Moet kunnen in de Lage Landen

Nieuwsbrief van de Vereniging Vrienden van Archeon (VVvA) Maart 2015 Jaargang 21 No. 1

Inhoud

4

Schip op het droge? door Joerie van Sister, MA

Tot op het bot... door Damy van der Waal

3

foto door Hans Splinter

‘Moet kunnen’ in de Lage Landen “In de middeleeuwen heerst in Europa een strakke hiërarchie. Zeg maar een piramidesysteem. Hier in de Lage Landen is meer gelijkheid. Dat komt door onze stedelijke cultuur”, legt Prof.dr. Herman Pleij uit. Hoe de vrije burgers en vrije kooplieden zich juist in de Lage Landen kunnen ontwikkelen en wat hun mentaliteit van ‘moet kunnen’ daarmee te maken heeft, beschrijft Pleij in zijn nieuwe boek: ‘Moet kunnen. Op zoek naar een Nederlandse mentaliteit’. Over de inhoud van zijn boek geeft professor Pleij op woensdag 22 april een lezing in het museum naast Archeon.

Prof.dr. Herman Pleij geeft op woensdag 22 april een lezing met als titel ‘De middeleeuwse stad als geboortegrond’. De basis voor de lezing is het boek: ‘Moet kunnen. Op zoek naar een Nederlandse mentaliteit’. Aanmelden graag voor 19 april bij: [email protected] De lezing is in het museum naast Archeon en begint om 20.00 uur, zaal open 19.30 uur.

1 ‘Moet kunnen’ in de Lage Landen 2 Voorwoord van de Voorzitter 3 Tot op het bot... 4 Schip op het droge? 5 Maar meneer? 5 Agenda 6 Boeken en Tentoonstellingen Foto Hans Splinter 6 Ditjes endoor Datjes 7 Vrouwe Hadewij 8 Colofon 8 Strip

Herman Pleij is als kind al geïnteresseerd in geschiedenis. Opgroeiend in de jaren vijftig verslindt hij historische leesboeken als ‘Fulco de Minstreel’. “Ik heb een honger naar verhalen, vooral verhalen van vroeger.” Tijdens zijn studie Nederlands wordt hij beïnvloed door een aantal hoogleraren. Dan ontstaat bij Pleij de vraag: “Waar komt onze Nederlandse samenleving eigenlijk vandaan?” Zowel het onderzoek naar vroeger als het vertellen van de verhalen uit vroeger tijden gaat Pleij goed af. “De middeleeuwse plaatselijke bevolking werkt van onderaf”, zegt Pleij. “In de dertiende eeuw ontstaan waterschappen, die worden democratisch bestuurt. Dat hebben we hier nog steeds. Iedereen heeft een mening. We zijn goed in het maken van ruzie, maar we lossen het vervolgens pragmatisch op. Dat is een klimaat van gelijkheid waarin de koopman gedijt. Daarbij komt dat we een goede toegang hebben tot de handelsroutes naar de Oostzee en het Middellandse Zeegebied, en niet te vergeten naar het binnenland via de grote rivieren. De koopman onttrekt zich aan de standenmaatschappij. Daar komt onze moraal vandaan. Kooplieden en stadsbewoners zijn individualisten.” Wordt vervolgd op pagina 2

