanus-films Hector en Koko Flanel deden begin de jaren 90 menig Nederlander naar de bioscoop afzakken, die reeds vertrouwd was met de grappen van de Vlaamse komiek via de Nederlandse televisie. Ook het succes van de Studio 100-films van Gert Verhulst – Mega Mindy en de snoepbaron was in 2011 de best bezochte Belgische film in Nederland – lijkt op dezelfde manier verklaarbaar. Omgekeerd was het ooit anders. Tijdens de jaren 70 en 80 stemden Vlamingen massaal af op Nederlandse televisiezenders (Hooge 2009:5). Die vertrouwdheid met Nederlandse acteurs en televisiesterren, deed ook de films van onze noorderburen er beter ingaan. Welke Vlaming heeft immers nog nooit gehoord van het Hollandse fenomeen Flodder of Ciske de rat? Sinds we echter niet meer naar Nederlandse zenders zappen, zo ongeveer sinds de komst van VTM (infra), gaan we ook geen Nederlandse films meer kijken in de cinema en is de kloof tussen de Nederlandse en de Belgische filmindustrie compleet. Originele films de grens oversturen lijkt dus geen optie, of alvast geen erg winstgevende. Een andere tactiek die producenten de laatste jaren daarentegen meer en meer toepassen, is die van de remake. Het verhaal en het scenario blijven grotendeels behouden, terwijl cultuurgebonden elementen, de acteurs en daarmee ook de taal aangepast worden. In tegenstelling tot de teleurstellende cijfers van de originele versies, blijken deze remakes wel aan te slaan. Erik Van Looy gaf zijn kaskraker Loft in handen van de Nederlandse Antoinette Beumer, die een volledige nieuwe cast liet opdraven. Met 444.904 bezoekers evenaarde deze remake lang niet de 1,2 miljoen Belgische toeschouwers, maar deed het toch opvallend beter dan de eerder vermelde originele Vlaamse films in Nederland. Ook in de omgekeerde richting lijken remakes een echt succesverhaal, zo getuigen de vele Vlaamse herwerkingen van Jan Verheyen (Zot van A, Buitenspel en Team Spirit): Vlaamse titel

Nederlandse titel

B./Ned.

België

Nederland

Loft Zot van A Buitenspel Team Spirit

Loft Alles is liefde In oranje All stars

B.Ned. Ned.B. Ned.B. Ned.B.

1.194.434 447.026 229.666 337.003

444.904 1.317.768 192.893 298.658

Tabel 4—1 bezoekersaantallen remakes o.b.v. cijfers van VAF, NVB en NVF 2011

59

4.3

Nasynchronisatie

Animatiefilms werken met digitaal getekende computerbeelden en voeren geen menselijke acteurs op. Om de computerfiguren van een stem te voorzien, wordt het script achteraf wel ingesproken door wat men stemacteurs noemt. Dat gebeurt niet lukraak, maar veelal via typecasting; voor elke figuur uit de film wordt een persoon gezocht met de juiste stem, net zoals bij gewone films acteurs worden gezocht met de juiste looks voor de rol. Aangezien veel van die animatiefilms grote Amerikaanse producties zijn en de films voornamelijk gericht zijn op kinderen die nog geen ondertitels kunnen lezen, wordt er naast de Engelstalige versie meestal ook een Nederlandstalige versie ingesproken. Deze praktijk van het “van geluid voorzien door het beeld te projecteren en het geluid op te nemen van gelijktijdig met de personen op het doek sprekende acteurs [of computerfiguren (PVD)]” noemt men ‘nasynchronisatie’ (Van Dale 2005). Dat dit in Vlaanderen en Nederland niet altijd door dezelfde stemacteurs gebeurt, bewijzen populaire films als Bee Movie (2007), Kung Fu Panda (2008), Cars (2006), Madagascar 3 (2012), De smurfen 3D (2011) en nog vele andere. Terwijl in de Vlaamse versie van Cars bijvoorbeeld Tom Van Landuyt de rol van de rode racewagen Bliksem McQueen op zich neemt en Urbanus zijn stem leent aan de roestige oude takelwagen, worden beide rollen in Nederland respectievelijk vertolkt door Hans Somers en Frits Lambrechts. Hoewel één Nederlandstalige versie voor beide landen op het eerste gezicht goedkoper lijkt, bestaat er van alle genoemde animatiefilms toch een Vlaamse versie en een Nederlandse versie. Volgens een studie van Kintaert (2011:42) was dat tot het einde van de jaren 90 niet het geval en moesten Vlamingen het stellen met enkel een Noord-Nederlandse versie. Het keerpunt en de opkomst van eigen Vlaamse nagesynchroniseerde versies situeert Kintaert (2011:42) rond de eeuwwisseling, met de Britse animatiefilm Chicken Run (2000) als mijlpaal. Bekende stemmen, en daarmee ook bekende gezichten, zorgen immers niet enkel voor meer promotie in eigen land, maar door een Vlaamse versie te maken kunnen producenten van animatiefilms ook meer inspelen op de attitudes die de Vlaming koestert tegenover verschillende dialecten en streektalen, zoals ook Kintaert (2011:44) aangeeft: De typecasting van dialecten wijst erop dat met deze attitudes rekening gehouden wordt bij het kiezen van de taalvariëteit van de personages in tekenfilms. Zo werd voor de kip Nele uit Chicken Run, die niet de snuggerste van de hoop was, gekozen voor een West-Vlaams regiolect. Een ander voorbeeld is de brave bekwame Limburgse tandarts uit Finding Nemo. En Timon en Pumba uit The Lion King gebruiken dan weer een overduidelijk Brabantse taal, wat bij hun sociale, vlotte imago past.

60

4.4

Gedeelde markt?

De Vlaamse en de Nederlandse filmindustrie vormen duidelijk twee aparte werelden met eigen acteurs, eigen films en een eigen publiek. De gemeenschappelijke Nederlandse taal zorgt er niet voor dat de films gemakkelijker ingang vinden in het buurland. Meer nog, originele Vlaamse of Nederlandse films worden amper bekeken over de grens heen. Om Nederlandstalige films succesvol in het buurland uit te brengen, worden daarom steeds meer remakes gemaakt van de originele films. Met een andere cast, een andere taalvariëteit en de vervanging van enkele cultuurgebonden elementen lijken deze films plots wel een groot publiek te overtuigen. Enige samenwerking tussen beide landen wordt wel gestimuleerd vanwege de overheid door het subsidiëren van coproducties, maar dit leidt meer tot een financiële samenwerking dan tot echte Vlaams-Nederlandse films. Ook in de nasynchronisatie van animatiefilms lijken filmmakers de voorkeur te geven aan twee aparte versies, een Vlaamse en een Nederlandse, dan aan één gemeenschappelijke versie. Eigen stemacteurs leveren namelijk niet enkel meer publiciteit op, maar laten de regisseurs ook toe te experimenteren met verschillende dialecten en tussentaal.

61

5

Muziek

Hoe bekend zijn onze Vlaamse Nederlandstalige muzikanten in Nederland en hoe vaak luisteren Vlamingen zelf naar Nederlandse hits? Om die vraag te beantwoorden, kunnen we natuurlijk lijsten van de populairste hits uit beide landen onderzoeken en op zoek gaan naar Vlaamse en Nederlandse treffers. Het aandeel van de Nederlandstalige muziek in de meeste hitlijsten is echter vrij gering 1, waardoor deze lijsten enkel de aller-populairste Nederlandstalige hits weergeven. Als een artiest voorkomt in bijvoorbeeld een top-1000 lijst van een bepaald land, bewijst dit dat die artiest enorm populair is in dat land. Als een artiest echter niet voorkomt in die top-1000 lijst, hoeft dat niet noodzakelijk te betekenen dat hij of zij daar totaal onbekend is. Hitlijsten kunnen daarom soms een vertekend of te ongenuanceerd beeld geven van de werkelijkheid. Het lijkt ons dan ook nuttiger om op basis hiervan conclusies te trekken in verband met de verhoudingen van de nationale lijsten ten opzichte van elkaar, dan om deze lijsten als een soort staalkaart te beschouwen van de kennis van Vlamingen en Nederlanders van elkaars muziek. Voorafgaand aan deze kwantitatieve benadering, vertrekken we in dit hoofdstuk noodzakelijk van een kwalitatieve insteek. Op basis van eigen kennis, internetbronnen, muziekgeschiedenissen en persberichten trachten we na te gaan welke Nederlandstalige Vlaamse artiesten bekend zijn (of ooit waren) in Nederland en welke Nederlandse muziek Vlamingen kennen. Eenmaal we weten wat er in beide landen bekend is, kunnen we op basis van de hitlijsten ook kwantitatief nagaan hoe groot de populariteit van de bekende muziek juist is of was in het andere land. Het perspectief van dit hoofdstuk zal, vooral waar het om een kwalitatieve benadering gaat, vrij Vlaams zijn. Een onderzoek in Nederland naar de algemene opinie over de populariteit van Vlaamse muziek, valt buiten het bestek van deze scriptie. Omdat de muziekwereld veel branches en stijlen omvat, waar de verhouding BN-NN niet altijd dezelfde is, behandelen we de Nederlandstalige muziek in drie categorieën: (1) Belpop/Nederpop, (2) Schlagers en (3) Hiphop. We gaan kort in op de oorsprong en de ontwikkeling van deze stijlen in de Nederlanden en polsen naar de huidige situatie. De bedoeling is echter niet een compleet overzicht te geven van de Nederlandse en Vlaamse muziekgeschiedenis, maar om de verhoudingen tussen het NN en het BN binnen dit

1

Bijvoorbeeld 28/500 nummers in de Nederlandse Veronicalijst en 30/500 nummers in de Vlaamse MNMlijst. (zie 5.1)

62

domein bloot te leggen. Alle voorbeelden van artiesten en nummers waarmee we dit aantonen, zijn dan ook illustratief maar zeker niet exhaustief.

5.1

Belpop/Nederpop

‘Belpop’ en ‘Nederpop’ zijn benamingen die algemeen gebruikt worden om te verwijzen naar Belgische en Nederlandse popmuziek. Daaronder verstaan we in brede zin ook rockmuziek en kleinkunst zoals die van bijvoorbeeld Boudewijn de Groot. Wanneer we de termen hier gebruiken, gaat het uiteraard enkel over de Nederlandstalige Belpop en Nederpop. Artiesten zoals Deus, Selah Sue en Anouk vallen dus buiten dit overzicht. Wanneer de pop- en rockmuziek in de jaren 50 en 60 komt overgewaaid vanuit Amerika, proberen Nederlandse en Vlaamse bands deze in eerste instantie zo getrouw mogelijk te imiteren. De Engelse taal lijkt dan ook onontbeerlijk om de sound en het succes van de Amerikaanse voorbeelden te evenaren (Mutsaers 2001:874). In België scoren de rockers van The Pebbles in de jaren 60 internationaal met hits als Get around en Seven horses in the skyi en ook in Nederland breekt het genre rond die tijd door met Engelstalige songteksten. Rock little baby of mine (1958) van The Tielman Brothers wordt door de Stichting 50 jaar Nederpopii beschouwd als de eerste Nederlandse rock-‘nrollsingle. Rond diezelfde tijd krijgen ook de Nederlandse jongens van de Blue Diamonds de hele wereld aan het meezingen met hun pophit Ramona. De eerste echte Nederlandstalige rock-‘n-rollhit dateert volgens Mutsaers (2001:874) van 1960, wanneer de Eindhovense band Peter & zijn Rockets Kom van dat dak af de ether instuurt. Hoewel het lied vandaag als een klassieker geldt, laat de navolging van de band in die tijd lang op zich wachten. Een andere vroege Nederlandstalige Nederpopzanger is Boudewijn De Groot2 die vanaf 1965 een carrière begint uit te bouwen in zijn moedertaal. In België wordt vooral Louis Neefs beschouwd als een vroege protagonist van de Nederlandstalige kleinkunst. Voor de echte doorbraak van de Nederlandse taal in deze genres is het wachten tot de jaren 70, wanneer een aantal Nederlandse en Vlaamse solozangers aantonen dat de eigen taal geen obstakel hoeft te zijn voor de hedendaagse muziek. In 1974 haalt De Wilde Boerendochtere van de Vlaamse

2

Voor Boudewijn de Groot en Peter Koelewijn werd er uiteraard ook al in het Nederlands gezongen (bv. Zangeres zonder naam). Deze Nederlandstalige artiesten behoorden echter eerder tot het genre van de schlager (zie 5.2) en niet tot de Belpop en Nederpop, waaronder we hier rock-‘n-roll, pop en kleinkunst verstaan.

63

folkzanger Ivan Heylen de derde plaats in de Belgische Ultratopiii en de eerste plaats in de Nederlandse Top 40iv. Ook kleinkunstenaars als Johan Verminnen (Laat me nu toch niet alleen), Ramses Shaffy (Pastorale), Wim Sonneveld (Het Dorp), Rob de Nijs (Dag zuster Ursula) en Herman van Veen (Suzanne, Opzij) maken met hun Nederlandstalige hits rond deze periode furore in de Nederlandse en Vlaamse hitlijsten. In het rock-‘n-rollmilieu breekt het Nederlands rond dezelfde tijd definitief door, maar dan eerst in de Achterhoekse variant van de Nederlandse band Normaal, die in 1977 debuteert met Oerend hard. In België wordt het genre oorspronkelijk vooral vertegenwoordigd door de eigenzinnige Raymond van het Groenewoud en later ook door De Kreuners die in 1978 aan de haal gaan met de allereerste trofee van Humo’s Rock Rally (Mutsaers 2001:875). Dé grootste rage in de geschiedenis van de popmuziek in de Lage Landen was volgens Mutsaers (2001:872) echter die rond de Nederlandstalige popgroep Doe Maar in de jaren 1982-1983. Gillende tienerfans, uitverkochte concerten en verschillende hitnoteringen zowel in Nederland als in Vlaanderen, leverden de groep een legendarische status op in het genre van de Nederpop. Vooral de “twee nummer-één hits op rij, de Bom en Pa, maakten de winter van 1982-1983 tot het hoogtepunt van de Nederlandstalige golf” (Mutsaers 2001:877). In de jaren die volgen, springen veel artiesten en bands op de Nederlandstalige kar, met als bekendste producten Drukwerk, Het Goede Doel, Frank Boeijen Groep, André Hazes, The Scene, Guus Meeuwis, Volumia!, Gorki, Abel, Clouseau, Marco Borsato, De Dijk, Eva de Roovere, enz. De meeste van deze artiesten waren tijdens hun hoogdagen bekend in heel het Nederlandse taalgebied. Als we de archieven van de Belgische Ultratop en de Nederlandse Top 40 erop nagaan, blijken enkel Johan Verminnen en Gorki nooit de Nederlandse Top 40 te hebben gehaald en enkel De Dijk en Wim Sonneveld niet voor te komen in de Ultratop 50 singles. Alle andere artiesten in dit overzicht hadden ook bij de buren kleine3 of grote successen met hun Nederlandstalige muziek. Om te zien of die aandacht voor elkaars muziek van blijvende aard is, onderzochten en vergeleken we twee top-1000 hitlijstenv van Q-Music NL (2008) en Q-Music BE (2008) en twee top-1000 hitlijsten van de radiostations MNM (2011)vi en Radio Veronica (2012)vii. Deze lijsten worden samengesteld op basis van kleinere lijsten (top-3, top-5) die de luisteraars van deze stations zelf online invullen en doorsturen. Aangezien de lijsten vrij recent zijn, kunnen we op basis hiervan conclusies trekken over de blijvende duur en zo ook de omvang van het succes van Vlaamse en Nederlandse groepen, over de grens heen. De lijsten beperken zich bovendien niet tot een bepaalde periode uit de muziekgeschiedenis maar profileren zich als top-1000 lijsten aller tijden. Bij de lijsten van Q-Music noteerden we alle Nederlandstalige nummers tussen de eerste 200 nummers in de lijst. Bij de lijsten

3

De Kreuners slaagden er nooit in echt door te breken in Nederland. Wel stond hun grootste hit in Ik wil je in 1990 twee weken in de Nederlandse Top 40. Ook van Louis Neefs stond enkel Margrietje in deze hitlijst.

64

van MNM en Radio Veronica tekenden we de Nederlandstalige nummers op die gerangschikt waren bij de eerste 500 nummers van de top-1000. Onderstaande tabel geeft de resultaten weer voor de hitlijsten van Q-Music.

BELGIË Nr. 10 12

Artiest

NEDERLAND Nummer

GORKI

MIA

CLOUSEAU

AFSCHEID VAN EEN VRIEND

25 60 66 75 85 95

MARCO BORSATO

ROOD

CLOUSEAU

EN DANS

CLOUSEAU

DOMINO

CLOUSEAU

NOBELPRIJS

MARCO BORSATO

ZIJ

CLOUSEAU

DAAR GAAT ZE

100 102

THE SCENE

BLAUW

MARCO BORSATO

AFSCHEID NEMEN BESTAAT NIET

109

CLOUSEAU

VONKEN & VUUR

133 140

CLOUSEAU

PASSIE

MARCO BORSATO

DROMEN ZIJN BEDROG

145

FRANK BOEIJEN GROEP

KRONENBURG PARK

157 162

DE KREUNERS

IK WIL JE

MARCO BORSATO

IK LEEF NIET MEER VOOR JOU

167 189

CLOUSEAU

ZIE ME GRAAG

CLOUSEAU

DE TEGENPARTIJ

Nr. 10 18

Artiest

Nummer

GUUS MEEUWIS

BRABANT

VAN DIK HOUT

STIL IN MIJ

28 34 47 49 66 72

MARCO BORSATO

ROOD

ANDRE HAZES

BLOED, ZWEET EN TRANEN

GUUS MEEUWIS

GEEF MIJ JE ANGST

ANDRE HAZES

ZIJ GELOOFT IN MIJ

BLØF

AAN DE KUST

MARCO BORSATO

AFSCHEID NEMEN BESTAAT NIET

83 87

BLØF

HARDER DAN IK HEBBEN KAN

PAUL DE LEEUW

IK HEB JE LIEF

91

ACDA & DE MUNNIK

95 108

MARCO BORSATO

ZIJ

NICK & SIMON

DE SOLDAAT

MARCO BORSATO

IK LEEF NIET MEER VOOR JOU

121 124

BLØF

LIEFS UIT LONDEN

JAN SMIT

LAURA

131 139

BLØF

ALLES IS LIEFDE

BOUDEWIJN DE GROOT

AVOND

143 158

MARCO BORSATO

MARGHERITA

JEROEN VAN DER BOOM

JIJ BENT ZO

161 175 188 192 198

VOLUMIA!

HOU ME VAST

NICK & SIMON

PAK MAAR M'N HAND

MARCO BORSATO

NOOIT MEER EEN MORGEN

BLØF

DANSEN AAN ZEE

GUUS MEEUWIS

HET IS EEN NACHT

111

NIET OF NOOIT GEWEEST

Tabel 5—1 Nederlandstalige nummers tussen eerste 200 van top-1000 Q-Music NL 2008 en top-1000 Q-Music BE 2008

Meteen valt op dat er wel een paar Nederlandse nummers voorkomen in de Belgische hitlijst, terwijl er in de Nederlandse lijst geen enkel Vlaams lied wist op te klimmen tot de top-200. De Vlaamse lijst lijkt daarenboven vrij evenwichtig wat de Nederlandstalige muziek betreft, met drie Vlaamse en drie Nederlandse artiesten of groepen in de top-200. Ook veel namen op de Nederlandse lijst zoals André Hazes, Guus Meeuwis, Volumia! en Paul De Leeuw klinken bij menig Vlaming bekend in de oren, hoewel ze niet doordrongen tot hun 200 favoriete nummers. Toch is dat niet altijd zo. Een populair Nederlands fenomeen zoals BlØf bijvoorbeeld, met vijf noteringen in de top-200, is niet enkel afwezig in de volledige Belgische top-1000 lijst van Q-music, maar ook onbekend bij het grote Vlaamse publiek. Omgekeerd blijken de broers van Clouseau, toch wel dé Vlaamse hitmachine van

65

deze tijd, ook weinig of geen succes (meer) te boeken bij onze noorderburen. Om deze resultaten verder uit te diepen, onderzochten we ook twee top-1000 hitlijsten van de radiostations MNM en Radio Veronica. In plaats van de eerste 200 nummers doorzochten we deze keer de 500 eerste nummers van de twee lijsten. Ondanks deze uitbreiding liggen de resultaten weer in de lijn van de Q-Music hitlijsten. BELGIË Nr.

Artiest

NEDERLAND Nummer

Nr. 85

DOE MAAR

98

KLEIN ORKEST

32 JAAR (SINDS EEN DAG OF 2) OVER DE MUUR

106 128 141 159 169 187 210 224

HET GOEDE DOEL

BELGIË

BLØF

ALLES IS LIEFDE

VAN DIK HOUT

STIL IN MIJ

BLØF

AAN DE KUST (LIVE)

HET GOEDE DOEL

NOODUITGANG

BLØF

HIER

DE POEMA’S

ZIJ MAAKT HET VERSCHIL

BLØF

LIEFS UIT LONDEN

233 243

DE DIJK

GROOT HART

THE SCENE

254

MARCO BORSATO GUUS MEEUWIS & VAGANT HET GOEDE DOEL

IEDEREEN IS VAN DE WERELD IK LEEF NIET MEER VOOR JOU HET IS EEN NACHT (LEVENSECHT) HOU VAN MIJ

DOE MAAR

1 NACHT ALLEEN

MARCO BORSATO

JE HOEFT NIET NAAR HUIS VANNACHT NIET OF NOOIT GEWEEST

6

GORKY

MIA

15

CLOUSEAU

58

CLOUSEAU

AFSCHEID VAN EEN VRIEND VONKEN EN VUUR

68

MARCO BORSATO

ROOD

94

CLOUSEAU

DAAR GAAT ZE

103

NOORDKAAP

IK HOU VAN U

111

CLOUSEAU

EN DANS

135

CLOUSEAU

DOMINO

162

CLOUSEAU

NOBELPRIJS

173

MARCO BORSATO

186

CLOUSEAU

AFSCHEID NEMEN BESTAAT NIET VANBINNEN

202

MARCO BORSATO

210

CLOUSEAU

214

HET IS EEN NACHT

276

234

GUUS MEEUWIS EN VAGANT MARCO BORSATO

ZIJ

264

CLOUSEAU

GEK OP JOU

276

KREUNERS

IK WIL JE

288 299 328

307

FIXKES

KVRAAGETAAN

348

315

2 BELGEN

LENA

318

VOLUMIA

AFSCHEID

375

MARCO BORSATO

DOCHTERS

365 382 398

378

TOM WAES

DOS CERVEZAS

381

ABEL

ONDERWEG

385

GORKY

LIEVE KLEINE PIRANHA

393

CLOUSEAU

LOUISE

424

CLOUSEAU

HEB IK OOIT GEZEGD?

