PAZZUP DOCENTENHANDLEIDING Kinderen die vlakbij voorbijrazende treinen spelen, scholieren die tussen gesloten spoorbomen door zigzaggen, mensen die hun hond uitlaten langs het spoor. Vaak leidt dergelijk gedrag tot ongelukken, waarvan ruim eenderde met dodelijke afloop. Daarnaast wordt er steeds vaker melding gemaakt van vandalisme. Van het onklaar maken van overwegen, het op de rails leggen van fietsen of winkelwagens tot zelfs het hangen van een betonblok aan een viaduct boven het spoor; vaak begint het met stoerdoenerij en opjutgedrag. Naar schatting tien procent van alle vertragingen in het treinverkeer wordt veroorzaakt door vandalisme en onverantwoord gedrag. Dat levert naast levensgevaarlijke situaties veel maatschappelijke onrust op. ProRail is, naast het betrouwbaar laten functioneren van het spoor en het leveren van voldoende capaciteit, verantwoordelijk voor de veiligheid op en rond het spoor. Met dit lespakket wil ProRail dit onderwerp bij jongeren onder de aandacht brengen. Het materiaal heeft tot doel jongeren bewust te maken van de oorzaken en gevolgen van risicovol gedrag en vandalisme langs het spoor. De oorzaken zijn (een combinatie van) haast, ongemak, ongeduld, onverschilligheid, stoerdoenerij, rebellie, meelopen of verveling. Dat heeft niet alleen vertragingen en materiële schade tot gevolg, maar ook getraumatiseerde machinisten, invaliditeit bij jongeren en dodelijke ongevallen. In dit lespakket worden de leerlingen op verschillende manieren geconfronteerd met de gevolgen van gevaarlijk gedrag, om zo hun gedrag op positieve wijze te beïnvloeden. Nieuw in het lespakket is het onderdeel No Game, dat ook te vinden is op de website www.pazzup.nl. In deze online game moeten jongeren een keuze maken in negen gevaarlijke spoorsituaties. Deze situaties berusten op waargebeurde verhalen.
INHOUD INHOUD VAN HET LESPAKKET
LESSUGGESTIES INZICHT IN OORZAKEN EN GEVOLG
NO GAME ONLINE GAME
PROEFJES TEST HET ZELF
2 4 6 8
www. pazzup. nl PAZZUP
Inhoud van het lespakket Het lespakket bestaat uit de volgende onderdelen: • deze docentenhandleiding • magazines voor de leerlingen • een website - www.pazzup.nl • No Game - een dvd De docentenhandleiding In deze handleiding reiken wij u een aantal lesideeën aan om risicovol gedrag op en rond het spoor in de klas te behandelen. Tevens geven wij tips om de verschillende middelen (magazine, No Game, website) in te zetten in de les. De lessen passen uiteraard goed in een project over normen en waarden, maar zijn ook afzonderlijk te geven. Op de laatste pagina treft u twee eenvoudige natuurkundige proefjes aan die het gevaar van treinverkeer illustreren. Het leerlingenmagazine Het magazine richt zich op middelbare scholieren en kan in principe zonder verdere toelichting door hen gelezen worden. In deze docentenhandleiding geven we suggesties om het magazine te gebruiken in de les. Interviews De populaire tv-presentator Dennis Storm vertelt hoe hij ondanks zijn wilde stunts, als de dood is voor het spoor. Een Buitengewoon Opsporings Ambtenaar praat over
4
zijn aanpak van spoorlopers en vandalen en hoe hij de veiligheid langs het spoor waarborgt. Iemand van de calamiteitenorganisatie vertelt wat er allemaal komt kijken bij het herstellen van het spoor na een ongeval. Een machinist geeft aan wat (bijna) treinongelukken met je kunnen doen. Daarnaast vertelt Peter Smit hoe hij zijn afschuwelijke treinongeluk maar net heeft overleefd. Mijn domste moment Stoerdoenerij, haast, onbezonnenheid, niet nadenken; iedereen maakt zich er wel eens schuldig aan. Bekende Nederlanders vertellen over hun domste moment. Fotostrip Wie een fiets op het spoor legt, loopt wellicht de liefde van zijn leven mis. Een fotoroman over hoe opschepperij zich tegen je kan keren. Test No Game Er is altijd een keuze. Een keuze om niet mee te doen met baldadig gedrag. Welke keuzes maken uw leerlingen? Sancties Wat kosten overtredingen rond het spoor? Welke maatregelen hangen je boven het hoofd als er sprake is van vandalisme? En wat gebeurt er als je gedrag zelfs de dood van een ander tot gevolg heeft?