Voorwoord van de voorzitter Verrassing door Vernieuwing en Verandering, dat is het motto voor VVvA en ook voor Archeon in 2015. Archeon is onlangs veelvuldig in het nieuws geweest. Een van de goede effecten daarvan is dat er nu veel nieuwe plannen gemaakt worden om de organisatie te veranderen in een veel actievere en moderne organisatie waar management en medewerkers samen gaan bouwen aan een nog aantrekkelijker Archeon. Een park waar ook op onderdelen vernieuwing zal plaatsvinden om zodoende steeds aantrekkelijk te blijven voor de bezoekers, onze gasten. Een van de vernieuwingsslagen is de restauratie van het Romeinse schip uit Zwammerdam, wat ook met hulp van onze VVvA vrijwilligers herbouwd gaat worden en hopelijk onderdeel wordt van het beoogde nieuwe scheepvaartmuseum. Bij de VVvA steken we onszelf in een nieuw jasje d.m.v. een nieuwe website, huisstijl, aangepaste NoVA en nieuwe folders; dat alles zal eind maart zichtbaar zijn. Daarnaast bestaat de VVvA in 2016 alweer 20 jaar en dat gaan we uiteraard vieren. Daartoe zal binnenkort een jubileumcommissie ingesteld worden waar hopelijk heel veel leuke ideeën van jullie allen binnenkomen. Voor al die verschillende activiteiten hebben we ook bestuursleden en vrijwilligers nodig. De VVvA is momenteel op zoek naar een nieuwe penningmeester, een nieuwe hoofdredacteur, leden voor de nieuwe jubileumcommissie en daarnaast zijn er altijd nog meer vrijwilligers welkom voor de verschillende werkzaamheden en onderhoud in Archeon. Doe je ook mee? Zie de website voor informatie en meld je aan. Door Leo van Sister 2

Vervolg: ‘Moet kunnen’ in de Lage Landen

In Europa is de standenmaatschappij volledig ontwikkeld. De boeren doen het werk, de geestelijkheid zorgt voor een gang naar ‘de hemel’ en de adel bestuurt. Er zijn twee plekken waar dat anders is: Noord-Italië en de Lage Landen. In deze gebieden ontstaan de steden. “Vooral in Vlaanderen en Brabant komen de steden snel op. Dat zie je vanaf de twaalfde eeuw. Dat valt samen met een grote bevolkingsgroei. De marktplaatsen ontwikkelen zich, het is een vlek die naar het noorden trekt. Het hoogtepunt van deze ontwikkeling valt in de veertiende eeuw.” Kenmerkend voor een stedelijke ontwikkeling is de arbeidsdeling: “Boeren doen alles samen. Op een boerenbedrijf woont een grote familie en daar hoort het personeel gewoon bij. Burgers specialiseren zich in afzonderlijke beroepen. Dat is kenmerkend. In de stad ontstaat ook het gezin. En het gezin is in Nederland nog steeds de hoeksteen van de maatschappij.” “Onze waarden en normen houden verband met de internationale handel. Wij zijn zuinig en passen op de kleintjes. In het buitenland wordt toch meer gelet op mooi en aantrekkelijk. Daar wordt onze zuinigheid als gierig opgevat. Men vindt ons Nederlanders ook vaak bot, terwijl wij dat zien als oprecht”, vindt Pleij. Zuinig en oprecht, maar ook democratisch en goed in compromissen. Het poldermodel dus. “Dat zijn nuttige eigenschappen voor kooplieden. Het is de moraal van ‘voor jezelf zorgen’ gecombineerd met het goed kunnen samenwerken, die maken dat onze kooplieden zo succesvol zijn. Maar vooral is het kunnen onderhandelen belangrijk voor de koopmansmentaliteit.” Specifiek voor de stedelijke ontwikkeling is ook de rijkdom. “De kooplieden worden rijk. Dat uit zich onder meer in een elite die hele mooie huizen bouwt. Ze apen de adel na met het aanbrengen van veel decoratie en kunst. Kunstenaars die in het buitenland vooral voor de adel werken, werken in de Lage Landen voor de kooplieden en de burgers.” “Het zou mooi zijn als in Archeon meer aandacht gaat naar de middeleeuwse herbergen en marktplaatsen”, vindt Pleij. “Elk artikel had een eigen marktplaats. Een herberg is overigens niet alleen bedoeld voor drank en feesten. Het is vooral een plaats waar handel gedreven wordt. Een herbergier heeft dus vooral een functie bij het leggen van contacten en gedraagt zich als makelaar. Wat ik wel zie, zijn de typische middeleeuwse winkels met de uitklapluiken.” Door Eveline J. Verhoeve

