Universiteit Gent
Academiejaar 2009-‐10
Pay without performance: Bestuurders-‐ & managementvergoedingen juridisch en vanuit governance perspectief
Masterproef van de opleiding ‘Master in de Rechten’ Ingediend door
Verfaillie Guillaume (studentennr.: 20054655) (major: Sociaal-‐Economisch Recht)
Promotor: Prof. dr. Hans De Wulf Commissaris: Sien Vermeersch
Woord vooraf Gedurende het schrijfproces van de masterproef ‘Bestuurders-‐ en managementvergoedingen vanuit juridisch en governance perspectief’ kon ik rekenen op de ‘raad en daad’ van Prof. dr. H. De Wulf. Daarvoor, maar ook voor de kans die hij mij gaf om onder zijn toeziend oog mij verder te ontwikkelen tot een volleerd en kritisch jurist, wil ik hem oprecht danken. Vervolgens wens ik een aantal dierbaren te bedanken die tot het tot stand komen van deze scriptie, in haar voorliggende vorm, hebben bijgedragen. Hun namen mogen hier dan ook niet onvermeld blijven. Vooreerst wil ik mijn dank betuigen aan Veerle Devos en aan mijn zus, Charlotte. Beiden hebben, met oog voor detail, het werkstuk herlezen en gecorrigeerd waar nodig. Verder ben ik mijn broer, Thibault, dank verschuldigd, daar hij met z’n ‘fingerspitzengefuhl’ en computerkennis, de lay-‐ out van het werkstuk heeft ondersteund. Uiteindelijk bedank ik, uit het diepste van mijn hart, Leentje Maes, die met haar toewijding en steun ervoor gezorgd heeft dat deze verhandeling de naam meesterproef waardig werd. Last but not least, richt ik een welgemeend dankwoord naar mijn ouders. Dankzij hun morele en financiële steun, werden de vijf jaren aan de Gentse Universiteit, de mooiste van mijn leven. Ook hun zorg en opvoeding hebben mij ertoe gebracht een gedrevenheid aan de dag te brengen, waar ik bij de analyse van deze thesis de vruchten heb kunnen plukken. Aan allen, hartelijk bedankt.
1
Inhoudstafel WOORD VOORAF ............................................................................................................................. 1 HOOFDSTUK I. PROBLEEMSTELLING........................................................................................ 6 Afdeling I. Inleiding .........................................................................................................................................6 Afdeling II. Aanpak..........................................................................................................................................6 Afdeling III. Probleemstelling in kaart gebracht...............................................................................................8 1. Beursgenoteerde ondernemingen.................................................................................................................. 8 2. Niet-‐beursgenoteerde ondernemingen........................................................................................................ 16 3. Vergelijking met Nederland en de Verenigde Staten.................................................................................... 18 3.1. Nederland .............................................................................................................................................. 18 3.2. Verenigde Staten ................................................................................................................................... 19
HOOFDSTUK II. CORPORATE GOVERNANCE ........................................................................21 Afdeling I. Begripsomschrijving ..................................................................................................................... 21 Afdeling II. Oorsprong en historiek................................................................................................................ 22 Afdeling III. Belang van Corporate Governance ............................................................................................. 23 Afdeling IV. Verschillende governance-‐systemen .......................................................................................... 24 1. Het Duitse Rijnlandmodel ............................................................................................................................. 24 2. . Het Angelsaksische of Anglo-‐Amerikaanse model ...................................................................................... 25 3. De tussenvorm .............................................................................................................................................. 25 Afdeling V. Wetgeving of Soft Law ................................................................................................................ 26 Afdeling VI. Belgische Corporate Governance Code....................................................................................... 28 1. Beursgenoteerde vennootschappen............................................................................................................. 28 1.1. Code Lippens 2004 ................................................................................................................................ 28 1.2. Code 2009.............................................................................................................................................. 30 2. Niet-‐beursgenoteerde vennootschappen..................................................................................................... 31 2.1. Code Buysse........................................................................................................................................... 31 2.2. Code Buysse-‐bis..................................................................................................................................... 32
HOOFDSTUK III. VENNOOTSCHAPSSTRUCTUREN..............................................................34 Afdeling I. Monisme versus dualisme ............................................................................................................ 34 1. Monisme ....................................................................................................................................................... 34 2. Dualisme ....................................................................................................................................................... 35 Afdeling II. Raad van bestuur ........................................................................................................................ 36 1. Rol raad van bestuur..................................................................................................................................... 36 2