435

KREUNERS

444

YASMINE

VERLIEFD OP CHRIS LOMME PORSELEIN

470 485

CLOUSEAU THE OPPOSITES

WAT EEN LEVEN LICHT UIT

DROMEN ZIJN BEDROG ANNE

421 435 448 458 474 483 492

Artiest

ACDA EN DE MUNNIK DE DIJK

Nummer

BINNEN ZONDER KLOPPEN

MARCO BORSATO

VRIJ ZIJN

FRANK BOEIJEN GROEP DE DIJK

ZWART WIT

ACDA EN DE MUNNIK DOE MAAR

DE KAPITEIN DEEL II

MARCO BORSATO

DROMEN ZIJN BEDROG

BLØF

BLAUWE RUIS

VAN DIK HOUT

ALLES OF NIETS

ANDRE HAZES

ZIJ GELOOFT IN MIJ

ALS ZE ER NIET IS

BELLE HELENE

Tabel 5—2 Nederlandstalige nummers tussen de 500 eerste nummers van de top-1000 MNM (2011) en de top-1000 Radio Veronica (2012)

Naast de toevoeging van Guus Meeuwis, Volumia, Abel en The Opposites aan de bekende Nederlandse muzikanten in Vlaanderen, stemt het beeld van deze lijsten in grote mate overeen met dat van de Q-Music hitlijsten. Nu de lijst uitgebreid is, zien we ook dat de eigen Vlaamse hits in Vlaanderen toch populairder zijn dan het vermeende evenwicht, met 8 Vlaamse artiesten en 20

66

Vlaamse nummers in de top-500 tegenover slechts 5 Nederlandse artiesten en 9 Nederlandse nummers. Aan de Nederlandse kant blijven Vlaamse nummers nog steeds uit. Hoewel zowel Vlaamse als Nederlandse artiesten tijdens het hoogtepunt van hun carrière in beide landen populaire hits scoorden, lijkt het succes van de Nederlandse popgroepen in Vlaanderen van een andere aard dan dat van de Vlaamse popgroepen in Nederland. Nederlandse popmuziek heeft een grotere impact in Vlaanderen dan omgekeerd, in die zin dat de populariteit van de Nederlandse hits blijvend is en bijgevolg dus ook groter genoemd kan worden. Vlaamse hits groeien daarentegen minder gemakkelijk uit tot echte klassiekers in Nederland. Dat er een gezamenlijke markt bestaat binnen het genre van de Belpop en de Nederpop, lijkt vrij duidelijk. Die gezamenlijke markt wordt niet gedomineerd door het NN omdat Vlaanderen overspoeld zou worden door Nederlandse muziek − in de top-500 van MNM staan immers 20 Vlaamse en slechts 9 Nederlandse Nederlandstalige nummers. Als we enkel kijken naar het succes over de grenzen heen, is het NN wel dominant. De impact van Nederlandse hits in Vlaanderen is groter dan de impact van Vlaamse hits in Nederland, maar niet in die mate dat ze de Vlaamse muziek in eigen land verdringen.

5.2

Schlagers

Het genre van de schlager of de “populaire meezingers”4 beschouwen we als een apart genre. Voor deze muziekstijl worden immers aparte festivals en optredens georganiseerd zoals het Schlagerfestival in Hasselt en de Megapiratenfestijnen in Nederland en eigen cd’s samengesteld zoals de Mega Vlaamse en Hollandse Schlagers Compilatie. Wat een lied nu precies een schlager maakt, valt moeilijk te definiëren. Het is een nacht van Guus Meeuwis is bijvoorbeeld ongetwijfeld ook een populaire meezinger, maar zal zelden als schlager bestempeld worden. In deze scriptie beschouwen wij dan ook als schlagerartiesten die artiesten die optreden op festivals of verschijnen op cd’s, speciaal gewijd aan dit genre. Van Dale (2005) omschrijft een schlager als een ‘(Duitse) smartlap’. Ook De Meyer (2005:12-13) geeft aan dat het schlagergenre zijn wortels vindt in “marsmuziek en Duitse drink-, feestliederen, de wals en de Weense operette”. Het Duits is nog steeds een populaire taal in dit genre en vele schlagerzangers zoals bijvoorbeeld Christoff hebben naast hun Nederlandstalige muziek vaak ook nog een Duits repertoire.5 In dit overzicht bespreken we weliswaar enkel het Nederlandstalige repertoire van Belgische en Nederlandse schlagerartiesten.

4 5

Van Dale Online Op 2 maart 2013 treedt Christoff op tijdens de Duitse Schlagerparade in de Lotto Arena in Antwerpen.

67

Zowel de Vlaamse als de Nederlandse muziekindustrie kent een bloeiend verleden binnen dit genre, dat al deel uitmaakt van ons muzikale erfgoed sinds de beginperiode6 van de populaire muziek in Vlaanderen en Nederland. Voor de latere opkomst van de kleinkunst, de rock-‘n-roll en de popmuziek, moest men het dan ook vooral stellen met schlagers, levensliederen en charmezangers (De Meyer 2005:13). Zo luisterden duizenden Vlamingen in de jaren 50 al naar de liedjes van Jo Leemans, Bobbejaan Schoepen en Will Ferdy en later ook naar Marva, Paul Severs en Eddy Wally. In Nederland was de zanger Eddy Christiani aanvankelijk bijzonder populair, waarna ook andere artiesten zoals Johnny Jordaan, Zangeres Zonder Naam en Vader Abraham volgden. Een enkele blik in de archieven van de Ultratop en de Nederlandse Top 40 toont direct het succes van deze zangers en zangeressen in eigen land, met meerdere noteringen in de hitlijsten van toen. Opvallend is verder dat de Nederlandse artiesten Johnny Jordaan, Zangeres Zonder Naam en Vader Abraham ook plaatsen veroverden in de Belgische Ultratop, terwijl hun Vlaamse collega’s niet opduiken in de Nederlandse Top 40 van die periode. Hoewel het om slechts enkele resultaten gaat, doet dit vermoeden dat Nederlandse schlagermuziek gemakkelijker, of althans met meer enthousiasme, werd onthaald in Vlaanderen dan omgekeerd. Hoewel de schlagermuziek vroeger misschien meer algemeen verspreid was, weet deze muzieksector ondanks de huidige concurrentie van een heleboel andere stijlen, ook vandaag nog een zeker publiek te bereiken. Schlagercd’s gaan nog steeds vlot over de toonbank en de agenda’s van sterren als Laura Lynn en Frans Bauer geraken nog steeds goed gevuld. Om ook door te breken bij de buren, lijken Vlaamse en Nederlandse schlagerzangers tegenwoordig steeds vaker de kaart van de samenwerking te trekken. In 2008 nam de Vlaamse Laura Lynn het album Duetten op met de Nederlandse schlagerkoning Frans Bauer en ook Lindsay waagde zich aan een duet7 met André Hazes Jr., als opstapje naar meer Nederlands succes. Verder zijn ook Sam Gooris8 en Nicole en Hugo9 – hoewel ze nooit in de Nederlandse Top 40 stonden – geen onbekenden in Nederland, en heeft bijvoorbeeld Jan Smit10 ook in België een vast publiek uitgebouwd. De grootste vedetten genieten over het algemeen een zekere bekendheid over de grenzen heen, al is deze bekendheid bij het vaste schlagerpubliek vermoedelijk nog veel groter. Artiesten als Nicole en Hugo en Sam Gooris zijn in Nederland waarschijnlijk eerder populair als curiosum dan als grote schlagerartiesten, maar deze branche staat dus zeker open voor enige uitwisseling over de grenzen heen. Bovendien sloot de

6

In de jaren 50, na de Tweede Wereldoorlog. Stap voor stap, 2011. 8 Sam Gooris plant verschillende optredens in Nederland in 2013 (12/02/2013 in Nieuw Namen, 03/06/2013 in Kwadijk,…). Zie: < http://www.sam-gooris.be/documents/optredens.html> 9 In 2012 was het duo nog te gast bij de Nederlandse presentator Giel Beelen in zijn populaire ochtendshow op de radiozender 3FM. 10 Op 11 oktober 2013 treedt Jan Smit op in Evenementenhal Schiervelde in Roeselare. Zie: < http://www.jansmit.com/agenda.> 7

68

Vlaamse zender Ment tv, een zender rond Vlaamse muziek en entertainment, sinds kort een akkoord met TV-Oranje, dat nu ook het programma De Vlaamse TOP 10 uitzendt in heel Nederland. Door dit initiatief zouden volgens Gerard Ardesch, directeur van TV-Oranje, “Hollanders de mogelijkheid [krijgen] om kennis te maken met de Vlaamse hitontwikkelingen [in het schlagergenre (PVD)]”. viii Ook Vlamingen krijgen voldoende de mogelijkheid om kennis te maken met de Nederlandse hitontwikkelingen via allerlei kanalen zoals bijvoorbeeld het nationale radiostation VBRO Radio. VBRO draait enkel Nederlandstalige muziek, voornamelijk schlagers, met zowel in de playlist als in de eigen top-30 voldoende Nederlandse muziek11. Van symmetrie kunnen we echter niet spreken; Van de 39 artiesten bijvoorbeeld die de voorbije drie jaar (2010-2012) te gast waren op het grote Schlagerfestival in Hasselt, hadden er slechts 9 de Nederlandse identiteit. Toch leeft er in deze branche, met de samenwerkingen en de optredens over de grenzen, zeker een wederzijdse interesse voor elkaars muziek en artiesten.

5.3

Hiphop

De Amerikaanse hiphopcultuur ontstond in de jaren 70 in de New Yorkse achterbuurten, maar werd sindsdien in gecommercialiseerde vorm steeds populairder bij het grote publiek. Eind jaren 80 bereikte deze nieuwe levensstijl, met bijbehorende muziek, ook de Lage Landen. Wermuth (2001:828) situeert de doorbraak van de hiphopcultuur in Nederland in 1987, wanneer Run DMC en de Beastie Boys de Amsterdamse Jaap Edenhal voor het eerst op stelten zetten. Optredens zoals deze, en de groeiende populariteit van Amerikaanse rappers en hiphoppers in het algemeen, zetten uiteindelijk ook Vlaamse en Nederlandse jongeren aan om zelf met de nieuwe muziekstijl aan de slag te gaan. De eerste pogingen daartoe werden nog in het Engels gewaagd, maar de grote doorbraak van Vlaamse en Nederlandse hiphop kwam er opvallend genoeg toen de rappers hun lyrics in het Nederlands begonnen te schrijven. In 1992 bracht de Amsterdamse groep Osdorp Posse het eerste geheel Nederlandstalige (of beter, Amsterdamse) hiphopalbum uit, Osdorp stijl. Vanaf dan werd de Nederlandse taal in de Lage Landen niet enkel populair maar ook echt een must in de hiphopmuziek (Wermuth, 2001:832). In Vlaanderen had de formatie K.I.A. (Krapoel in Axe) in 1997 een hit met Zaterdag en ook de Mechelse groep ABN kende in datzelfde jaar succes met de debuutsingle Algemeen Beskaafd Nederlands. De bekendste en meest succesvolle Vlaamse hiphopcrew is echter ongetwijfeld het West-Vlaamse Hof van Commerce, met rappers Flip Kowlier, DJ 4T4 en

11

Voor de een voorbeeld van een draailijst van VBRO en de top-30 , zie bijlage 2

69

Buyse. Ondanks het succes in Vlaanderen, werden deze groepen nooit opgepikt in Nederland. Meer nog, na het succes van deze drie formaties, lijken er in Vlaanderen vandaag weinig tot geen hiphoppers meer door te breken bij het grote publiek. Dat is anders in Nederland. Na de eerste Nederlandstalige rappers als Osdorp Posse, Def P., E-Life, Brainpower, Extince en Ali B, zetten een hele schare aan Nederlandse rappers vandaag de traditie van wat men ondertussen Nederhop noemt, succesvol verder. Een opvallend fenomeen daarbij is de recente en enorme populariteit van die Nederlandse hiphoppers en rappers12 in Vlaanderen. Met hits als Watskeburt, Hollereer, Get Spanish en Sterrenstof veroverden de rappers van De Jeugd van Tegenwoordig de voorbije jaren zowat alle Vlaamse festivalpodia, en ook Gers Pardoel kampeerde met zijn hits Ik neem je mee en Bagagedrager respectievelijk 34 en 19 weken in de Vlaamse Ultratop. De jongens van The Opposites schopten het met Licht Uit zelfs tot plaats 485 in de top-1000 hitlijst aller tijden van MNM (supra). De gezamenlijke Nederlandstalige hiphopmarkt wordt vandaag dan ook volledig gedomineerd door deze nieuwe generatie Nederlandse rappers. Of de Vlaamse hiphoppers niet goed genoeg zijn zoals muziekcoördinator Gerrit Kerremans (2012) suggereert in de krant De Standaardix, of de Vlaamse media gewoon te weinig aandacht hebben voor de Vlaamse hiphopscene, zoals de rappers zelf weerleggen, laten we daarbij in het midden. Hoe dan ook is de hiphopmuziek vooral gericht op jongeren, en dat is – denk maar aan de vele rages – een erg wispelturig publiek. Het is dan ook maar de vraag of de populariteit van deze Nederlandse rappers in Vlaanderen stand zal houden, of zoals andere hypes langzaam zal overwaaien.

5.4

Gedeelde markt?

Voor de Nederlandstalige muziek is er steeds een gedeelde markt geweest in Nederland en Vlaanderen. Beide landen kennen sinds het begin van de populaire muziek tot de hedendaagse moderne muziek een brede waaier aan eigen succesvolle Nederlandstalige artiesten. Die markt werd en wordt in Vlaanderen nog steeds rijkelijk aangevuld met Nederlandse artiesten. Ook onze noorderburen hebben steeds oor gehad voor Vlaamse muziek, maar dan in beperktere mate. Populaire groepen als Clouseau en zangers als Ivan Heylen en Raymond van het Groenewoud scoorden tijdens hun hoogdagen wel enkele hits in het buurland, maar hun succes lijkt van een veel minder blijvende aard dan het succes van hun Nederlandse collega’s in Vlaanderen. In dat opzicht is er in deze sector sprake van een asymmetrische verhouding, in het voordeel van het NN. Tot op de

12

70

De Jeugd Van Tegenwoordig, Kraantje Pappie, Gers Pardoel en The Opposites,…

dag van vandaag wordt er gretig uitgewisseld en samengewerkt. Ook in het domein van de schlagermuziek is dat zo, maar hier lijkt het Nederlandse overwicht op het eerste gezicht afwezig. Beide landen hebben een aantal sterke schlagerartiesten die de eigen podia voor het overgrote deel bezetten. De uitwisseling die daar nog bijkomt, verloopt vrij symmetrisch. Binnen het hiphopgenre is dat niet het geval. Nederland kent een sterkere traditie van Nederlandstalige hiphop en sinds kort hebben deze rappers ook de Vlaamse markt veroverd. In dit genre is het NN vandaag duidelijk dominant.

71

6

Podiumkunsten

Onder Podiumkunsten onderzoeken we hoe het pluricentrisme van het Nederlands zich uit in het theater, het cabaret (stand-up comedy) en de musical. Deze drie disciplines vertegenwoordigen uiteraard niet de hele sector van de podiumkunsten, maar het zijn wel drie genres bij uitstek waar taal een belangrijke rol speelt. ‘Theater’ gebruiken we als ruime term voor toneel, waarbij tegenwoordig ook soms wordt gezongen of gedanst, maar waarvan we de spelers nog steeds acteurs noemen en geen dansers of zangers. Hoewel er tussen ‘cabaret’ en ‘stand-up comedy’ veel verschillen bestaan, behandelen we de genres hier toch samen als één domein binnen de theatershows. Van Dale (2005) definieert ‘stand-up comedy’ dan ook als een “uit de VS afkomstige vorm van gesproken solocabaret […]”. De musical ten slotte is een combinatie van zang, dans en acteerwerk. De opera, die enigszins aanleunt bij dit genre, behandelen we niet. In tegenstelling tot een hoofdstuk als Literatuur onderzochten we niet alle prijzen, festivals, geschiedenissen, tijdschriften, enz. van dit domein. Deze studie is vooral gericht op de opvoeringen en bestaat erin een algemeen beeld te krijgen van hoe vaak Nederlanders geconfronteerd worden met Vlaams(e) theater, cabaret en musical en omgekeerd. We vertrekken van kwalitatieve observaties van personen binnen de sector, die we waar mogelijk proberen te staven met kwantitatieve gegevens en hedendaagse voorbeelden.

6.1

Theater

Het theater in Vlaanderen en Nederland kent een lange geschiedenis van uitwisseling en wisselende verhoudingen. Tot de jaren 80 liep Vlaanderen wat theater betreft reikhalzend achter Nederland aan (Thielemans 2003:52). Dat is niet zo verwonderlijk. De (culturele) elite in België was lange tijd Franstalig, wat de ontwikkeling van Nederlandstalig theater in het land niet ten goede kwam. In de uitbouw van een professioneel Vlaams theaterwezen werd de blik als vanzelf op de grote broer Nederland gericht. “Daar wist men wat kwaliteit was, daar werd beter gespeeld” (Thielemans 2005:52). Die mentaliteit veranderde rond de jaren 80 toen Nederland in de ban geraakte van een nieuwe

72

generatie Vlaamse theatermakers met onder meer Ivo van Hove, Luc Perceval, Dirk Tanghe, Jan Fabre, Jan Decorte en Jan Lauwers (Bots 2006:59). De durf en vernieuwing van deze Vlamingen werd in Nederland in die mate geapprecieerd dat er rond deze tijd wordt gesproken van een echte Vlaamse Golf in het Nederlandse theater. Na deze noordwaartse beweging in de jaren 80, heeft Bots (2006:58) het verder over “een soort draaikolk” in de jaren 90 met een nauwe samenwerking tussen verschillende Nederlandse en Vlaamse theatermakers, met het gezelschap Discordia1 voorop. Hoewel deze laatste ontwikkeling zich vooral in de marge van de theaterwereld afspeelde, bewijst dit nog maar eens dat samenwerking en uitwisseling steeds mogelijk zijn geweest in de Nederlandse en Vlaamse theaterwereld. Tot zover de geschiedenis. Wat de huidige situatie betreft, zijn de meningen verdeeld. Om een zo volledig mogelijk beeld te schetsen, bekijken we eerst enkele bevindingen over de vermeende achteruitgang van de gedeelde theatermarkt. Daarna gaan we in op enkele feiten en cijfers die net de samenwerking tussen beide landen aantonen. Theatercritici zoals Johan Tielemans (2006:52-53) en Wouter Hillaert (2008:116) signaleren in verschillende theatertijdschriften “een nieuwe scheuring tussen” of “het uit elkaar drijven” van het Vlaamse en Nederlandse toneel. Deze bezorgdheid van de theaterwereld vond ook al weerklank in het jaarverslag van 2012 van het CVN: Preadvies Vlaams-Nederlandse samenwerking in de podiumkunstensector. CVN vangt geluiden op uit het veld van de podiumkunstensector dat het steeds moeilijker wordt om Vlaams-Nederlandse uitwisseling te organiseren van producties en performers. De oorzaak is de verschillende methoden van bekostiging van producties in Vlaanderen en Nederland. Bovendien, en daarop zal CVN zich bij de advisering vooral richten, is er te weinig sprake van afstemming tussen Vlaanderen en Nederland bij het maken van beleid. (CVN 2013)

Een eerste reden voor die verminderde samenwerking ligt volgens Thielemans (2005:53) in de steeds sterkere Europese gerichtheid van het Vlaamse theater. Het Vlaamse theater boekt tegenwoordig nogal wat succes in het buitenland, zodat Thielemans (2005:53) zelfs van een Tweede Vlaamse Golf spreekt in de theaterwereld, maar dan binnen Europa in plaats van binnen Nederland. Deze internationalisering zou de band met Nederland losser maken, als secundair ten opzichte van de wijdere Europese belangen. Een andere hindernis in de samenwerking tussen beide landen is er één van meer praktische aard. Zoals een eerder advies van het CVN (2006) aan de Nederlandse en Vlaamse regering stelt, wordt de subsidiëring van podiumkunsten in beide landen anders

1

Gezelschap onder leiding van Jan Joris Lamers, dat volgens Bots (2006:58) een grote invloed had op de samenwerking tussen allerlei kleinere Vlaamse en Nederlandse collectieven.

73

georganiseerd. Terwijl in Vlaanderen de theatergezelschappen minder gesponsord worden, zijn het in Nederland net de theaterpodia die van de overheid minder toegestopt krijgen. Dit zorgt ervoor dat Vlaamse gezelschappen veel grotere uitkoopsommen vragen, wat het de Nederlandse podia financieel moeilijk maakt om deze producties te programmeren (Bots 2006:56). Om dat probleem aan te pakken werd in 2000 de zogenaamde vuurtorenregelingi van kracht. Vijf Nederlandse en zeven Vlaamse speelplekken kregen daarbij extra budget ter beschikking om producties uit het andere land te programmeren. Door besparingen in de culturele sector werden deze subsidies echter naderhand stopgezet. Een zelfde gebrek aan financiële middelen nekte de afgelopen jaren ook een aantal Vlaams-Nederlandse projecten en initiatieven, die hierdoor de samenwerking met het buurland lieten varen. De Vlaams-Nederlandse organisatie van het Tweetakt Festival ging bijvoorbeeld al in 2005 uiteen en vanaf 2006 ging ook het Vlaams-Nederlands Theaterfestival op in een Vlaams luik, het Theaterfestival, en een Nederlands luik, het Nederlands Theater Festival. Verder werd een prijs zoals de 1000-Watt prijs voor de beste kinder- of jongerenproductie uit Vlaanderen en Nederland in datzelfde jaar voor de laatste keer uitgereikt. Ondanks deze moeilijke tijden voor de Vlaams-Nederlandse samenwerking, wordt er binnen de theaterwereld nog steeds regelmatig over de grens heen gelopen. Zo staat de Vlaming Ivo Van Hove aan het hoofd van Toneelgroep Amsterdam, de grootste compagnie van Nederland, werkt Dirk Tanghe bij de Paardenkathedraal in Utrecht en had Guy Cassiers tot enkele jaren geleden2 de leiding over het Rotterdamse Ro Theater. De Nederlander Johan Simons is dan weer actief bij NTGent als artistiek directeur. Bovendien worden er regelmatig Vlaams-Nederlandse coproducties3 op poten gezet. Dat deze uitwisseling van acteurs en regisseurs de samenwerking in de theaterwereld bevordert, bewijst bijvoorbeeld het volgende statement van NTGent, een Vlaams gezelschap met een Nederlandse directeur: Zoals ons ensemble bewust Vlaams-Nederlands is samengesteld, zo willen we in onze verhouding tot het kunstenveld extra aandacht schenken aan het kunstenveld in Nederland. Hetzij via coproductie, hetzij via presentatie. Met de woorden van Wim Opbrouck: Nederland is “ons binnenste buitenland” en dat moet zo blijven, in goede en slechte dagen. Daarom was NTGent een van de initiatiefnemers eind juni 2011 om een symbolische actie te voeren in de Nederlandse ambassade, op de dag dat in de Tweede Kamer in Den Haag een debat over bezuinigingen in de kunst werd gehouden.ii

2

In 2006 kwam Cassiers terug naar België als artistiek directeur van Het Toneelhuis in Antwerpen.