Tot op het bot….. Gewei blijkt niet scherp genoeg te krijgen om goed door te prikken en bij iedere prik geeft de huid weerstand, tot je het opgeeft en je haast een ‘plop’ hoort, maar in ieder geval voelt. En dat ongeveer 60 keer per minuut. Als experiment heb ik besloten om met gewei, hoorn, bot en tand een tatoeage bij mezelf te zetten, want zouden mensen in de prehistorie zonder metaal in staat zijn geweest om tatoeages te zetten? En zo ja, hoe? Het oudste bewijs van tatoeages in Europa is Ötzi, onze Alpenmummie uit de nieuwe steentijd van ongeveer 5300 jaar oud. Hij blijkt onder de (kleine) platen te zitten. Hoe komen die daar? Verder terug komen we aanwijzingen tegen voor mogelijke tatoeëer praktijken, zoals beeldjes van mensen die tatoeages lijken te hebben, kammetjes, scherpe pennen en bakjes met kleurstof, maar directe bewijzen zijn dat helaas niet. Dus verder met het experiment: gewei en hoorn blijken ongeschikt, ze zijn niet scherp genoeg te krijgen, waardoor het toch al pijnlijke proces verergerd wordt en er zelfs kleine littekens achterblijven. Een geslepen stuk bot (van een jong dier, vers, dus sterker en elastischer) blijkt stukken beter te werken. De naald gaat moeiteloos door de huid en de pijn is te vergelijken met een ‘normale’ hand gezette tatoeage. Tand (van een everzwijn) is lastiger te slijpen, maar als het eenmaal is gelukt, dan heb je een prachtig instrument om inkt mee onder een huid te prikken. Per sessie komen de naalden beter in de hand te liggen, leer ik de hoek te bepalen waaronder het beste gestoken kan worden en worden de lijnen strakker. De diepte waarmee geprikt moet worden, was me al bekend en verschilt eigenlijk weinig van een gewone tatoeëernaald. Het resultaat is een vroeg middeleeuwse afbeelding op het linker scheenbeen. Wat een pijnlijke plek is trouwens. Is hiermee bewezen dat onze verre voorouders zich versierden met inkt? Nee, wel is bewezen dat het mogelijk is om met een stuk bot of tand een mooie plaat te zetten en dat onze voorouders de mogelijkheid hadden om dat te doen. Persoonlijk ga ik ervan uit dat het tatoeëren flink ouder is dan op basis van het bewijsmateriaal aangetoond kan worden. Hiermee lijkt het erop dat ook Europa kan stoelen op een (wellicht rijk) ’inkt in huid steek’ verleden en laten we niet vergeten dat onze manier van prikken (met een machine) nog geen 150 jaar oud is. Voor 1880 werden alle tatoeages met de hand gezet, al was dat dan de laatste eeuwen met een metalen naald en niet met bot of tand. Door Damy van der Waal

3

Schip op het droge? Ongeveer twintig jaar geleden is er in Archeon een reconstructie van een Romeins schip gemaakt, gebaseerd op het origineel, de “Zwammerdam 6”. Dit schip heeft een flinke tijd gevaren, maar is uiteindelijk op het droge gelegd. Midden in het marskamp dient het schip als pauzelocatie of speeltoestel voor bezoekers. Het schip is door haar associatie met de Limes weer in de aandacht getreden en wordt de komende periode flink onder handen genomen. Maar waar komen deze schepen eigenlijk vandaan? De opgravingen In de jaren ‘60 en ‘70 werd er op landgoed de Hooge Burch gebouwd aan de zorginstelling Ipse de Bruggen. Onder het landgoed werden tunnels aangelegd voor de toevoer van goederen. In de periode van ‘71 - ‘74 zijn er net buiten het oude castellum resten van drie Romeinse platbodemschepen en drie boomstamkano’s opgegraven. Het grootste schip, de Zwammerdam 6, was 34 meter lang en 4,5 meter breed. Tijdens de opgraving is het landgoed meermaals bezocht door HKH koningin Juliana en prinses Margriet. De schepen zijn na de opgraving door de Rijksdienst van Cultureel Erfgoed geconserveerd en opgeslagen door het Nederlands Instituut voor Scheeps- en Onderwaterarcheologie (NISA). Ondertussen zijn ook in Woerden en de Meern soortgelijke schepen ontdekt en heeft onderzoek veel nieuwe informatie opgeleverd over deze vondsten. Schepen langs de Limes Op de restanten van de schepen zijn sporen aangetroffen van diverse bouwmaterialen en graan. De schepen werden dan ook gebruikt voor het transport van bouwmaterialen e.d. van het oosten naar het westen, ter bevoorrading van de Romeinse forten langs de Limes. De verstening van deze forten in de 2e eeuw zal mede mogelijk gemaakt zijn door de inzet van dit soort vrachtschepen.

