In de a r c h i t e c t u u r b e s t a a t e e n l a n g e t r a d i t i e v a n e x p e r i m e n t e n w a a r i n de grenzen v a n het v a k g e b i e d v e r k e n d worden. In de jaren zestig is s p r a k e v a n e e n s t o r t v l o e d v a n d e r g e l i j k e , uiterst f a s c i n e r e n d e experim e n t e n en w e k u n n e n ons a f v r a g e n of hun b e t e k e n i s verder g a a n de w e l g e p l a a t s t e grap w a a r wi j ze v a a k v o o r a a n z i e n . O n d e r m i j n e n ze de f o n d a m e n t e n v a n de a r c h i t e c t u u r ? O f b l a z e n w e d a n deze proefballonnen t é v e e l op, k e n n e n w e d a n w e l l i c h t e e n te g r o te b e t e k e n i s a a n deze e x p e r i m e n t e n toe? O m deze v l a g e n t e k u n n e n b e a n t w o o r d e n is het b e l a n g r i j k o m het a r c h i t e c t o n i s c h e g e h a l t e v a n d e experim e n t e n te bepalen. Alleen dan kunnen we op e e n z i n v o l l e wijze over hun b e t e k e n i s voor het v a k g e b i e d s p r e k e n. H e t is nie t v e r w o n d e r l i j k dat de m e e s t f a s c i n e r e n d e e x p e r i m e n t e n die zijn, die v a n u i t en nog net binnen het v a k g e b i e d zelf o d e r n o m e n worden; de o n d e r z o e k i n g e n waarin de contouren v a n e e n n i e u w e a r c h i t e c t u u r gezocht worden.
Houses of the Future
In dit a r t i k e l zullen w e e e n a a n t a l e x p e r i m e n t e n b e s c h o u w e n die op het fundamentele architectonische fenomeen 'wonen' betrekking hebben. We beginnen m e t e e n v r o e g e x p e r i m e n t : het H o u s e of t h e Future van A l i s o n en P e t e r S m i t h s o n . H e t is e e n e x p e r i m e n t , d a t e e n s t e r k e spin-off h e e f t g e h a d , z o w e l binnen het o e u v r e v a n de S m i t h s o n s als d a a r b u i t e n . W a t dit l a a t s t e b e t r e f t l a a t het w e r k v a n de Archigram-groep een interessante reeks f o l l o w - u p - e x p e r i m e n t e n zien. Door deze Archigram-projecten te confronteren m e t e e n aantal w e r k e n v a n de S m i t h s o n s , krijgen w e e e n b e e l d v a n de m a n i e r w a a r o p er in de j a r e n v i j f t i g en zestig over de a r c h i t e c t o n i s c h e ( o n ) m o g e l i j k h e i d v a n het huis van de t o e k o m s t g e d a c h t w e r d .
Jurjen Zeinstra
Alison
en Peter Smithson,
House of the Future,
axonometrie
H o u s e of t h e F u t u r e / 1 9 5 6 In 1956 ontwerpen Peter en A l i s o n S m i t h s o n het House of the Future, dat tentoongestel d wordt op de Daily Mail Ideal Home Exhibition in datzelfde jaar. ' Het huis is een enigszins vermomde variant van de m o d e r n i s t i s c h e patiowoning, ontworpe n voor een stedelijke situatie. Peter S m i t h s o n tekent het principe van deze w o n i n g en haar relatie tot de context in een van de P r i v a t e - A i r - d i a g r a m m e n uit 1955/1956. Hierin is te zien hoe de patio het centrale, meest intieme deel van de w o n i n g vormt en elke woning een 'vertical t u b e of unbreathed private air' geeft, waardoor een zeer d i c h te schakeling van woningen in een grid-structuur mogelijk wordt. Het House of the Future beslaat een rechthoekig grondvlak van 9 bij 15 meter. Op dit grondvlak zijn rond een onregelmatig gevormde patio verschillende vertrekken gelegen, leder vertrek heeft een eigen karakteristieke vorm en afmeting, maar vormt eveneens een onlosmakelijk deel van een continue ruimte. Deze continuïteit wordt bepaald door de alomvattende bekleding van de woning: een honingkleurige kunststof huid, die zich uitstrekt over alle wanden, vloeren en plafonds. T u s s e n de vertrekken en de patio bevindt zich een geheel transparante pui waardoor de vertrekken sterk op elkaar en op de patio betrokken worden. Voor de ruimtelijke begrenzingen worden twee verschillende elementen gebruikt: de holle muur en het holle object. De holle muur bestaat uit een dubbele schaal met een zodanige diepte, dat hier ruimte voor apparatuur, sanitair en o p s l a g in opgenomen kan worden. Dit element komt drie maal voor in het House of the Future. A l l e r e e r s t bij de entree, waar de bezoeker vrij letterlijk door beide