3

Bijvoorbeeld Tour de Tartuffe door NTGent en Toneelgroep Amsterdam (2012) en het muziektheater Medea door het Leidse gezelschap De Veenfabriek, de Antwerpse componist Wim Henderickx en het Antwerpse HERMESensemble.

74

Om een beter inzicht te krijgen in de situatie, voerde Simon van den Berg in opdracht van het Theater Instituut Nederland (TIN) een onderzoek uit naar de Nederlandse theatervoorstellingen in België van het seizoen 1999/2000 tot 2004/2005. 4 Voor de Belgische podiumkunsten in Nederland zijn er jaarlijks cijfers beschikbaar via de rapporten van het Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam. Door de verschillende onderzoekmethodes lijkt het niet aangewezen om beide studies in detail te vergelijken, maar elk apart komen zij wel tot enkele opmerkelijke conclusies. Uit de cijfers van het TIN blijkt dat het aantal Nederlandse toneelvoorstellingen in Vlaanderen tussen 1999 en 2005 niet is gedaald, in tegenstelling tot wat sommige theatercritici aanvoelen.

dans

toneel

muziektheater

poppenspel

mime amusement multidisciplinair

1999-2000

47

283

54

98

58

9

88

2000-2001

91

359

62

127

55

20

92

2001-2002

50

302

63

69

34

15

95

2002-2003

40

312

73

66

33

18

116

2003-2004

45

361

71

61

49

41

195

2004-2005

39

348

89

69

49

36

117

Tabel 6—1 aantal Nederlandse voorstellingen in België, verdeeld naar discipline. (van den Berg 2005:2)

Het gemiddelde aantal Nederlandse toneelvoorstellingen in Vlaanderen bedroeg tijdens de zes onderzochte seizoenen 327,5. Grote afwijkingen ten opzichte van dit cijfer of een eventuele daling tekent van den Berg (2005a:2) niet op. Van den Berg (2005:4) maakt in zijn verslag voor het TIN wel de kanttekening dat het vooral jeugdtheatergezelschappen en Nederlandse groepen met een Vlaming als artistiek leider zijn, die vaak optreden in Vlaanderen.5 Zoals voor Vlaanderen al werd opgemerkt, richt ook het Nederlands theater zich langzamerhand steeds meer op een internationaal Europees publiek. Hoewel het relatieve belang van België als exportmarkt daardoor in lichte mate is afgenomen, blijft België met voorsprong het belangrijkste exportland voor Nederlands theater. Ook in het Vlaamse rapport van de Brakke Grond (Devos en Schoemaker 2005) lijkt er geen sprake van een terugval van het Vlaamse toneel in Nederland: Misschien is het meest opvallend nog wel het feit dat het genre theater, in tegenstelling tot wat de geruchten doen vermoeden, niet is achteruitgegaan. Theater beslaat op de 36 referentiepodia al vier jaar ongeveer 45% van het Vlaamse aanbod en is daarmee het grootst vertegenwoordigde genre. (Devos en Schoemaker 2005a:11)

4

Voor de methodologie en de eventuele beperkingen van dit onderzoek, zie bijlage 3.

5

voor een tabel van het aantal voorstellingen in Vlaanderen per Nederlands gezelschap, zie bijlage 3.

75

In de theaterseizoenen 2003-2004 en 2004-2005 spreken Devos en Schoemaker (2005b:14) van respectievelijk 341 en 373 Vlaamse toneelvoorstellingen in Nederland. Tellen we het jeugdtheater daarbij op, dan komen we tot respectievelijk 680 en 835 voorstellingen6. Verder geeft het rapport aan dat Vlaams-Nederlandse coproducties erg belangrijk zijn voor deze Vlaamse aanwezigheid in het Nederlandse theater. Als voorbeelden worden hiervoor Sonic Boom van Toneelgroep Amsterdam en Ultima Vez genoemd, De Twaalfde Nacht van het Ro Theater en Laika en Tim van Athene van Het Toneelhuis en ZT Hollandia (Devos en Shoemaker 2005b:13). Ten slotte geeft de studie nog enkele interessante conclusies mee over het opkomstgedrag van het Nederlandse publiek voor Vlaamse producties. Het is namelijk niet zo dat het Nederlandse publiek minder belangstelling zou hebben voor Vlaamse producties an sich, zoals Vlaamse gezelschappen soms beweren (Devos en Shoemaker 2005b:61). Niet de herkomst van de spelers of de makers maar wel hun bekendheid in Nederland zou volgens Nederlandse programmeurs vooral de publieksopkomst bepalen. Bekende Vlaamse gezelschappen lokken dus wel gemakkelijk volk naar de zalen, voor onbekende Vlaamse – maar dus ook voor onbekende Nederlandse gezelschappen – is dit een pak moeilijker. Aan de andere kant van de grens zouden Nederlandse toneelgroepen minder klachten hebben over de opkomst van hun publiek in Vlaamse schouwburgen. Dit heeft volgens Devos en Schoemaker (2005b:61) dan weer te maken met algemene lagere cultuurparticipatie van onze noorderburen: Dat het nu eerder de Vlaamse gezelschappen zijn die klagen over een beperkte publieksopkomst voor hun voorstellingen in Nederland, dan de Nederlandse programmeurs, heeft hypothetisch te maken met de globaal geringere cultuurparticipatie van Nederlanders in vergelijking met die van Vlamingen. M.a.w. door hun ervaring in Vlaanderen, ligt het verwachtingspatroon bij de Vlaamse gezelschappen mogelijk hoger.

De cijfers van deze twee rapporten tonen aan dat Vlaamse en Nederlandse acteurs nog geregeld op dezelfde planken staan, ondanks de geruchten over een achteruitgang van de Vlaams-Nederlandse samenwerking. Toch halen Devos en Schoemaker (2005b) ook enkele factoren aan die deze samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland op het gebied van toneel in het gedrang zouden kunnen brengen. Naast de alomtegenwoordige verschillen in subsidiëring vermeldt het rapport ook de afnemende reisbereidheid van Nederlandse gezelschappen en de talige verschillen als obstakels voor een vlotte samenwerking. Zowel voor Nederlandse gezelschappen als voor onbekende buitenlandse groepen zou het steeds meer inspanningen kosten om buiten het eigen land op te treden. Theaterdirecteurs zijn dan ook meer geneigd te kiezen voor eigen producties die enkele dagen na elkaar kunnen spelen, dan voor buitenlandse producties die maar één avond spelen en

6

Het grote verschil in het aantal jeugdvoorstellingen is grotendeels te wijten aan de productie Pipi Langkous, die maar liefst 163 keer in Nederland werd opgevoerd.

76

geen garantie geven op volle zalen. Door het toenemend programmeren van (binnenlandse) grote namen in lange reeksen vrezen Devos en Schoemaker (2005b:24) dat de diversiteit op de Nederlandse podia zal afnemen, met de negatieve gevolgen van dien voor de Vlaamse gezelschappen. Een andere barrière tussen beide landen wordt steeds meer gevormd door de taal. Dialecten, en ook tussentaal in Vlaanderen, zijn de laatste jaren gemeengoed geworden in toneelvoorstellingen. Acteurs met een West-Vlaamse, Amsterdamse of Antwerpse tongval geven theaterproducties tegenwoordig een meer authentiek karakter, en zijn meer de regel dan een uitzondering geworden. Dat zorgt ervoor dat we elkaars toneel soms gewoon niet meer verstaan, zoals Devos en Schoemaker (2005b:16) ook vaststellen: “vaak krijgen we van Nederlandse programmeurs bevestigd dat ze bijvoorbeeld producties van Ceremonia en DAS Theater niet meer programmeren wegens ‘niet te begrijpen’ ”. Ondanks de soms stroeve samenwerking verschaffen de cijfers van het VTI en het TIN ons tot 2005 de zekerheid dat het aantal voorstellingen over de grens niet achteruitgaat door de genoemde hekelpunten. Voor de periode daarna zijn er voorlopig nog geen nieuwe rapporten beschikbaar. Of de zware besparingsmaatregelen van 2011 en 2012 in het Nederlandse cultuurbeleid7 een negatieve invloed uitoefenen op de samenwerking met Vlaanderen is bijgevolg niet helemaal duidelijk. Toch lijkt het een algemene tendens dat een achteruitgang van de subsidiëring steeds een achteruitgang van de Vlaams-Nederlandse samenwerking tot gevolg heeft. Ook het preadvies in het jaarverslag uit 2012 van CVN (supra) laat in dit opzicht niet veel goeds vermoeden.

6.2

Cabaret/Comedy

“Vlaams cabaret boert goed in Nederland”, kopt Nijeboer (2004:32) in het tijdschrift Theatermaker en ook Brink en Van der Sluis (2006) besluiten in het webmagazine 8Weeklyiii als volgt: “Het Vlamingen-virus is sinds enkele jaren losgebarsten in cabaretland”. Dat Vlaamse comedy en cabaret pakweg de laatste tien jaar aan een opmars bezig zijn, valt niet te ontkennen. Meer dan ooit worden de genres geprogrammeerd in theaters, worden er in culturele centra comedy-avonden georganiseerd en maken onze comedians en cabaretiers hun opwachting in tv-programma’s (zoals Philippe Geubbels in De Slimste Mens) of krijgen ze zelfs een eigen show (bijvoorbeeld Foute Vrienden op 2BE). Dat die boom van Vlaams comedytalent echter plots en uit het niets zou zijn ontstaan, is volgens recensente en jurylid van verschillende comedywedstrijden Liv Laveyne (2008:37) een “onterecht beeld”. Aan de

7

“Het gaat om een bezuiniging van € 200 miljoen, waarvan ca. € 125 miljoen op de culturele basisinfrastructuur” (Beleidsbrief 2011 Halbe Zijlstra, Nederlandse Staatssecretaris voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap).

77

nieuwe generatie Vlaamse comedians als Bert Gabriëls, Xander de Rycke, Henk Rijckaert, Philippe Geubbels, Wim Helsen, Gunter Lamoot, Guga Baul, Wouter Deprez, Alex Agnew, Adriaan van den Hoof, enz. gaat wel degelijk een langere traditie van Vlaamse humor vooraf. Van Urbanus, Gaston en Leo, Jaques Vermeire, Jef Burm en Frank Dingenen in de jaren 80 tot Kommil Foo, Geert Hoste, Dirk Denoyelle en Els de Schepper in de jaren 90, viel er altijd wel wat te lachen in Vlaanderen. Toch is de toegenomen populariteit van een groot aantal Vlaamse comedians en cabaretiers de laatste tien jaar opmerkelijk, niet enkel in Vlaanderen zelf, maar ook in Nederland. Vooral in Nederlandse cabaret- of comedywedstrijden gaan Vlamingen de laatste jaren regelmatig aan de haal met finaleplaatsen of zelfs met de eindoverwinning. Met de winst op het Camarettenfestivaliv in Rotterdam in 1992 veroverde het duo Kommil Foo al een vaste stek in de Nederlandse theaterwereld. Zij waren echter voorlopers. Het is pas vanaf 2002, met de finaleplaats van Wim Helsen op het Leids Cabaretfestivalv, dat de Belgen massaal hun kansen beginnen te wagen op Nederlandse humorwedstrijden, en met succes. Alex Agnew (2003) Roy Aernouts (2006), Ter Bescherming van de Jeugd (2008) en Jeroen Leenders (2010) sleepten al de juryprijs in de wacht op het Leids Cabaretfestival, waar ook Bert&Roy (2004), Intgeniep (2006) en Bart Cannaerts (2010) het al tot de finale schopten en Iwein Segers (2008) de publieksprijs binnenhaalde. Ook op de prestigieuze wedstrijd Camaretten laten Vlaamse cabaretiers van zich horen: Wouter Deprez (finale 2002), Begijn le Bleu (jury- en publieksprijs 2005), Lenny (finale 2005), Henk Rijckaert (finale 2006), Luc Onderbeke (finale 2007) en Ongericht Enthousiasme of Michel Verkinderen, Kevin Bellemans en Philippe Verkinderen (juryprijs 2011). Verder vielen onder meer de Vlamingen Michael Van Peel (winnaar Culture Comedy Awardvi 2007), Gino Sancti (winnaar Cabaretesk 2002) en Steven Gabriëls (finalist Culture Comedy Award 2006) al in de Nederlandse comedyprijzen. Omgekeerd laten Nederlandse comedians en cabaretiers de Vlaamse prijzen eerder links liggen. In 2009 veroverden Patrick Meijer, Jeroen Pater en Chris Van den Ende een finaleplaats in Humo’s Comedy Cupvii en Kees Meerman en Lambert-Jan Koops in het Humorologie Concoursviii. In 2012 was Bas Birker de enige Nederlandse finalist in Humo’s Comedy Cup. Het lage aantal Nederlandse finalisten in België heeft weliswaar niks te maken met de kwaliteit van de Nederlandse humoristen, maar wel met die van de wedstrijden zelf, die het prestige en de uitstralingen ontbreken van de grote Nederlandse comedywedstrijden. “Een prijs winnen in Nederland” is volgens Liv Laveyne (2008:40) dan ook “nog altijd de ideale opstap [naar succes in Nederlandse en Vlaamse theaters (PVD)]”. Toch is het winnen van een Nederlandse prijs geen garantie op succes of een vaste stek in de Nederlandse theaters. Wim Helsen en Kommil Foo slaagden er dan wel in een trouw publiek uit te bouwen in Nederland en zijn al enkele jaren de populairste Vlaamse cabaretiers in Nederland,

78

2003-2004 1 2 3 4 5

Wim Helsen Kommil Foo Geert Hautekiet Gino Sancti Els de Schepper

2004-2005 92 vst. 68 vst. 40 vst. 39 vst. 28 vst.

1 2 3 4 5

Kommil Foo Wim Helsen Neske Beks Gino Sancti Neveneffecten

63 vst. 56 vst. 53 vst. 44 vst. 36 vst.

Tabel 6—2 Populairste Vlaamse cabaretiers/comedians in Nederland 2003-2004 en 2004-2005 (Devos en Schoemaker 2005b:21)

Wouter Deprez daarentegen speelde zijn show Eelt bijvoorbeeld voor 80 procent in Vlaanderen en voor 20 procent in Nederland (Laveyne 2008:40). Op de Nederlandse website over comedy Zwartekat.nlix, vinden we het volgende overzicht van Vlaamse cabaretiers en comedians die in 2013 met een eigen zaalshow op Nederlandse planken staan: Alex Agnew, Begijn le Bleu, Arnout Van den Bossche, Gili, Wim Helsen, Kommil Foo, Jeroen Leenders en De nieuwe snaar. Met de stand-up comedyshows Bourgondische Belgen en The Line up zullen ook Bert Gabriëls, Henk Rijckaert, Thomas Smith, Bart Cannaerts, Michael Van Peel, Joost van Hyfte en Seppe Toremans in Nederland te zien zijn. Artiesten als Alex Agnew en Gili doen daarbij verschillende Nederlandse steden aan, maar Begijn le Bleu of Arnout van den Bossche bijvoorbeeld houden het elk op één show. “Het Vlamingenvirus in cabaretland” zoals webmagazine 8Weekly het stelt, moet dus enigszins met een korreltje zout genomen worden. Omgekeerd komen populaire Nederlandse cabaretiers ook geregeld naar de Vlaamse zalen. Theater Capitole in Gent organiseert bijvoorbeeld elke lente de Cabarettenx, een reeks optredens van bekende comedians waarin onder meer de Nederlanders Freek de Jonge (2010), Jörgen Raymann (2010), Hans Liberg (2010, 2011, 2012), Javier Guzman (2010, 2011, 2012), Theo Maassen (2012), Najib Amhali (2012), Brigitte Kaandorp (2010, 2012) en Paul de Leeuw (2012) al te gast waren. Ook in het laatste seizoen van de televisiereeks Comedy Casino (2012), uitgezonden op Canvas, kregen de Vlaamse stand-up comedians het gezelschap van enkele internationale collega’s, waaronder ook de Nederlanders Jaap van der Wal, Ronald Snijders en Bas Birker. Vlamingen

en

Nederlanders

kijken

naar

en

appreciëren

elkaars

comedytalent.

De

gemeenschappelijke taal leidt in dit genre wel degelijk tot een gemeenschappelijke markt. We spelen (voor een deel) in dezelfde zalen en dingen naar dezelfde prijzen. Hoewel zowel Vlaamse als Nederlandse artiesten gebruik maken van deze gemeenschappelijke markt, lijken de Vlaamse humoristen toch gretiger de grens over te steken op zoek naar Nederlands succes. In dat opzicht, en rekening houdend met de demografische verschillen, kunnen we spreken van een lichte Vlaamse dominantie. Toch is het niet zo dat Nederlanders meer Vlamingen aan het werk zien dan artiesten van eigen bodem. Ondanks de steeds grotere rol die Vlaamse comedians opeisen in de Nederlandse cabaret- en comedywereld, blijft het aandeel van hun shows ten opzichte van de Nederlandse shows relatief beperkt.

79

6.3

Musical

De musical als nieuwe theatervorm doet volgens Berghmans (1993:495) in 1960 haar intrede in Nederland met de productie My fair lady waarin onder meer de bekende zanger Wim Sonneveld één van de hoofdrollen op zich neemt. De Amerikaanse Broadway-spektakels worden niet in het Engels opgevoerd, maar krijgen Nederlandse vertalingen. Daarnaast wordt vooral ook veel eigen werk geschreven, zoals bijvoorbeeld de Nederlandse Annie M.G. Schmidt in de jaren 60 volop doet. Samen met componist Harry Bannink en producent John de Crane staat Annie M.G. Schmidt met verschillende succesvolle producties aan het begin van de Nederlandse musicalcultuur (Berghmans 1993:495). In Vlaanderen is het wachten tot de jaren 70 voor het genre ingang vindt, met als eerste wapenfeiten The Rocky Horror Picture Show (1975) van de laatstejaarsstudenten van Studio Herman Teirlinck en Preservation (1975) van Theater Arena in Gent, het eerste vaste musicalensemble in Vlaanderen. In de jaren 80 en 90 bloeit het genre verder en weten Vlaamse en vooral Nederlandse producenten uiteindelijk ook het nieuwe technische vernuft in hun voorstellingen te integreren. In Nederland concentreert de musicalwereld zich in die tijd vooral rond het theater Carré in Amsterdamxi, dat ook met eigen producties als Cats (1987) de zalen maandenlang vult. Veel van de meest populaire musicals zijn dan al van de hand van Joop van den Ende (Barnum (1988), Cabaret (1989), Sweet Charity (1989), Funny Girl (1991), Les Miserables (1991)), die met Stage Entertainment nog steeds jaarlijks enkele grote shows op poten zet8. In Vlaanderen blijft Theater Arena de belangrijkste speler op de musicalmarkt, tot het gezelschap in 1985 opgedoekt wordt vanwege financiële problemen (Vanrietvelde 2007:13). Ter vervanging wordt in 1985 een afdeling musical opgericht binnen het Koninklijk Ballet van Vlaanderen, dat snel populair wordt met opvoeringen van Jesus Christ Superstar (1985), Evita (1987), Dear Fox (1990) en Anatevka (1991) (Berghmans 1993:500). Ook dit gezelschap gaat uiteindelijk ten onder in 2003, wanneer de afdeling niet langer kan rekenen op subsidies van de overheid.xii Tussen de seizoenen 2003-2004 en 2004-2005 stelt het rapport van Devos en Schoeman (2005b:22) dan ook ongeveer een halvering vast van het aantal Vlaamse muziektheaterproducties in Nederland. Daarvoor was het Koninklijk Ballet van Vlaanderen nochtans een graag geziene gast op de Nederlandse podia. Deze musicalafdeling stond van 2001 tot 2004 als enige muziektheatergezelschap in de top tien van meest aanwezige Vlaamse theater gezelschappen in Nederland (Schoemaker en Devos 2005b:12).

8

Bijvoorbeeld in 2013: The little mermaid, Sister Act en Hij gelooft in mij.