2. Samenstelling raad van bestuur.................................................................................................................... 38 2.1. Uitvoerende en niet-‐uitvoerende bestuurders ..................................................................................... 38 2.2. Onafhankelijke bestuurders .................................................................................................................. 39 2.3. CEO en voorzitter raad van bestuur ...................................................................................................... 41 Afdeling III. Directiecomité ........................................................................................................................... 43 Afdeling IV. Adviserende comités.................................................................................................................. 44
HOOFDSTUK IV. VERGOEDINGEN VANUIT JURIDISCH OOGPUNT.................................46 Afdeling I. Bestuurdersbezoldiging................................................................................................................ 46 1. Het (on)bezoldigd karakter van het bestuurdersmandaat ........................................................................... 46 1.1. Het gemeenrechtelijk onbezoldigd karakter ......................................................................................... 46 1.2. Het vennootschapsrechtelijk weerlegbaar vermoeden van bezoldiging............................................... 46 1.3. Het statutair onbezoldigd bestuurdersmandaat ................................................................................... 48 2. Exclusieve bevoegdheid van de algemene vergadering ............................................................................... 50 3. Opeisbaarheid van de bezoldiging ................................................................................................................ 51 4. Verschillende vormen van bezoldiging ......................................................................................................... 53 4.1. Forfaitair vast bedrag ............................................................................................................................ 53 4.2. Tantièmes .............................................................................................................................................. 54 4.3. Voordelen in natura............................................................................................................................... 55 4.4. Toekenning van een extralegaal pensioen ............................................................................................ 55 5. Milderen van buitensporige bezoldigingen .................................................................................................. 56 5.1. Volgens de principes van het gemeenrechtelijk mandaat..................................................................... 56 5.2. Misbruik van meerderheid .................................................................................................................... 57 5.3. Specifiek geval: tantièmes ..................................................................................................................... 58 6. Openbaarmaking van de bezoldiging............................................................................................................ 60 Afdeling II. Chief Executive Officers-‐bezoldiging............................................................................................ 61 1. Kennismaking met de wet van 6 april 2010 .................................................................................................. 61 2. De verschillende remuneratiecomponenten ................................................................................................ 63 2.1. Het vaste basissalaris............................................................................................................................. 63 2.2. Prestatiebeloning .................................................................................................................................. 65 2.2.1. Bestaansredenen ........................................................................................................................... 65 2.2.2. Begripsdefiniëringen ...................................................................................................................... 65 a. Short-‐term incentives ...................................................................................................................... 65 b. Long-‐term incentives ....................................................................................................................... 66 i. Aandelenopties......................................................................................................................... 66 ii. Aandelen sensu lato................................................................................................................. 66 2.2.3. Gevaren van prestatiebeloning ...................................................................................................... 67 2.2.4. Wet Deugdelijk Bestuur ................................................................................................................. 68 2.3. Andere vergoedingen en voordelen ...................................................................................................... 69 2.4. Aanwervingsvergoeding ........................................................................................................................ 70 2.5. Beëindigingsvergoeding ........................................................................................................................ 70 2.5.1. Voorontwerp van Vandeurzen ....................................................................................................... 70 2.5.2. Het gemopper bij de VBO .............................................................................................................. 71 2.5.3. Advies van de Raad van State ........................................................................................................ 71 2.5.4. Wet Deugdelijk Bestuur ................................................................................................................. 72 3
