In 1913 was de wereld te gast in Gent. De stad organiseerde een wereldtentoonstelling die honderdduizenden lokte. Gent wou zich meten met andere grote steden en maakte zich mooi: de oude stadskern kreeg een grondige facelift. Het toeristische hart van Gent, zoals dat nu alom geprezen wordt, dateert van toen.
Drie uitgewerkte
stadswandelingen,
op zoek naar het expoen het oorlogsverleden.
9 7 8 9 4 0 1
Gentenaren Peter Jacobs en Erwin De Decker zijn reisschrijvers. Samen bedenken ze graag nieuwe reisroutes: over de legendarische Route Nationale 7 in Frankrijk (Langzaam door Frankrijk), langs
4 0 4 0 6 8
het IJzeren Gordijn (Grenzeloos) of langs de Franse, Italiaanse en Spaanse Middellandse Zeekust (het drieluik Rivièra). Ze schreven ook de succesvolle reeks Logeren bij Belgen.
1913-1918
M e t e e n u i t n e e m ba r e wa n d e l k a a rt e n r e p r o d u c t i e va n h e t h i s t o r i s c h e e x p o p l a n
Gent
1913-1918
GENT
Met talrijke unieke historische illustraties en citaten van ooggetuigen als Karel van de Woestijne en Cyriel Buysse en Duitse soldaten die in Gent verbleven.
Wandelen door
Wandelen door
De expopaviljoenen waren nog maar net gesloopt of in 1914 brak de Eerste Wereld oorlog uit. De stad werd door de Duitsers omgevormd tot logistiek hoofdkwartier. Gent was een zogenaamde Etappe, waar de bezetters vier jaar lang “thuis” waren – en huishielden. Het braakliggende expoterrein werd een moestuin voor de noodlijdende Gentenaren.
Peter Jacobs & Erwin De Decker
LANNOO
1913-1918
Peter Jacobs & Erwin De Decker
Wandelen door Gent
Van Wereldtentoonstelling tot Wereldoorlog
WANDELEN DOOR GENT 1913-1918 van wereldtentoonstelling tot wereldoorlog
Peter Jacobs & Erwin De Decker
Wandelen door
Gent
1913-1918 Van Wereldtentoonstelling tot Wereldoorlog
9
Inleiding — M e e r da n e e n e ta p p e — In 1913 mocht Gent zich even het centrum van de wereld wanen; een jaar later, in 1914, sloot de Duitse bezetter de stad van de wereld af. Met de wereldtentoonstelling van 1913 wilde Gent zich op de kaart zetten als bloeiende metropool van nijverheid en cultuur. De expo trok honderdduizenden kijklustigen. De Eerste Wereldoorlog maakte abrupt een einde aan die droom van vooruitgang: Gent werd een Etappe, een logistiek centrum voor het Duitse leger, dat vier jaar lang aan het front in West-Vlaanderen en Noord-Frankrijk vocht. In dit boek herleeft het Gent van honderd jaar geleden. We vertellen hoe de stad zich opmaakte voor een wereldfeest en hoe de Gentenaren de vier oorlogsjaren beleefden. We tonen foto’s en documenten, waarvan sommige nog maar zelden te zien waren. We laten ooggetuigen aan het woord die door hun gekleurde bril naar de feiten kijken: bekende en vergeten Belgen, maar ook Duitsers die herinneringen aan hun verblijf ophalen. We bieden informatie uit de kranten van die tijd die we uitgeplozen hebben. Bovendien nemen we u op sleeptouw door de stad op zoek naar sporen van de wereldtentoonstelling en de wereldoorlog. In drie wandelingen weven we de verhalen van de expo en de oorlog door die van de grote trekpleisters van Gent. Van het Miljoenenkwartier tot het Lam Gods, van een gedenkteken voor Italiaanse krijgsgevangenen naar het belfort.