schalen 'breekt' en de diepte van de muur ervaart voordat hij de woning betreedt. Vervolgens bij de keuken, waar de vorm van de muur bepaald wordt door de standaardapparatuur, die door de muur opgenomen en aan het zicht onttrokken wordt: deze muur vormt een van de weinige grote rechthoekige elementen in de woning. Huishoudelijke apparatuur neemt in het o n t w e rp een belangrijke plaats in, en vooral de wijze waarop de apparaten in de wanden opgenomen zijn verdient aandacht. De laatste holle muur treffen we aan bij het 'boudoir', waar al hetgeen met de verzorging en kleding van de bewoner te maken heeft in de muur opgenomen wordt. De drie beschreven muren hebben gemeen dat ze een zeer uitgewerkte drager voor apparatuur en o p s l a g r u i m t e vormen en daarnaast bepalend zijn voor de ruimtelijke s t r u c t u u r van de woning . Een aantal voorzieningen, zoals kast en douchecabine, is als losse objecten in de woning geplaatst. Het House of the Future kan gezien worden als een pogin g om de voorzieningen, die geleverd worden door een d i v e r s i t e i t aan apparatuur, volledig te versmelten met de
a r c h i t e c t u u r . De apparatuur, en hier moeten ook bergruimte en sanitair onder verstaan worden, krijgt binnen de w o n i n g een specifieke plaats en vorm. Deze plaats is bij de losse objecten sterk gerelateerd aan de patio. Zo staat de kast bij de ingang als een massief element half in de patio; een deel van het kookeiland bij de keuken steekt door de t r a n s p a r a n t e wand; het bad, dat als een uitsparing in de vloer opgenomen is, dringt eveneens door in het groen van de binnentuin; en t e n s l o t t e wordt de waszuil bij het boudoir herhaald in het regenwaterbassin. A l l e handelingen die de bewoner met betrekking tot deze voorzieningen verricht, krijgen zo een bijna theatrale betekenis met betrekking tot de patio. Dit wordt versterkt door de radicale openheid van de vertrekken naar deze middenruimte en door de gordijnen. De objecten hebben weliswaar een autonome vorm, die sterk met hun specifieke f u n c t i e samenhangt, maar worden door de alles verbindende bekleding weer nauw met elkaar verbonden. Materiaal speelt een essentiële rol in dit huis: het is volledig o p g e b o u w d uit met glasfiber versterkte honingkleurige kunststof panelen, waarin zaken als v e r w a r m i n g en verlichting volledig geïntegreerd zijn. De panelen bestaan uit schaalelementen, die steeds op een zelfde wijze aaneengeschakeld zijn door een donkerkleurig verbindingsprofiel, dat een sterk grafische werking heeft. Mede hierdoor is de associatie met de c a r r o s s e r i e van een automobiel voor de hand liggend. In de t r a n s p a r a n t e wand naar de patio is bewust afgezien van dergelijke verbindingsprofielen; zelfs stijlen en regels ontbreken hier. De w a n d is o p g e b o u w d uit verlijmde perspex panelen, die aan boven- en onderzijde bevestigd zijn. Kunststof of 'plastic', bij uitstek het materiaal van de jaren zestig, heeft altijd sterke associaties met de v o o r u i t g a n g opgeroepen. Het merkwaardige van het materiaal is de intrinsieke beeld- en vormloosheid: juist omdat kunststof in iedere vorm gegoten kan worden en iedere v e r s c h i j n i n g s v o r m kan aannemen of suggereren. Wanneer dit materiaal in de jaren v i j f t i g en zestig op een bewuste manier binnen de a r c h i t e c t u u r en het industriële o n t w e r p wordt toegepast, krijgt het een eigen beeld- en vormentaal aangemeten: welomlijnde vormen, afgeronde hoeken, een glimmend oppervlak en felle, primaire kleuren. Het materiaal bezit door zijn kunstmatig e oorsprong een potentiële grenzeloosheid, die vaak demonstratief in het o n t w e r p tot uitdrukking gebracht wordt. Een sprekend voorbeeld hiervan zijn de stedenkoepels die Buckminster Fuller in de jaren zestig ontwerpt. 1 Bij de b e s c h r i j v i n g van d i t werk is g e b r u i k g e m a a k t van de v o l g e n d e werken : J e r e m y B a k e r (red. ), ' A S m i t h s o n s File', Arena, f e b r u a r i 1966, pp. 177-218; A l i s o n en Peter S m i t h s o n , ' T h e S h i f t ' , Architectural Monographs 7, L o n d e n 1982.
Plattegrond
1. entree
2. toilet
3. woonruimte
4. keuken
5. badruimte
6. boudoir
7.