3. Remuneratiecomité ...................................................................................................................................... 73 3.1. Evolutie.................................................................................................................................................. 74 3.2. De samenstelling en de werking van het comité................................................................................... 75 3.3. Wet Deugdelijk Bestuur......................................................................................................................... 76 Afdeling III. Transparantie............................................................................................................................. 78 1. Het wetsontwerp van Van Quickenborne..................................................................................................... 78 2. De lijdensweg van de Picanol-‐wet ................................................................................................................ 80 2.1. Feiten..................................................................................................................................................... 80 2.2. De wettelijke reactie.............................................................................................................................. 81 2.3. De Wet Deugdelijk Bestuur ................................................................................................................... 84 2.3.1. Het personeel toepassingsgebied .................................................................................................. 85 2.3.2. Verklaring inzake deugdelijk bestuur ............................................................................................. 85 2.3.3. Remuneratieverslag ....................................................................................................................... 86 a. Algemene omschrijving van het verslag .......................................................................................... 86 b. Inhoud van het verslagverslag ......................................................................................................... 87 i. Procedure en verklaring m.b.t. aangewende remuneratiebeleid............................................. 87 ii. Summa divisio.......................................................................................................................... 88 iii. Informatiebepalingen die buiten de opsplitsing vallen .......................................................... 89
HOOFDSTUK V. VERGOEDINGEN VANUIT DE CORPORATE GOVERNANCE-OOGPUNT .............................................................................91 Afdeling I. Drie oorspronkelijke corporate governance-‐codes ....................................................................... 91 Afdeling II. Beursgenoteerde ondernemingen ............................................................................................... 94 1. Het gezamenlijk initiatief: de Code Lippens.................................................................................................. 94 1.1. Niet-‐uitvoerende bestuurders en de uitvoerende bestuurders in hun hoedanigheid van bestuurder............................................................................................................................................. 94 1.2. Uitvoerend management en de uitvoerende bestuurders in hun hoedanigheid van uitvoerend manager ................................................................................................................................................ 95 1.3. Corporate Governance-‐hoofdstuk in het jaarverslag ............................................................................ 95 2. Essentiële wijzigingen in de Code 2009 ........................................................................................................ 96 3. Niet-‐beursgenoteerde ondernemingen........................................................................................................ 97 3.1. Code Buysse en Code Buysse-‐bis........................................................................................................... 97 3.1.1. Bestuurders .................................................................................................................................... 98 3.1.2. Senior management ....................................................................................................................... 98
HOOFDSTUK VI. RECHTSVERGELIJKEND ONDERZOEK ................................................. 100 Afdeling I. NEDERLAND ............................................................................................................................... 100 1. Vennootschapsstructuur............................................................................................................................. 100 1.1. Raad van bestuur................................................................................................................................. 100 1.2. Raad van commissarissen.................................................................................................................... 101 2. Wetgevend kader inzake bezoldiging ......................................................................................................... 102 2.1. Nederlands Burgerlijk Wetboek .......................................................................................................... 102 2.2. Wet inzake transparantie .................................................................................................................... 102 3. Corporate governance ................................................................................................................................ 103 4
Afdeling II. DE VERENIGDE STATEN ............................................................................................................. 105 1. Wetgeving kader inzake bezoldiging........................................................................................................... 105 2. Corporate governance ................................................................................................................................ 106 3. De bonussentsaar ....................................................................................................................................... 107
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................. 110
5
Hoofdstuk I. PROBLEEMSTELLING
Afdeling I. Inleiding “Een manager die ontslagen wordt, verdient op die ene dag met zijn bureau op te ruimen meer dan een werknemer die heel zijn carrière toiletten schoonmaakt. Tegenwoordig is niets succesvoller dan een mislukking.” Warren Buffett, 2007 In een rake slagzin slaagt beursgoeroe en voorzitter van Berkshire Hathaway, Warren Buffett1 erin om de problematiek in verband met topsalarissen, bonussen en ontslagvergoedingen aan de kaak te stellen. Aan het begin van de 21e eeuw, na het bekend geraken van enkele schandalen, zowel internationaal als nationaal, escaleerde het debat met betrekking tot toplonen. Door deze twee spreekwoordelijke druppels, vormden zich twee kampen. Aan de ene kant kreeg de wetgevende instantie het steeds moeilijker om zich afzijdig te houden en zich niet te laten gelden in de bedrijfswereld. Aan de andere kant streefden de ondernemingen naar zelfstandigheid en deregulering. Deze tweestrijd werd het onderwerp bij uitstek voor de publieke opinie, die zich als toeschouwer afzijdig hield en het deed tevens veel inkt vloeien uit de pennen van de rechtsgeleerden.