1913
Gent, wereldstad ‘Een waarheid als een koe: de tentoonstelling 1913 is voor Gent een evenement zonder weerga geweest. Een evenement voordien nooit voorgevallen en dat nooit meer zal voorvallen. Zes maanden en acht dagen stond de aloude Arteveldestad in het brandpunt van een groot gedeelte van West-Europa. Honderdentweeënnegentig dagen had ze de allures van een waarachtige metropool gehad; was ze de trekpleister van ontelbare personen en verenigingen. Meer dan ooit was ze – naar de Franse mode gekleed, maar dat werd ze voor de gelegenheid vergeven – het middelpunt van kunst, cultuur en wetenschap.’ Ooggetuige Maurice Van Wesemael was 13 in 1913 (in Ghendtsche Tydinghen, 1978)
19
— Een toverstad — De plechtige opening viel bijna in het water wegens een nationale staking voor algemeen enkelvoudig stemrecht. En na het slotfeest bleef alleen een financiële kater over. Toch was Gent in 1913 heel even het centrum van de wereld. Van 26 april tot 3 november was de Arteveldestad de gastheer voor een exposition universelle et internationale, een world’s fair, of – voor het gewone volk – een ‘algemeene wereldtentoonstelling’. Al bijna tien jaar waren de voorbereidingen aan de gang. De initiatiefnemers hadden voor hun project de steun gezocht van het stadsbestuur, de regering en de koning. Gent had, na Antwerpen, Brussel en Luik, moeten wachten tot het haar beurt was om voor België zo’n evenement van internationaal niveau te mogen organiseren. De overwegend Franstalige bourgeoi sie van de industriestad was ongeduldig om zijn welvaart te tonen aan de wereld.
← Stereofoto’s van expo bezoekers bij het waterkasteel, het restaurant Burgerhuis en het Belgisch koloniaal paviljoen (G. Uytterschaut?). → Ontwerp voor een expoaffiche van Leon Spilliaert, met de belforttoren van voor 1913. De affiche werd niet gedrukt.
76
De overblijfselen van Gent 1913 De expo voor spoorzoekers
Van de Gentse wereldtentoonstelling blijft honderd jaar later jammer genoeg zogoed als niets meer over. Het enige gebouw dat voor de eeuwigheid bedoeld was, het Feest- en Hofbouwpaleis in het Citadelpark, is onherkenbaar verminkt. De spoorzoeker moet zich tevredenstellen met enkele beelden en een vaas. Of naar Schaarbeek, Roubaix of Cuijk reizen.
77
1
Wie wil zien hoe uitbundig en
Zuidstation te pronken en toont alle-
trots de mensen al jaren vooraf
gorische figuren, de Maagd van Gent
warm gemaakt werden voor de expo,
en een poorter in wapenrusting, leeu-
moet naar het MIAT, het Mu seum
wen, veel vlaggengezwaai en een
Industriële Archeologie en Textiel
panoramische impressie van het toe-
in Gent. Daar hebben ze een recla-
komstige expoterrein.
mepaneel, een werk van 8 bij 4 meter dat Gentenaar Joseph Cornelis (1873 – 1940) in 1910 schilderde. Het hing al vanaf 1911 in de nok van het
Bezoek MIAT, Minnemeers 9, 9000 Gent, T +32-(0)9-269.42.00, www.miat.gent.be. Open: di. – zo. 10.00 – 18.00 u, 5 €
1914-1918
Gent, bezette stad ‘Het is januari en op de overstroomde en bevroren weiden langs de Brugsesteenweg zijn duizenden aan het schaatsen. Ik was jaloers. Voor de Belgen is dit alweer een grote kermis. Aan de kant hebben ze verschillende tentjes opgezet om zich om te kleden en kraampjes waar bier, likeur en zoetigheden verkocht worden of schaatsen verhuurd worden. Uit oude kratten hebben ze tientallen sleeën gemaakt. Het is een feest en zeer ontspannend. De Belgen zijn slechte schaatsers, de enige die mooie rondjes rijden zijn de Duitse soldaten. De Belgen dragen ook nog van die ouderwetse schaatsen, maar ze amuseren zich. Ik liep heel eenzaam tussen dit lachende volk dat ondanks oorlog en vijandschap toch thuis is en plezier kan maken, ook al is er een tekort aan steenkool en wordt het leven steeds duurder.’ De Duitser Herman Nohl, in een brief aan zijn vrouw, Gent, 28 januari 1917
94