slaapkamer
Doorsnede
XX
Doorsnede
YY
Doorsnede
ZZ
Doorsnede
PP
Maar ook in het H o u se of the Future zien we deze grenzeloosheid t e r u g . Hier w o r d t de plas tiek tot in het a b s u r d e d o o r g e v o e r d , w a a r d o o r de indruk gewekt w o r d t dat het materiaa l alom en a l l e s b e p a l e nd wordt: de bewoner bevindt zich in het materiaal. H e t lijkt of de vertrekken u i t s p a r i n g e n zijn in een enorme p l a s t ic massa, als de gaten in een Emmenthaler kaas. H e t paradoxale is e c h t e r dat het materiaal zelf in feite tot een schil, een a b s o l u u t m i n i m u m gereduceerd wordt. In de jaren v i j f t i g neemt kunststo f de rol over die b e t o n in de jaren t w i n t i g kreeg t o e b e d e e l d: een materiaal met o n g e k e n d e p l a s t i s c h e potenties die door de karakteristiek e v o r m l o o s h e i d van het materiaal o p g e r o e p e n werden. Maar waar beton nog g e b u kt g i n g onder het hoge eigen gewicht , daar c o m b i n e e r t kunststo f de p l a s t i c i t e i t van beton met een ongekende lichtheid, w a a r d o o r ook voor b o u w w e r k e n de zo l a n g v e r w a c h t e o n t w o r s t e l i n g aan de z w a a r t e k r a c h t mogelijk lijkt te worden. De t r a d i t i o n e l e en vanzelfsprekende relatie t u s s e n g e w i c h t en volume w o r d t door k u n s t s t o f f e n volledig o n t w r i c h t en d a a r m e e lijken in d i t n i e u w e materiaal de wilde, e x p r e s s i o n i s t i s c h e f a n t a s i e ë n uit de jaren t w i n t i g werkelijkhei d te kunnen worden. T o c h is er een opvallen d v e r s c h i l t u s s e n deze f a n t a s i e ë n en het H o u se of the Future. In het H o u se of the Future gaan w a n d e n , vloer, plafond en m e u b i l a i r op in een r u i m t e - c o n t i nuüm, w a a r i n de s p a n n i n g t u s s e n materie en zwaartekracht, zoals die vaak in c o n s t r u c t i v i s t i s c h e experimenten verbeeld w o r d t , geheel verdwenen is: ' e v e r y t h i n g f l o w s ' . De s c h i j n b a a r willekeurige r u i m t e v o r m e n en de grillige w a n d o p e n i n g e n t u s s e n de ruimtes versterken de illusie van v i s c o s i t e i t en letterlijke f l e x i b i l i t e i t . De S m i t h s o n s leggen sterk de nadruk op het materiaal en de t a c t i e l e k w a l i t e i t e n en refereren in dat o p z i c h t aan het M a i s o n aux M a t h e s van Le C o r b u s i e r uit 1935.2 Deze referentie lijkt op het eerste g e z i c ht tamelijk vergezocht . He t M a i s o n aux M a t h e s is een eenvoudig huis, met een h o u t e n - b a l k e n c o n s t r u c t i e en zware breukstenen w a n d e n : een van de m i n d e r bekende villa's van Le C o r b u s i e r waar het materiaal z i c h t b a a r is en een eigen taal spreekt. De S m i t h s o n s wijzen op de b r e u k s t e e n w a n d e n , w a a r v a n de m a t e r i a l i t e i t l e t t e r l i j k door het hele huis voelbaar is en die aldus een t a c t i e l e c o n t i nuïteit veroorzaken. Een zelfde c o n t i n u ï t e i t willen zij bij het H o u se of the Future realiseren. Daarnaast zijn de S m i t h s o n s ook op zoek naar een andere stijl, een andere taal, 3 die a a n s l u i t bij een wereld buiten de a r c h i t e c t u u r : de m a s s a c u l t u u r .
A l i s o n en Peter S m i t h s o n , a.w., p. 44. 3 ' W e put p h o t o g r a p h s of t h e H o u s e of t h e Future - as evidence of a n o t h e r l a n g u a g e - on t h e w a l l s of a s p a r e room', m e r kt A l i s o n S m i t h s o n op over het C I A M c o n g r e s t e D u b r o v n i k in 1956. Zie: A l i s o n S m i t h s o n (red.), Team 10 Meetings 1953-1984, D e l f t , 1991.
Keuken
Woonkamer
Entree
Overzicht
van de patio
Bread House,
1957,
Private Air Diagram,
plattegronden
1955/1956
De S m i t h s o n s maken in de jaren v i j f t i g deel uit van de I n d e p e n d e n t Group, een gezelschap, v o o r t g e k o m e n uit het I n s t i t u t e of C o n t e m p o r a r y A r t , dat zich b e z i g h o u d t met de effecten van t e c h n o l o g i e en m a s s a m e d i a op de kunsten. Leden van deze g r o e p w a r e n onder anderen de k u n s t e n a a r s Richard H a m i l t o n , Nigel H e n d e r s o n en Eduardo Paolozzi, die als de p i o n i e r s van de p o p - a r t gezien kunnen worden. D a a r n a a s t maakten ook de t h e o r e t i c i / c r i t i c i A l a n C o l q u h o u n , Reyner B a n h a m , Lawrence A l l o w a y en J o h n McHale deel uit van deze groep. A l l o w a y o m s c h r i j f t het karakter van de I n d e p e n d e n t G r o u p als volgt: ' W e d i s c o v e r e d t h a t we had in c o m m o n a v e r n a c u l a r c u l t u r e t h a t p e r s i s t e d beyond any s p e c i a l i n t e r e s t of skills in art, a r c h i t e c t u r e , d e s i g n or a r t c r i t i c i s m t h a t any of us m i g h t p o s s e s s . T h e area of c o n t a c t w a s m a s s - p r o d u c e d urban c u l t u r e : movies, a d v e r t i s e m e n t , scienc e f i c t i o n , pop music. W e felt none of t h e d i s l i k e of c o m m e r c i a l c u l t u r e s t a n d a r d a m o n g most i n t e l l e c t u a l s . ' 4
Patio en paviljoen,
This is Tomorrow
Exhibition,
1956