Afdeling II. Aanpak Onder deze titel van de masterproef zal mijn werkwijze, die ik gedurende het schrijfproces zal hanteren, toegelicht worden. Elk goed opgebouwd (juridisch) masterschrift schetst het probleem aan de hand van rechtsvragen. In mijn werkstuk zal ik pogen om aanvaardbare antwoorden, daarbij gebruik makend van de verworven kennis inzake de grondslagen en methodiek van het Belgische recht, te formuleren op onder andere de volgende vragen: 1
Warren Edward Buffett is een Amerikaans zakenman, investeerder en filantroop. Hij is met 38% van de aandelen grootaandeelhouder in Berkshire Hathaway, en is sinds september 2008 de op een na rijkste persoon ter wereld, met een geschat vermogen van meer dan $52 miljard. 6
I.
Op welke wijze wordt de beloning van bestuurders en managers samengesteld?
II.
Bestaan er omtrent deze materie wetten of initiatieven tot regulering? Zo ja, wat houden ze in en zijn deze wel optimaal?
III.
Welke aanbevelingen inzake die vergoedingen worden opgenomen in de corporate governance-‐codes?
IV.
Hoe wordt deze stof behandeld over de landsgrenzen heen?
Naast deze vraagstelling zal ik verder in dit hoofdstuk een samenvattend overzicht geven van de omvang van de vergoedingen. Daarvoor beroep ik mij op de gepubliceerde jaarrekeningen van de vennootschappen. Ik zal, gedurende mijn meesterproef, me voornamelijk toespitsen op de beursgenoteerde bedrijven, toch is het van essentieel belang dat er ook wordt gekeken naar de niet-‐ beursgenoteerde bedrijven. Onmiskenbaar voortspruitend uit de technische kant van het onderzoek, kan hier niet omzeild worden aan de nodige tabellen en grafieken. Niettemin zal getracht worden om deze te herleiden tot een absoluut minimum, zodanig dat het lezen niet onnodig bemoeilijkt wordt. Om het grote aanbod van informatie overzichtelijk om te zetten in een essay, is het van primordiaal belang dat er gestructureerd gewerkt wordt. Zo heb ik ervoor gekozen dat ik vertrek van een ruim kader en eindig bij de problematiek sensu stricto. In de titel van deze masterproef wordt verwezen naar de term ‘corporate governance’, vrij vertaald ‘deugdelijk bestuur’. Volledigheidshalve en om een leek op het vlak van vennootschapsrecht niet uit te sluiten, zal ik deze term in hoofdstuk II toelichten. De historische achtergrond, codes, charters, commissies corporate governance,… zijn enkele van de vele onderwerpen die hier zullen worden besproken en ontleed. Mijns inziens is het, om het bos door de bomen te blijven zien, aangewezen om een minimum van uitleg te verschaffen, in hoofdstuk III over het bestaan van verschillende vennootschapsstructuren, waaronder het monisme (België) en het dualisme (Nederland). Zo zal ik ook (kort) uitweiden over de entiteiten die betrokken zijn bij het leiden van een onderneming. Want om de kern van het vraagstuk te snappen, moet het gebruikte jargon begrijpbaar zijn voor de lezer. Er dient ook stilgestaan te worden bij het verschijnsel van het remuneratiecomité. Onder impuls van corporate governance-‐aanbevelingen hebben vele vennootschappen binnen hun raad van bestuur een comité belast met het adviseren over het remuneratiepakket. Nu heeft zij een wettelijke grondslag en heeft ze voornaamste taak de beslissingen omtrent de bezoldiging van de bestuurders 7