80

In Nederland is Joop van den Ende nooit van het musicaltoneel verdwenen. De afgelopen jaren bracht zijn Stage Entertainment de ene grote productie na de andere uit. Zowel de Vlaamse als de Nederlandse markt worden tegenwoordig gedomineerd door deze commerciële producties van Joop van den Ende, waartegen kleinere projecten nauwelijks kunnen opboksen. Met Albert Verlinde Entertaiment kreeg Nederland er ondertussen een tweede grote musicalproducent bij. Vlaanderen heeft sinds 2009 met de vzw Musical van Vlaanderen een nieuw musicalhuis met Geert Allaert aan het hoofd en Frank van Laecke en Stany Crets als artistieke adviseurs.xiii Hoewel de producties van dit team opnieuw veel volk naar de Vlaamse musical lokken, wordt ook het voortbestaan vzw Musical van Vlaanderen sinds 2012 bedreigd door de terugval van subsidiesxiv. Musicals zijn vaak groot en duur van opzet. Daarom is het voor de producenten interessant om na het succes in eigen land ook de grens over te steken naar één of meerdere buurlanden. De musical Shrek van Albert Verlinde bijvoorbeeld, deed eerst Heerlen, Breda en Rotterdam aan en ging op 24 maart 2013 ook in Vlaanderen in première. Ook de Nederlandse productie Annie zal in mei 2013 in Gent te zien zijn en daarvoor speelden al We will rock you, Mamma Mia! en Beauty and the Beast van Joop van den Ende in Vlaanderen. In de andere richting wordt de grens minder overgestoken, zoals ook het rapport van de Brakke Grond aangeeft (Devos en Schoemaker 2005:12). Hoewel er sinds 2005 al het één en ander veranderd is in de musicalwereld (de komst van Musical Van Vlaanderen), lijkt de conclusie nog steeds te gelden dat het kleinschalige Vlaamse aanbod niet kan concurreren met de grote Nederlandse commerciële producties van bijvoorbeeld Joop van den Ende. Vlaamse musicals die wel scoren in Nederland zijn de kindermusicals van Studio 100. Hetzelfde kan echter gezegd worden voor de films, tv-programma’s, muziek, enz. van het bedrijf van Gert Verhulst. Studio 100 is dan ook een belangrijk Vlaams exportproduct op de gehele Nederlandse (jongeren)markt. Om echter uitspraken te doen over de invloed van deze Belgische producten op de Nederlandse jeugd, dient eerst onderzoek te worden uitgevoerd naar het taalgebruik van Studio 100, dat soms erg Nederlands aandoet. Een dergelijk onderzoek valt evenwel buiten het bestek van deze scriptie, daarom gaan we ook niet verder in op de musicals van Studio 100. Wanneer musicalproducties naar het buitenland trekken, wordt vaak een nieuwe cast ingezet omwille van de taal. Of dit in Nederland en Vlaanderen ondanks de gemeenschappelijke taal ook systematisch gebeurt, net zoals bij remakes van films, is niet helemaal duidelijk. Wel levert enig opzoekwerk meteen enkele voorbeelden op van aanpassingen (voor de belangrijkste rollen) in de cast van Nederlandse musicals die in Vlaanderen opgevoerd worden. Op VTM K-Zoom werd bijvoorbeeld een zoektocht georganiseerd naar de Vlaamse Anniexv en Chris Van Den Durpel kruipt voor Vlaanderen in het groene Shrek-kostuum van de Nederlander William Spaaij.xvi In de productie Peter Panxvii (Music Hall) die in Nederland en Vlaanderen zowel Vlaamse (Sara de Smedt) als

81

Nederlandse (Sandor Stürbl, Milan van Weelden,…) acteurs en actrices opvoert, werden toch verschillende actrices voorzien voor het personage Tinkelbel en de vertelstem9. Deze voorbeelden tonen weliswaar aan dat er vandaag soms voor een Vlaamse versie wordt gekozen naast de originele Nederlandse, maar ze zijn niet representatief voor de hele musicalsector. Om na te gaan hoe vaak deze methode wordt toegepast, is verder onderzoek aangewezen.

6.4

Gedeelde markt?

In het domein van de podiumkunsten is er zowel diachroon als synchroon sprake van een gedeelde markt tussen Vlaanderen en Nederland. Wat toneel betreft zien we een evolutie van Nederlandse dominantie naar meer symmetrie, met misschien zelfs even een periode van lichte Vlaamse dominantie tijdens de Vlaamse Golf. Het is niet zo dat de markten symmetrisch zijn in de zin dat men evenveel Vlaams als Nederlands werk zal aantreffen in een theatergids uit beide landen. Vlamingen en Nederlanders zijn lang nog niet doordrongen van elkaars toneel. Wel is het zo dat de dominantie volledig is weggewerkt en dat het aandeel van beide landen op elkaars theatermarkt vrij symmetrisch is. Vlaamse gezelschappen spelen ongeveer evenveel in Nederland als Nederlanders in Vlaanderen10.

Ook

de

uitwisseling

van

regisseurs

en

directeurs

zorgt

ervoor

dat

toneelgezelschappen vaker de grens oversteken. Vanuit de theaterwereld worden er weliswaar inspanningen gedaan om de samenwerking nog te bevorderen, maar het zijn vooral de financiële middelen die ontbreken. Zowel het publiek als de schouwburgen zelf hebben zeker belangstelling voor Belgisch-Nederlandse en Nederlands-Nederlandse voorstellingen, maar de verschillende manieren van subsidiëring maakt het steeds moeilijker om deze voldoende te programmeren. Bij het cabaret en de comedy zien we ook een gemeenschappelijke markt, waarbij zowel Vlamingen als Nederlanders in het andere land optreden. De laatste jaren lijken de Vlamingen dat enigszins talrijker en succesvoller te doen in Nederland dan omgekeerd. Hoewel het aandeel van hun shows op de Nederlandse markt relatief beperkt blijft, spreken we daarom toch van een lichte Vlaamse dominantie. Op de musicalmarkt lijkt Nederland dan weer dominant. Op de Nederlandse markt is er steeds een zekere continuïteit geweest in de productie van musicals met vaste gezelschappen zoals dat van Joop van den Ende. Van die continuïteit plukt Nederland nu de vruchten met grote

9

Tinkelbel wordt in Nederland gespeeld door Jennifer Ewbank en in België door Sylvie de Bie. Het verhaal wordt in Vlaanderen verteld door Kathleen Aerts en in Nederland door Kim-Lian van der Mei. 10

Maar de Nederlandse voorstellingen maken een groter deel uit van de Vlaamse markt dan omgekeerd, aangezien het eigen aanbod in Nederland daarnaast groter is. Gezien de demografische verhoudingen tussen beide landen is dat echter logisch.

82

commerciële producties. In Vlaanderen heeft het gebrek aan financiële middelen verschillende musicalgroepen genekt, zodat het land nooit echt de kans kreeg een stevige musicalscene op te bouwen. Die toestroom aan Nederlandse producties zorgt echter niet voor een toestroom aan NN taalgebruik. In veel gevallen laat de Nederlandse producent een (gedeeltelijke) Vlaamse cast aandraven en ondergaat de musical filmsgewijs een soort remake. Of de voornaamste drijfveer daarachter de taal is of de populariteit (en dus publiciteit) van de Vlaamse mediafiguren, is niet helemaal duidelijk. Vermoedelijk speelt dat laatste wel een belangrijke rol, gezien vaak niet alle personages vervangen worden.

83

7

Geschreven pers

“Er is namelijk geen gedeelde Vlaams-Nederlandse cultuur, alleen een gemeenschappelijke taal. De taal zou ons in staat kunnen stellen om elkaar beter te leren kennen, wat we zeker niet doen. We lezen elkaars kranten niet, bekijken elkaars programma’s niet.” (Polis 2006:22). Harold Polis haalt in Boekman de parallelle krantenmarkten in Vlaanderen en Nederland aan als bewijs voor een culturele kloof tussen beide landen (over de “programma’s” meer in 5.2). Deze redenering lijkt nogal kort door de bocht, gezien de specifieke eigenschappen van de ‘geschreven pers’, waaronder wij kranten (dagbladen) en tijdschriften (weekbladen, maandelijkse bladen, enz.) verstaan. Door de inhoud van deze media speelt in dit domein namelijk niet enkel de taal, maar spelen vooral ook socio-culturele factoren een belangrijke rol. Kranten en tijdschriften richten zich – in meerdere of mindere mate – op de actualiteit, en die is uiteraard vaak nationaal gebonden. Dat dit leidt tot parallelle markten wekt dan ook geen verbazing. Omdat dagbladen een wezenlijke en niet onbelangrijke component vormen van de media, besteden wij toch enige aandacht aan dit domein, ondanks de voor de hand liggende conclusies. Verder lijkt er binnen het veld van de (niche)tijdschriften, die soms minder aan de actualiteit gebonden zijn, wel enigszins plaats voor uitwisseling over de grenzen heen.

7.1

Kranten

De grote Vlaamse kranten zijn verdeeld over drie uitgevers. De Persgroep is de uitgeverij van Het Laatste Nieuws, De Morgen en De Tijd. De Standaard, De Gentenaar en Het Nieuwsblad worden uitgegeven door Corelio Media. De Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg zijn ten slotte publicaties van Concentra Media, dat ook het gratis dagblad Metro uitgeeft. Van de Nederlandse dagbladen lijsten we enkel de nationale uitgaven op die in 2012 een oplagei hadden van meer dan 50.000 exemplaren1.

1

Zie bijlage 4. We nemen enkel kranten op die een binnenlandse oplage hebben van meer dan 50.000 exemplaren. De buitenlandse verkoop wordt niet meegerekend. De lijst van Cebuco geeft enkel de betaalde kranten weer. Hoewel daar geen cijfers van zijn, nemen we toch ook de gratis kranten Sp!ts en Metro op, aangezien in het Vlaamse overzicht ook een gratis krant is opgenomen.

84

Daarvan behoren het Algemeen Dagblad, Trouw, Het Parool en de Volkskrant toe aan (de Nederlandse afdeling van) de Belgische Persgroep. NRC Handelsblad en NRC Next zijn titels van NRC Media en een derde grote speler is de Telegraaf Media Groep met de gratis krant Sp!ts en De Telegraaf. Daarnaast bestaan er nog enkele kleinere kranten die toch net de kaap van 50.000 oplages halen, het Financieele Dagblad met als uitgever FD Mediagroep en het Reformatorische Dagblad, uitgegeven door Erdee Media Groep. Over heel het land worden er verder nog tal van regionale kranten2 uitgegeven, die door een groot publiek gelezen worden. Ten slotte wordt ook in Nederland een nationale gratis krant verdeeld die de naam Metro draagt. Dit is echter niet dezelfde krant als de Belgische Metro van de Persgroep, maar een titel van de groep Metro Internationalii, die dit soort gratis dagbladen in 23 landen verspreidt. Logischerwijs lezen Vlamingen en Nederlanders elkaars kranten niet. De krant is een communicatiemiddel dat bij uitstek nationaal of zelfs regionaal gebonden is. Ook voor het buitenlandse nieuws kan de insteek van een bepaald artikel of het referentiekader ervan verschillen van natie tot natie. Het lijkt dan ook evident dat deze markt volledig gescheiden is, niet zozeer om talige maar wel omwille van socio-culturele redenen. Dat een Vlaamse uitgever als de Persgroep bovendien de grootste Nederlandse krant, de Volkskrant, huisvest, hoeft die conclusie niet tegen te spreken. Alle Nederlandse kranten van de Persgroep hebben namelijk een “eigen, onafhankelijke redactie, die werkt op basis van een redactiestatuutiii”. Verder bestaan er tussen de persagentschappen van beide landen ook geregeld (al dan niet officiële) samenwerkingsakkoorden en wordt er soms een beroep gedaan op elkaars correspondentennetwerk, maar niet in die mate dat één land daarin dominant zou zijn (Vandaele 1999:51-52). Dat de talige verschillen tussen beide naties hier geen onoverkoombare barrière hoeven te zijn, bewijst een figuur als Peter Vandermeersch die als Vlaming sinds 2010 actief is als hoofdredacteur van het Nederlandse NRC Handelsbladiv.

2

Zie bijlage 4.

85

7.2

Tijdschriften

Vlamingen en Nederlanders mogen elkaars kranten dan niet lezen, de vraag is of hetzelfde ook geldt voor tijdschriften. Wekelijkse of maandelijkse magazines zijn namelijk vaak minder cultuur- en actualiteitsgebonden, wat zeker geldt voor gespecialiseerde nichetijdschriften over thema’s als dieren, wonen, eten en drinken, auto’s, wetenschap, enz. Dit laat, veel meer dan bij kranten, ruimte voor buitenlandse lezers. Als de culturele barrière op die manier min of meer wegvalt, zou de gemeenschappelijke taal in deze sector in veel gevallen kunnen worden benut om de afzetmarkt van een magazine te verruimen. Om te onderzoeken of dit ook daadwerkelijk gebeurt, bevroegen 3 we langs de Vlaamse kant de belangrijkste uitgevers van tijdschriften over hun activiteiten in Nederland. Worden hun tijdschriften ook aangeboden over de grens? En gebeurt dat dan in een aangepaste, Nederlandse versie van het blad, of blijft de Vlaamse versie gewoon behouden? De Nederlandse kant van de zaak werd onderzocht door na te gaan welke Nederlandse tijdschriften worden verkocht in Vlaamse boekhandels. Als locatie voor deze steekproef kozen we een filiaal van Standaard Boekhandel4, omwille van het zeer uitgebreide en gevarieerde tijdschriftenaanbod van deze keten, die in heel Vlaanderen gevestigd is. Zowel voor de Vlaamse als voor de Nederlandse tijdschriften beschikken we niet over verkoopcijfers. Deze studie toont dus niet rechtstreeks welke aangeboden tijdschriften Vlamingen en Nederlanders ook werkelijk kopen en lezen. Wel kunnen we daarover onrechtstreeks conclusies trekken uit het aanbod en het gedrag van de uitgevers, aangezien deze steeds proberen in te spelen op de wensen en noden van hun publiek. Verder dienen nog enkele kanttekeningen te worden gemaakt bij dit onderzoek. Ten eerste is het Nederlandstalige tijdschriftenaanbod enorm uitgebreid, zeker als we ook rekening houden met alle nichetijdschriften die zich op een specifieke doelgroep richten. In het volgende overzicht werden voor Vlaanderen een aantal (algemene en specifieke) magazines opgenomen van de grotere uitgeverijen en mediagroepen zoals Sanoma en Roularta. Uiteraard bestaan er nog tal van tijdschriften die het product zijn van een kleinere uitgeverij en veelal een geringere oplage hebben. Deze lieten wij om praktische redenen buiten beschouwing. Wat de Nederlandse tijdschriften betreft, wordt onze collectie afgebakend door het aanbod in de Vlaamse boekhandel. Toch zien we de aangetroffen tijdschriften vaak met eenzelfde uitgever verschijnen. Dit wijst erop dat we ook voor Nederland dezelfde categorie magazines onderzoeken, i.e. de algemene en gespecialiseerde

3 4

persoonlijke communicatie met de uitgeverijen (per mail of telefonisch) Standaard Boekhandel Eeklo

86

tijdschriften van de belangrijkste uitgevers en mediagroepen5. Ten tweede lieten we ook de krantenmagazines zoals Het Nieuwsblad Magazine, Nina en PS van de week (N) buiten ons onderzoeksveld. Ten slotte moet worden opgemerkt dat dit geen studie is over het Vlaamse en Nederlandse uitgeverswezen en medialandschap, maar dat het pluricentrisme van het Nederlands in het tijdschriftenaanbod in dit onderzoek voorop staat. We gaan dan ook niet in op de verwevenheid van de genoemde uitgeverijen en magazines (dochterondernemingen, aandeelhouders,…), maar beschouwen als uitgever van een magazine die uitgeverij die het magazine op haar website promoot.

7.2.1

Vlaanderen

Think Mediav, de uitgeverij van de maandbladen Ché, Chief, Officieel PlayStation Magazine (OPM), Motoren & Toerisme, Culinaire Ambiance, de tweemaandelijkse tijdschriften MotorWereld (MWD) en Menzo en de spoorwegmagazines Modelspoormagazine en Spoorwegjournaal geeft enkel de nichebladen uit in Nederland. Chief en OPM richten zich op gamers, Motorwereld en Motoren & Toerisme zijn populair bij motorliefhebbers en de twee spoorwegmagazines zijn uiteraard ook bestemd voor een specifiek publiek. De verkoop van de algemenere mannenbladen zoals Ché en Menzo beperkt zich opvallend tot het eigen land. De enige uitzondering vormt het blad Culinaire Ambiance, dat ondanks de gerichte inhoud toch enkel in Vlaanderen wordt verkocht. De Persgroepvi is de overkoepelende uitgever van het vrouwenblad Goed Gevoel, het jongerenmagazine Joepie en de glossy tijdschriften Dag Allemaal en TV-Familie. Deze uitgeverij beperkt haar activiteiten tot Vlaanderen en verspreidt haar bladen niet in Nederland. Uitgeverij Roulartavii publiceert onder meer de tijdschriften The Good Life, Knack, Trends, Royals, Ik Ga Bouwen, Bodytalk, Plusmagazine en Nest. Van alle Roularta-magazines worden enkel The Good Life, Plus magazine en Royals ook in Nederland aangeboden. Bij The Good Life en Royals gaat het telkens om de Vlaamse versie van de bladen, die niet aangepast wordt aan het Nederlandse publiek.6 Plusmagazine kent dan weer een Vlaamse en een Nederlandse versie, die samengesteld worden door twee onafhankelijke redacties. Enkel voor het uitgeven van specials werken de Vlaamse en de Nederlandse redacties samen.7 Met verschillende populaire vrouwenbladen (Flair, Libelle,…) en glossy magazines (Story, Feeling,…) eist Sanoma Media Belgiumviii vervolgens een belangrijk aandeel van de tijdschriftenmarkt op. Sanoma Media Belgium is een dochteronderneming van de Sanomagroup, een internationaal mediabedrijf dat tijdschriften

5

Mochten alle Nederlandse nichetijdschriften een kleine en onbekende uitgever hebben, dan zouden we ons genoodzaakt zien ook voor de Vlaamse magazines dieper te graven in de markt van kleine uitgevers. Anders zou het overwicht aan Nederlandse nichetijdschriften (infra) te wijten kunnen zijn aan het feit dat we enkel de grote Vlaamse uitgevers onderzoeken. Dat is nu niet het geval. 6 Bij Royals kan enkel de cover soms verschillen in beide landen, afhankelijk van de actualiteit. 7 Persoonlijke correspondentie met Brigitte Vanderveren (Bayard Presse)

87

publiceert in meer dan twintig landen. Voor het Nederlandse taalgebied werkt dit bedrijf vanuit twee vestigingen: Sanoma Media Belgium en Sanoma Media Netherlands. Zo worden de Vlaamse bladen van Sanoma Belgium niet direct in de Nederlandse winkelrekken gelegd, maar zorgt de redactie van Sanoma Netherlands voor een eigen equivalent. De weekbladen Libelle, Flair, Marie Claire en Story hebben bijvoorbeeld zo een Nederlandse tegenhanger, die buiten de titel en het doelpubliek weinig gemeen heeft met het Vlaamse blad. Beide redacties werken dan ook volledig onafhankelijk van elkaar. Of andere tijdschriften zoals Feeling – die geen autonome Nederlandse tegenhanger hebben – ook over de grens worden uitgegeven, is niet duidelijk. Het weekblad HUMO is in handen van De Vijver Mediaix en wordt op 1750 verkooppunten verkocht in Nederland. Dat is een pak minder dan de 4546 verkooppunten in Vlaanderen, maar toch opvallend voor een magazine met een Vlaamse inhoud. Enkele andere kleinere uitgeverijen zijn verder Produpressx en Cascadexi met respectievelijk magazines als Autogids, Autowereld, Beter Bouwen en Verbouwen en Actief wonen, en EOS, Psyche en Brein en Scientific American. Produpress publiceert enkel actief in België, maar Nederlanders die zich abonneren op één van de bladen, kunnen het Vlaamse blad wel toegestuurd krijgen. De wetenschappelijke bladen EOS en Psyche en Brein van Cascade zijn daarentegen wel verkrijgbaar in Nederland. Ondanks de kleine verschillen tussen de twee versies, schat de redactie dat ongeveer 95 procent van de inhoud (en de taal) hetzelfde blijft voor beide landen. Minoc Business Pressxii is vooral actief op de markt van de nichebladen met titels als Clickx, Shoot, FWD, PC-Magazine en Smart Business Strategies. Enkel dat laatste wordt niet in Nederland verkocht.8 Ook het nichemagazine Woef van Fameditoxiii wordt in enkele verkooppunten in Nederland aangeboden, zonder aanpassingen ten opzichte van de Vlaamse versie. Bij dit overzicht tekent zich een duidelijk verschil af tussen de ‘algemene bladen’ (de vrouwenbladen, de mannenbladen, de glossy bladen) en de nichebladen. Behalve HUMO worden Vlaamse weekbladen met een bredere inhoud over het algemeen nauwelijks verkocht in Nederland (Ché, Knack, Dag Allemaal, P-Magazine, (Feeling),…). Als Vlaamse titels wel te vinden zijn in Nederland, gaat dit meestal om een autonome Nederlandse tegenhanger, gemaakt door een onafhankelijke Nederlandse redactie (Flair, Libelle, Story). Vooral Sanoma Media kiest duidelijk voor een Vlaams blad en een Nederlands blad, in plaats van een gezamenlijk tijdschrift voor de Nederlandstalige markt. Nichebladen over specifieke thema’s worden daarentegen wel nu en dan uitgegeven in Nederland. In deze sector zien we dan ook enkele Vlaamse tijdschriften (EOS, Clickx, Shoot, Chief, Woef, Psyche en brein,…) die onaangepast in Nederland verschijnen.

8

Persoonlijke correspondentie met Johan Vandecasteele (Minoc Business Press). Minoc Business Press is ook de uitgever van Discovery Magazine Vlaanderen. De naam van dit magazine doet vermoeden dat er ook een Nederlandse versie van bestaat, maar de redactie verschaft hierover geen duidelijkheid.

88

7.2.2 Voor

Nederland de

Vlaamse

verspreiding

van

Nederlandse

tijdschriften

bestudeerden

we

het

tijdschriftenaanbod in de Standaard Boekhandel. De volgende Nederlandse tijdschriften werden daar te koop aangeboden: Nederlandse tijdschriften verkrijgbaar in Vlaanderen (Standaard Boekhandel) Titel Uitgeverij 1001 woonideeën Sanoma Media Netherlands B.V. Ariadne at Home Sanoma Media Netherlands B.V. Autoweek Sanoma Media Netherlands B.V. Beau Monde Sanoma Media Netherlands B.V. Computer Idee HUB Uitgevers BV Computer!Totaal IDG Nederland Cosmopolitan Sanoma Media Netherlands B.V. Delicious Sanoma Media Netherlands B.V. Discovery Magazine HUB Uitgevers BV Donald Duck Sanoma Media Netherlands B.V. Eigen Huis & Interieur Sanoma Media Netherlands B.V. Elegance Pelican Magazines Elle Eten Hearst Magazines Netherlands Elle Hearst Magazines Netherlands Fashionista Sanoma Media Netherlands B.V. Fiets Sanoma Media Netherlands B.V. Flow Sanoma Media Netherlands B.V. Foodies F&L Automotive Publications BV Gezond NU Mix Media BV Girlz! Audax Publishing bv Glamour G+J Uitgevers C.V. Glossy Audax Publishing bv Grazia Sanoma Media Netherlands B.V. Happinez Happinez b.v. Home and Garden Sanoma Media Netherlands B.V. Kijk Sanoma Media Netherlands B.V. Know How Sanoma Media Netherlands B.V. La Cucina Italiana F&L Italian Publications B.V. Landleven Reed Business Margriet Sanoma Media Netherlands B.V. Men's Health Weekbladpers Media Mijn Geheim Audax Publishing bv Moto 73 Sanoma Media Netherlands B.V. National Geographic Junior G+J Uitgevers C.V. National Geographic G+J Uitgevers C.V. Nickelodeon Magazine Sanoma Media Netherlands B.V. Nouveau Sanoma Media Netherlands B.V.