4

Voorheen dacht men dat de platbodems werden gebouwd in het gebied waar de lading vandaan kwam, volgeladen de stroom afvaarden en vervolgens bij aankomst gedemonteerd en hergebruikt werden als bouwmateriaal. Veel schepen zijn echter gerepareerd en lijken soms zelfs 50 jaar gebruikt te zijn. Het gebruik van lokaal hout op de Woerden 7 lijkt zelfs te wijzen op een lokale constructiewerf. De grotere schepen waren voorzien van een mastspoor, wat waarschijnlijk heeft geleid tot de vele moderne afbeeldingen van de schepen met zeilen. De mastsporen duiden echter op lichte masten en de zeilcapaciteiten van deze schepen waren beperkt. Een andere voorbewegingswijze, welke ook stroomopwaarts werkt, is het jagen van schepen. Veel reliefs tonen ons hoe aan een lichte mast touwen bevestigd werden om deze met de hand te trekken. De Woerden 7, zusterschip van de Zwammerdam 6, levert bewijs dat er ook geroeid werd. Het boord was voorzien van gaten waardoor lussen werden bevestigd om roeiriemen op hun plek te houden. De schepen werden hoogstwaarschijnlijk voortbewogen door een combinatie van zeilen, jagen, roeien en bomen. Van belang? Ons deel van de internationale Limes onderscheidt zich door de centrale rol die het water en de Rijn innamen. Nederland werd gebruikt als een transportcorridor, waarbinnen de unieke Romeinse platbodemschepen de hoofdrol speelden. In Zuid-Holland is dan ook een grote concentratie van dit soort schepen gevonden. Door Joerie van Sister MA Afbeelding 1: Koningin Juliana bezoekt de resten van het schip in Zwammerdam. Afbeelding 2: Het schip zoals te zien op Archeon. Foto door Folkert van der Wijk

Maar meneer…?

Prehysterische vragen!

Archeon is voor kinderen een plek waar spannende dingen gebeuren en een archeotolk wil dat graag overbrengen. Maar hoe werkt een archeotolk in Archeon? In deze column geven wij een uniek inkijkje in ons werk waar vrijwel elke vraag begint met: “Maar meneer..?” “Maar meneer..? Is dat huis echt?” Vraagt een nieuwsgierig meisje met grote ogen. Achter mij staat een gebouw van behoorlijke omvang met lemen muren en een rieten dak. Enigszins verbaasd over de vraag, vraag ik met een knipoog of ze door de muren heen kan lopen. “Nee, natuurlijk niet”, reageert ze verontwaardigd. “Dan is het huis echt”, stel ik vast. Nu draaien er ogen en worden armen stijf naast het lichaam gehouden. “Ik bedoel of het huis echt oud is!” “Ouder dan jij, maar jonger dan je moeder.” Niet begrijpend word ik door twee paar ogen aangekeken. “Dit huis is ongeveer 20 jaar geleden gebouwd op een manier waarop wij denken dat mensen dat 3000 jaar geleden deden in de bronstijd. Veel weten we niet zeker, zoals de plaats van het haardvuur. Maar een ding weet ik wel.” “Wat dan?” “De mensen hadden het toen minder luxe dan wij!” Door Ronald Bijl, MA