voor te bereiden. Er zal dieper op dit comité en diens bevoegdheden worden ingegaan in hoofdstuk III. In het daaropvolgende hoofdstuk komen we aan bij de eigenlijke theorie nopens de bezoldiging van bestuurders en zaakvoerders. Niet alleen het loon, in de enge zin van het woord, maar ook bonussen en ontslagpremies zullen het voorwerp uitmaken van een paragraaf. Verder zullen in dit chapiter de verschillende vormen van bezoldiging en de regeling met betrekking tot de openbaarmaking ervan aan de beurt komen, telkens verwijzend naar de relevante wetgeving (hoofdstuk IV) en richtlijnen, opgenomen in de corporate governance-‐codes (hoofdstuk V). Een masterproef houdt ook in dat de student zich niet al te chauvinistisch opstelt door alleen maar te kijken naar de nationale rechtsorde waaronder hij valt, maar dat hij ook over de grenzen heen tracht een antwoord te zoeken op de gestelde rechtsvragen, aangezien de probleemstelling van dit werkstuk internationale allures kent en niet enkel een Belgisch fenomeen is. Ik opteer om enerzijds een overzees land, met name de Verenigde Staten en anderzijds een andere lidstaat van de Europese Unie, met name Nederland te behandelen. Om dit tot een goed einde te brengen, zal ik dezelfde rechtsvragen moeten oplossen aan de hand van de daar geldende wetten en codes. Tot slot zal ik in het laatste hoofdstuk afzien van de verplichting om mij objectief op te stellen. Ik zal namelijk in mijn conclusie vermelden welke methode om bestuurders en managers te remunereren mijn voorkeur geniet en misschien ga ik een stap verder door zelf een voorstel op te maken, die volgens mij kan leiden tot een billijkere bezoldiging.
Afdeling III. Probleemstelling in kaart gebracht 1. Beursgenoteerde ondernemingen CEO-‐vergoedingen in Bel20-‐ondernemingen (2008): Bedrijf
CEO
Vast
Variabel
wedde
wedde
GBL
Frère
2.496.200
500.000
UCB
Doliveux
1.210.055
751.119
GDF-‐Suez
Mestrallet
/
/
Belgacom
Bellens
1.850.000
/
Andere 495.705
Totaal
Totaal
2008 (€)
2007 (€)
Verschil
3.491.905 3.929.875
-‐11,14%
1.433.853 3.395.027 3.492.669
-‐2,80%
/
3.200.000 2.750.000 +16,36%
1.014.000 2.864.000 3.568.053
-‐19,73% 8
Delhaize
Beckers
900.000
700.000
930.000
2.530.000 2.615.000
-‐3,25%
NPM
Samyn
1.165.723
/
634.881
1.800.604 2.033.628
-‐11,46%
Telenet
Sickinghe
745.500
745.500
70.759
1.561.759 1.480.000
+5,24%
Colruyt
Colruyt
/
/
/
Bekaert
De Graeve
639.725
500.000
167.679
1.274.051 1.301.695
-‐2,13%
Solvay
Jourquin
774.266
216.093
223.071
1.213.430 1.661.772
-‐26,98%
Ackermans&Vhaar.
Bertrand
622.106
378.040
98.112
1.098.256 1.429.288
-‐23,16%
Umicore
Leysen
500.000
435.000
123.410
1.058.410 1.097.806
-‐3,59%
AB-‐Inbev
Brito
1.020.000
/
36.000
1.056.000 4.286.000
-‐75,36%
Mobistar
Scheen
412.367
343.160
100.169
855.705
941.472
-‐9,11%
Omega Pharma
Coucke
600.000
20.000
/
620.000
475.000
+30,53%
Cofinimmo
Fautré
330.000
183.900
94.658
608.558
628.969
-‐3,25%
Befimmo
De Blieck
280.000
120.000
/
400.000
436.250
-‐8,31%
1.438.500 1.146.000 +25,52%
