Focus op waarden in plaats van cijfers
Pleidooi voor waarden-
gedreven onderwijs
Dit kabinet laat er geen misverstand over bestaan: taal en rekenen op school is nodig om kinderen voor te bereiden op de arbeidsmarkt en Nederland zo op het wereldtoneel economisch te laten meedoen. Maar is er niet iets mis met het huidige onderwijssysteem als economie de onderwijsagenda bepaalt en de Cito-toets de stip op de horizon is? Het kan anders. En het moet ook anders! In dit artikel houden professionals vanuit verschillende hoeken een pleidooi voor waardengedreven onderwijs.
Petra Pronk is journalist en is gespecialiseerd in bedrijfsjournalistiek, positief management en onderwijs
14
JSW 6 februari 2012
T
aal en rekenen vormen belangrijke onderdelen van het basisonderwijs. En terecht. Geen leerkracht die dat zal bestrijden. Maar steeds meer leerkrachten hebben het gevoel dat de balans misschien iets te veel is doorgeslagen. Volgens Robin Alexander, hoogleraar onderwijskunde in Cambridge, is er ‘substantieel bewijs’ dat het Engelse en Amerikaanse beleid met zijn focus op taal en rekenen niet werkt. Het is teleurstellend, stelt Alexander, dat ‘een volwassen land als Nederland’ Engeland en de Verenigde Staten achterna zou willen gaan op dat foute spoor, terwijl beide landen juist hard nadenken over een andere koers. Ook in Nederland komen onderwijsdeskundigen in het geweer tegen de enorme nadruk op taal en rekenen. Zoals een geïnterviewde aangaf in Trouw op 22 augustus 2011: ‘Het onderwijs verschraalt erdoor en de manier waarop de inspectie de scholen erop afrekent, leidt af van waar het werkelijk om gaat: zorgen dat kinderen zich ontwikkelen.’ Uit wetenschappelijke hoek klinkt ook kritiek. Onderwijs is versmald tot teaching to the test: kinderen opleiden voor de Cito-toets. De toets bepaalt de inhoud van het onderwijs, in plaats van andersom. Monique Volman, hoogleraar onderwijskunde aan de Universi-
teit van Amsterdam, zegt in het eerder genoemde artikel: ‘Het draait op school om meer dan kennis. Het gaat ook om wat je met die kennis doet. Om zelfvertrouwen, verantwoordelijkheid, creativiteit. Een kind leert niet begrijpend lezen voor de toets, maar om de krant te kunnen lezen. Als je dat niet op waarde schat, krijg je een soort leeg leren, platgeslagen onderwijs’. Luc Stevens, emeritus-hoogleraar orthopedagogiek aan de Universiteit Utrecht en oprichter van het Nederlands Instituut voor onderwijs en opvoedingszaken (NIVOZ), een denktank voor nieuwe vormen van onderwijs, pleit al jaren voor een andere aanpak. ‘Het traditionele onderwijs stoomt kinderen klaar voor een eindscore in plaats van ze voor te bereiden op een constructieve deelname aan de samenleving. Daarmee zijn we heel ver afgeraakt van de oorspronkelijke bedoeling van onderwijs, namelijk: kinderen helpen het beste uit zichzelf te halen. De selectie op punten is een ramp voor het onderwijs. Ongeveer een kwart van de kinderen past niet binnen het systeem. Ze kunnen ofwel niet meekomen of het onderwijs is juist niet uitdagend genoeg. In beide gevallen haken ze af. Een systeem waarbij zo veel kinderen buiten de boot vallen, deugt niet.’
Leiderschap Afgezien van onderwijskundige redenen is er ook een maatschappelijke reden om serieus na te denken over nieuwe vormen van onderwijs: de kinderen van vandaag zijn de leiders van morgen, degenen die de wereld vorm moeten geven. En die wereld zal er volkomen anders uitzien dan de wereld die wij kennen. Tex Gunning, topman bij AkzoNobel en bekend om zijn vernieuwende ideeën over maatschappelijk verantwoord leiderschap, noemde in de NIVOZ-lezing van 2011 onderwijs een ‘cruciale factor voor het leiderschap van de toekomst’. Maar dan moet er wel iets gebeuren, want het onderwijs van vandaag leidt volgens Gunning op voor ‘de wereld van gisteren’: de wereld van ‘the American dream’ waarin een diploma een ticket was voor een baan en waarin sprake was van ongebreidelde groei. Een wereld die niet meer bestaat. Onze kinderen erven een wereld met enorme problemen. Problemen die volgens Gunning zijn terug te voeren op destructieve waarden. ‘De toekomst vraagt om leiders die een nieuwe cultuur kunnen bouwen. Een cultuur waarin waarden als respect, samenwerken en rechtvaardigheid hoog in het vaandel staan. Onderwijs speelt daarin een sleutelrol. Opvoeders zijn cultuurdragers. Zij brengen kinderen normen en waarden bij die hun gedrag en keuzes bepalen. Leerkrachten dragen dus een enorme verantwoordelijkheid. Als volwassen moeten wij het goede voorbeeld geven, maar de werkelijke quantum leap kunnen we alleen maken door onze kinderen anders op te voeden en te scholen. Het is cruciaal dat kinderen gesterkt worden in de waarden die nodig zijn in de wereld van morgen en dat ze op pad gestuurd worden met de juiste bagage.’ Hij hield daarom een vlammend pleidooi voor waardengedreven onderwijs. Universele waarden Een voorbeeld van een school die hier sinds drie jaar mee op weg is, is OBS Atlantis met het programma The Leader in Me. In dit programma staat leiderschap over jezelf centraal. De school won hiermee in 2011 de Publieksprijs van de Jos van Kemenade Award. De aanpak is gebaseerd op de management-
Foto: Atlantis
bestseller The 7 habits of highly effective people van Stephen Covey. Inzet: kinderen persoonlijk leiderschap bijbrengen en hun zelfkracht versterken. Wereldwijd zijn er zo’n 675 The Leader in Me-scholen. De 7 habits heten op school ‘de 7 gewoonten’ (zie kantlijn op pagina 16). Die gewoonten, gebaseerd op universele waarden, vormen het vertrekpunt van het onderwijs en zijn in alles aanwezig. Als teksten op de muur, ingetekend in een boom, in de vorm van een missiestatement, in de weekplanners die in elke klas aan de muur hangen en in gesprekken. Het is een manier van kijken, denken en doen, die de dagelijkse praktijk kleurt. De school combineert traditionele waarden met moderne onderwijsaspecten. Gewoonte 1 leert kinderen om keuzes te maken en
komen De 7 gewoonten ren op allerlei manie chool terug op basiss rbeeld Atlantis, bijvoo sie in de groepsmis van groep 7/8
JSW 6 februari 2012
15
De 7 gewoonten van The Leader in Me: 1. Wees proactief: ik denk, ik kies, ik doe en ik kijk terug. 2. Begin met het einde voor ogen: ik zie het in mijn hoofd en ik ga ervoor. 3. Belangrijke zaken eerst: ik houd mij aan mijn voornemens. 4. Denk in termen van win/ win: ik wil het beste voor jou en mij 5. Probeer eerst te begrijpen … dan begrepen te worden: ik en jij komen verder als we van elkaar weten wat we belangrijk vinden. 6. Werk synergistisch: omdat we verschillend zijn, kunnen we samen dingen die we apart niet kunnen. 7. Houd de zaag scherp: als ik goed voor mezelf zorg, ben ik tot veel in staat.
daar ook echt voor te gaan. Plannen van het eigen werk staat dus hoog op de agenda. Heel prettig, vindt Koen uit groep 8. ‘Ik ben blij dat we zelf ons werk leren indelen, want daar heb je plezier van als je gaat studeren.’ De kinderen leren spelenderwijs dat hun keuzes gevolgen hebben. Koens klasgenoot Nutan: ‘Sommige kinderen kiezen voor feesten, maar als je dat doet, heb je later een probleem omdat je werk niet af is.’ Een ander valt haar bij. ‘Op mijn vorige school had ik een hekel aan leren. Nu niet meer. Ik vind het fijn om zelf te bedenken wat ik ga doen en het in mijn eigen tempo te doen.’ Op de vraag of hij nooit in de verleiding komt om ‘niks’ te doen, kijkt hij enigszins meewarig. ‘Tuurlijk niet. Anders leer je toch niks!’ De leerkracht, juf Wendy, is enorm enthousiast over de aanpak. ‘Als kinderen de verantwoordelijkheid krijgen om hun eigen werk in te richten en te leren op de manier zoals zij dat willen, wordt leren leuk. Dan hoef je als leerkracht nergens meer achteraan te zitten omdat ze zélf hun verantwoordelijkheid nemen.’ En dat blijkt. Als de juf de klas verlaat, werken de kinderen rustig door. Niemand
gaat klieren. ‘Ze hebben er geen behoefte aan,’ zegt Wendy daar later over. ‘Ze leren niet omdat de juf het zegt, maar omdat ze zelf vinden dat het belangrijk is.’ Persoonlijke ontwikkeling Het programma The Leader in Me zet in op de persoonlijke ontwikkeling van kinderen. Goed in je vel zitten is namelijk de basis om goed met anderen om te kunnen gaan. En als je dat eenmaal kunt, ben je ook in staat om je taak in de buitenwereld te vervullen. Zo leren kinderen al vroeg nadenken over waar ze voor staan en welke waarden ze belangrijk vinden. Ze spreken erover in de klas en schrijven samen een missiestatement. Zo hangt bij meester Dennis in groep 6 het klassenstatement aan de muur: % Wij zeggen nee als er iets gebeurt wat wij niet leuk vinden. % Wij zijn eerlijk. % Wij lachen elke dag met elkaar. % Wij sluiten niemand buiten. Die waarden fungeren als ijkpunt voor de omgang met elkaar en in de onderlinge gesprekken vliegen ze geregeld over tafel. Foto: Wittering.nl
Op basisschool n Wittering.nl lere andig kinderen zelfst en op hun eigen chten manier; leerkra l de vervullen voora rol van coach 16