VVvA Agenda Datum: Sprekers: 21-3 --- 8-4 Menko Wiersema 11-4 --- 22-4 Herman Pleij 6-5 Yvonne Lammers 10-6 Maarten Groenedaal

Foto door Peter Janssen www.pjmj.nl

Onderwerp Vrijwilligers dag in Archeon Blaarkop in het Alphense Algemene Ledenvergadering & Vriendendag De Middeleeuwse stad als geboortegrond Archeon, van pretpark naar museum Een archeologische stadswandeling door Gouda

De lezingingen zijn in het Archeologiehuis Zuid-Holland (museum naast Archeon)

Meer informatie op: www.archeologiehuiszuidholland.nl

Archeon Agenda v.a. 28 maart is Archeon geopend 29 maart | Palmpasen Palmpasen is de Middeleeuwse feestdag die de intocht van Christus in Jeruzalem gedenkt. De bezoekers mogen meedoen aan deze speciale processie. 5 en 6 april | Paasweekend Tijdens het paasweekend zijn er vele activiteiten in Archeon. Naast een paasprocessie en een actief programma in het park zijn er Vikingen aanwezig met hun kampement. Zij laten de bezoekers kennis maken het dagelijkse leven uit de Vroege Middeleeuwen. 5 t/m 10 mei | Romeinenweek in Archeon Meimaand is Mariamaand Iedere zondag in de maand mei organiseren de broeders een Mariaprocessie door de middeleeuwen. De bezoekers kunnen hieraan deelnemen en maken kennis met de processie uit het jaar 1350.

14 mei | Hemelvaart In de Middeleeuwen was dit al een feestdag, de broeders uit het klooster lopen in processie door de straten. Tijdens deze feestelijke dag vieren alle bewoners uit Archeon feest. 16 en 17 mei | Schots Weekend Al eeuwen is er een nauwe band tussen Holland en Schotland. Het dagelijks leven in de Schotse Hoog- en Laaglanden wordt getoond door verschillende re-enactment groepen. 23 mei t/m 25 mei | Pinksteren en Vikingmarkt Tijdens Pinksteren wordt in de Middeleeuwen de uitstorting van de Heilige Geest herdacht. De Vikingen geven niet zoveel om deze traditie, maar komen om hun waren uit heel de wereld aan te prijzen. 23 en 24 mei | De Grijze Jager dag met schrijver John Flanagan 5e Grijze Jager/ Broederband Dag. Archeon staat in het teken van De Grijze Jager, maar ook in het teken van de Broederband. Er zijn volop activiteiten waaraan de bezoekers kunnen deelnemen: er zijn spannende riddergevechten, je kunt de fijne kneepjes van het boogschieten leren, en er zijn 300 Vikingen die je meenemen in de sfeer van Flanagans boeken. Meer informatie op www.archeon.nl 5

Boeken & Tentoonstellingen Michiel de Ruyter Alex van Galen

Aan het eind van de Gouden Eeuw is het diep verscheurde Nederland al vele jaren in een bittere oorlog verwikkeld met aartsrivaal Engeland. Ondanks de grote overmacht weet admiraal Michiel de Ruyter op zee een aantal spectaculaire overwinningen te behalen. Ondertussen probeert zijn vrouw Anna haar gezin te beschermen voor een dreigende burgeroorlog. Als Michiels successen hem in de ogen van de machthebbers te populair maken, komen hij en Anna voor een noodlottige keuze te staan. Uitgeverij De Arbeiderspers € 18,95

Moet kunnen Herman Pleij

Jarenlang waren vier Amsterdamse wereldmusea wegens verbouwing gesloten. Dat vond iedereen stom. Maar niemand kon er iets aan doen: `daar ga ik niet over’ is al eeuwenlang het motto van de bv Nederland. En ze zijn toch weer open? Nou dan. Toch is Nederland juist door gebrek aan leiderschap en zwak centraal bestuur al meer dan vijf eeuwen ongekend welvarend. Hoe dat kan, leest u in deze verkenning van de cultuurhistorische achtergronden. Uitgeverij: Prometheus Bert Bakker € 17,95