Ten gevolge van de financiële crisis, verdienden de topmanagers in de Belgische beursgenoteerde ondernemingen ‘slechts’ gemiddeld 1,67 miljoen euro. Dat is bijna 17% minder dan het jaar daarvoor, toen het gemiddelde loon nog op 1,96 miljoen euro lag. Het was voornamelijk hun variabele salaris die een duikvlucht nam, daar de bedrijfsresultaten te lijden hadden onder de recessie. Een typevoorbeeld daarvan is Carlos Brito, de Braziliaanse topman van de bierbrouwer Anheuser Bush InBev. Hij was in 2007 nog de bestbetaalde manager onder de Bel20-‐bedrijven, aangezien hij een variabele vergoeding van 3,4 miljoen euro ontving. Maar deze werd het daaropvolgende jaar herleid tot 0, omdat hij zijn doelstelling voor interne winstgroei niet haalde. Bijgevolg zag Brito zijn vergoeding van 4,29 miljoen naar 1,06 miljoen euro, of anders gezegd met 75%, zakken. Volledigheidshalve moet hier wel melding gemaakt worden van een ontvangen bonus voor de overname van het Amerikaanse Anheuser-‐Busch, in de vorm van aandelenopties. De Braziliaan kreeg met name 3,2 miljoen opties, tegen een uitoefenprijs van 10,32 euro. Ondanks dat deze pas uitgeoefend kunnen worden in 2014 en 2019, zal deze bonus heel wat opleveren, wetende dat het aandeel begin 2009 opnieuw rond 21 euro stond. De andere kant van de bonusmedaille, die rond de hals van Brito hangt, is dat die aandelenopties aan een conditie gekoppeld werden. De nettoschuld van de groep InBev moet volgens de voorwaarde in de komende jaren, in vergelijking met de bedrijfswinst, teruggedrongen worden tot 2,5 en dit moet ten laatste in 2013 geschieden. De tweede plaats op het lijstje der best verdienende managers wordt ingepalmd door Albert Frère van de holding GBL. Zijn jaarsalaris in 2008 bedroeg 3,49 miljoen euro, weliswaar 11% minder dan wat hij ontving in 2007. In 2006 was hij al eens nummer één, dankzij een uitzonderlijke bonus van 3 9
miljoen euro. Deze beloning had hij eerlijk verdiend door de verkoop van de participaties in de Duitse mediagroep Berelsmann tot een succesvol einde te brengen2. Net als in de komende tabellen, werd in de voorgaande lijst geen rekening gehouden met de drie beursgenoteerde grootbanken, met name Fortis, KBC en Dexia. Aan de hand van de respectievelijke online jaarverslagen, wordt in de volgende paragraaf getracht een overzicht te geven van de loonzakjes van de desbetreffende CEO’s. Bij Fortis stond in 2008 de deur wagenwijd open, mede dankzij de economische malaise, en was het een komen en gaan van managers. Vooreerst vervulde Jean-‐Paul Votron de functie van gedelegeerd bestuurder en dit tot 11 juli 2008. Daarvoor kreeg hij een basissalaris van 758.333 euro, voorwaardelijke aandelenopties ter waarde van 1.880.000 euro, een bedrag van 439.811 euro dat de waarde vertegenwoordigt van andere bezoldigingscomponenten (pensioenkosten, long-‐term incentives in de vorm van een contante uitkering en andere kosten) en uiteindelijk een opzegvergoeding van 1.300.000 euro3. Daarenboven kreeg hij de omstreden bonus van 2,5 miljoen euro in het kader van de overname van ABN Amro. Die bonus sloeg eigenlijk op het jaar 2007, toen het consortium4 van Fortis de strijd om ABN Amro won, maar het geld werd pas in 2008 overgemaakt. Door de som te maken van deze verschillende elementen, komt de totaalvergoeding van Votron gedurende 2008, neer op 6.878.144 euro. Tevens verkocht Votron in 2008 nog eens 16.479 restricted shares aan 6,16 euro per aandeel, waardoor hij nog eens 150.948 euro opstreek5. Hij werd opgevolgd door Herman Verwilst, die zijn mandaat uitoefende tot 2 december. Zijn salaris was 800.000 euro waarboven hij nog een bedrag kreeg van 2.104.004 euro, ter compensatie van andere kosten. Weliswaar moet melding gemaakt worden dat in dit bedrag pensioenkosten van 2.076.000 euro zitten die de