» Overmacht « Bij de Duitse inval had er nog optimisme geheerst. De kranten meldden dat de forten in Luik stevig weerwerk boden en de Duitsers geen stap vooruitkwamen. De Belgische troepen hielden bij de Maas langer stand dan de Duitsers verwacht hadden, maar het beperkte aantal manschappen kon de vijand uiteindelijk alleen maar vertragen in zijn opmars naar de Franse grens. Heel wat Gentenaren hadden zich daarom op het ergste voorbereid: ze haalden hun spaargeld van de bank en vluchtten naar Nederland of Groot-Brittannië. Honderden jongemannen meldden zich als vrijwilliger bij het leger. Dat de berichten van het front te rooskleurig waren, bleek al snel toen in de stad duizenden vluchtelingen uit Luik, Namen en Brabant toestroomden. Zij vertelden over gruweldaden, moord en vernieling. Dat nieuws leidde tot wraakacties op de in Gent wonende Duitsers. Razende burgers bestormden en plunderden handelszaken zoals Hotel Klaus in de Vlaanderenstraat, Hotel Kulmbacherhof aan de Kuiperskaai en het luxehotel Ganda aan de Brabantdam. Ook een tabakswinkel en een kapsalon op het Sint-Pietersplein moesten eraan geloven. De Duitstalige eigenaar van Hotel Concordia op de hoek van de Veldstraat en de Korenmarkt kon zijn hachje redden door op zijn vensters de boodschap ‘Ik ben een Zwitser. Leve België’ te schilderen. De vluchtelingenstroom in Gent blijft aanzwellen en na de verwoestingen van Leuven, Mechelen, Dendermonde en Aalst komen in de stad ook steeds meer gewonden aan. De Gentenaren doen wat ze kunnen om hen op te vangen. Vrouwen melden zich om mee te werken met het Rode Kruis, dat een ziekenboeg ingericht heeft in het Flandria Palace, het luxueuze expohotel bij Gent-Sint-Pieters. De Stad Gent vangt vluchtelingen op in het Feestpaleis in het Citadelpark, dat amper een jaar eerder nog het
95
↑ Vluchtelingen uit Aalst trekken Gent binnen.
Wandeling wandeling 1
Van Moorse minaret naar naakte Flora ‘Om 2 redenen vond ik Nederland zo sympathiek: primo wegens de mooie brochure met op de kaft de afbeelding van de in renaissancestijl opgetrokken gevel van zijn paviljoen; secundo omdat er aan de band met kaas belegde broodjes uitgedeeld werden. Canada was – niet alleen voor mij – een trekpleister van belang. Al ware het maar om er het heerlijk parfum te gaan opsnuiven verspreid door de ontelbare kisten, manden en korven blozende appelen. En wat voor een 13-jarige knaap nog veel belangrijker was: men deelde er met kwistige hand boeken uit die alles over het verre en uitgestrekte land te vertellen hadden. “Atlas van Canada”, “Atlas du Canada”, “Atlas of Canada”, “Atlas von Canada”.’ Maurice Van Wesemael heeft goede herinneringen aan de wereldtentoonstelling van 1913, in Ghendtsche Tydinghen, 1978.
149
Vertrek- & eindpunt
Station Gent-Sint-Pieters ��� Afstand ��J
2,1 km
Gent-Sint-Pieters B
neo-elementen en een klokkentoren
vierde in 2012 zijn honderdste ver-
die op een Moorse minaret lijkt. Door
jaardag. Gent was al sinds 1837 aan-
het gebruik van – het toen revoluti-
gesloten op het spoorwegnet, maar
onaire – gewapend beton schoten de
Het
station
de treinen kwamen toen aan in het
werkzaamheden snel op en kon het
Zuidstation, bij het huidige Woodrow
station op 19 november 1912 officieel
Wilson plein. Een tussenstop in dat
geopend worden.
kopstation maakte een treinreis tus-
De brede gang onder de sporen
sen Brussel en Oostende onnodig lang.
en de kleurrijke plafondschilderingen
Toen bij het begin van de twintigste
in de hal waren uniek: het centrale
eeuw duidelijk werd dat Gent in 1913
vlak wordt ingenomen door een ge-
een wereldtentoonstelling zou orga- vleugeld wiel en in de zijruimtes zijn niseren, besloot men de bouw van een
verschillende Belgische steden afge-
doorgangsstation te versnellen. Gent-
beeld. Het bijzondere decor moest
Sint-Pieters was de ideale locatie,
indruk maken op internationale reizi-
want het lag vlak bij de terreinen van
gers. Gent-Sint-Pieters werd immers
het evenement.
een halte voor internationale treinen:
In 1910 begon de constructie van
de Oostende – Wenen Express en de
het station naar de plannen van Louis
Nord-Express naar Berlijn stopten
Cloquet (1849 – 1920), de architect die
voortaan in Gent. Voor de wereld-
het postkantoor op de Korenmarkt
tentoonstelling kwamen er boven-
en de Sint-Michielsbrug had ontwor-
dien rechtstreekse treinverbindingen
pen. Ook voor het Sint-Pieters sta
naar Parijs en werd Gent een halte op
tion koos hij een eclectische stijl met
de lijn Londen – Oostende – Brussel.