V o o r de S m i t h s o n s is vooral de reclame i n t e r e s s a n t . In het a r t i k e l ' B u t Today We C o l l e c t A d s ' 5 c o n s t a t e r e n zij een g r o e i e n d e invloed van de reclame op de n o r m e n en a s p i r a t i e s van de g e b r u i k e r van a r c h i t e c t u u r ; een invloed die zij o v e r g e n o m e n h e e f t van de social e h e r v o r m e r s en de politici. Een en ander is t e r u g te vinden in de wijze w a a r o p een g r o ot deel van de w o n i n g (keuken, badkamer, garage ) g e d o m i n e e r d w o r d t door de m a s s a p r o d u k t e n van de industrie, zonder dat de a r c h i t e c t hier nog enige invloed op heeft. De S m i t h s o n s c o n s t a t e r e n de groeiende rol van de m a s s a c u l t u u r en de betekeni s
£
| «
die deze d r a a g t voor de a r c h i t e c t u u r , en het H o u s e of the Future kan zeker in d i t licht
£ ®
b e s c h o u w d w o r d e n . Maar het laten opgaan, v e r d w i j n e n van de a r c h i t e c t u u r in diezelfde m a s s a c u l t u u r , zoals Reyner B a n h a m en de A r c h i g r a m - g r o e p voorstaan, is door de S m i t h s o n s n i m m e r gewenst. Zij hebben v o o r t d u rend een a m b i v a l e n t e h o u d i n g ten o p z i c h t e van de p o p - a r t - b e w e g i n g ingenomen , j u i s t o m d a t zij zich t o c h t e l k e n s met wezenlijk a c h i t e c t o n i s c h e b e g r i p p e n als materiaal, de s t e d e b o u w k u n d i g e g r o e p e r i n g en het zoeken naar een s t i j l hebben beziggehouden. ' B u t T o d a y We C o l l e c t A d s ' v e r s c h i j n t evenals het H o u se of the Future in 1956. In datzelfde jaar maakt het a r c h i t e c t e n p a a r e c h t e r ook een paviljoen dat een a b s o l u t e t e g e n p o o l van het H o u se of t h e Future lijkt. H et is te zien op de ' T h i s is T o m o r r o w ' - t e n t o o n s t e l l i n g in de W h i t e c h a p e l Gallery te Londen. Hier w o r d t een aantal k u n s t w e r k e n g e t o o n d die zowel qua i n h o u d als qua p r e s e n t a t i e als de eerste popa r t - w e r k e n gezien w o r d e n . T e m i d d e n van het p o p - a r t - b e e l d e n b o m b a r d e m e n t w o r d t door de
ï J „ | ® g =
4 G e c i t e e r d in: C h a r l e s Jencks, Modern Architecture, O x f o r d , 1973. 5 J e r e m y B a k e r , a.w., p. 194.
Movements
in
N
S ~ [C <
1. 2.
slaapkamers badcabine
3.
kookcabine
4.
meubelopslagcabine
5. onderhoudscabine 6. boudoir voor de vrouw 7. boudoir voor de man
Strip Appliance
House,
1958,
Strip Appliance
House in
plattegrond
strokenbouw
Snowball Appliance House, 1958, plattegrond 1. slaapkamers 2. badkamer 3. kookcabine 4. opslagcabine
5. onderhoudscabine
6.
boudoir
S m i t h s o n s een patio omheind, waarbinnen zij een primitief hutje situeren. Paolozzi en Henderson plaatsen in, op en rond d i t bouwsel een aantal 'objets trouvés', waardoor het project van de S m i t h s o n s een f r a g m e n t van een krottenwijk lijkt, omgeven door opzichtig e billboards. De S m i t h s o n s tonen hier 'the fundamental necessities of the human habitat', zoals ze het zelf in de c a t a l o g u s bij de tentoonstelling noemen: 'The first necessity is for a piece of the world, the patio; the second necessity is for an enclosed space, the pavillion.' 6 Ondanks de bewust provocerende verschillen vertoont het House of the Future wat deze noodzaken betreft een duidelijke overeenkomst met het Whitechapel-paviljoen. Ook in het House of the Future wordt een 'piece of the world', een patio, omsloten en wordt de ruimte 'furnished w i t h symbols for all human needs'. Deze symbolen zijn nu geen 'objets trouvés', maar apparaten. A p p l i a n c e Houses/1957-1958 Het House of the Future is geen stap in een rechtlijnige ontwikkelin g binnen het werk van de S m i t h s o n s , maar een experiment met een materiaal en een onderzoek naar de invloed van meubilair en huishoudelijke apparatuur op de a r c h i t e c t u u r van de woning. Dit onderzoek wordt voortgezet in de A p p l i a n c e Houses. Het Bread House uit november 1957, gepresenteerd als A p p l i a n c e House I, is een vrij platte t o e p a s s i n g van de 'taal' van het House of the Future op een traditioneel w o o n h u i s met woonruimte op de begane grond en twee slaapverdiepingen. In het Snowball A p p l i a n c e House worden niet alleen de taal maar ook het archit e c t o n i s c h e type van het House of the Future bewerkt: de patio beheerst het ringvormige huis volledig. 7 De vertrekken, die eerst nog door de holle muren en objecten afgeschermd werden, zijn nu opgeofferd aan een continue leefruimte en alleen nog met schermen van elkaar af te scheiden. Het interieur wordt bepaald door de cabines, waar de huishoudelijke apparatuur geconcentreerd is: de kleed-, kook-, was- en opslagcabine. De cabines onttrekken de apparatuur aan het zicht en laten haar bewust geen deel uitmaken van het interieur, aangezien de apparatuur sterk aan mode en snelle veroudering onderhevig is. De schaalwanden van deze cabines zijn de vaste constructieve elementen in de woning en vormen in het interieur de minimale rudimenten om de a r c h i t e c t o n i s c h e hoofdvorm te herkennen. Op deze wijze formuleren de S m i t h s o n s een antwoord, ze noemen het zelf een hypothese, op het uiteenvallen van het 6 A l i s o n en P e t e r S m i t h s o n , a.w., p. 32. 7 H e t S n o w b a l l A p p l i a n c e H o u s e en het S t r i p A p p l i a n c e H o u s e zijn o n d e r a n d e r e b e s c h r e v e n in: A l i s o n Smithson, 'The A p p l i a n ce House', Architectural Design, april 1958, p. 177.