ad-‐financiering vertegenwoordigen ten gevolge van de vervroegde beëindiging van de loopbaan, conform het pensioenreglement van 25 september 2000. Zijn vertrekpremie bedroeg 800.000 euro, terwijl hij reeds eerder uitdrukkelijk afgezien had van een opzegvergoeding van 4.760.000 euro, waarop hij volgens zijn overeenkomst met Fortis recht had. Filip Dierckx was plaatsvervangend CEO van 26 september tot 21 november. Daarvoor ontving hij 641.667 euro loon en 137.994 euro voor andere kosten6. De CEO-‐zetel werd vanaf 2 december 2008 tot 1 juli 2009 warm gehouden door Karel De Boeck. In zijn functie als manager van Fortis heeft hij in 2
S. MICHIELSEN, “Topmanagers leveren 16 procent in”, De Tijd 9 april 2009, 7. “Bezoldiging van Fortis Executive Managers”, Fortis Jaarrekening 2008, 111-‐112. 4 Het Wetboek van Vennootschappen definieert in artikel 10 dat er sprake is van een consortium wanneer enerzijds een vennootschap en anderzijds één of meer andere vennootschappen naar Belgisch of naar buitenlands recht, die geen dochtervennootschappen zijn van elkaar, noch dochtervennootschappen zijn van één en dezelfde vennootschap, onder centrale leiding staan. 5 “Bezoldiging van Fortis Executive Managers”, Fortis Jaarrekening 2008, 117. 6 “Bezoldiging van Fortis Executive Managers”, Fortis Jaarrekening 2008, 111-‐112. 10 3
2008 geen bezoldiging ontvangen, maar door de verkoop van 11.714 restricted shares incasseerde hij toch nog 107.300 euro7. De topman bij KBC moest, in vergelijking met zijn collega bij Fortis, zich met veel minder tevreden stellen. André Bergen verdiende ‘maar’ 676.992 euro in 20088. En door de publieke verontwaardiging die toen heerste over de hoge vergoedingen, besliste het hele directiecomité om af te zien van hun bonus. Bij Dexia uiteindelijk vond ook een CEO-‐wissel plaats. Daar nam Pierre Mariani de fakkel over van Axel Miller op 7 oktober. Axel Miller werd een wedde uitgekeerd van 1.678.410 euro, bestaande uit 636.500 euro basissalaris, 825.000 euro ontslagvergoeding, 192.200 euro pensioenkosten en 24.710 euro andere ontvangsten. Mariani verdiende gedurende de drie overblijvende maanden een salaris van 229.170 euro, een pensioenuitkering ter waarde van 32.800 euro en 1.440 euro als tegemoetkoming voor andere kosten9. Vergoeding voorzitter Raad van Bestuur in Bel20-‐ondernemingen (2008): Bedrijf
Voorzitter
2007
2008
Verschil
Bekaert
Buysse
541.690
500.040
-‐7,7%
Solvay
Michielsen
265.023
282.707
+6,7%
Belgacom
Dilissen
104.000
164.000
+57,7%
Delhaize
Jacobs
150.000
160.000
+6,7%
AB-‐InBev
Harf
164.000
156.500
-‐4,6%
UCB
Boone
94.000
116.667
+24,1%
Umicore
Vinck
79.000
101.000
+27,8%
Cofinimmo
Dirckx
100.000
100.000
+0,0%
Mobistar
Steyaert
80.000
78.000
-‐2,5%
NPM
Frère
40.000
40.000
+0,0%
Befimmo
Devos
17.050
34.000
+99,4%
Omega Pharma
Laureys
400.000
20.000
-‐95,0%
De voorzitter van de raad van bestuur van een Bel20-‐bedrijf kreeg in het crisisjaar een gemiddelde vergoeding van 132.743 euro. Dat is 9,4% minder dan in 2007 toen een voorzitter gemiddeld 161.314 euro opstreek. De verklaring voor deze beperkte schommelingen van jaar tot jaar moet gevonden 7
“Bezoldiging van Fortis Executive Managers”, Fortis Jaarrekening 2008, 117. “Vergoeding aan leden van het directiecomité”, Jaarverslag van KBC, 2008, 88. 9 “Bezoldigingen”, Dexia Jaarverslag 2008, 42. 8
11