DE
HOF M
G
AD
ZIE
NIER SWE
Kerk
AA T
TR
Verkeersvrije straat
Rivier - Kanaal
Terrein Wereldtentoonstelling
ES
1
START
EB
GG
START
Wegnummer Straat met straatnaam
START
RU
Wandeling 1
ALT
2 Wandeling 2 3 Wandeling 3
MA
GASSTRAAT
ES
Restaurant
5
Gebouwen Spoorweg
KO
AA T
Straat
Leie
TR
Hoofdweg
S INGO FLAM
Autosnelweg
Groenzone, Park, Natuurgebied
TR
T AA
TRIJ
KSE
STE
IET
ER
SA
N
KOR
LEGENDE
N7
500 m
G
250 m
T-P
ENW
EG
L AA
EN
OEZE
2
SIN
PACIFICATIE
KLI
M WAR
AN
0
CON
GRES
Hoofdingang wereldtentoonstelling Congreslaan V
KE
EI E
EG
0
BLAN BERGESKENTRAAT
N
EST
T
EIN
SW
RS
TRI
IER
IJKLA
5
KOR
EN
TUINW
N43
GO
EZ
R.
I
STR.
Adolf Papelenpark
MO
K.A.A Gent Oefencentrum
ACH
JKS
OL
D
AN
WE
AT RA
ST
EN
RI AD
GH
OU
N
EEN
AAT STR IAAN MOR
HOF FTLOE
TE OO
AN FV
IJSLA
POELSN
LANG
SLAAN
AAT
LAA
4 -DEN
NGE RE T EN AA UD STR
VOSKEN
TR
INA
INGEN
I
KS
.
ENT
WOER
INC
EM
R ST
AT
A KA
ON
S
S LO
R WA
B401
EC
AE
RA
School
elde
.D
ERV
SINT
ST
R ST M E R E
JOZ EF V
NE
Sch
LAA
AA T TR GS
PL OE
PROSPER VINCENTSTR.
R.
AAT
ESTR
KLEIN
E KE
RKST
HOEFIJZERSTRAAT
EEF
ER
ERS
ST V.
REIGDERSTRAAT
LEM
F
AT
R. ENST LOKE R
KS OC
A. B
EDWARD BLAESSTR.
AUGU
TSIN LSTR. ANIE
SC
S TE E NW EG
R.
D
DREE
NSE
R IJ K S E
ERST
TR.
YER E NAE
GANZENDRIE
AAT
ISCH
DERS
Flandria Palace
KO R T
STR
VLIN
ISA .EL N O K KON.ASTRIDLAAN
PRI
WALSTRAAT
LD
AAN
DEOOSTENAT STRA
T AA
AN
AT EID IGH AD T LD TRAA E W S
R.
RAAT AAT
JK WI
R ST
3
1
HL BET
ST
L FS T
VE
KE
ERTO STR
AT
RIA
G
STRA
DE V
KE
R
RA
OK
IUS B EC
EP
RSSTR. E. VAN HOREBEKESTRAAT
HILAR
G HA
EE
T KS
MO
NWE
NWEG
TE E
IL DR
NH
GUIDO AAT LESTR GEZEL
POL
US
START
DE
SES
BINNE
M LGE
LEDEBERGSTRAAT
E
HUNDE
EVU
GANG
2
REDERIJKE
P.DE . ESTRAA T MEYERESTR
Ledeberg
IERIJ
AAT
DOOR
KONINGIN SE LS ES MARIA TE EN WE HENDRIKAPLEIN G BR
SSTRAAT
VAN
ELL
CENTRUMPLEIN
W.BLAN CK
T RAA
T RAA
T RAA
FR.FROEBELSTR.