89

Ouders van Nu PCM Personal Computer Magazine Playboy PLUS Magazine Privé Psychologie Magazine Quest Runner's World Seasons Top Gear Magazine Nederland Tuin&Co Voetbal International VOGUE VT Wonen Weekend Yoga Magazine Zeilen

Sanoma Media Netherlands B.V. HUB Uitgevers BV Sanoma Media Netherlands B.V. Senior Publications Nederland B.V. Telegraaf Media Nederland / Landelijke Media B.V. Weekbladpers Media G+J Uitgevers C.V. Weekbladpers Media Sanoma Media Netherlands B.V. VDS Magazines BV Sanoma Media Netherlands B.V. Voetbal International B.V. G+J Uitgevers C.V. Sanoma Media Netherlands B.V. Audax Publishing bv Weekbladpers Media Sanoma Media Netherlands B.V.

Tabel 7—1 Aanbod Nederlandse tijdschriften in Standaard Boekhandel Eeklo op 5 april 2013

In de Vlaamse filialen van Standaard Boekhandel vinden we een erg uitgebreid aanbod aan Nederlandse tijdschriften. Of er daarbij aanpassingen worden aangebracht voor de Vlaamse markt, kunnen we niet nagaan. Wel hebben deze tijdschriften allemaal een Nederlandse redactie en worden ze dus niet zoals Flair, Libelle en Marie Claire door een onafhankelijke Vlaamse redactie samengesteld, maar direct uit Nederland over de grens gestuurd. Opvallend is verder dat niet enkel Nederlandse nichetijdschriften in Vlaanderen worden verkocht, maar ook algemenere vrouwenbladen of glossy tijdschriften zoals Margriet, Elle, Flow, Grazia, Nouveau, Weekend, Beau Monde enz. Daarnaast bevat de lijst ook enkele internationale bladen die maar één Nederlandstalige versie uitgeven voor het hele Nederlandse taalgebied en daarvoor een Nederlandse uitgever kiezen: National Geographic, Vogue, Cosmopolitan, Top Gear Magazine, Playboy, Runner’s World en Men’s Health. Is er sprake van een gedeelde weekbladenmarkt in Nederland en België of niet? Het antwoord op deze vraag lijkt erg genuanceerd. Wat de algemene tijdschriften betreft, worden de Vlaamse tijdschriften, op enkele uitzonderingen na, vrijwel enkel nationaal gepubliceerd. Voor tijdschriften met een hoge nieuwswaarde (Knack, P-magazine,…) ligt dit voor de hand, maar ook van de iets minder actualiteitsgebonden (vrouwen)bladen als Flair en Libelle wordt er eerder een Nederlandse versie gemaakt dan de Vlaamse te verspreiden. Nederlandse algemenere magazines worden wel vaker – maar niet altijd – in Vlaanderen aangeboden (Elle, Margriet, Weekend,…) maar of ze daar ook veel gekocht worden, blijft onduidelijk. De markt van de nichebladeren is wel duidelijker gedeeld en asymmetrisch, met dominantie van de Nederlandse uitgevers. Er worden niet enkel meer

90

Nederlandse nichebladeren in Vlaanderen verspreid dan omgekeerd, ook internationale magazines vinden vaak hun weg naar Vlaanderen via onze noorderburen.

7.3

Gedeelde markt?

Nederlanders en Vlamingen hebben (en lezen) hun eigen kranten. Dat dit domein een parallelle markt vormt, vloeit logisch voort uit de socio-culturele verankering van dagbladen binnen beide naties. Voor de tijdschriften die een hoge actualiteitswaarde hebben, geldt meestal dezelfde redenering. Hoe lager die actualiteitswaarde en hoe groter de specialisatie (nichebladen), hoe meer ruimte voor uitwisseling over de grenzen. Deze uitwisseling verloopt echter asymmetrisch en wordt vooral gestuurd vanuit Nederland naar Vlaanderen. Zowel in het uitgeven van eigen nichebladen in het buurland, als in het uitgeven van (Nederlandstalige versies van) internationale magazines, is de Nederlandse tijdschriftenmarkt dominant.

91

8

Audiovisuele media

In audiovisuele media behandelen we radio en televisie. De vraag of er in Vlaanderen en Nederland een gemeenschappelijke kijk- en luistercultuur bestaat, proberen we in eerste instantie kwantitatief te benaderen. Wat radio betreft, zijn er geen luistercijfers van Nederland voor de Vlaamse radio beschikbaar. Ook voor Vlaanderen beperken de luistercijfers zich tot de Vlaamse Nederlandstalige stations. Toch kunnen deze cijfers ons een indruk geven van de ruimte voor buitenlandse zenders, aan de hand van de grootte van het marktaandeel van de populaire eigen zenders. Wat televisie betreft, baseren we ons vooral op cijfers uit 2005 van het advies Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen van CVN. Deze kwantitatieve gegevens worden verder aangevuld met een kwalitatieve kijk op de huidige programmering van Vlaamse en Nederlandse programma’s. Op die manier gaan we niet alleen na of Vlamingen en Nederlanders naar elkaars zenders kijken, maar ook of de eigen programma’s worden uitgewisseld (of geremaket) en hoe goed we vertrouwd zijn met elkaars acteurs en televisiegezichten.

8.1

Radio

Vanaf het einde van de jaren ’60 genoten de Nederlandse radiostations een enorm prestige, zowel in Nederland als in Vlaanderen. Vanop schepen in de Noordzee stuurden verschillende Nederlandse piratenzenders als Veronica, Caroline en radio Noordzee namelijk, tegen de wil van de overheid, toch hun populaire muziek de ether in (De Caluwe 2000:53). De Nederlandse zenders waren in die tijd populairder dan ooit en ook het Hollandse accent van de DJ’s werd al gauw geïmiteerd door hun Vlaamse collega’s. Na verloop van tijd zijn deze piratenzenders echter verdwenen (of gelegaliseerd zoals Veronica), wat samen met de opkomst van tal van eigen regionale en commerciële Vlaamse stations een einde heeft gemaakt aan de gemeenschappelijke luistercultuur. Vandaag lopen de radiomarkten in Vlaanderen en in Nederland volledig parallel, zowel wat de zenders als wat de luisteraars betreft. Ondanks de gemeenschappelijke taal hebben beide landen al altijd eigen publieke en commerciële radiozenders gehad. Enige vorm van samenwerking bestond

92

ooit tussen Radio Nederland Wereldomroep (RNW) en Radio Vlaanderen Internationaal (RVI), maar de activiteiten van die laatste zender zijn ondertussen stopgezet.1 Naast de afwezigheid van gemeenschappelijke radiozenders, is ook de interesse van de luisteraars voor wat zich over de grens afspeelt gering. Radio 2, Q-Music BE, Studio Brussel, MNM, Radio 1, Joe FM, Nostalgie en Klara zijn volgens cijfers van het Centrum voor informatie over de media (CIM)i de populairste Nederlandstalige zenders in België. Deze stations zijn samen al goed voor 89% van Belgische Nederlandstalige radiomarkt. De rest van de markt wordt ingenomen door kleinere radiostations als TOPRadio en ClubFM en een heleboel regionale of lokale zenders. Ook in Nederland wordt de radiomarkt volledig ingenomen door stations van eigen bodem2, met als belangrijkste spelers ORN Radio3, 538, 3FM, Sky Radio, Radio 2, Radio 1, Q-Music NL, Radio Veronica, enz. Alleen al het feit dat in beide onderzoeken geen cijfers worden gegeven voor zenders uit het buurland, doet vermoeden dat deze buitenlandse4 radiostations geen wezenlijk deel van de nationale markt innemen. De eigen zenders genieten in beide landen een grote populariteit en zijn erg divers, wat het buitenlandse aanbod veelal overbodig maakt.

8.2

Televisie

Een paar decennia geleden, in de jaren ‘70 en ‘80, stemden de Vlamingen nog massaal af op de Nederlandse televisiezenders. Verheyen (2012:20) noemt bijvoorbeeld het filmprogramma Simonskoop, de quiz Voor een briefkaart op de eerste rang en verschillende talkshows met Mies Bouwman of Willem Duys als populaire Nederlandse programma’s in Vlaanderen. Ook shows als De Berend Boudewijnshow, Toppop en Wedden dat? werden door vele Vlamingen gretig bekeken. Volgens het rapportii van CVN over de samenwerking tussen de openbare omroepen van Nederland en Vlaanderen (2005) groeide het marktaandeel van de Nederlandse televisie in Vlaanderen in die tijd van 10% (1969) tot 20% (1972) en zelfs tot 25% in 1976. Deze gedeelde televisiecultuur, gedomineerd door het noorden, bleef bestaan tot het einde van de jaren ‘80. Sinds de komst van de commerciële omroep echter, in concreto de komst van VTM in 1989, is dat alles drastisch veranderd. Niet alleen

1

“Tot 1 januari 2012 richtte RVi (Radio Vlaanderen en Radio Vlaanderen info) zich tot Vlamingen in het buitenland. Vanaf 1 januari 2012 worden Radio 1 en Radio 2 via satelliet verspreid en werden de uitzendingen van RVI stopgezet. “ Zie: 2 Zie bijlage 5 voor de luistercijfers van het Nationaal Luisteronderzoek (NLO) februari-maart 2013. Deze tonen het marktaandeel van de 19 populairste Nederlandse radiostations. Daarnaast blijft er slechts 5,2% over voor overige zenders, waaronder zich eventueel enkele Vlaamse, maar ook tal van regionale Nederlandse en andere buitenlandse zenders kunnen bevinden. 3 Een combinatie van meerdere regionale zenders 4 De Nederlandse radiostations in Vlaanderen en de Vlaamse radiostations in Nederland.

93

bracht deze nieuwe zender Vlaamse soaps (Familie) en fictiereeksen (Moeder waarom leven wij?) op de buis, maar bovendien zag de VRT zich hierdoor genoodzaakt haar didactische stijl aan te passen en meer in te zetten op populaire shows en dramatische fictie om de concurrentie met de commerciële tv aan te gaan (Van Hoof, 2010:170). Door die uitbreiding van het eigen aanbod werd het zappen naar Nederlandse zenders voor Vlamingen overbodig, die nu op de Vlaamse posten hun gading vonden. Om maar te vergelijken, in 2004 bedroeg het marktaandeel van de Nederlandse zenders in Vlaanderen nog slechts 4,2%5 in plaats van de 25% tijdens de Nederlandse hoogdagen. Omgekeerd verschaft het CVN ook enkele cijfers voor de Vlaamse zenders in Nederland. Daaruit blijkt dat de al erg geringe belangstelling van Nederlanders voor Vlaamse televisie alleen maar afneemt: van een kijktijdaandeel van 1,3% voor VRT1 (Eén) in 2003 naar nog slechts 1% in 2005. De tijd waarin Vlamingen en Nederlanders nog regelmatig naar dezelfde zenders keken lijkt dus voorgoed voorbij. De stap om naar een anders post te zappen mag dan niet meer genomen worden, maar hoe zit het met Nederlandse programma’s die op de Vlaamse zenders worden uitgezonden en omgekeerd? En is er op andere manieren nog sprake van samenwerking of uitwisseling binnen deze sector? Van zo’n programma’s die recent in het andere land werden uitgezonden, kunnen we er voor beide landen wel een aantal opsommen: Baantjer (Eén), Echte verhalen: Dokters (Dokters) (VTM), Penoza (Eén), Flikken Maastricht (Eén), Oh oh Cherso (2BE), Dokter Tinus (VTM) en Moordvrouw (VTM) in Vlaanderen en Politie Antwerpen (Zone Stad) (NED1), De Pfaffs (RTL8), Commissaris Witse (Witse) (Ned1) en Zonde van de zendtijd (NED3) in Nederland.6 Vooral voor politie- en detectiveseries lijken beide landen soms een beroep te doen op elkaars materiaal. Ook bepaalde spelprogramma’s voeren soms Vlamingen en Nederlanders op in dezelfde wedstrijd zoals bijvoorbeeld in de reality-shows Expeditie Robinson en Peking Express, de danswedstrijden So You Think You Can Dance en The Ultimate Dance Battle en de talentenjacht My Name Is. Toch vormen deze optredens op elkaars scherm slechts een klein aandeel van het televisieaanbod. De meeste formats die in beide landen worden uitgezonden, krijgen nog steeds een Nederlandse of een Vlaamse versie zoals bij Wat Als, Mag ik u kussen, Man bijt hond, Masterchef, Benidorm Bastards, Hollywoodvrouwen, Help, mijn man is (een) klusser, Rambam (Basta) en De slimste mens (De slimste mens ter wereld). Verder bestaan er tal van andere Nederlandstalige programma’s die enkel in het eigen land worden uitgezonden. Nog minder dan elkaars programma’s zien we daarenboven elkaars presentatoren of televisiesterren op de eigen zenders. Figuren als Paul de Leeuw (N) die een Vlaamse show presenteert (Manneke Paul) of Jan Leyers (B) die zijn Nederlandse genodigden interviewt in Zomergasten op Ned 2, zijn nog steeds curiosa op Vlaamse en Nederlandse beeldbuizen.

5

Cijfers Advies CVN Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen (2005) Kinderprogramma’s buiten beschouwing gelaten. Het feit dat er hier meer Nederlandse programma’s worden opgesomd die in Vlaanderen te zien zijn dan omgekeerd, is mogelijk te wijten aan het Vlaamse perspectief van de onderzoeker. 6

94

Paulien Cornelisse, Jan Mulders en Johan Boskamp mogen dan al eens op een Vlaams scherm verschijnen en Philippe Geubels en Wim Helsen kunnen dan al eens te zien zijn op een Nederlandse zender, Vlamingen en Nederlanders kennen het gros van elkaars televisiesterren en –programma’s niet. Tot slot wijzen we nog op de satellietzender BVNiii die in 1999 Het beste van Vlaanderen en Nederland (BVN) werd gedoopt7 en quasi wereldwijd8 Nederlandstalige programma’s aanbiedt. Deze samenwerking van de Nederlandse Publieke Omroep en VRT richt zich vooral op vakantiegangers of Nederlanders en Vlamingen die voor langere tijd in het buitenland verblijven en op de hoogte willen blijven van het reilen en zeilen in eigen land. Met een aantal bekende Vlaamse, maar een overwicht aan Nederlandse programma’s weerspiegelt de programmatie van BVN de demografische verhouding tussen beide regio’s.

8.3

Gedeelde markt?

Na de populariteit van Nederlandse radiozenders in Vlaanderen een aantal decennia geleden, heeft er zich in de Vlaamse mediawereld ondertussen een sterke eigen radiomarkt ontwikkeld. Vlamingen hoeven voor hippe muziek niet langer op Nederlandse stations af te stemmen, wat zich vertaalt in twee parallelle radiomarkten. Ook het kijkgedrag sluit in grote lijnen aan bij het luistergedrag. De televisiemarkt in de Lage Landen is geëvolueerd van een gemeenschappelijke markt met een duidelijke asymmetrie (Nederlandse dominantie) naar twee aparte televisieculturen, een Vlaamse en een Nederlandse. De gemeenschappelijke taal leidt in sommige gevallen tot uitwisseling; elkaars programma’s krijgen we af en toe onaangepast in het NN of BN te zien op de eigen zenders. Toch worden veel bestaande formats nog steeds geremaket voor de eigen markt en worden een heleboel Nederlandstalige programma’s enkel in Vlaanderen of enkel in Nederland uitgezonden. Samenwerking lijkt bovendien vooral te kunnen in spelprogramma’s9 of talentenjachten, waarin de kandidaten en presentatoren uit beide landen afkomstig zijn. Deze vormen van samenwerking zijn echter niet intensief genoeg om van een gedeelde televisiecultuur te spreken. Vlamingen en Nederlanders kennen elkaars televisiegezichten dan ook nauwelijks en ook het uitwisselen van presentatoren of acteurs is nog steeds geen gangbare praktijk, maar lijkt eerder een curiosum.

7

BVN werd opgericht in 1998 als gezamenlijke onderneming van het Nederlandse RNW en NOS. Op 1 september 1999 trad ook de VRT toe tot deze samenwerking. (CVN, Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen, 2005) 8 “Met uitzondering van een deel van Afrika (de westkust)” (CVN, Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen, 2005) 9 Vaak wedstrijden in de vorm van reality-tv.

95

Deel 3 Conclusies en interpretatie

97

1

Symmetrie en asymmetrie

Om tot een correcter beeld te komen van de status van het BN en het NN als twee pluricentrische variëteiten, onderzochten we de aanwezigheid ervan in de talige output op verschillende maatschappelijke domeinen. De focus lag daarbij vooral op de eventuele ontwikkeling van autonome, nationale markten en de (a)symmetrie in de verhouding tussen beide talen in gedeelde markten. Toch blijken de termen asymmetrie en symmetrie niet zomaar éénduidig inzetbaar. Om dit te illustreren, halen we nog even de eerder voorgestelde invullingen van beide termen aan. Muhr omschreef asymmetrie reeds als de relatie tussen een dominante en een niet-dominante taalvariëteit, waarbij de niet-dominante variëteit nauwelijks aanwezig is in de talig output van een taalgemeenschap: [Non-dominant varieties] are scarcely present in the global electronical and print media and not available to a large audience and therefore not gaining status through global presence as it is the case with the dominant varieties. Muhr (2012:40)

Een symmetrische verhouding tussen twee variëteiten omschreef de Caluwe (2013:46) daarentegen als volgt: “[…]wanneer ze naar behoren vertegenwoordigd zijn in enige onderneming (woordenboek, corpus, bestuur van instituut, jury van een literaire prijs, enzovoort). Een corpus met een derde materiaal uit Vlaanderen en twee derde uit Nederland is dus in het licht van de demografische verhoudingen symmetrisch”.

In dit onderzoek is echter gebleken dat de verhouding tussen BN en NN zich in bijna geen enkel domein louter laat omschrijven als symmetrisch (met aanwezigheid van beide variëteiten) of als asymmetrisch (met dominantie van één variëteit). De voorgestelde invullingen lijken daarom te algemeen en te vaag om de complexe taalrealiteit correct weer te geven. Houdt “naar behoren vertegenwoordigd” bijvoorbeeld in dat de variëteit in eigen land de markt verovert, zodat men niet langer afhankelijk is van de dominante variëteit? Of wordt de symmetrische relatie pas bereikt wanneer de niet-dominante variant ook in het dominante land aanwezig is? De Nederlandstalige muziekmarkt in Vlaanderen wordt bijvoorbeeld zeker niet overspoeld of gedomineerd door Nederlandse artiesten. De meeste Nederlandstalige muziek in Vlaanderen is BN, wat zou kunnen wijzen op een symmetrische verhouding in dit domein, de niet-dominante variëteit is namelijk naar

99

behoren vertegenwoordigd en zeker niet afwezig. Als we echter kijken naar de uitwisseling tussen beide landen, zien we dat Nederlandse muziek naast de eigen muziek ook een grote impact heeft in Vlaanderen, terwijl Vlaamse hits veel minder scoren in Nederland.1 Bij de noorderburen is de Vlaamse muziek met andere woorden veel minder sterk vertegenwoordigd, wat nu meer in de richting van asymmetrie wijst. Dergelijke genuanceerde situaties vinden we terug in de meeste onderzochte domeinen. In plaats van de algemene termen symmetrie en asymmetrie, stellen wij voor de beschrijving van pluricentrisme in de onderzochte domeinen dan ook een schema voor, dat dieper ingaat op de manier waarop een taalvariëteit al dan niet aanwezig is in de taalgemeenschap:

in gedeelde markt symmetrie

taaladvies, lit.gesch. in uitwisseling

domein

theater Ndl. dominantie

gedeelde markt in gedeelde markt

aparte markt

onderzoek, musical Bel. dominantie

radio, krant, tv,...

/ asymmetrie Ndl. dominantie muziek, lectuurlijsten in uitwisseling Bel. dominantie comedy/cabaret

Figuur 8—1 Schematische voorstelling van symmetrie en asymmetrie, met voorbeelden

Deze schematische voorstelling vertrekt van de vraag of er binnen een bepaald domein een volledig aparte markt bestaat in beide landen of niet. Of een markt gedeeld is of niet, is uiteraard geen exacte wetenschap. Uitwisseling over de grenzen heen is altijd mogelijk en de mate waarin dit gebeurt is meestal niet nauwkeurig te bepalen. We baseren ons hiervoor dan ook voornamelijk op kwalitatieve criteria, indien mogelijk aangevuld met enkele cijfergegevens. Ook de vraag of de uitwisseling georganiseerd wordt, dan wel willekeurig plaatsvindt, kan soms meer duidelijkheid brengen.

1

Voor een genuanceerd beeld, zie deel2, hoofdstuk5.

100

Als we te maken hebben met een gedeelde markt in Vlaanderen en Nederland, dan kan de verhouding tussen beide variëteiten inderdaad symmetrisch of asymmetrisch zijn. Binnen deze relaties onderscheiden we echter nog verdere onderverdelingen. De symmetrie kan aanwezig zijn in de gedeelde markt zelf, of enkel in de uitwisseling. In het eerste geval worden dezelfde producten verspreid over het hele Nederlandse taalgebied, en worden zowel het BN als het NN hierin vertegenwoordigd. In het tweede geval is de eigen markt met de eigen BN of NN producten dominant in beide landen, maar met voldoende ruimte voor uitwisseling over de grenzen heen. Die uitwisseling verloopt dan vrij evenwichtig; beide landen zien hun producten vertegenwoordigd over de grens. Ook binnen de asymmetrische relatie maken we hetzelfde onderscheid tussen asymmetrie in de gedeelde markt of asymmetrie in de uitwisseling. Dat eerste sluit het dichtste aan bij de omschrijving van de asymmetrische relatie door Muhr. De niet-dominante variëteit wordt binnen dat domein immers bijna nauwelijks vertegenwoordigd in de hele taalgemeenschap, die afhankelijk is van producten van de dominante variëteit. In de Belgisch-Nederlandse praktijk komt dit binnen dit onderzoek altijd neer op Nederlandse dominantie. De asymmetrie kan zich echter ook enkel in de uitwisseling bevinden. De eigen productie is dan weer dominant in beide landen, maar wat de uitwisseling betreft is het vooral één variëteit die naar het andere land trekt in plaats van een gelijkwaardige wederzijdse uitwisseling. Ook hier betekent dat meestal dat het BN goed vertegenwoordigd is in eigen land maar niet tot in Nederland geraakt, terwijl het NN wel vertegenwoordigd is op de Vlaamse markt. Enkel in het domein van de comedy/cabaret speelt zich de laatste jaren een omgekeerd scenario af. In beide landen zijn vooral eigen cabaretiers erg populair, maar daarnaast doen ook een heleboel Vlamingen het erg goed op de Nederlandse planken, terwijl veel minder Nederlandse cabaretiers hun weg vinden naar Vlaamse podia. De emancipatie van een niet-dominante taal is dus niet zomaar een proces van een asymmetrische verhouding naar een symmetrische verhouding met de dominante variëteit. In dat proces onderscheiden wij daarentegen drie stadia, die er telkens voor zorgen dat de niet-dominante variëteit in een bepaald domein steeds minder afhankelijk wordt van de dominante variëteit, en dus ook qua talige output steeds meer als een pluricentrische, autonome taalvariëteit kan worden beschouwd. (1) De markt binnen een domein kan gedomineerd worden door de dominante variëteit, waar de niet-dominante taalgemeenschap dan afhankelijk van is. (2) De niet-dominante variëteit kan een eigen productie ontwikkelen, waardoor deze nu ook gerepresenteerd wordt in de talige output binnen het eigen land. Dit kan leiden tot het ontstaan van twee aparte nationale markten of tot een gedeelde markt, met uitwisseling en samenwerking over de grenzen heen. (3) Als er sprake is van uitwisseling, lijkt het proces slechts voltooid als de niet-dominante variëteit ook aanwezig is in de taalgerelateerde domeinen in het dominante land.