v> < Ontwerp
voor een buitenhuis,
Kent, 1959 (niet
uitgevoerd)
O
t o e k o m s t i g e w o o n h u i s , iets dat zij ook bij het House of the Future s i g n a l e e r d e n : ' T h e H o u s e of the Future d e m o n s t r a t e d t h e a r c h i t e c t u r a l c o n s e q u e n c e s of, a m o n g s t other t h i n g s , the d i s i n t e g r a t i o n of t h e kitchen by mean s of mobile a p p l i a n c e s and p r e - p a c k a g e d f o o d etc.' 8 H e t S n o w b a l l A p p l i a n c e H o u s e is door zijn ringvorm moeilijk in grotere a a n t a l l e n te groeperen; een a s p e c t dat j u i s t in het werk van de S m i t h s o n s v o o r t d u r e n d een c r u c i a l e rol speelt. H e t S t r i p A p p l i a n c e H o u s e p r o b e e r t aan d i t manco te voldoen. He t gaat uit van een eenvoudig r e c h t h o e k i g pre-fab w o n i n g b o u w s y s t e e m , w a a r m e e s t r o k e n b o u w g e r e a l i s e e r d kan worden. In de w o n i n g vinden we de c a b i n e s als strik t r e c h t h o e k i g e elementen t e r u g . T e zamen met de zeer g e p r o n o n c e e r d e mannelijke en v r o u w e l i j k e ' b o u d o i r s ' o r g a n i s e r e n zij de p l a t t e g r o n d van de woning. In 1959 passen de S m i t h s o n s het A p p l i a n c e H o u s e - c o n c e p t toe bij een o n t w e r p voor een b u i t e n h u i s j e in Kent. O n t d a a n van de laatste r e m i n i s c e n t i e s aan de o r g a n i s c h e v o r m e n t a al van het H o u se of t h e Future zien we hier het S t r i p A p p l i a n c e H o u s e t e r u g . De c a b i n e s zijn z o d a n i g los in de ruimte g e p l a a t s t dat ze de vertrekken afscheiden ; ook letterlijk, door de s c h u i f w a n d e n die in de c a b i n e s o p g e n o m e n zijn. Bovenlichten a c c e n t u e r en de c a b i n e s in het exterieur en zorgen er tevens voor dat deze elementen ook in het interieur meer w o r d e n dan kasten met a p p a r a t u u r . De A p p l i a n c e H o u s e s c o n c e n t r e r en zich op de a r c h i t e c t o n i s c h e b e t e k e n i s van de t o e n a m e van h u i s h o u d e l i j k e a p p a r a t u u r in de w o n i n g . In 'The f u t u r e of f u r n i t u r e ' 9 pleit A l i s o n S m i t h s o n voor een n i e u w e b e n a d e r i n g van de a p p a r a t u u r in de w o n i n g , w a a r b i j de leefruimte niet langer w e r k r u i m t e voor de h u i s h o u d e l i j k e apparaten is. Door de a f n a m e van de a f m e t i n g e n en het g e w i c h t van deze a p p a r a t en w o r d t het mogelijk ze over het huis te verspreiden. D i t m a a k t een ander r u i m t e c o n c e p t mogelijk: de afzonderlijk e vertrekken maken p l a a t s voor een c o n t i n u e ruimte. A l i s o n S m i t h s o n maakt een vergelijking t u s s e n het J a p a n s e w o o n h u i s , waar de b e r g k a s ten zich van de ruimte afkeren, en aldus een c o n t i n u ï t e i t bewerkstelligen, en het w e s t e r s e w o o n h u i s , waar de m e u b e l s en a p p a r a t en a l t i j d naar de ruimte t o e g e k e e r d w o r d e n. Hier verliest de a r c h i t e c t de c o n t r o l e over het interieur en is hij overgeleverd aan de modegrillen van de i n d u s t r i a l d e s i g n e r. A l i s o n S m i t h s o n ziet een a r c h i t e c t o n i s c h e o p l o s s i n g voor d i t probleem in de 'cubicles', de c a b i n e s van de A p p l i a n c e Houses. ' I n s i d e the cubicle, under c o n t r o l , the c h a n g i n g world of high p r e s s u r e a d v e r t i s i n g , styling, etc., plugs in.' 10 H i e r m e e komt duidelijk 8 J e r e m y Baker, a.w., p. 197. Architectural 10
Design,
april 1958, pp. 174-178.
Jeremy B a k e r , a.w., p. 178.