HST
Gent-Sint-Pieters J HUURHOUDERI
ZUIDSTRAAT
AT
T RAA
ISST
PST
LEDEBERG PLEIN
TSTR. AREND HANNAH ST RT R. P.LACHAE
HOVENIER
RST
KLU
CHO
Gemeentehuis
J. EGGERMONTSTR.
ANS DE M
FRE
LEDEDRIES
BISS
JOZEF HORENBANTWEG
HARMONIESTRAAT
1 DERIK BURVENIC AAT
AJUIN STE M ENH STRA ARKTONDERWIJSOUW AT ERS STRAAT STR DRIE AAT SSTR AAT
150
HE
RTIE
EPSTRA
RA EST TAE L
RT
MO NRI
ANK
AT
Y
RVE
EDWA RD P
AA EV
D
E
KN
AT
NS
ND
E-
YS T R LA R O
KEIZE
AT
TR A
A FR
VE
LIÈR DAL SIS AAT ALE STR
AL
ER
STS
LAAN
LAN
TR
DS
TR
AA T
7
Sint-Piete Buitenke
VO S
Kunsten NTE RE EF J B DRE AA N
AAN
10
AAT
AAT
ESST APP JEM
B
5
CHE
OP
ELFJULISTR
WE RIE
EN
KO L
IB
UI
N AA SL IJH
EID
KO
EK
T AA
VO
ED
ING
ST
OE
RA
KL
AAT
KAUWPLEIN
G
TR SS
AN
LK
SLA
STR
AA
N
3
USS
AA
Villa De Bondt
SM
TL
8
ILLE
VIE
9
ACH
O LH PARE
Woning Sarteel
HEID
AT
EL
T AA
KIE
MILJOENENKWARTIER
VRIJ
IDESTRA
M OM
R ST
AA T
DIKSMU
PAUL DE SMET DE NAEYERPLEIN
VR
6
Sint-Coleta
T RAA
R.
DE
ETA -COL SINT RAAT ST
RST
AS
LUC
AT
AAT
erserk
N
STRA
STR
R.
ESTR
LAA
E HE
TR RES
BIE
N
SSCH
AVE N
RE
COR
S MU
GGR
ER
YS TR Parc AA Residence T
LAAN
ILLE
BUR
NT
EL MER
KLEPPERSSTRAAT
VLIE
KRIJGS
Park Delphine Boël
MO
C
EN ST N R.
RU
G
LE
AI STRAAT
TEEN W
N
I EM
KL PAR
KRA
GANGMAKE RS STRAAT -
I JN AA RDS ES
WE
AA
151
DEGANCKSTRAAT
ZW
T OR EF
TL
AN
Hogeschool Gent
KAREL LODEWIJK LE
11 LA USL
FO R
FB
LA
SPER WERAT AT STRA STRA ORIA VICT
D
Citadelpark
HO
W OU
EG
T
4
AT
6
ULEDE BE S T I R T F STRAA
JU
170
A a n b e v o l e n h a l t e p l aa t s e n o p w a n d e l i n g 1 ➳➳ Café Parti
1
, Koningin Maria-Hendrika
➳➳ ’t Garnierken
, De Pintelaan 137,
4
plein 65, T +32-(0)9-242.32.91,
T +32-(0)9-222.22.91,
www.cafeparti.be: gezellige brasserie met
www.tgarnierken.be: gastronomisch
wereldkeuken. Bij het station. Rustige tuin
tafelen of genieten van snacks en tapas
achter het restaurant. Open: di.–vr.
in een stijlvol interieur. Open: di.–vr.
11.30–15.00 u en 18.00–23.00 u,
12.00–14.00 u en 18.30–21.30 u,
za. vanaf 18.00 u, zo. 11.00–15.00 u.
za. 19.00–21.30 u, zo. 12.00–15.00 u.
BISTRO
GASTRO
➳➳ ’t Blauw Kotje
2
, Kortrijksesteenweg
➳➳ Sole d’Italia
5
, Zwijnaardsesteenweg
681, T +32-(0)9-221.79.73: volgens
260, T +32-(0)9-221.69.62: keuze uit
kenners een van de beste frituren van
gerechten uit de Italiaanse en de Franse
Gent, waar je ook comfortabel kunt zitten.
keuken. Open: do.–di. 12.00–14.30 u en
Open: zo.–vr. 10.00–14.00 u en
18.00–22.30 u. BISTRO
17.00–23.00 u. BUDGET
➳➳ Papaya Song
3
, Krijgslaan 277,
➳➳ Zorba de Griek
6
, Koolmeesstraat 33,
T +32-(0)9-221.64.07,
T +32-(0)473-27.93.01,
www.zorba-de-griek.be: al meer dan
www.papayasong.be: Thais restaurant met
twintig jaar een gevestigde waarde.
uitgebreide keuze aan vlees- en vis
Griekse keuken met vis en lam. Gesloten:
gerechten en vegetarische maaltijden.
ma., di. en za.-middag. BISTRO
Open: dag. vanaf 18.30 u. BISTRO
➳➳ Pizza Hut en Lunch Garden
7
,
Pacificatielaan 6, T +32-(0)9-221.22.68, www.pizzahut.be: fastfoodketenrestaurant. Open: dag. 11.30–21.30 u. BUDGET