101

2

2.1

De Belgisch-Nederlandse situatie

De onderzochte domeinen

Hierboven onderscheidden we grosso modo zeven vormen2 die de verhouding VlaanderenNederland in een bepaald taalgerelateerd domein kan aannemen. Zes daarvan komen voor in dit onderzoek3. In wat volgt proberen we alle onderzochte velden in één van die types onder te brengen. Op basis van gemeenschappelijke kenmerken proberen we daarna waar mogelijk te verklaren welke factoren eventueel een invloed hebben op de al dan niet Vlaams-Nederlandse organisatie van bepaalde domeinen. (1) Aparte markten Als we de onderzochte domeinen proberen in te vullen in de eerder genoemde categorieën, dan blijkt dat er zich in enkele belangrijke culturele sectoren een autonome Vlaamse markt heeft ontwikkeld, die niet langer afhankelijk is van de Nederlandse productie. Vlamingen en Nederlanders kopen niet meer dezelfde boeken en voor de non-fictie hebben we zelfs een compleet apart uitgeverswezen. Vlamingen en Nederlanders kijken niet naar elkaars films en ook voor de nasynchronisatie van onze animatiefilms kiezen we liever verschillende stemacteurs. De actualiteit is bij uitstek nationaal gebonden, waardoor we elk onze eigen kranten en algemene tijdschriften lezen. Ook in de andere domeinen van de mediasector, radio en televisie, zoeken we het liever binnenshuis. Wat meteen opvalt is dat dit allemaal erg cultuurgebonden sectoren zijn, die een sterke Vlaamse of Nederlandse identiteit uitdrukken. Boeken en films dragen bijvoorbeeld, vaak ook onbewust, heel wat sporen van de socio-culturele omgeving van de schrijver of scenarist. Dat zijn dan ook net de elementen die direct sneuvelen in remakes van films. Zo droomt de jonge Gilles er in Buitenspel, Jan Verheyens Vlaamse versie van In Oranje, uiteraard van om ooit bij de Rode Duivels te spelen en niet bij het Nederlandse elftal. Non-fictie literatuur is vaak gebonden aan bekende

2

Zie fig. 8-1.

3

Een gedeelde markt met een Belgische dominantie over de gehele markt komt in dit onderzoek niet voor.

102

Vlamingen of Nederlanders (Gijp, Michel Van Egmond4), of aan een veeleer nationaal thema (Islam en radicalisme bij Marokkanen in Brussel, Bilal Benyaich)5. Ook bij de nasynchronisatie van anderstalige animatiefilms, stelden we reeds vast dat deze techniek onder andere wordt toegepast om de karakters een bepaalde culturele identiteit mee te geven, die meteen wordt aangevoeld door de nationale taalgemeenschap. Bij kranten en tijdschriften speelt ook de actualiteitswaarde een belangrijke rol, naast de socio-culturele verankering van deze media. Verder spelen radio- en televisiestations vaak in op actuele en/of nationale, cultuurgebonden kwesties. Bovendien kennen we elkaars bekende koppen, of stemmen, niet, wat enerzijds een gevolg is van die gescheiden markt en anderzijds helpt de kloof in stand te houden. (2) Gedeelde markt met asymmetrie in de uitwisseling, Nederlandse dominantie Vaak tekenen zich in Vlaanderen en Nederland twee parallelle markten af, zonder dat die volledig gescheiden functioneren zoals bij de aparte markten. We spreken dan van een gedeelde markt omdat er bovenop de eigen markt een intense en systematische uitwisseling plaatsvindt tussen beide landen. Die uitwisseling kan evenwichtig verlopen, maar kan ook vooral aangestuurd worden van het ene land naar het andere en niet andersom. Als de uitwisseling zich op deze asymmetrische manier voltrekt, is dat meestal omdat de Nederlandse productie een grotere impact heeft op de Vlaamse markt dan omgekeerd. Er is dan eigenlijk niet zozeer sprake van uitwisseling, maar eerder van een soort eenrichtingsverkeer. Deze verhouding vinden we vooral terug in enkele subdomeinen van de sectoren literatuur en muziek. Vlaamse lectuurlijsten nemen gemiddeld zo’n 50% Nederlandse en 50% Vlaamse auteurs op, terwijl Nederlandse lectuurlijsten voor middelbare scholieren bijna uitsluitend Nederlandse auteurs vermelden. Ook de onderzochte Nederlandse literaire tijdschriften besteden veel minder aandacht aan de Vlaamse literatuur dan omgekeerd en nemen bovendien nauwelijks Vlaamse redactieleden in dienst. Verder toonden we aan dat de Belpop van de voorbije decennia een veel kleinere erfenis heeft nagelaten in Nederland dan de Nederpop heeft gedaan in België. Ten slotte worden er ook veel Nederlandse nichetijdschriften over allerhande gespecialiseerde thema’s aangeboden in onze Vlaamse boekhandels. Vlaamse nichebladen worden ook wel eens over de grens verkocht, maar maken daar een aanzienlijk kleiner deel uit van het aanbod. Dat de Nederlandse literaire kritiek en het literatuuronderwijs vooral op het eigen werk gericht zijn, hangt wellicht samen met de centrumpositie van Amsterdam in de (fictie)literatuur van de Lage Landen (Van Renssen, 2013:123). Daarom ook schenkt Vlaanderen in deze domeinen in tegenstelling

4

Voetbal International, 2012. Over de Nederlandse voetballer René Van der Gijp.

5

Van Halewyck, 2013.

103

tot Nederland wel veel aandacht aan het buurland. Om een beter inzicht te krijgen in de oorzaken van de Nederlandse dominantie in de uitwisseling op vlak van nichetijdschriften en popmuziek, lijkt een verder onderzoek in deze sectoren aangewezen.

(3) Gedeelde markt met asymmetrie in de uitwisseling, Belgische dominantie Dezelfde situatie als het tweede type maar dan met eenrichtingsverkeer vanuit Vlaanderen naar Nederland, komt slechts één keer voor. Het Vlaamse cabaret scoort vrij goed in Nederland; Vlaamse comedians kapen Nederlandse prijzen weg, staan regelmatig op de Nederlandse planken en maken zelfs af en toe hun optreden in de Nederlandse media. Vlamingen kennen uiteraard ook de toppers van onze noorderburen zoals Hans Teeuwen, Paul de Leeuw en Javier Guzman, maar rekening houdend met de demografische verhoudingen tussen beide landen, is het succes van de Vlaamse cabaretiers toch minstens opmerkelijk. De populariteit van Vlaams cabaret in Nederland is volgens Helga Voets, directeur van het Leids Cabaretfestival, vooral toe te schrijven aan de andere, indirectere, stijl van de Vlaamse humoristen (Voets in Laveyne, 2008:38). Met de boom van de Vlaamse comedy in het begin van de eenentwintigste eeuw (meer comedians, meer media-aandacht, de komst van comedy op tv,…) lijkt het anderzijds logisch dat de Vlaamse markt zich nu meer op het eigen talent richt en minder op het buitenland. Dit domein blijft echter het enige waarin er zich meer beweegt van Vlaanderen naar Nederland dan omgekeerd. De vraag is dan ook of het Vlaamse comedysucces in Nederland van blijvende aard is, dan wel of we hier veeleer te maken hebben met een tijdelijke verschijnsel.

(4) Gedeelde markt met symmetrie in de uitwisseling In sommige gevallen is er niet meteen een opvallend overwicht aan te duiden in de uitwisseling, maar verloopt deze eerder symmetrisch. De markt ziet er dan in beide landen qua samenstelling ongeveer hetzelfde uit: het grootste aandeel vormen de eigen producten, aangevuld met (het beste van de) producten van het buurland. Dat is zo in de domeinen van het theater en de schlagermuziek, hoewel we in dat laatste domein minder inzicht hebben. Het Vlaamse theater werd vroeger gedomineerd door Nederlands werk, maar heeft zich daar vanaf de jaren 80 van kunnen losmaken door een eigen golf aan durf en innovatie. Die was zo sterk dat het Vlaamse theater ook tot in Nederland is doorgedrongen. Net zoals bij cabaret kunnen Vlaamse innovatieve producten zich dus op de Nederlandse markt begeven, als ze daar een aanvulling op het eigen werk, en dus een meerwaarde, vormen. Het niet-dominante BN wordt zo niet enkel dominant in de culturele productie van het eigen land, maar wordt bovendien ook vertegenwoordigd in de cultuur van het dominante taalgebied. Hoewel de Vlaams-Nederlandse samenwerking in dit domein spontaan is ontstaan, wordt die vandaag vooral in stand gehouden door beide overheden. Subsidies als de

104

vuurtorenregeling en instanties als de Brakke Grond in Amsterdam bieden een grote ondersteuning aan die samenwerking. Juist ook daarom dreigt het schrappen van dergelijke subsidies een impact te hebben op de bestaande uitwisseling tussen het Vlaamse en het Nederlandse theater. (5) Gedeelde markt met asymmetrie in de markt, Nederlandse dominantie Van asymmetrie in de gedeelde markt spreken we als de hele markt van een bepaalde sector in beide landen volledig gedomineerd wordt door de productie van één land. Omdat dat dominante land nooit België is6, komt dit er in de praktijk op neer dat Vlamingen en Nederlanders vooral in aanraking komen met dezelfde Nederlandse producten7. Dit is het prototypische beeld van Muhrs asymmetrie: de niet-dominante taal is nauwelijks aanwezig in de talig output van de taalgemeenschap. Deze situatie doet zich voor in een aantal erg diverse domeinen: de musical, de uitgeverijen (van fictie), de hip-hopmuziek en tegenwoordig ook meer en meer in het taalwetenschappelijke onderzoek. De eerste drie gebieden zijn domeinen waarin Nederland een veel sterkere en langere traditie heeft dan Vlaanderen. Het uitgeverswezen en de musicalproductie bijvoorbeeld hebben in Nederland door die jarenlange traditie een pak meer knowhow opgebouwd en kunnen de auteurs en producers een erg professionele setting aanbieden8. Vlaamse initiatieven kunnen (voorlopig) niet opboksen tegen deze sterke Nederlandse producten. Wat het taalwetenschappelijke onderzoek betreft, werden vooral de recente ondernemingen bestudeerd. Drie grote projecten worden momenteel uitgewerkt zonder Vlaamse financiële steun, noch inhoudelijke inbreng. In dit domein lijkt de NTU een belangrijke bindende rol te spelen. Projecten die immers vanuit de Taalunie worden opgezet, hechten vaak meer belang aan een symmetrische Vlaams-Nederlandse samenwerking. De nieuwe Nederlandse projecten die vooral vanuit het NWO aangestuurd worden, maar wel op steun rekenen van NTU, brengen dit instituut daarmee in een moeilijke positie.

(6) Gedeelde markt met symmetrie in de markt Waar Vlamingen en Nederlanders niet enkel producten uitwisselen, maar deze ook samen tot stand brengen voor het hele Nederlandse taalgebied, noemen we de verhouding tussen de inbreng van beide landen (en taalvariëteiten) symmetrisch. Opvallend is dat die domeinen vrijwel allemaal de

6

In de onderzochte domeinen in dit onderzoek.

7

Dat wil niet zeggen dat Vlaanderen helemaal geen eigen werk zou produceren, maar wel dat het aandeel daarvan op de Vlaamse markt kleiner is dan het aandeel aan Nederlands werk. De eigen markt wordt zodoende nog steeds door uitheemse producten gedomineerd. 8

Al is dat professionalisme in de Nederlandse uitgeverij volgens Vic van de Reijt vooral een kwestie van beeldvorming (Vanegeren 1995 in Van Renssen 2013:139).

105

taal niet enkel als medium, maar ook als onderwerp hebben: lexicologie, spelling, grammatica, taaladvies, literaire prijzen en literatuurgeschiedenissen. De Caluwe (2013:49) noemt ze daarom taalgerelateerde markten in engere zin. Uiteraard zijn deze gebieden niet volledig vrij van asymmetrische tendensen (vgl. de nationale taaladviesdiensten en de alternatieve Witte Spelling). Toch houden we het hier op symmetrie omdat de grootste en belangrijkste (en officiële) instanties/producten/prijzen een opvallende symmetrie uitstralen. Het mag dan ook niet verbazen dat dit net de terreinen bij uitstek zijn, waarop de NTU erg actief is. De Prijs der Nederlandse Letteren, de Geschiedenis van de Nederlandse Literatuur, de Groene Spelling, de ANS en Taaladvies.net zijn allemaal initiatieven van de Nederlandse Taalunie en stuk voor stuk toonbeelden van Vlaams-Nederlandse symmetrie. Enkel in de recente tendens om de woordenboeken symmetrisch te gaan labelen, heeft deze beleidsorganisatie geen directe hand. De Taalunie stimuleert zo in al haar beleidsdomeinen de samenwerking tussen Vlaamse en Nederlandse initiatieven en richt daarenboven zelf ook compleet symmetrische projecten in. Naast de overkoepelende productie van de Taalunie worden er daarentegen ook heel wat regiospecifieke ondernemingen op touw gezet in deze taalgerelateerde markten in engere zin. Het lijkt dus enkel en alleen het gemeenschappelijke taalbeleid van de NTU dat met het uitbrengen van gezaghebbende Vlaams-Nederlandse producten de eenheid binnen deze domeinen probeert te garanderen. Het domein van de corpora sluit hier bij aan, maar ziet er toch nog niet helemaal symmetrisch uit. Vlaamse en Nederlandse taalwetenschappers hebben tal van kleine nationale of gewestelijke corpora ter beschikking. Daarnaast bestaan er een aantal grote en veel gebruikte corpora, die representatief onderzoek naar gesproken en geschreven hedendaags Nederlands taalgebruik mogelijk maken. Drie van die corpora (ANW, CONDIV en CGN) bedienen het hele taalgebied met een symmetrische BN-NN inhoud. Twee andere grote projecten (38-miljoen-woorden en PAROLE) zijn dan weer vooral NN. Het BN wordt dus al vrij goed gedocumenteerd in corpora, maar de symmetrie lijkt nog niet vanzelfsprekend.

2.2

Belgisch-Nederlandse autonomie

Van alle onderzochte sectoren, zijn er maar een aantal waarin Vlaanderen als niet-dominant centrum nog steeds afhankelijk is van het dominante noorden (type 5). In de overige subdomeinen in de cultuur, neerlandistiek en media van de Lage Landen, heeft Vlaanderen zich de voorbije decennia losgemaakt van de Nederlandse dominantie. Nu eens gebeurt dat met de ontwikkeling van een volledig parallelle Vlaamse markt, dan weer met een eigen productie naast de Nederlandse of door samenwerking met Nederlanders. Af en toe komen Vlaamse producten zelfs nadrukkelijk naar

106

voren bij onze noorderburen. Voor zover dat mogelijk was binnen het bestek van deze studie, wierpen we ook een blik op diachrone evoluties binnen deze velden. Daaruit blijkt nu dat de Vlaamse media en cultuur zich wel degelijk geëmancipeerd hebben ten opzichte van de Nederlandse. Verschillende domeinen zoals televisie, radio, theater en muziek wortelen namelijk duidelijk in een Nederlandse oriëntatie, waarbij Vlamingen steeds veel belangstelling toonden voor de Nederlandse producten. Die dominantie of sterke aanwezigheid van de Nederlandse producten in Vlaanderen is vandaag geheel of gedeeltelijk weggewerkt ten voordele van de eigen output. Op sommige vlakken blijft Nederland wel meer invloed hebben op Vlaanderen dan omgekeerd, maar vooral in België zelf is het BN meer dan ooit naar behoren vertegenwoordigd in enige onderneming. Op basis hiervan kunnen we stellen dat de pluricentrische visie op het Nederlands – BN en NN als twee aparte variëteiten – zich ook manifesteert in de bredere taalgerelateerde output van de taalgemeenschap. Ten slotte sommen we enkele factoren op die blijkens dit onderzoek de samenwerking tussen beide landen beïnvloeden. (1) De NTU en de Vlaamse en Nederlandse overheden stimuleren de uitwisseling tussen Vlaanderen en Nederland en zetten geregeld gezamenlijke initiatieven op. Dit blijkt heel duidelijk in een domein als de literatuur. Terwijl de gemiddelde niet-letterkundige Vlaming of Nederlander zelden een boek koopt van een respectievelijk Nederlandse of Vlaamse auteur, blijft de NTU bijvoorbeeld gemeenschappelijke literaire prijzen uitreiken. Het taalbeleid van overheidswege stimuleert dus in veel domeinen samenwerking en symmetrie. (2) Een tweede factor kan de omvang van het doelpubliek genoemd worden. In de categorie van de aparte markten vinden we vooral domeinen terug die zich richten op een heel breed publiek (radio, televisie, tijdschriften, boeken, films,…). Voor markten met een kleinere en specifiekere doelgroep (nichetijdschriften, schlagermuziek, comedy, musical,…) lijkt het natuurlijk (economisch) interessanter om ook het publiek over de grenzen heen aan te spreken. Dit blijft uiteraard een tendens en zeker geen absolute wet. Nederlandstalige pop- en rockmuziek wordt immers ook gretig uitgewisseld. (3) Ook de (nationale) socio-culturele verankering van een product kan een impact hebben op de verspreiding ervan. We lezen elkaars kranten en actuatijdschriften niet en kijken niet naar elkaars tvprogramma’s die teveel culturele of actuele waarde hebben. Nederlandse praatprogramma’s zullen niet snel op de Belgische tv verschijnen, maar voor triviale detectiveseries of politiereeksen kan het bijvoorbeeld wel. Ook films en boeken kunnen zich op dezelfde manier in een erg Vlaamse of Nederlandse setting afspelen. Uit de onderzochte kijk- en verkoopcijfers blijkt dat dit voor sommige kijkers of lezers toch enigszins een drempel vormt. (4) Een interessante piste lijkt ook de link tussen het gebruik van regionaal taalgebruik (tussentaal in Vlaanderen) en de divergentie tussen Vlaanderen en Nederland. In domeinen zoals de nasynchronisatie en het toneel, waar het regionale taalgebruik bewust wordt ingezet, duiken bijvoorbeeld geregeld al verstaanbaarheidsproblemen op.

107

Besluit

BN en NN worden tegenwoordig beschouwd als twee variëteiten van dezelfde taal. De brede benadering van het begrip pluricentrisme in dit onderzoek toont aan dat die eenheid in verscheidenheid ook tot uiting komt in de organisatie van verschillende taalgerelateerde markten in de Lage Landen. De verscheidenheid lijkt een gevolg van de steeds groeiende emancipatie van het BN. Talen met meerdere centra hebben namelijk onvermijdelijk één dominant normverspreidend centrum en één of meerdere niet-dominante centra. Om verschillende historische en demografische redenen is dat dominante centrum voor onze taal Nederland geworden. Lange tijd bestond er tussen Vlaanderen en het dominante Nederland een asymmetrische verhouding, waarbij niet alleen de Vlaamse taalnorm maar ook veel culturele velden sterk gericht waren op de noorderbuur. In zijn werk Non-Dominant Varieties of Pluricentric Languages kent Rudolf Muhr echter volkomen terecht een zeer hoge status toe aan het BN als niet-dominante variëteit. Dit onderzoek heeft immers uitgewezen dat enkele belangrijke taalgerelatereerde markten in de cultuur en media van Nederland en Vlaanderen ondertussen volledig gescheiden georganiseerd worden. Beide landen hebben hun eigen televisiezenders, radiostations, (algemene) tijdschriften, films, kranten, boekenverkoop en non-fictie uitgeverijen. Op die manier komen Vlamingen steeds minder in contact met de dominante variëteit en wordt het BN steeds nadrukkelijker aanwezig in de eigen regio. Toch is het contact niet helemaal verbroken. Op veel taalgerelateerde domeinen in brede zin is er – meer dan samenwerking – nog voldoende ruimte voor uitwisseling van de producten over de grenzen heen. In de meeste gevallen is dat een Nederlandse aanvulling van de Vlaamse autonome markt, maar af en toe lijkt de stroom van Vlaamse producten naar Nederland ook mogelijk. De eenheid in deze verscheidenheid is van een minder spontane aard en wordt vooral opgelegd van bovenaf. De symmetrische samenwerking op verschillende taalgerelateerde domeinen in engere zin wordt dan ook sterk gestuurd door het gemeenschappelijke taalbeleidsorgaan, de Nederlandse Taalunie. Al deze vaststellingen wijzen er samen op dat de verhouding tussen de dominante en de niet-dominante variëteit van het Nederlands steeds minder asymmetrisch wordt. Symmetrie en asymmetrie zijn echter geen absolute en eenduidige termen. De reële taalsituatie die bijvoorbeeld achter het label symmetrie schuilgaat, kan nog tal van verschillende vormen aannemen. Meer en meer lijkt het nodig om de afstand tussen deze termen als een soort continuüm te beschouwen of een proces van verschillende stadia. Een niet-dominante variëteit die bijvoorbeeld sterk aanwezig is in de talige output van het eigen land, heeft een nog net iets andere status dan een niet-dominante variëteit die ook wat kan betekenen in het dominante land.