WEBSITE De website www.pazzup.nl is een aanvulling op het magazine, maar heeft daarnaast ook een aantal interactieve componenten. No Game Deze online game is een nieuw onderdeel van PAZZUP. Onder begeleiding van Dennis Storm doorloopt de speler negen verschillende situaties langs het spoor. Meer over No Game leest u verderop in deze handleiding. Domme Brommer De machinist kan tot zijn frustratie niet tijdig remmen. Bij de spoorwegovergang ziet een vrouw met kind het ongeluk voor haar ogen gebeuren. De passagier in de trein schrikt van het gepiep en geschud van het remmen. En maakt het slachtoffer zijn laatste moment mee? Een treinongeluk wordt door de betrokkenen allemaal anders beleefd. Een animatie vanuit vier perspectieven. Werkstukhulp Hier vindt de bezoeker onderwerpsuggesties, tips en links die kunnen helpen bij het maken van een werkstuk of spreekbeurt. Waar of niet waar? In tien ‘waar’ of ‘niet waar’ stellingen wordt de bezoeker geconfronteerd met zijn of haar vooroordelen ten aanzien van ‘foutief’ spoorgedrag. Voorbeeld: ‘Als de spoorbomen dicht gaan, heb je nog twintig seconden om over te steken. Waar of niet waar?’ In ‘t nieuws Nieuwsberichten en ontwikkelingen op het gebied van veiligheid krijgen onder deze kop een plaats op de site. Links Relevante links naar interessante websites, spelletjes en trivia.
5
LESSUGGESTIE Doel De leerlingen krijgen door middel van een gesprek inzicht in de gevaren en gevolgen van onverantwoord gedrag rond het spoor. U krijgt als leerkracht inzicht in het gedrag van de leerlingen. Duur 50 minuten Verloop van de les Introductie (10 minuten) Wat kost dat nou? (5-10 minuten) Variabel: Leesopdrachten of No Game vanaf pagina 6 (20-25 minuten) Afsluiting (10 minuten)
INTRODUCTIE (10 MIN) Start de les naar aanleiding van een recent nieuwsbericht of incident uit eigen omgeving. Als uw school in de buurt van het spoor ligt, zullen er ongetwijfeld leerlingen zijn die langs het spoor lopen, door de gesloten spoorbomen zigzaggen of ander onverantwoord gedrag vertonen. U kunt dan voorafgaand aan de les de volgende buitenschoolse opdrachten geven: Observeer mensen bij een spoorlijn of spoorwegovergang in de buurt. Noteer gevaarlijk gedrag. Denk aan langs het spoor lopen, doorlopen bij een rinkelende spoorwegovergang. BELANGRIJK: benadruk dat het niet de bedoeling is om zelf langs het spoor te gaan lopen. (Voor leerlingen die regelmatig met de trein reizen). Noteer gevaarlijk perrongedrag. Denk aan staan voor de onderbroken streep langs het perron, oversteken van het ene naar het andere perron, met de benen over de rand van het perron zitten. Zoek berichten in kranten, websites, het journaal of andere tv-programma’s die te maken hebben met het onderwerp. Houd een kort interview met iemand die bij het spoor werkt of op een andere manier met het onderwerp te maken heeft. Denk aan een kennis, familielid of een conducteur. Ook kunt u een van de volgende waargebeurde berichten gebruiken:
Ongeduld bij spoorbomen Spoorbomen bij een overgang bleven lang gesloten na het voorbij rijden van een goederentrein. Het duurde zo lang dat een enkeling z’n geduld verloor en toch de spoorbanen overstak. Twee waaghalzen lukte het net met de auto de overkant te halen, maar een andere auto haalde de overkant niet. De inzittenden waren waarschijnlijk op slag dood. Naar aanleiding van dit incident houdt de spoorwegpolitie de spoorwegovergang nauwlettend in de gaten, om zigzaggende fietsers en auto’s te attenderen op de gevaren.