David Greene, Spray Plastic
House,
1962
Artikel
in Archigram
4
Warren Chalk, Plug-in
Stapelwijze
Aaneenschakeling
capsules
Componenten van een 1. vloerelement 2. rolscherm 3. bedelement 4. audiovisuele 5. 6.
capsule
component
binnenwand plafondelement
Capsule Home,
1964
1. leidingkoker 2. badkamer 3. pneumatische 4. schakelbare
lift voorzieningenwand
Toren met Capsule
Homes
de a r c h i t e c t o n i s c he benadering van de S m i t h s o n s naar voren: alhoewel zij zich terdege bewust zijn van de toenemende rol van de wegwerpprodukten en de veranderbare elementen in een woning, trachten zij een a r c h i t e c t o n i s c h e benadering te ontwikkelen, waarmee een en ander onder controle moet geraken om de ruimte, als een essentieel element van de w o n i n g , te bewaren en te versterken. Spray Plastic H o u s e / • a v i d Greene/1962 In het werk van de A r c h i g r a m - g r o e p is de w o n i n g van de toekomst een experiment, waaraan voortdurend verder gewerkt wordt. 11 Het House of the Future van de S m i t h s o n s vormt een van de inspiratiebronne n voor dit experiment, w a a r v a n we enkele stadia zullen beschrij ven. De preoccupati e met het materiaal kunststof en de verwoede pogingen om daar een geëigende uitdrukking, 'taal', aan te geven vinden we terug bij het Spray Plastic House van David Greene uit 1962. In de drie tekeningetjes waarin het ontstaan van dit huis geïllustreerd wordt, kunnen we een vooraankondiging zien van w a t er met de woning gaat gebeuren in een reeks A r c h i g r a m - p l a n n e n . In de eerste fase wordt het huis 'uitgegraven' in een rechthoekig blok kunststof schuim, zoals een hol uitgegraven in de aarde. In dit massieve lichaam zijn de ruimtes als organen aaneengeschakeld, compleet met twee 'lichaamsopeningen en een hart waar de installaties en de v e r w a r m i n g gevoed worden. In de tweede fase valt het omhullende lichaam uiteen, opdat er in de derde fase nog s l e c h t s de gematerialiseerde contour van de verschillende ruimtes, de 'organen' rest. Het ruimte-omhullende materiaal heeft letterlijk zijn massa verloren en wordt een huid, een 'skin'. Hiermee is een voortdurend terugkerend thema in de A r c h i g r a m - p l a n n e n kernachtig gedemonstreerd. Of, zoals David Greene in het eerste nummer van Archigram schrijft: 'You can blow up a balloon - any size / You can mould plastic - any shape.' Plug-in Capsule H o m e / Warren C h a l k / 1 9 6 4 In het derde Archigram-nummer wordt een ander belangrijk thema in dit verband voor de eerste maal centraal gesteld: 'Expendability; t o w a r d s a throwaway architecture' . Er verschijnen collages waarin domes, de Dymaxion Car en de prefab badkamer van Buckminster Fuller en verschillende containerwoningen te zamen met verpakkingsmaterialen en wegwerpartikele n afgebeeld worden als serieuze en gerealiseerde pogingen om objecten of gebouwe n met een 11 V o o r de b e s c h r i j v i n g e n van het w e r k van Archigram is g e b r u i k g e m a a k t van P e t e r C o o k (red.), Archigram, B a s e l , 1991 ( h e r u i t g a v e van de o o r s p r o n k e l i j k e u i t g a v e u i t 1972).
gj
b e p e r k t e levensduur te o n t w e r p e n . In het nummer w o r d t kritiek geleverd op de v e r s c h i j n i n g s v o r m van een g r o ot aanta l van deze prefab objecten, zoals c a r a v a n s , b u n g a l o w s en t u i n h u i s j e s , o m d a t deze hun industriële o o r s p r o n g verbergen a c h t e r een t r a d i t i o n e e l a r c h i t e c t o n i s c h uiterlijk. Archigram propageert daarentegen een v e r s c h i j n i n g s v o r m die refereert aan de p o p u l a i r e w e g w e r p a r t i k e l e n , In het Plug-in C a p s u l e Home w o r d t een en ander u i t g e w e r k t . Dit o n t w e r p is een van de r e s u l t a t e n van een experimenteel project dat door de leden van A r c h i g r a m in o p d r a c h t van de Taylor W o o d r o w D e s i g n G r o u p w e r d u i t g e v o e r d . U i t g a n g s p u n t w a s een prefab w o n i n g die in een torenvormige drager-structuur opgenomen m o e s t kunnen worden. H e t C a p s u l e Home is een schakelbare eenheid, o p g e b o u w d uit een aantal industrieel v e r v a a r d i g d e en v e r w i s s e l b a re onderdelen, als vloer-, p l a f o n d - en w a n d elementen. H e t Capsule Home brengt het huis t e r u g tot het t y p i s c h moderne E x i s t e n z m i n i m u m; een cel die met andere cellen g e s c h a k e l d w o r d t in een grotere s t r u c t u u r . Deze e e n d u i d i g e s c h a k e l b a a r h e i d bepaalt hier n a u w k e u r i g de vorm van de Capsule. In het interieur vinden w e de 'organen ' van het Spray Plastic H o u s e t e r u g , maar dan g e t r a n s f o r m e e r d t ot a p p a r a t en en objecten die d i c h t opeen g e p a k t zijn en vaak afgedekt en aan het z i c h t o n t t r o k k e n door bedieningspanelen. H e t P l u g - i n - C a p s u l e - p r o j e c t v e r t o o n t een opvallend e o v e r e e n k o m s t met het a f s t u d e e r p r o j e c t van G e o r g i K r u t i k o v uit 1928.12 Daar zijn de c a p s u l e s nog verder g e m i n i m a l i seerd tot e l e g a n t e d r u p p e l v o r m i g e r u i m t e c a b i nes, w a a r i n nog s l e c h t s plaats is voor een ligstoel. Ook hier kunnen de c a p s u l e s als blaadjes van een bloem a a n e e n g e s c h a k e l d w o r d e n . Zelfs de beeldreferenties, die K r u t i k o v in de vorm van een c o l l a ge bij de p r e s e n t a t i e van zijn project voegt, komen overeen met hetgeen Archigram laat zien: ook hier d u i k e n de c a r a v a n s , zeppelins en d r u p p e l v o r m i g e v o e r t u i gen al op.