Eiszeitjäger – Leben im Paradies Tot 28 juni 2015 LVR- LandesMuseum – Bonn Honderd jaar geleden vonden mijnwerkers in Bonn-Oberkassel de overblijfselen van een man, een vrouw, een hond en benen kunstwerken. Deze unieke vondst dateerde men op 14.000 jaar oud: ijstijdmensen dus! Plus een van de oudste (gedomesticeerde?) honden ooit gevonden in centraal Europa. Na grondig onderzoek zijn de vondsten nu te bewonderen in een informatieve en interactieve tentoonstelling die belooft dat je hier ‘alles leert over de late ijstijd!” Adres: Colmanstr. 14-16, 53115 Bonn www.landesmuseum-bonn.lvr.de

Van hun voetstuk Romeinse beelden opnieuw ontdekt 21 maart- 21 juni 2015 Museum Het Valkhof – Nijmegen De tentoonstelling omvat honderden restanten van levensgrote bronzen beelden, gevonden langs de noordgrens van het Romeinse Rijk. Maar dat niet alleen: ook het productieproces en het onderzoek naar de beelden wordt getoond. Een van de topstukken in de tentoonstelling is een bijna twee meter hoog beeld van keizerin Agrippina dat in Herculaneum is gevonden. Dus kom deze mooie beelden bewonderen! Adres: Kelfkensbos 59, 6511 TB Nijmegen www.museumhetvalkhof.nl Redactie: Patricia Pol

DitJes & DatJes Cultuurhistorische routes in Nederland

Een cultuurhistorische route in Nederland geeft u een indruk van de geschiedenis zoals die in het landschap bewaard is gebleven. De wandel- en fietstochten van Traproute gaan langs Drentse hunebedden, Veluwse stuwwallen, Friese terpen, Twentse bergen, monumenten, grafheuvels en prehistorische graven. Elke gids beschrijft het landschap, ontsluit archeologische monumenten en wijst in tekst en beeld op bijzondere details. De routes variëren in lengte en staan in ieder boekje op een kaart afgebeeld. De cultuurhistorische routes in Nederland werden gerealiseerd door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Ook Fred van de Biezen ontwikkelde thematische (historische) fietstochten. Meer informatie: www.traproute.nl en www.fietstochtenxl.com/tracks/cultuurhistorie 6

Vrouwe Hadewij Biersoppe in die vasten Bier, thuis gebrouwen en gebruikt bij veel mensen om te drinken, maar ook om te koken.

Recept voor de vasten Biersoppe te maken in die vasten

Schreef Alcuinus (Angelsaksisch geleerde en schrijver uit de 8e eeuw, leermeester en nadien raadgever van Karel de Grote) dat het bier aan het hof van Karel de Grote zo bitter en onsmakelijk was. Dit kwam waarschijnlijk door het gebruik van gagelkatjeskruid in het bier.

Doe een of twee geschilde appels met wat rozijnen in een pan met wat wijn. Laat ze goed koken tot ze gaar zijn. Voeg dan wat druppels olie toe en giet er wat bier bij. Laat dit opwarmen maar niet koken. Leg dit op gesneden wit brood en eet dit met een lepel.

Bonifatius had als kloosterregel dat na het dankgebed een beker bier werd gedronken. “een glasie na de gracie, na de les van Bonifacie” Hildegardis beschreef rond 1079 al het gebruik van hop als toevoeging in het bier, dit maakte het bier smakelijker en langer houdbaar. Het zou nog even duren voordat in ons land het hop zou worden gebruikt, pas na 1320 vinden we een van de eerste vermeldingen in noord Nederland.