6
OVERTREDINGEN Sabotage komt je duur te staan Vandalen legden een kruiwagen met stenen op het spoor tussen Ede en Veenendaal. Twee mannen zijn direct gearresteerd en langdurig vastgehouden. Maar zij moeten ook opdraaien voor alle schade. Tot een jaar geleden konden mensen claims verhalen op hun WA-verzekering, maar nu is er een opzetclausule, waardoor ‘railboeven’ nu alles ‘tot de laatste cent’ zelf moeten betalen. ProRail probeert vandalisme te voorkomen door met aannemers af te spreken geen werkmateriaal langs het spoor te laten slingeren. “Toch kun je nooit helemaal voorkomen dat raddraaiers met materialen aan de haal gaan”, aldus een woordvoerder van ProRail.
Gedrag op afstand in de gaten houden Op het politiebureau in Oudenbosch houdt een agent via een computerscherm onverantwoord gedrag van jongeren bij het spoor in de gaten. Als het nodig is, kunnen agenten ter plekke worden gealarmeerd. Bijvoorbeeld jongeren die met elkaar stoeien op het perron terwijl een intercity voorbijraast. Of jongeren die voor de grap een tas op het spoor gooien en dan snel de tas weghalen voordat de trein arriveert. Deze situaties komen dagelijks voor, maar kunnen fataal eindigen. Bovendien kunnen ze traumatische gevolgen hebben voor getuigen.
Laat de leerlingen reageren op het bericht. U kunt het onderwerp in de eigen belevingssfeer halen door de volgende vragen te stellen: K ruisen de leerlingen regelmatig het spoor, bijvoorbeeld op weg van school naar huis? Is de spoorwegovergang bewaakt? Fietsen ze dóór als de bellen al rinkelen of de spoorbomen naar beneden gaan? Zigzaggen ze tussen gesloten overwegbomen? Hangen ze rond op of bij het spoor? Leggen ze voorwerpen op de rails? Hebben ze wel eens een (bijna)ongeluk meegemaakt? Wat weten de leerlingen van de gevaren rond het spoor? Na het introductiegesprek deelt u het magazine uit. Laat ze nog even wachten met het openslaan ervan. Wat kost dat nou? (10 min) Vraag de leerlingen hoe hoog ze denken dat de boetes of straffen zijn van de overtredingen in het kader. Geef nog niet het antwoord. Vraag de leerlingen de antwoorden te zoeken in het magazine (pagina 9). Kijk of hun verwachtingen enigszins kloppen.
Snel over het spoor naar het andere perron ussen de spoorbomen door zigzaggen T Je hond uitlaten langs het spoor Even een stukje afsnijden met de scooter langs het spoor Valse naam en adres opgeven Ruiten en abri’s vernielen Brandschade Bovenleiding stuk, rails beschadigd Ontspoorde trein
± €90,± €45,- tot €150,± €90,± €90,± €200,€200,- tot €1.000,€200,- tot €1.000,€30.000,> €150.000,-
Deze bedragen zijn richtlijnen. de rechter bepaALT Je straf EN KAN DIE OOK verhogen of JE naar een jeugdgevangenis sturen.
U kunt ze de volgende vragen voorleggen. Vind je de straffen hoog of laag? Denk je dat deze straffen voldoende effect hebben? Zouden deze straffen beter gecommuniceerd moeten worden? Leesopdrachten/No Game (20-25 min) U kunt kiezen voor leesopdrachten met het magazine of voor het interactieve No Game. Als u meer tijd heeft kunt u uiteraard ook beide onderdelen aan bod laten komen. Zie voor de behandeling van No Game pagina’s 6 en 7. De volgende leesopdrachten behandelen de gevolgen van verkeerd gedrag. U kunt er één of meerdere geven. Vragen bij het artikel “Machteloos of Stuurloos”: Hoe gebeuren volgens de machinist de meeste ongelukken? De machinist zegt bij een ongeluk niet te gaan kijken. Wat vind je daar van? Als je door rood fietst of voor een trein of auto langsschiet, denk je dan wel eens aan de bestuurder? Vragen bij het artikel “Als je valt ben je te laat”: Waarom duurt het soms zo lang voordat het spoor kan worden vrijgegeven na een incident? De incidentmanager noemt gevaarlijk spoorgedrag naïef. Toch doe je vaak dingen, waarvan je weet dat het onverstandig of gevaarlijk is. Waarom doe je het dan toch? (Denk ook aan zaken als roken, onveilig vrijen of op de brommer stappen zonder helm).