JSW 6 februari 2012
Daarnaast heeft elke leerling ook een PMS: een persoonlijk missiestatement. Van daaruit komen de kinderen bijna automatisch tot prestaties. ‘De focus op waarden levert kinderen af die beter voorbereid zijn op wat er op ze afkomt en om hun rol in de wereld te vervullen,’ zegt Wijbe Douma, directeur van de FranklinCovey Onderwijsgroep. ‘Als je kinderen in hun kracht zet, kunnen ze alles aan. Het worden doorzettertjes die een winnaarsmentaliteit combineren met oog voor anderen.’ Wittering.nl Een ander voorbeeld van waardengedreven onderwijs is basisschool Wittering. Deze school heeft weer een heel andere aanpak dan Atlantis. Bij Wittering staan vooral de waarden respect, vrijheid en verantwoordelijkheid hoog in het vaandel. Kinderen krijgen veel ruimte om zelf hun tijd in te delen en dingen in hun eigen tempo te leren op een manier die bij hen past. Niets is toevallig in de inrichting of de structuur. Alles draagt eraan bij om de kinderen binnen duidelijke kaders tot zelfsturing te brengen. De vrijheid bestaat dus bij de gratie van strakke kaders waarin ze aangezet worden tot verantwoordelijkheid. De leerstof wordt aangeboden als een verzameling van aan elkaar gerelateerde inzichten en wordt dus niet geordend volgens de traditionele vakindeling, maar volgens de probleemcontexten waarlangs het leven zich ontwikkelt. Hoewel de hele school uit één grote ruimte bestaat (geen deuren of klaslokalen) waarin iedereen vrij rond mag lopen, is het opvallend stil. Kinderen zitten geconcentreerd in een hoekje te werken en als ze het genoeg vinden bergen ze hun spulletjes keurig op en gaan ze verder met de volgende activiteit. Kinderen hebben geen eigen klas en leerkrachten dus ook niet. Wel zijn er teams van leerkrachten en specialisten die elk zo’n negentig (!) kinderen onder zich hebben. Dat is veel, maar de leerkrachten kunnen het prima aan, omdat de kinderen vanaf de kleuterleeftijd bepaalde normen en waarden meekrijgen waardoor ze heel zelfstandig kunnen werken. Leerkrachten vervullen hier vooral de rol van coach. Betere scores En wat levert die aanpak nu op aan ‘harde’ resultaten? ‘Heel veel,’ zegt Carla Luycx, al
Waardengedreven onderwijs Waardengedreven onderwijs vertrekt niet vanuit cijfers, maar vanuit waarden. De waarden waar de school voor staat, vormen het uitgangspunt van het handelen, het curriculum en de omgang met kinderen, ouders en leerkrachten. Dat is bijzonder, omdat het er in de praktijk vaak op neerkomt dat de pedagogische waarden van de leerkrachten moeten wijken voor de waarden van het huidige systeem: selectie en eindscores. Waardengedreven onderwijs kent veel verschijningsvormen, maar er zijn een paar basiselementen die vaak terugkomen: % De cultuur in school biedt een soort ‘moreel kompas’; alle handelen is moreel handelen. % Er wordt uitgegaan van de intrinsieke motivatie, het talent en de ambitie van de leerling. % Het materiaal is afgestemd op meervoudige intelligentie zodat elk kind op zijn eigen manier kan leren. % Leerkracht en leerling zijn ‘partners’ in leren (leerkracht vervult de rol van coach). % Onderwijs en opvoeding zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. % Het onderwijs daagt uit tot zelfkennis, zelfsturing en verantwoordelijkheid. % Zingeving is een belangrijk sleutelwoord.
ruim vijfentwintig jaar werkzaam in het onderwijs en sinds 2003 directeur, waarvan de laatste vier jaar op OBS Atlantis. De cijfers geven haar gelijk: wereldwijd rapporteren scholen die werken vanuit waarden, dezelfde resultaten: betere scores op gedrag, sfeer, zelfstandigheid, werkplezier én prestaties, zowel bij kinderen als leerkrachten. Pesten en ADHD komen op dergelijke scholen praktisch niet voor, doordat kinderen worden aangesproken op hun talenten in plaats van hun beperkingen, ze veel bewegingsruimte krijgen en zelf kunnen kiezen voor leervormen die hen het beste liggen. ‘Als kinderen in hun kracht gezet worden, hebben ze geen enkele behoefte om dwars te liggen,’ stelt Luycx. ‘Als je kinderen verantwoordelijkheid geeft, némen ze die ook.’ En dat vertaalt zich ook in een betere opbrengst. ‘Wij koersen niet op cijfers, maar sinds we met de zeven gewoonten werken, zijn de cijfers voor taal en rekenen wel omhoog geschoten. Het is mooi om te zien hoe kinderen erdoor groeien en hoe alle betrokkenen er plezier en energie van krijgen. Ik wou dat ik dit twintig jaar eerder had ontdekt, dan was mijn werk een stuk makkelijker geweest.’ O
JSW 6 februari 2012
17