Bronnen: - Merkwaerdighe Bierologie , Wina Born -Eenen Nyeuwen Coock Boeck uit 1560 _ Biekorf 1977

Vrouwe Hadewij

DitJes & DatJes Podcast-reeks geschiedenis Lage Landen compleet

Hoor! Geschiedenis heeft de reeks gratis podcasts over de Lage Landen voltooid. Er staat nu meer dan 27 uur geschiedenis van Nederland en België op internet, verdeeld over 340 ultrakorte luisterverhalen van elk 5 minuten. Ook de teksten zijn nu beschikbaar. Het vertelproject duurde iets meer dan twee jaar. Gedurende die tijd werd elke werkdag een podcast geplaatst over de geschiedenis van de Lage Landen vanaf de prehistorie tot nu. Elke aflevering vertelt in ongeveer vijf minuten over een historisch onderwerp in alledaagse taal, maar volledig wetenschappelijk verantwoord. Hoor! Geschiedenis maakt luisterverhalen over de geschiedenis van de Lage Landen, dus van Nederland en België. Initiatiefnemer is geschiedenisverteller, geschiedkundige en HOVO-docent Feico Houweling. Zie ook www.hoorgeschiedenis.nl

Oude botten geven geheim prijs

In iedere blanke Europeaan zit nog iets erfgoed van de mensen die uit Afrika naar dit continent kwamen. Dat is de uitkomst van genetisch onderzoek naar 37.000 jaar oude botten die al in 1954 zijn gevonden in Rusland. Ze zijn nu pas genetisch geanalyseerd door de universiteit van Kopenhagen (Denemarken). De botten zijn gevonden in Kostenki aan de Don. Ze behoren tot een man die door wetenschappers K14 wordt genoemd en het zijn de oudste botten van een moderne mens die in Europa zijn gevonden. Er zijn genetische overeenkomsten met hedendaagse Europeanen, maar niet met Aziaten. Dat betekent dat de paden van beide rassen minstens 37.000 jaar geleden uiteen begonnen te lopen. Uit eerder onderzoek weten we dat 50.000 jaar geleden mensachtigen Afrika hebben verlaten. Ergens tussen toen en de tijd dat K14 leefde, is een groep dus richting het oosten getrokken. Bron: NRC/201412 7

Vriend van Archeon worden! Ja: ik wil graag lid worden van de VVvA: Naam

Mevr./dhr.

Adres

postcode

Plaats Mailadres Aankruisen:

ik geef mij op als individueel lid



ik geef mij op voor een gezinslidmaatschap



ik geef mij op voor een jongeren lidmaatschap



ik geef mij op voor een bedrijfslidmaatschap





bij het lidmaatschap wil ik wel/geen gedrukte NoVA per post ontvangen (extra toeslag 10 euro)



Bij het lidmaatschap wil ik wel/geen extra korting van 50% op de toegangsprijzen van Archeon wat het hele jaar geldig is voor max. 4 personen. (extra toeslag 10 euro) De contributie bedraagt voor 2015: jongeren lidmaatschap 12,50 euro | 20 euro individueel lid 35 euro gezinslidmaatschap | 65 euro bedrijfslidmaatschap Deze bon graag mailen naar: [email protected] of per post naar Vereniging Vrienden van Archeon postbus 600, 2400AP Alphen a/d Rijn.

Colofon Redactieteam VVvA Ronald Bijl Annette Geerlings Wiel v.d. Mark Patricia Pol Giel de Reuver Joerie van Sister Monique Veldman Met bijdragen van Eveline Verhoeven Patricia Verbree Damy van der Waal Vormgeving Jan Loos www.janloos.nl Hoofdredactie Leo van Sister a.i. NoVA is het verenigingsblad van de VVvA en verschijnt meerdere malen per jaar. De volgende NoVA verschijnt in mei. Kopij (artikelen, brieven, foto’s) graag inzenden vóór 5 april 2015.

Verzending NoVA: Zoals op de ALV besproken en besloten gaat na 1 januari de NoVA enkel nog maar digitaal verstuurd worden naar de leden, tenzij u een lidmaatschap plus gedrukte NoVA (+ 10 euro) heeft afgesloten. Mocht u nog geen e-mailadres hebben doorgegeven, dan graag z.s.m. naar [email protected].

Marcus & Marbod

door Gillius

8