Lees de interviewtjes uit de rubriek “Je domste moment”. Wat hebben hun verhalen gemeen? Waarin verschillen ze? Heb je zelf wel eens iets gedaan waarvan je weet dat het gevaarlijk was voor jezelf of voor een ander? Lees het interview met Peter Smit. W at vind je van het verhaal van Peter Smit? Kun je je voorstellen dat jou ook zoiets zou kunnen overkomen? Hij zegt: ‘Een risico is kans maal effect.’ Wat bedoelt hij daar mee? Wie heeft het het zwaarst gehad, denk je? Peter, zijn vriend of de machinist? Variatie U kunt ook kiezen voor een meer leerlinggestuurde benadering. Laat de leerlingen een minuut of twintig vrij lezen in het magazine. Vraag ze vervolgens wat ze hebben gelezen, wat ze is opgevallen of wat ze het meest aansprak. Vraag naar de boodschap die het magazine wil uitdragen. Afsluiting (10 min) U kunt de les afsluiten door de leerlingen te laten kiezen uit één van de volgende mogelijkheden: Maak een poster of verkeersbord dat Prorail kan gebruiken om spoorwegveiligheid te promoten. Bedenk een slagzin voor ProRail om jongeren te waarschuwen voor de gevaren van onveilig gedrag. Bekijk de cartoons in het magazine. Bedenk en teken ook een cartoon waarin de gevaren van onveilig spoorgedrag een rol spelen.
Vragen bij het artikel “Spoorzoeker”: Wat vind je van de aanpak van de surveillant? Is deze streng genoeg? Wat vind je van een Halt-straf? ‘Blijf van het spoor weg. Je loopt toch ook niet langs de snelweg?’ Wat vind je van deze uitspraak?
7
De onverkorte>portretten
No game denk vooruit Verschillende situaties No Game gaat de confrontatie aan door te openen met zeven portretten van leeftijdsgenoten. Alle zeven hebben ze een ernstig ongeluk gehad op of rond het spoor. In de meeste gevallen met fatale afloop. Wat er precies is gebeurd, daar kom je achter door het aanklikken van één van de negen buttons. In elke (waargebeurde) situatie komt de leerling voor een keuze te staan. Pak je nog snel even die gevallen telefoon van de spoorwegovergang? Snij je wel of niet een stuk af door over het spoor te lopen? Kies je voor een goede foto voor je schoolopdracht of toch liever voor je eigen veiligheid?
Triiing! Een meisje van zestien jaar is bij een bewaakte spoorwegovergang omgekomen. Haar mobiele telefoon viel op de grond, terwijl de spoorbomen dicht gingen. Het meisje probeerde Meisje, 16 jaar haar mobiel nog op te pakken, maar werd geschept door een passerende intercity. kijken V moet opnieuw kan nooit meer naar jongens V kon niet op haar oude school leren lezen en schrijven moeder niets heeft blijven V is blij dat haar
Over de rol die groepsdruk kan spelen bij overmoedige beslissingen bijvoorbeeld. Maar ook over de verdere gevolgen van een ongeluk. Want niet alleen het eigen leven verandert, ook dat van de mensen in de directe omgeving. Ouders die ineens een kind kwijt zijn. Vrienden die moeten leven met hun aandeel in de handicap van één van hen. En de machinist die getuige was niet te vergeten! Vragen die de discussie kunnen aanzwengelen zijn bijvoorbeeld: Wat is de belangrijkste reden om wél risico te nemen (en is het dat waard)? Waar ligt de grens tussen stoer en dom gedrag? Hoe groot schatten leerlingen het risico in? Hoe zou jij reageren als je machinist was en zo’n ongeluk meemaakte? Wat zijn de eigen ervaringen met (bijna) ongelukken op en rond het spoor? Een paar feiten ter ondersteuning van de discussie (ook te vinden in het Pazzup-magazine en in het laatste spelonderdeel van No Game)
Leidraad bij bespreking Ieder dilemma in No Game wordt afgesloten met een beknopt portret van de betreffende persoon. Op de pagina hiernaast staat de onverkorte variant. U kunt deze gebruiken als leidraad bij een klassikale bespreking. Groepsdiscussie No Game kan zowel individueel als klassikaal worden gespeeld. Bijvoorbeeld met behulp van een digitaal schoolbord. In beide gevallen biedt het spel genoeg handvatten voor een pittige groepsdiscussie.