108

Ten slotte toont deze studie het belang aan van een culturele insteek als aanvulling op het taalkundige onderzoek naar pluricentrisme in het Nederlands. Als we immers enkel de enge taalgerelateerde domeinen zouden bekijken (neerlandistiek), dan levert dit een nogal vertekend beeld op van de Vlaams-Nederlandse taalrealiteit. Op basis van de symmetrische labeling van de nieuwste woordenboeken en de gemeenschappelijke producten van de Taalunie zouden we al snel een intensieve Vlaams-Nederlandse samenwerking kunnen vaststellen. Het onderzoek in andere domeinen toont echter aan dat Vlamingen en Nederlanders liever elk hun eigen producten ontwikkelen en het beste daarvan eventueel over de grenzen heen uitwisselen. Op die manier kunnen ook andere maatschappelijke domeinen ons een beter inzicht geven in de status van dominante en niet-dominante taalvariëteiten. Dat geldt niet enkel voor het Nederlands. Ook de status van tal van andere pluricentrische variëteiten werd tot nog toe vooral afgemeten aan intrinsiek taalkundige kwaliteiten (acceptatie van de varianten, codificering,…). Hoe de variëteiten zich echter verhouden in de talige output van bredere maatschappelijke domeinen zoals media en cultuur, blijft al te vaak onbelicht. Contrastief onderzoek van deze aard laat ons daarom toe ook in andere talen de verhouding tussen dominante en niet-dominante talen verder uit te diepen. Welke status heeft het Waals ten opzichte van het Frans? Hoe verhoudt het Duits in Oostenrijk zich ten opzichte van dat in Duitsland? En hoe symmetrisch is de verhouding tussen variëteiten die ook geografisch verder van elkaar afliggen zoals het Australische Engels en het Engels van Groot-Brittannië? Veel onderzoeksmogelijkheden liggen met andere woorden nog open in dit gebied, dat zich uitstekend leent voor verdere studies.

109

Bibliografie

Pluricentrisme CLYNE, M.(1992) Pluricentric Languages. Different Norms in Different Nations. Berlin & New York: Mouton de Gruyter. DEBRABANDERE , P. (2012) ‘Belgisch-Nederland en de taalnorm in woordenboeken en taaladvisering’. In Bundel 26. Zesentwintigste conferentie Het Schoolvak Nederlands, pp. 219-244. Online geraadpleegd op (10/02/2013). DE CALUWE, J. (2000) ‘Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands’ In Bundel wetenschappelijke nascholing 20002001, Gent: Academia Press, pp. 49-58. DE CALUWE, J. (2012) ‘Dutch as a bi-centric language: a lexicographic (r)evolution’. In Muhr,R. (ed.) Non-dominant Varieties of pluricentric Languages. Getting the Picture. Frankfurt am Main etc: Pter Lang, pp 143154. DE CALUWE, J. (2013) ‘Nederland en Vlaanderen: (a)symmetrisch pluricentrisme in taal en cultuur.’ In Internationale Linguïstiek, jrg. 51, nr. 1 (februari 2013), pp. 45-59. Online geraadpleegd op (14/03/2013). DEVOS, M.(2000) ‘Taalsituatie en taalontwikkeling in Vlaanderen’ In Bundel wetenschappelijke nascholing 20002001, Gent: Academia Press, pp. 65-76. GEERTS, G (1992) ‘Is Dutch a pluricentric language?’. In Clyne, M., Pluricentric Languages. Different Norms in Different Nations. Berlin & New York: Mouton de Gruyter, pp. 71-92. GOOSSENS, J. (1978) ‘Nederlandse taalintegratie en Vlaamse taalfrustratie’. In Onze Taal, 47, pp. 88-96.

110

GRONDELAERS , S. & VAN HOUT, R. (2011) ‘The standard language situation in the Low Countries: Top-down and bottom-up variations on a diaglossic theme’. In Journal of Germanic Linguistics 23.3 (2011), pp. 199-243. HAESERYN, W. (1996) ‘Grammaticale verschillen tussen het Nederlands in België en het Nederlands in Nederlands: een poging tot inventarisatie’. In R. Van Hout, J. Kruijsen, Taalvariaties. Toonzettingen en modulaties op een thema. Dordrecht: Foris, pp. 109-126. JANSSENS, G. EN A. MARYNISSEN (2005) Het Nederlands vroeger en nu. Leuven: Acco. KLOSS, H. (1976). ‘Abstandsprachen und Ausbausprachen [Abstand-languages and Ausbau-languages]’. In Göschel, J. e.a., Zur Theorie des Dialekts: Aufsätze aus 100 Jahren Forschung. Zeitschrift fur Dialektologie and Linguistik, Beihefte, n.F., Heft 16. Wiesbaden: F. Steiner. pp. 310–312. MUHR, R. (2012) ‘Linguistic dominance and non-dominance in pluricentric languages: A typology’. In Muhr,Rudolf (ed.) Non-dominant Varieties of pluricentric Languages. Getting the Picture. Frankfurt am Main etc: Peter Lang, pp. 23-48. PLEVOETS, K. (2009) ‘Verkavelingsvlaams Als De Voertaal Van De Verburgerlijking Van Vlaanderen.’ In Studies Van De Bkl 4. Online geraadpleegd op (11/02/2013). STEWART, W.A. (1968) ‘A Sociolinguistic Typology for Describing National Multilingualism’. In Fishman, J. A., Readings in the Sociology of Language. Den Haag, Parijs: Mouton. p. 534. TAELDEMAN , J. (1992) ‘Welk Nederlands voor Vlamingen’? In Nederlands van Nu, 40-2, pp 33-51. VAN DER SIJS, NICOLINE EN ROLAND WILLEMYNS (2009). Het verhaal van het Nederlands. Amsterdam: Bert Bakker. VAN KEYMEULEN , J. (2012) Cursus Nederlandse Taalkunde: historische ontwikkeling van het Nederlands. Universiteit Gent, 20122013. VERDOOLAEGE A. & J. VAN KEYMEULEN (2010) Grammatica van het Afrikaans. Gent: Academia Press.

111

WECKX , H. (2005) ‘Culturele samenwerking met Nederland’. In: Dillemans, R. en A. Schramme (red.), Wegwijs Cultuur. Leuven: Davidsfonds, pp. 42-43.

Codificering COLMAN, L. (2009) 'De verscheidenheid in de eenheid: het Belgische en Nederlandse Nederlands in het Algemeen Nederlands Woordenboek (ANW)', in: Colman, L. e.a. (red.), Fons verborum. Feestbundel voor prof. dr. A.F.M.J. (Fons) Moerdijk, aangeboden door vrienden en collega's bij zijn afscheid van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Leiden/Amsterdam: Instituut voor Nederlandse Lexicologie/Gopher BV., pp. 131-142. Online geraadpleegd op <www.inl.nl/images/stories/onderzoek_en_onderwijs/publicaties/fonsverborum2009/colm an.pdf> (10/02/2013). DAEMS, F. E.A. (2006) ‘Als door één pen geschreven. Is de Witte Spelling beter?’. In: Onze taal, 75 (10), pp. 276-277. DANIËLS, W. E.A. (2006) Het witte boekje. Spelinggids van het Nederlands. Houten: Unieboek|Het Spectrum, (zevende druk). DEBRABANDERE , P. (2012) ‘Belgisch Nederlands en de taalnorm in woordenboeken en taaladvisering’. In: Bundel 26. Zesentwintigste conferentie Het Schoolvak Nederlands, pp 219-224. Online geraadpleegd op (10/02/2013). DE SCHUTTER, G. (1998) ‘De Nederlandse spelling: de chaos in het systeem.’ In: Spieghel Historiael (38), pp. 27-46. DEVOS, F. (2013) ‘Labels in het Prisma Handwoordenboek Nederlands: een casestudy’. In: Over Taal, 2013, 1, pp.20-22. HAESERYN, W. (1996) ‘Grammaticale verschillen tussen het Nederlands in België en het Nederlands in Nederland: een poging tot inventarisatie’. In: Van Hout, R. en J. Kruyssen (red.), Taalvariaties. Toonzettingen en modulaties op het thema. Dordrecht: Foris, pp. 109-126. HAESERYN, W. E.A. (1997) W. Haeseryn, K. Romijn, G. Geerts, J. de Rooij en M.C. van den Toorn (1997), Algemene Nederlandse Spraakkunst. Tweede, geheel herziene druk. Groningen: Martinus Nijhoff / Deurne: Wolters Plantyn (inleiding pp. 2-24). Ook elektronisch geraadpleegd via de E-ANS (2012) op (05/05/2013).

112

HENDRICKX, R. (2009) ‘Een Vlaamsere Van Dale’. In: Over Taal, 48 (2009), 4, pp.101-103. HENDRICKX, R. (2010) ‘Een Van Dale voor Nederlanders, Belgen en Surinamers’. In: Neerlandia, 114 (2010), 3, pp.3537. MARTIN, W. (2010) ‘Komt wie er het noorden bij verliest in de bonen terecht? (en omgekeerd). Over het gebruik van de labels Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands in verklarende woordenboek Nederlands’. In: Neerlandia, 114 (2010), 3, pp.32-34. PRISMA (RED.) (2009) Smedts, W.& W. Martin, Prisma (red.). Prisma Handwoordenboek Nederlands - met onderscheid tussen Belgisch-Nederlands en Nederlands-Nederlands. Houten: Het Spectrum. VAN DALE (2005E) Boon, C.A. den & D. Geeraerts, Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal. Elektronische versie. Versie 14.7. Utrecht: Van Dale Uitgevers. Elektronische versie.

Taalwetenschappelijk onderzoek GRONDELAERS , S. E.A. (2000) ‘Het CONDIV-corpus geschreven Nederlands’. In Nederlandse Taalkunde, 2000, 4, pp. 356-363. Online geraadpleegd op (06/05/2013). VAN DER SIJS, N. (2012) ‘Digitale vergezichten: Nederlab, een laboratorium voor nieuw onderzoek in oude teksten’. In Neerlandia, 2012, 1, pp. 39-42. VAN EERTEN, L. (2007) 'Over het Corpus Gesproken Nederlands'. In Tijdschrift Nederlandse Taalkunde, 2007, 3, 194215.

Literatuur A BSILIS, K. (2010) ‘Vlaamse uitgevers en hun gevecht tegen de bierkaai’. In Rektoverso, 2010, nr. 40. Online geraadpleegd op . ( 02/04/2013).

113

DELEU, J. (2013) Persoonlijke correspondentie met Jozef Deleu, redacteur van Het Liegend Konijn. DESSING, M. (2010) ‘Verkoop Vlaamse schrijvers in Nederland nog slechter dan vermoed’, In Knack online, 19 oktober 2010, op (02/04/2013). NICOLAAS, M. EN S. VANHOOREN (2008) Het literatuuronderwijs in Nederland en Vlaanderen. Een stand van zaken. Nederlandse Taalunie, 2008. Online geraadpleegd op ( 02/04/2013). SEGERS, E. (2008) Literatuuronderwijs. De leeslijst in de derde graad ASO. Universiteit Antwerpen, onuitgegeven masterscriptie. Online geraadpleegd op ( 02/04/2013). VAN BAELEN, C. (2010) ‘De mythe van de gemeenschappelijk Vlaams-Nederlandse boekenmakt. Rug aan rug naar de eigen voeten kijken’. In Boekblad, augustus 2010, Online geraadpleegd op (02/04/2013). VAN IMSCHOOT, T. (2010 B) ‘Uitgeven zonder opgeven. Vlaamse literaire uitgevers over de kloof met Nederland’. In Rektoverso, 2010, nr. 44. Online geraadpleegd op . (02/04/2013). VAN IMSCHOOT, T. (2010A) ‘Vlaamse schrijvers over de afstand tot Nederland’, In Knack online, 25 oktober 2010, op (02/04/2013). VAN RENSSEN, F. (2013) ‘Lezer, er zijn ook Belgen!’ Interactie tussen de Nederlandse en de Vlaamse literatuur via literaire kritiek en uitgeverij (1980-1995). Reeks Academisch Literair, nr. 7. Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen. Antwerpen/Apeldoorn: Garant Uitgevers. Online geraadpleegd op (17/06/2013).

114

Film DEN BOON, T. EN GEERAERTS , D. (2005). Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal, veertiende, herziene uitgave. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie. DE POORTER, W. (2006) ‘Filmbeleid in Vlaanderen. Van selectiecommissie tot Vlaams Audiovisueel Fonds’. In Ons Erfdeel, jrg. 49 (2006). Online geraadpleegd op de DBNL (10/04/2013). HOOGE, M. (2009) ‘Toen Vlaanderen naar Nederland keek: televisie’. In Jo Tollebeek & Henk te Velde (red.), Het geheugen van de Lage Landen. Rekkem: Stichting Ons Erfdeel, pp 236-243. Online geraadpleegd op https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/244165/1/26600Hooghe.pdf (10/04/2013). JAARVERSLAG 2011 NVB EN NVF (2012). Jaarverslag 2011. J.H.Pannekoek e.a. (red.). Amsterdam: Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten en Nederlandse Vereniging van Filmdistributeurs. Online geraadpleegd op (10/04/2013). JAARVERSLAG 2011 VAF (2012). Jaarverslag 2011. Brussel: Vlaams Audiovisueel Fonds. Online geraadpleegd ( 10/04/2013).

op

K INTAERT, T. (2011) Tussentaal in tekenfilms. Een onderzoek naar tussentaalkenmerken, codewisseling en sociolinguïstische parameters. Universiteit Gent, onuitgegeven Masterscriptie, 2011. VERHEYEN, J. (2012) ‘To remake or not to remake. Waarom Vlaamse films geremaket worden voor Nederland en omgekeerd’. In Neerlandia/Nederlands van nu, 2012, 4, pp.18-21.

115

Muziek DE MEYER, G. (2005) ‘Beknopte geschiedenis van de populaire muziek’. In Dillemans, R. e.a. (red.), Wegwijs Cultuur, Leuven: Davidsfonds. Online geraadpleegd op (10/04/2013). MUTSAERS, L. (2001) ‘De Nederlandse taal in de popmuziek’. In Grijp, L.P. (red.), Een muziekgeschiedenis der Nederlanden, pp. 865-870. Amsterdam: Amsterdam University Press. WERMUTH, M. (2001) ‘De doorbraak van rap naar het grotere (jongeren)publiek’. In Grijp, L.P. (red.), Een muziekgeschiedenis der Nederlanden, pp. 828-833. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Podiumkunsten BERGHMANS , L. (1993) ‘De musical in Vlaanderen en Nederland’. In Ons Erfdeel, jrg. 36 (1993), nr. 4, pp 495-502. BOTS, P. (2006). ‘Verrijkend grensverkeer’. In Boekman 67. Tijdschrift voor kunst, cultuur en beleid. Vlaanderen en Nederland. Jrg. 18 (2006), pp.56-62. BRINK , J.A. EN D. VAN DER SLUIS (2006) ‘Daar zijn de Vlamingen!’. In 8Weekly Webmagazine, 16/01/2006. Online geraadpleegd op (10/04/2013). CVN (2006). Adviezen aan de Nederlandse en Vlaamse regering. Online geraadpleegd op ( 10/04/2013). CVN (2013). Jaarverslag 2012. Overzicht van de activiteiten van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland in 2012. Brussel: CVN. Online geraadpleegd op (10/04/2013).

116

DEVOS, F. EN J. ,SCHOEMAKER (2005A). ‘Hoe moet het nu met Nederland ?’ In Courant 74 (2005), pp.11-13. Online geraadpleegd op (10/04/2013). DEVOS, F. EN J.SCHOEMAKER (2005 B). Je moet gewoon je gore rotbest doen ! Studie naar de positie van Vlaamse kunstenaars op de Nederlandse kunstenmarkt. Amsterdam: De Brakke Grond. H ILAERT, W. (2008) ‘Nederland versus Vlaanderen’. In Theatermaker, jrg 12 (2008), nr. 6, pp.116-117. LAVEYNE, L. (2008) ‘Comedy: een nieuwe Vlaamse golf. Een blijspel in drie bedrijven.’ In Ons Erfdeel, 2008, 3, pp. 34-47. NIJEBOER , A. (2004) ‘Vlaams cabaret boert goed in Nederland’. In Theatermaker, jrg. 8 (2004), 1, pp. 32-34. THIELEMANS , J. (2003) ‘Een nieuwe scheuring tussen Nederland en België’. In Theatermaker. jrg 7 (2003), nr. 9/10, pp. 52-54. VAN DEN B ERG , S. (2005).

‘Nederlandse voorstellingen in België 1999/2000-2004/2005’. Theater Instituut Nederland. Online geraadpleegd op (10/04/2013). VANRIETVELDE, S. (2007) Geschreven pers en musicals – haat-of liefdesverhouding? Onderzoek naar de invloed van de pers bij afschaffing musicalafdeling Koninklijk Ballet van Vlaanderen. Universiteit Gent, onuitgegeven masterscriptie. Online geraadpleegd op (02/04/2013). Z IJLSTRA , H. (2011) Beleidsbrief 2011. Meer dan kwaliteit, een nieuwe visie op cultuurbeleid. Online geraadpleegd op ( 10/04/2013).

117

Geschreven Pers VANDAELE, W. (1999) Samenwerking Nederland-Vlaanderen 1995-1999: cultuur, onderwijs, wetenschappen, welzijn. Brussel: Commissie Cultureel Verdrag Nederland-Vlaanderen. POLIS, H. (2006) ‘Het wederzijdse huwelijksbedrog. Over de (on)mogelijkheid van een gezamenlijk letterenbeleid in Nederland en Vlaanderen’. In Boekman 67, jrg. 18 (2006), pp. 21-26.

Audiovisuele media

CVN (2005) ‘Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen. Advies 15 december 2005’. Brussel: CVN. Online geraadpleegd op (10/04/2013). DE CALUWE, J. (2000) ‘Belgisch Nederlands en Nederlands Nederlands’. In Bundel wetenschappelijke nascholing 20002001, Gent: Academia Press, pp. 49-58. NATIONAAL L UISTERONDERZOEK (2013)

Persbericht. Radio luistercijfers februari-maart 2013. Hilversum: Stichting Nationaal Luisteronderzoek, 23 april 2013. Online op geraadpleegd op (10/04/2013). VAN HOOF S. (2010) ‘Taalvariatie op de Vlaamse openbare omroep : substandaardisering in fictieprogramma’s vroeger en nu’. In Handelingen / Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 64(2010), pp. 167-185. VERHEYEN, J. (2012) ‘To remake or not to remake. Waarom Vlaamse films geremaket worden voor Nederland en omgekeerd’. In Neerlandia/Nederlands van nu, 2012, 4, pp.18-21.

118

Noten

Inleiding: i

‘Nederlanders begrijpen deze Vlaamse tekst niet’. De Standaard online, 08/11/2012. Zie: < http://www.standaard.be/cnt/DMF20121108_017>

Opzet en methdologie: i

Zie: <ww.taaluniversum.org>

ii

CVN, Zie: <www.cvn.be>

iii

Nederlandse Taalunie, Zie: <www.taaluniversum.org>

iv

Huis deBuren, Zie: <www.deburen.eu>

v

De Brakke Grond, Zie: <www.brakkegrond.nl>

vi

ANV, Zie: <www.anv.nl>

vii

IVNNL, Zie: <www.ivnnl.com>

viii

Stichting Ons Erfdeel, Zie: <www.onserfdeel.be>

Codificering: i

‘Enige algemene informatie over het WNT’, Zie:

ii

Algemeen Nederlands Woordenboek, Zie:
lexicografie/algemeen-nederlandswoordenboek> iii

Algemene Nederlandse Spraakkunst en E-ANS Zie:

iv

Taaltelefoon, Zie:

v

Taaladvies NTU, Zie:

vi

Genootschap Onze Taal, Zie:

vii

VRT Taalnet, Zie:

viii

NRC Stijlboek, Zie: http://apps.nrc.nl/stijlboek/

Taalwetenschappelijk onderzoek: i

‘Het ANW corpus’, Zie:

ii

‘Nederlandstalige corpora’, Zie: < http://www.kuleuven-kulak.be/DPC/src/Bijkomende_info_corpora.pdf>

iii

Nederlandse Taalunie, Zie: < http://taalunie.org/organisatie/wat-is-de-taalunie>

iv

STEVIN-startpagina, Zie:

v

Steunpunt Nederlandstalige Terminologie, Zie:
nederlandstalige-terminologie>

119

vi

Expertisecentrum literaire vertalen, Zie:

vii

Nederlab, Zie:

viii

Taalportaal, Zie:

ix

Begrijpelijke taal, Zie:

Literatuur i

Top 10-lijsten boekenverkoop, voor Nederland zie: <www.bestseller60.nl> , voor Vlaanderen zie:

www.boekenvak.be ii

Organisatie van Uitgeverij Lannoo, Zie:

iii

Uitgeverij Prometheus, Zie:

http://uitgeverijprometheus.nl/index.php?option=com_pac&view=auteur_detail&id=2243&Itemid=7w iv

Uitgeverij Contact, Zie: http://www.uitgeverijcontact.nl/a-11-dimitri_verhulst.html

v

Uitgeverij Arbeiderspers, Zie: http://www.arbeiderspers.nl/web/Auteurs/Auteur/Peter-Terrin-1.htm

vi

Uitgeverij de Bezige Bij, Zie: http://www.debezigebij.nl/web/Auteur/Erwin-Mortier-1.htm

vii

Zie: http://www.lannoo.be/over-ons

viii

Zie:

ix

‘Top 150 Nederlands’, Zie: >http://www.collegenet.nl/>

x

Prijs der Nederlandse Letteren, Zie: < http://prijsderletteren.org/>

xi

Libris Literatuurprijs, Zie: < http://www.librisliteratuurprijs.nl/>

xii

AKO Literatuurprijs, Zie: < http://www.akoliteratuurprijs.nl/>

xiii

Gouden Boekenuil, Zie: < http://www.goudenboekenuil.be/>

xiv

Inktaap, Zie: < http://www.inktaap.org/www/scripts/index.php>

xv

Hercule Poirotprijs, Zie: < http://focus.knack.be/entertainment/varia/hercule-poirotprijs/>

xvi

Debuutprijs, Zie: < http://www.bibliotheek.be/bekroning/debuutprijs-voor-het-beste-vlaamse-

prozadebuut> xvii

Gouden Strop, Zie: < http://www.degoudenstrop.nl/>

xviii

Academica Literatuurprijs, Zie: < http://www.academicaliteratuurprijs.nl/>

xix

Gouden Ganzenveer, Zie: < http://www.goudenganzenveer.nl/>

xx

P.C. Hooftprijs, Zie: http://www.pchooftprijs.nl/

xxi

Saint Amour, Zie:

xxii

Poëzieweek, Zie: http://www.poezieweek.com/

xxiii

Nacht van de Poëzie, voor Vlaanderen zie:

http://vooruit.be/nl/show/detail/1847/5de_Nacht_van_de_Poezie, voor Nederland, zie: xxiv