David Greene, Living Pod, 1965, plattegrond,
12 S.O. C h a n - M a g o m e d o w , Pioniere der Sowjetischen Architektur, D r e s d e n , 1983, pp. 284, 307-308, 333.
Maquette
van het
interieur
geve!
Collage
met (van boven naar beneden):
doorsnede,
kookstation,
maquette,
werkstation,
plattegrond
j»
Living P o d / D a v i d G r e e n e / 1 9 6 5 Na de Plug-in Capsules en de daarop gelijkende Gasket Homes uit 1965 vormen de Living Pods een verdere ontwikkelin g van de derde f a s e van het Spray Plastic House. In veel soortgelijke plannen uit deze tijd zien we hoe er voortdurend een tweedeling in de w o n i n g aangebracht wordt: aan de ene kant de verblijfsruimte, ontdaan van de traditionele opdeling in door voorzieningen noodzakelijk geworden vertrekken; aan de andere kant het service-deel waar we de hoogwaardige t e c h n o l o g i s c h e apparatuur terugvinden. Ook bij de Living Pod zien we dit overduidelijk terug: de 'pod', de cocon, is datgene waarin de bewoner verblijft terwijl alle benodigde apparaten en leidingen als zelfstandige onderdelen op en aan de cocon zijn bevestigd. Het uiterlijk van de Living Pod refereert aan de populaire beeldtaal van de ruimtevaart en het diepzeeonderzoek.' 3 In het interieur valt dezelfde tweedeling weer terug te vinden: zowel o r g a n i s c h gevormde opblaasbanken en een opblaasbaar kamerscherm, als een aantal zeer geavanceerde robots, die zich als kook- en werkstation s door de woning kunnen bewegen. De robots zijn wat dit betreft een uitwerking van het verrijdbare kookmeubel in het House of the Future. De vertrekken waar voorzieningen een belangrijke rol spelen, zoals keuken en badkamer, worden hiermee overbodig: de apparatuur voor deze voorzieningen krijgt een alles dominerende rol in het interieur. W a s de Plug-in Capsule nog duidelijk ondergeschikt aan een megastructuur, de Plug-in City, de Living Pod is duidelijk een anti-stedelijk, nomadisch object en refereert veeleer aan die andere stedelijke Archigram-\an\as\e, de Walking City van Ron Herron uit 1964, waar de stad als een enorm object is vormgegeven. Living 1 9 9 0 / A r c h i g r a m / 1 9 6 7 In 1967 krijgt de Archigram-groep de gelegenheid om het experiment van de S m i t h s o n s uit 1957 te herhalen, onder omstandighede n die zeer sterk overeenkomen. D i t m a a l is het niet de Daily Mail maar de Weekly Telegraph die de o p d r a c h t verstrekt om een huis te ontwerpen voor het jaar 1990. De traditionele a r c h i t e c t o n i s c h e elementen als vloer, muur en plafond, die bij het House of the Future als een alles verbindende continu e huid zijn uitgevoerd, krijgen hier een volstrekt andere betekenis: het worden ' c o n d i t i o n s ' of tijdelijke stadia, aangezien ze zich voortdurend wijzigen. Ze bewegen op en neer, naar binnen en buiten, worden hard en zacht. Daarnaast bevindt zich in de woning een service-wall, aangesloten op een grootschalig e infrastructuur, en twee 13 Zo v e r s c h e e n er in 1967 o n d e r r e d a c t i e van een o u d - l i d van de I n d e p e n d e n t G r o u p een / I D - t h e m a n u m m e r d a t v o l l e d i g aan de o n t w i k k e l i n g e n in deze g e b i e d e n g e w i j d w a s : J o h n McHale, 2000 + (Architectural Design), f e b r u a r i 1967.