8
A ls de bellen rinkelen kan een trein er na ongeveer 20 seconden zijn. Het kan iets langer duren als er een stoptrein aankomt die moet stoppen of nog optrekt bij een station, maar dat kun je nooit inschatten. Nadat de bomen zijn dichtgegaan kan een trein er na 8 seconden al zijn. In Nederland rijden zo’n 6000 treinen per dag. Een trein rijdt 130 tot 150 km per uur. Een auto mag 120 km/u op de snelweg. Om te remmen heeft een trein 1000 meter nodig. Dat is net zo lang als 10 voetbalvelden achter elkaar, of 100 klaslokalen. V oordat een trein echt stilstaat, zijn er 30 seconden voorbij gegaan. E en trein is ongeveer net zo zwaar als 250 auto’s.
Short Cut Een jongen van vijftien begaf zich rond middernacht op het spoor van een station, omdat hij zo sneller bij zijn fiets kon komen. De machinist van een langsrijdende trein zag de jongen Jongen, 15 jaar in het donker van verre niet aankomen en had niet genoeg tijd om te remmen. De jongen werd met een snelheid van 130 kilometer per uur aangereden. Van zijn stoffelijk overschot was niets meer over: politie en brandweer zijn uren bezig geweest om zoveel mogelijk lichaamsdelen bij elkaar te vinden. en V z’n moeder doet had-ie maar beter uitgekek dicht V twee minuten al vier jaar geen oog meer leven omlopen kostte hem zijn
Zet de tag De zeventienjarige Jasper is tijdens het zetten van een ‘tag’ op een plek langs het spoor verongelukt. Hij was zo geconcentreerd bezig dat hij de trein niet zag en hoorde Jongen, 17 jaar aankomen. Tot grote verbazing van politie en artsen heeft deze jongen het ongeluk wonderbaarlijk goed doorstaan. Hij leeft nog en heeft al zijn armen en benen nog. Na vele operaties en een paar weken in coma is Jasper goed hersteld. Het enige souvenir aan dit ongeluk is zijn stoma. Toch is Jasper opgelucht: ‘Ik kan misschien nooit meer normaal naar de wc, maar ik leef nog wel!’ maanden in coma V blij dat hij nog leeft V lag naar de wc kan nooit meer normaal
Lekker ding Na een ernstig treinongeval gaat een vijftienjarige scholiere uit Beek voortaan met één arm door het leven. Het gesprek dat ze voerde met een jongen op een andere Meisje, 15 jaar perron werd steeds moeilijker door het geluid van voorbijkomende treinen. Ze maakte een fatale beslissing. Om de jongen beter te kunnen horen ging ze op de rand van het perron staan. Op dat moment reed er net een intercity voorbij. Door de hoge snelheid (130 km/u) viel het meisje en werd haar arm er afgereden. en V kan geen veters moet nu links leren schrijv regelmatig de klap en meer strikken V hoort nog het treingeraas
Dat kan vetter Een groepje jongeren is opgepakt omdat zij schuldig zijn aan het veroorzaken van ernstig letsel bij een meisje van zestien. De jongens legden voorwerpen op het spoor, waaronder een kei. Jongen, 17 jaar Op het moment dat de trein voorbij reed werd de kei gelanceerd. Hij kwam terecht in de voorruit van een langsrijdende auto. Het meisje dat op de passagiersstoel zat, kreeg glassplinters in haar oog en gaat voortaan blind door het leven. Haar moeder moest met snijwonden naar het ziekenhuis. De jongens zitten vast, krijgen een boete en hebben voor de rest van hun leven een strafblad. En een enorm schuldgevoel. In dit geval bracht de machinist het er nog goed vanaf. Bij een ander ongeluk schoot zo’n kei die op het spoor was gelegd dwars door de voorruit van de cockpit. De machinist die bij dit ongeluk betrokken was hield er geen blijvend letsel aan over, maar heeft nog regelmatig nachtmerries van de kei die rakelings langs zijn hoofd vloog. schuld van duizenden heeft een strafblad en een op de schroothoop V euro’s V z’n scooter ligt leerd werd is blij dat hij op tijd gesigna
Fotoshoot Een twaalfjarig meisje werd aangereden door een trein terwijl ze bezig was met een biologie-opdracht voor school. Ze hoorde de trein niet aanMeisje, 12 jaar komen en werd geschept. Nadat ze was aangereden was er nog maar weinig van haar over. Politie en ambulancepersoneel moesten de restanten van haar lichaam bij elkaar zoeken. haar steeds leeg V leven van haar stoel in de klas is nog vriendinnen komen iedere ouders is verwoest V haar dag in de gedenkruimte