Boekenbeurs, Zie: <www.boekenbeurs.be>

xxv

Lezersfeest, Zie:

xxvi

Literaire Lente, Zie: <www.literairelente.be>

120

xxvii

Boekenweek, Zie:

xxviii

Zie: < http://www.boek.be/actie/literaire-lente-2012>

Film: i

Jaarverslag 2011 NFF. D.Boonekamp e.a. (red.). Amsterdam: Nederlands Filmfonds. Zie:

ii

Presentatie over de prestaties van de Vlaamse film in 2010. Brussel: Vlaams Audiovisueel Fonds, Zie:

iii

‘Samenwerkingsakkoord tussen VAF en Nederlands Fonds voor de Film (NFF) uitgebreid naar documentaire

en animatie’, Brussel: Vlaams Audiovisueel Fonds, Zie: iv

Werkgroep Coproducties CVN. Adviezen aan de Nederlandse en Vlaamse regering (2003). Zie:

Muziek: i

Het Belgische pop- en rockarchief, Zie:

ii

Stichting 50 jaar Nederpop, Zie: < http://www.50jaarnederpop.nl/canon.php>

iii

Belgische Ultratop, Zie: < www.ultratop.be>

iv

Nederlandse Top 40, Zie: < http://www.top40.nl>

v

Top-1000 lijsten van Q-Music NL en BE (2008), Zie:

vi

top-1000 lijst MNM (2011), Zie:

vii

top-1000 lijst Radio Veronica (2012), Zie: <www.radioveronica.nl>

viii

Akkoord tussen Ment tv en tv Oranje, Zie: < http://www.kempenactueel.be/tv-radio/ment-tv-programma-

de-vlaamse-top-10-nu-ook-nationaal-in-nederland> ix

Gerrit Kerremans over Vlaamse hiphop in De Standaard, Zie: De Standaard online

http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=9A3LQRG5

Podiumkunsten: i

Vuurtorenregeling, Zie:

ii

NTGent, ‘Artistieke partners’, Zie: < http://www.ntgent.be/artistieke-partners>

iii

Webmagazine 8Weekly, Zie:
de-vlamingen.html> iv

Camaretten Festival, Zie: < www.camaretten.nl>

v

Leids Cabaretfestival, Zie: < www.leidscabaretfestival.nl>

vi

Culture Comedy Award, Zie: < www.comedyaward.nl>

vii

Humo’s Comedy Cup, Zie: < http://www.humo.be/comedycup>

viii

Humorologie Concours, Zie: < http://www.humorologie.be>

121

ix

Zie: <www.zwartekat.nl>

x

Cabaretten Capitole Gent, Zie: < http://www.capitolegent.be/nl/over-ons/nieuws/p/category/cabaretten>

xi

Theater Carré Amsterdam, Zie: < http://www.carre.nl/nl/over-carre/carr-istorie>

xii

Over subsidies Koninklijk Ballet Vlaanderen, Zie: De Standaard 2003, online:

xiii

Artistieke leiding Musical van Vlaanderen, Zie:
vlaanderen/producenten/musical-van-vlaanderen> xiv

Over subsidies Muscial van Vlaanderen, Zie: De Morgen 2012, online:

xv

Op zoek naar Annie, Zie: < http://vtm.be/voor-de-show/op-zoek-naar-de-ideale-anniew>

xvi

Shrek, de musical, Zie: < http://www.shrekdemusical.nl/> en < http://www.shrekdemusical.be/>

xvii

Peter Pan, Zie: < http://www.peterpan.is/nl/>

Geschreven pers i

Oplagecijfers Nederlandse dagbladen, Zie: < http://www.oplagen-dagbladen.nl/>

ii

Metro International, Zie: < http://www.metro.lu/>

iii

Zie:

iv

Redactie NRC Handelsblad, Zie: < http://www.nrc.nl/about/>

v

Think Media, Zie: < http://www.thinkmediamagazines.be/> en <

http://www.thinkmedia.be/nl/jaarverslagen> vi

De Persgroep, Zie: < http://www.persgroep.be/>

vii

Roularta, Zie: < http://www.roularta.be/nl/home/RC-1184686276805.html>

viii

Sanoma Media Belgium, Zie: < http://www.sanoma.be/en/brands>

ix

De Vijver Media is een consortium van De Vijver, Sanoma en Corelio, zie

x

Produpress, Zie: < http://www.produpress.be/>

xi

Cascade, Zie: < http://www.audax.nl/Onze_activiteiten/Uitgeverijen/Uitgeverij_Cascade.aspx>

xii

Minoc Business Press, Zie: < http://www.minoc.com/>

xiii

Famedito, Zie: http://www.famedito.be/

Audiovisuele media i

CIM, Zie: < http://www.cim.be/>

ii

CVN (2005) ‘Samenwerking openbare omroepen Nederland-Vlaanderen. Advies 15 december 2005’, Zie:

iii

BVN, Zie: < www.bvn.nl>

122

Bijlagen

123

Bijlage 1: Boekenverkoop Vlaanderen/Nederland: een steekproef

VLAANDEREN FICTIE WEEK 4 ( 23/01/12-29/01/12): (top 10 fictie en literaire non-fictie) Half in de zee Joke van Leeuwen Haar naam was Sarah Tatiana de Rosnay Dertien Stuart MacBride De Engelenmaker Stefan Brijs De trage wals van de schildpadden Katherine Pancol Voor ik ga slapen S.J. Watson Post voor mevrouw Bromley Stefan Brijs Het voorbijgaan Nicci Gerrard Solo Pieter Aspe Steve Jobs Walter Isaacson

FICTIE WEEK 44 (29/10/12-04/11/12): (top 10 fictie en literaire non-fictie) Vijftig tinten grijs E.L. James Vijftig tinten donkerder E.L. James Vijftig tinten vrij E.L. James Min 1 Pieter Aspe Vijftig tinten / cassette E.L. James Een goede raad J.K. Rowling Negentig dagen Genevieve Lucinda Carrington De gevangene van de hemel Carlos Ruiz Zafon Crossfire / 1 Verslaafd aan jou Sylvia Day De laatste sterft Tess Gerritsen

Querido's Uitgeverij Artemis & Co Van Holkema & Warendorf Uitgeverij Atlas Standaard Uitgeverij Ambo/Anthos Uitgevers Uitgeverij Atlas Uitgeverij Maarten Muntinga Standaard Uitgeverij Unieboek | Het Spectrum

Uitgeverij Prometheus Uitgeverij Prometheus Uitgeverij Prometheus Standaard Uitgeverij Uitgeverij Prometheus Meulenhoff Boekerij Xander Uitgevers Bruna Uitgevers Bruna Uitgevers The House of Books

NONFICTIE WEEK 4 ( 23/01/12-29/01/12): (top 5 non-fictie vrije tijd + top 5 non-fictie

informatief) Dagelijkse kost 2 Dagelijkse kost Goe Gebakken Goe Gebakken 2 De flandriens van het veld Hoe durven ze? Geluk Het aanzien van 2011 Al bij al heb ik gelukkig geleefd Weg naar Compostela 124

Jeroen Meus Jeroen Meus Sofie Dumont Sofie Dumont Benno Wauters / Jan De Ryck Peter Mertens Leo Bormans Han Van Bree Frank Vanhecke / Koen Dillen Arnout Hauben / Steven Crombez

Uitgeverij Van Halewyck Uitgeverij Van Halewyck Linkeroever Uitgevers Linkeroever Uitgevers Borgerhoff & Lamberigts EPO Uitgeverij Lannoo Spectrum Standaard Uitgeverij Uitgeverij Lannoo

NONFICTIE WEEK 44 (29/10/12-04/11/12): (top 5 non-fictie vrije tijd + top 5 non-fictie

informatief) Dagelijkse kost / 4 SOS Piet / 365 Amazing Astrid De voedselzandloper Dagelijkse kost / 3 Koningskwesties Snoecks / 2013 Blijf bij mij De ware De Wever Bordeline times

Jeroen Meus Piet Huysentruyt Astrid Bryan / Katia Vlerick Kris Verburgh Jeroen Meus Frédéric Deborsu Rika Ponnet Kristof Windels Dirk de Wachter

Uitgeverij Van Halewyck Uitgeverij Lannoo Borgerhoff & Lamberigts Bert Bakker Uitgeverij Van Halewyck La renaissance du livre Snoecks Uitgeverij Lannoo Borgerhoff & Lamberigts Uitgeverij Lannoo

NEDERLAND FICTIE WEEK 4 ( 23/01/12-29/01/12): (top 10 fictie (zonder thrillers)) Peter Buwalda Bonita avenue Jenna Blum Het familieportret Kathryn Stockett Een keukenmeidenroman Simone van der Vlugt Rode sneeuw in december Chad Harbach De kunst van het veldspel Annejet van der Zijl Sonny Boy Jonas Jonasson De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween Ravelli De vliegenvanger Anna Enquist De verdovers Alex van Galen Süskind

Cargo Boekerij Mistral Anthos De Bezige Bij Querido Signatuur TVF International De Arbeiderspers De Arbeiderspers

FICTIE WEEK 44 (29/10/12-04/11/12): (top 10 fictie (zonder thrillers)) E L James Vijftig tinten grijs E L James Vijftig tinten donkerder E L James Vijftig tinten vrij J.K. Rowling Een goede raad Tommy Wieringa Dit zijn de namen Charles Lewinsky Terugkeer ongewenst Geert Mak Reizen zonder John Carlos Ruiz Zafón De gevangene van de hemel Youp van 't Hek Klein gelijk E L James De Vijftig tinten trilogie

Prometheus Prometheus Prometheus Boekerij De Bezige Bij Signatuur Atlas| Contact Signatuur Thomas Rap Prometheus

125

NONFICTIE WEEK 4 ( 23/01/12-29/01/12): (top 5 non-fictie + top 5 eten en drinken) Han van Bree Het aanzien van 2011 Spectrum Ben Tiggelaar Dromen, durven, doen Spectrum Dick Swaab Wij zijn ons brein Contact Walter Isaacson Steve Jobs. De biografie. Spectrum Ben Tiggelaar Dit wordt jouw jaar Tyler Roland Press Jamie Oliver Jamie in 30 minuten Kosmos Dr. Mike Moreno Het 17 dagendieet Kosmos Frank van Berkum Snel slank met Dr. Frank Carrera Sonja Bakker Bereik je ideale gewicht! Deel 2 De Zonnestraal Rudolph van Veen Rudolph's cupcakes Karakter

NONFICTIE WEEK 44 (29/10/12-04/11/12): (top 5 non-fictie + top 5 eten en drinken) Eddy Veerman Het geheim van de Smit AEM Henk van Gelder Joop van den Ende Nijgh & Van Ditmar Enkhuizer Almanak 2013 Enkhuizer Almanak Michel van Egmond Gijp De Buitenspelers Nop Maas Gerard Reve 3. De late jaren Van Oorschot (1975-2006). Jamie Oliver Jamie in 15 minuten Kosmos Kris Verburgh De voedselzandloper Bert Bakker Yotam Ottolenghi Plenty Fontaine Jamie Oliver Jamie in 30 minuten Kosmos Karin Luiten Koken met Karin. Nieuw Amsterdam Handboek oven

126

Bijlage 2: VRBO Radio Draailijst 27/06/2013, 9u-12u , <www.vbro.be> 09:00:00 Fantasticos (N) Verboden Liefde 09:03:28 Jason Bouman (N) Het Laatste Huis 09:06:52 Paul Bruna (B) De Schoane Westhoek 09:10:59 Dennie Damaro & Paul Severs(B) Mooie Meisjes 09:14:06 Kobus Engels (N) Hey Lekker Ding 09:17:10 Django Wagner (N) Dat Ene Moment 09:21:21 Monique Smit & Tim Douwsma (N) Even Niet Hier 09:24:54 Ancora (N) Vrij Als De Wind 09:33:00 Rudy De Wit (N) Kom Bij Mij 09:36:29 Bee Gees (/) Massachusetts 09:38:43 Teek (B) Weet Je Nog Die Zomer 09:43:17 Kurt Crabbe (B) De Liefste Voor Mij 09:46:22 Nick En Simon (N) Geluksmoment 09:50:27 Wolter Kroes (N) Bij Jou Zijn 09:53:55 Paul De Graaf (N) Stappen 4 Dagen Lang 09:57:16 Burdy (N) Dans Met Mij 10:00:39 Jelle B (N) Mooi 10:00:00 Wim Leys (B) Ik Doe Mijn Ding 10:03:14 Bobby Prins (B) Ga 10:06:22 Frans Bauer (N) Ieder Huisje Heeft Z'n Kruisje 10:10:52 Jan Vankeerberghen (B) Zeg Maar Dag 10:15:41 Peter Wiedemeijer (N) Die Tijd Van Vroeger 10:18:38 Rein Mercha (N) Hou Van Mij 10:22:00 Robin Gibb (/) Juliet 10:33:00 Gerard Joling (N) Zing Met Me Mee 10:36:23 Jettie Pallettie (N) M'n Zeekapiting (trots-plaat) 10:39:57 Conny Fabry (B) Je Krijgt Het 10:43:19 Bobbejaan Schoepen (B) De Jodelende Fluiter 10:47:01 Tom Haver (N) Hey Jij! 10:50:20 Jacques Herb (N) Manuela 10:54:52 Maarten Cox (B) Wat Doe Je Dan 10:57:59 Ferry De Lits (N) Als Ik Jou Zie 11:00:00 Yosee (N) Ik Zie Weer Pretjes In Je Ogen 11:03:45 Elke (B) Wanneer Ik In Zijn Ogen Keek 11:07:32 Rob De Nijs (N) Malle Babbe 11:11:47 Rob Van Daal (N) Maar Gelukkig 11:17:49 Bart Kaell (B) Het Is Nog Niet Voorbij 11:21:18 Karl Gott (/) Das Madchen Aus Athen 11:24:15 Rene Schuurmans (N) De Avond Van Mijn Leven 127

11:33:00 Amazing Stroopwafels (N) 11:35:10 Jan Smit (N) 11:38:09 Tyana (B) 11:43:17 Bart Van Den Bossche (B) 11:46:14 Maaike Ouboter (N) 11:50:28 Semino Rossi (/) 11:54:37 Voice Male (B) 11:57:50 Hepie En Hepie (N)

Ome Kobus Hoop Liefde En Vertrouwen Door Jou De Heuveltjes Van Erika Dat Ik Je Mis Ben Jij Alleen Vannacht Pin-up Girl Ik Heb Alleen Nog Maar Die Foto

Top-30 VBRO week 26 (27/06/2013), <www.vbro.be> 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

128

Maaike Ouboter (N) Slongs Dievanongs (B) Gerard Joling & Jandino (N) Danny Fabry (B) Nielson & Miss Montreal (N) Kathleen (B) Frans Duijts (N) Maarten Cox (B) Bart Kaëll (B) Rein Mercha (N) Lindsay (B) K3 (B) Henk Bernard (N) Henk Damen (N) Jan Vankeerberghen (B) Racoon (N) Danny Fabry (B) Henk Dissel (N) Lisa del Bo (B) Voice Male (B) Django Wagner (N) Dennie Damaro & Paul (B) Jelle B (N) Salim Segers (B) Fantasticos (N) Jason Bouman (N) Rene Schuurmans (N) Samson & Gert (B) Matthijs Koning (N) Wim Leys (B)

Dat ik je mis Lacht nor mij Mijn liefde Fitter van getwitter Hoe Hey Chickie Blijf vannacht bij mij Onweerstaanbaar Onder de blote hemel Hou van mij Een liefde voor het leven Eya Hoya Met heel mijn hart Vandaag begint m’n leven Zeg maar dag Oceaan Desiree Dansen Als zijn lied weerklint (De clochard) Pin-up girl Dat ene moment Mooie meisjes Mooi Die tijd is nu voorbij Verboden liefde Het laatste huis De avond van mijn leven Wij gaan vliegen Drink nog wat van mij Ik doe mijn ding

Bijlage 3: Onderzoek Simon van den Berg: ‘Nederlandse voorstellingen in België 1999/2000-2004/2005’ http://www.simber.nl/wp-content/uploads/2006/08/Rapport%20Belgi%C3%AB.pdf

Methodologie De database Dit onderzoek maakt gebruik van de Databank Theaterproducties van het TIN, waarin gegevens over alle profesionele theaterproducties in Nederland verzameld worden.1 Sinds 1999 worden ook gegevens over Nederlandse voorstellingen in het buitenland verzameld, om precies te zijn de plaatsnaam en de datum waarop een voorstelling in het buitenland te zien was. Deze gegevens worden verzameld op basis van informatie van de theatergezelschappen, zoals flyers, persberichten en formulieren die het TIN verstuurt. Het TIN gebruikt de term ‘productie’ voor de podiumkunstcreatie van een kunstenaar of gezelschap. Een ‘voorstelling’ is een speelbeurt van een bepaalde productie. Een productie kent dus vaak meerdere voorstellingen. Het begrip ‘theater’ gebruik ik als overkoepelende term voor alle kunstvormen die het domein vormen van het TIN, dat wil zeggen alle podiumkunsten behalve muziek. In plaats van theater in de smalle betekenis van het woord (ook wel ‘teksttheater’) wordt in dit onderzoek de term ‘toneel’ gebruikt. Het TIN hanteert 1 augustus als grens tussen de seizoenen. Het seizoen 2004/2005 loopt dus van 1 augustus 2004 t/m 31 juli 2005. Dit onderzoek gaat over de zes seizoenen tussen 1 augustus 1999 t/m 31 juli 2005. De inrichting van de TIN-database heeft ook beperkingen. Zo wordt de zaal of locatie van de voorstelling niet ingevoerd en is er in de database ook geen onderscheid te maken tussen voorstellingen in Vlaanderen of Wallonië. Helaas zijn internationale co-producties in de database niet te onderscheiden van samenwerkingen binnen Nederland. Zo kan het gebeuren dat een voorstelling die in België door Belgen worden gemaakt en die in België wordt gespeeld, maar een Nederlandse co-producent heeft, wordt meegeteld als buitenlandse tournee van een Nederlandse voorstelling. Dit onderzoek beoogt in grote lijnen complementair te zijn met de jaarlijkse studie die de Brakke Grond publiceert naar de Vlaamse podiumkunsten in Nederland. Beide instituten willen de discussie over uitwisseling van de podiumkunsten tussen Nederland en Vlaanderen schragen met kwantitatieve gegevens. Toch kunnen de resultaten van beide onderzoeken niet al te gedetailleerd vergeleken worden; de gebruikte methodes zijn daarvoor te zeer afwijkend. Zo zijn in de TINdatabase gegevens verzameld op bases van gegevens van makers, terwijl het Brakke Grond onderzoek werkt met data van een selectie van schouwburgen. Daarnaast hanteren beide databases een verschillende genre-indeling.

1

Dit onderzoek maakt gebruik van de gegevens beschikbaar op 31 mei 2005

129

Nederlandse Gezelschappen en producenten in Vlaanderen Tabel 3 toont de top 15 in België spelende gezelschappen en producenten. Het meest opvallend is dat er geen enkel dansgezelschap bij staat. Terwijl dans toch het belangrijkste exportproduct van Nederland is als België buiten beschouwing wordt gelaten, is er in België zelf minder belangstelling voor Nederlandse dans. Het belangrijkste Nederlandse dansgezelschap voor België is het Hans Hof Ensemble, dat er in de onderzochte periode 54 voorstellingen speelde. De producenten die wél veel in België spelen laten zich in een aantal groepen indelen. Zeven van de vijftien zijn jeugdtheatergezelschappen. Dit zijn ook de groepen met de langste tournees. Daarnaast blijkt dat Nederlandse groepen met een Vlaamse artistiek leider veel speelbeurten maken in België. Wellicht trekken voorstellingen van Ivo van Hove (Toneelgroep Amsterdam), Guy Cassiers (Ro Theater) en Dirk Tanghe (Paardenkathedraal) in België meer publiek. Nederlandse groepen van vergelijkbare omvang zoals Het Nationale Toneel, Oostpool of De Theatercompagnie spelen niet of nauwelijks over de grens. Ten derde zijn er de productiehuizen Grand Theatre en De Toneelschuur, die regelmatig internationaal coproduceren en op die manier veel in België te vinden zijn. Tenslotte houden we de zeer internationaal georiënteerde groepen ZT Hollandia en Dood Paard over. Vreemde eend in de bijt is ’t Barre Land, dat in de loop der jaren een enthousiaste schare fans in Vlaanderen heeft opgebouwd. In totaal nemen de top 15 gezelschappen 42 procent van het totale aanbod van Nederlandse voorstellingen in België voor hun rekening.

De database van het TIN geeft informatie over co-producties. Zo is het duidelijk zichtbaar dat het aantal Nederlandse voorstellingen met meer dan één producent dat in België speelt stijgt. In het seizoen 1999/2000 maakten voorstellingen met twee of meer producenten twintig procent uit van het totale Nederlandse aanbod in België, in seizoen 2004/2005 was dat bijna 35 procent. Het grootste deel daarvan (24 procent van het totaal) zijn voorstellingen van twee producenten, 11 procent van het totaal heeft drie of meer producenten.

130

Bijlage 4: oplagecijfers Nederlandse kranten

Titels AD Barneveldse Krant BN/DeStem Brabants Dagblad Dagblad De Limburger Dagblad van het Noorden Eindhovens Dagblad Het Financieele Dagblad Friesch Dagblad De Gelderlander De Gooi- en Eemlander Haarlems Dagblad Kombinatie Leeuwarder Courant Leidsch Dagblad Limburgs Dagblad Nederlands Dagblad Noordhollands Dagblad NRC Handelsblad nrc.next Het Parool PZC Reformatorisch Dagblad de Stentor De Telegraaf Trouw De Twentsche Courant Tubantia de Volkskrant Totaal landelijke dagbladen Totaal regionale dagbladen Totaal dagbladen

Buitenland 2012 Binnenland 2012 1891 421055 0 11119 587 103027 240 119755 1377 119146 0 125882 538 100559 577 55668 1 15465 165 137735 0 24742 0 36522 0 82580 0 29766 182 39919 2 26226 0 128271 1467 198573 12 80954 0 72033 3 51240 4 50806 22 120684 19546 576602 63 103969 517 107390 2372 252130 25934 1765983 3632 1425835 29566 3191818

Totaal 2012 422946 11119 103614 119995 120523 125882 101097 56245 15466 137900 24742 36522 82580 29766 40101 26228 128271 200040 80966 72033 51243 50810 120706 596148 104032 107907 254502 1791917 1429467 3221384

131

Bijlage 5: cijfers Nationaal Luisteronderzoek Nederland (februari-maart 2013)

132