Situatie
Opstelling
Robots
voor de
expositie
Hoverchair
Archigram
Group, Control
and Choice project,
1967, tekeningen
en
maquette
robots die zich kunnen verplaatsen en w a a r u i t schermen te voorschijn schieten om ruimtes af te schermen. De bewoner beweegt zich op zijn hoverchair door de w o n i n g, op dezelfde wijze als door de stad, die als een enorme megastructuur gedacht wordt. Het o n t w e r p van Archigram is, zoals ze het zelf noemen, een eerste pogin g om een woning te creëren die door het bezit van hoogwaardige apparatuur in staat is om terstond op iedere spontane inval van de bewoner te reageren. De laatste sporen van enig a r c h i t e c t o n i s c h e ordening worden rigoureus uitgewist door de rol die de apparatuur in deze woning krijgt toebedeeld, een kleine tien jaar na de w a a r s c h u w i n g e n van A l i s o n S m i t h s o n in 'The Future of Furniture'. Met een ijzeren consequentie trekt Archigram de eenmaal gezette lijn, weg van de a r c h i t e c t u u r , door en vermijdt dan ook te kiezen voor het 'design' van de door hen voorziene apparatuur. In het Control-andChoice-project, dat eveneens in 1967 voor de Parijse Biennale des J e u n e s s e s wordt vervaardigd, wordt zelfs het onderscheid t u s s e n hardware en s o f t w a r e losgelaten: de robots verliezen hun vorm en kunnen niet meer met een herkenbaar meubelstuk of apparaat geïdentificeerd worden. De gehele leefomgeving bestaat nog s l e c h t s uit voortdurend veranderende systemen. De absolute vrijheid die men nastreeft leidt tot een absolute vormloosheid. De foto's van de maquette tonen de tragiek van dit project: een troosteloos karkas, w a a r u i t het huis en de a r c h i t e c t u u r weggevaagd zijn. De bewoner heeft dan ook geen enkele reden om zich in een dergelijke omgeving op te houden (op de hoverchair gleed hij immers al moeiteloos de woning uit).
Cushicle en S u i t a l o o n / M i k e Webb/1966-196 8 Wanneer wanden, vloeren en plafonds nog slechts als belemmeringen voor de totale vrijheid van de bewoner gezien worden, dan hoeft een w o n i n g niet meer te zijn dan een apparaat, dat bescherm t en voorziet in de bevrediging van de behoeften van de bewoner. ' W i t h apologies to the master, the house is an appliance for carrying w i t h you, the city is a machine for plugging into', aldus David Greene." De Cushicle is een opblaasbare woning, die als een rugzak door de nomade meegedragen wordt. Een rugzak met een frame: de Cushicle bestaat zowel uit een 'ruggegraat', die als een draagstructuur functioneert, als uit een tent, die zich om de bewoner kan uitvouwen. De Cushicle bevat alle elementaire voorzieningen: een wateren voedselvoorraad, v e r w a r m i n g , radio en televisie. De woning is hier tot apparaat geworden, een infuus dat de bewoner direct de gewenste voorzieningen levert. De leefruimte, die bij de 14 U i t de p l a n t o e l i c h t i n g bij de Living Pod, zie: Peter Cook, a.w., p. 52.
Mike
Webb, verschillende
stadia van Cushicle,
1966/1967
Living Pod nog ais een o r g a n i s c h g e v o r m d e ' s c h e l p ' het o v e r h e e r s e n de ruimtelijke element vormde, is t e r u g g e b r a c h t tot een t e n t met een minimale omvang. In een latere u i t w e r k i n g van d i t project gaat Mike W e b b nog een stap verder met de introd u c t i e van de S u i t a l o o n , een ruimtepak dat als het absolute m i n i m a l e huis gezien kan w o r d e n . H e t pak levert alle voorzieningen en is aan te s l u i t e n op bijvoorbeeld t r a n s p o r t m i d d e l e n , op grotere 'ballonnen', w a a r de bewoner uit zijn pak kan treden, en op andere r u i m t e p a k k e n, om d i r e c t f y s i e k c o n t a c t met m e d e - n o m a d e n te maken. De w o n i n g d r e i g t niet meer te w o r d e n dan o m h u l l i n g , kleding: een n u l p u n t , w a a r volgens Reyner B a n h a m de o e r v o r m van de w o n i n g weer z i c h t b a a r wordt: ' A r c h i t e c t u r e , indeed, b e g a n w i t h the f i r s t f u r s wor n by our earlier a n c e s t o r s, or w i t h the d i s c o v e r y of fire - it s h o w s a n a r r o wly p r o f e s s i o n a l f r a m e of m i n d to refer i t s b e g i n n i n g s solely to t h e cave or the p r i m i t i v e hut.' 1 5 Er is w e i n i g f a n t a s i e voor nodi g om in het H o u s e of the Future deze o e r - g r o t te herkennen. B a n h a m ziet het H o u s e of the Future e c h t e r vooral als een p o p - a r t - v e r s c h i j n s e l : een bewuste p o g i n g om een gestyled, m o d i e u s huis te o n t w e r p e n zoals d i t ook g e b e u r t bij andere m a s s a - a r t i k e l e n , zoals auto's. Hij b a s e e r t deze o p v a t t i n g op een aantal uiterlijk e kenmerken van het huis, zoals c h r o o m - s t r i p s en de o p b o u w uit panelen.' 6 T o c h is het j u i s t de ' n a r r o w l y p r o f e s s i o n a l frame of m i n d ' van de S m i t h s o n s , die d i t huis meer laat zijn dan hetgeen B a n h a m erin ziet. H et H o u s e of t h e Future laat het huis een t o e k o m s t .
15 Uit: Reyner B a n h a m , ' S t o c k t a k i n g ' , Architectural Review, f e b r u a r i 1960, h e r d r u k t in Reyner B a n h a m , Design by Choice, L o n d e n , 1981, p. 51.
16 Uit: Reyner B a n h a m , ' T h e A t a v i s m of t h e S h o r t D i s t a n c e M i n i - C y c l i s t ' , Living Arts 3,1964, h e r d r u k t in Reyner B a n h a m , a.w., p. 88.
Mike
Webb, Suitaloon,
1968