Harder! Tijdens een scooterrace is een jongen van zeventien aangereden door een intercity. Vier jongens reden met een snelheid van 50 kilometer per uur over een Meisje, 16 jaar provinciale weg. Bij een onbewaakte spoorwegovergang staken ze over terwijl de lichten al knipperden. Drie van de jongens redden het net. De vierde jongen werd geschept. De drie jongens die het ongeluk overleefden moesten voor de rechter verschijnen voor ‘gevaar veroorzaken voor verkeer over het spoor’ en openlijke geweldpleging. Nabestaanden en vrienden hebben bloemen neergelegd op de plek waar de jongen is overleden. Een meisje dat toeschouwer was van de scooterrace voelt zich schuldig: ‘Ik vond die scooterrace echt cool, maar toen de knipperlichten aangingen vond ik het wel echt eng worden. We bleven juichen en de jongens gingen nog harder rijden. Nu heb ik spijt dat ik hier aan heb meegedaan.’ zich net opgegeven zou kapster worden V had V haar nummer staat voor cursus streetdance beste vriendin nog steeds in mobiel van
9
Proefjes Doel Op deze pagina doen we een aantal suggesties voor een meer technische benadering van dit onderwerp. EEN OPENINGSGESPREK Vraag de leerlingen verschillende vervoermiddelen te noemen. Denk aan fietsen, auto’s, vrachtwagens en natuurlijk treinen. Vraag naar het verschil in remgedrag. Leid hen naar de conclusie dat zwaardere en snellere voertuigen een langere remweg hebben. PROEF 1
PROEF 2
Zware voertuigen zijn moeilijker af te remmen dan lichte. Met deze proef kunt u het reactievermogen van de leerlingen testen. Benodigdheden: Een kruiwagen, steekkarretje of winkelwagen Een aantal zware boeken, tegels of bakstenen Een kegel, fles of iets dergelijks
Met deze proef laat u zien welk effect een profiel heeft op wrijving. Benodigdheden: E en dun plankje E en sjoelschijf Een stukje schuurpapier of rubber van 10 bij 10 cm Een blok of verpakking van zo’n dertig cm hoog
U heeft voor deze proef ruimte nodig, dus wellicht dat het in de gang, gymzaal of op het schoolplein kan. Trek twee lijnen met een tussenruimte van zo’n drie meter. Plaats een kegel op een halve meter van een van de lijnen. Laat een leerling eerst met een lege kruiwagen de afstand van drie meter afleggen en zeg dat hij moet remmen na de tweede lijn. Bepaal tot hoever hij of zij de kegel nadert. Vul de kruiwagen met de boeken of tegels, en laat de leerling nogmaals dezelfde afstand afleggen. Bepaal opnieuw tot hoever de kegel wordt genaderd. Bespreek de uitkomst met de leerlingen.
Beplak de sjoelschijf aan één kant met rubber of schuurpapier. Leg de plank schuin op het blok, waardoor een helling ontstaat. Doe dit op een fors bureau of een gladde vloer. Er moet namelijk voldoende ‘uitglij’-ruimte zijn voor de sjoelschijf. Vraag de leerlingen wat er gebeurt als je de schijf met de gladde kant naar beneden laat glijden. Doe nu hetzelfde opnieuw met de ruwe kant. De schijf zal langer doorglijden op zijn gladde kant dan op de profielkant. De gladde wielen van de trein en het gladde spoor maken het makkelijker om op snelheid te komen en te blijven. Het vermindert de wrijving en daarmee de benodigde energie om vooruit te komen. Maar het is ook een van de redenen waarom een trein er langer over doet om te remmen dan een auto.
COLOFON > PAZZUP! is gemaakt in opdracht van ProRail > www.pazzup.nl >> PRORAIL www.prorail.nl, Afdeling Communicatie, Postbus 2038, 3500 GA, Utrecht,
[email protected] >> CONCEPT EN REALISATIE PODIUM Bureau voor educatieve communicatie bv, www.podium.nl, www.podiumvooronderwijs.nl >> Bijdrage No Game Bureau Bok >> VORMGEVING Koningsberger & Van Duijnhoven >> ILLUSTRATIES Floris Algra >> Deze handleiding hoort bij het lespakket PAZZUP!, uitgegeven door ProRail 2009/2010