worden in het feit dat de voorzitters geen variabele vergoedingen krijgen en bijgevolg niet afhankelijk worden gesteld van de bedrijfsresultaten. Wel dient bij het lezen van deze tabel enige voorzichtigheid geboden te worden aangezien de vergelijking scheefgetrokken wordt door de verschuivingen binnenin Omega Pharma. Daar nam Lucas Laureys in 2008 de plaats in van Marc Coucke als voorzitter van de raad van bestuur. Coucke kreeg als voorzitter een vergoeding van 400.000 euro, terwijl Laureys het moet stellen met 20.000 euro en bijgevolg de slechts betaalde voorzitter is van de grootste twintig beursgenoteerde ondernemingen. Daartegenover staat Paul Buysse (Bekaert) met een inkomen van een ruim half miljoen euro10. Eind september moest Maurice Lippens omwille van persoonlijke en gezondheidsredenen opstappen als voorzitter van de raad van bestuur van Fortis. Voor zijn verdiensten, gedurende negen maanden, kreeg hij 525.000 euro. De vergoeding van zijn opvolger, waarnemend voorzitter Jan-‐Michiel Hessels, is niet gekend. Wel is geweten dat hij in 2008 als vice-‐voorzitter 166.500 euro ontving11. Voorzitter van de raad van bestuur van KBC, Jan Huyghebaert, inde 620.000 euro in 2008 en was derhalve de best betaalde voorzitter onder de Bel20-‐bedrijven12. Pierre Richard vervulde zijn voorzitterschap bij Dexia tot september en dat leverde hem 300.000 euro op. Zijn plaatsvervanger, CD&V’er Jean-‐Luc Dehaene, nam voor de overige drie maanden een door het besparingsplan aangetaste remuneratie in ontvangst ter waarde van 38.000 euro, opsplitsbaar in 10.000 euro vaste wedde, 20.000 euro variabele wedde, 4.000 euro als lid van het bezoldigingscomité en tenslotte 4.000 euro als lid van het benoemingscomité13. Niet alleen de ex-‐ premier diende in te leveren op zijn loonzakje, ook de gewone bestuursleden zagen hun vaste jaarvergoeding halveren van 20.000 naar 10.000 euro per jaar. CEO-‐vergoedingen in Bel20-‐ondernemingen (2009): Bedrijf
CEO
Vast
Variabel
wedde
wedde
Andere 154.412
Totaal
Totaal
2009 (€)
2008 (€)
Verschil
AB InBev
Brito
1.080.000
6.140.000
7.374.412 1.056.000 +598,3%
GBL
Frère
2.496.200
400.000
1.033.787 3.929.987 3.491.905
+11,1%
UCB
Doliveux
1.238.303
738.995
1.418.552 3.395.850 3.395.027
+0,0%
GDF Suez
Mestrallet
1.199.369
1.935.266
203.858
3.338.493 3.200.000
+4,3%
Delhaize
Beckers
900.000
1.600.000
540.000
3.040.000 2.530.000
+20,2%
10
S. MICHIELSEN, “Voorzitter raad van bestuur soms royaal, soms karig vergoed”, De Tijd 9 april 2009, 7. “Bezoldiging van de Raad van Bestuur”, Fortis Jaarrekening 2008, 109. 12 “Vergoedingen aan niet-‐uitvoerend bestuurders”, Jaarverslag van KBC, 2008, 87. 13 “Bezoldigingen van de bestuurders van Dexia NV voor 2008”, Dexia Jaarverslag 2008, 34. 11
12
Belgacom
Bellens
1.328.949
481.428
593.009
2.403.386 2.864.000
-‐16,1%
NPM
Samyn
1.163.591
/
687.196
1.850.787 1.800.604
+2,8%
Telenet
Sickinghe
745.500
782.775
73.154
1.601.429 1.561.759
+2,5%
Colruyt
Colruyt
/
/
/
1.527.600 1.438.500
+6,2%
Solvay
Jourquin
776.804
497.494
241.508
1.515.806 1.213.430
+24,9%
Bekaert
De Graeve
669.768
470.000
173.616
1.313.384 1.274.051
+3,1%
Ackermans&Vhaar.
Bertrand
615.424
396.085
105.977
1.117.486 1.098.256
+1,7%
Umicore
Grynberg
500.000
250.000
260.947
1.010.947 1.058.410
-‐4,5%
Mobistar
Scheen
369.769
339.824
103.010
812.603
855.705
-‐5,0%
Omega Pharma
Coucke
600.000
70.000
/
670.000
620.000
+8,0%
Cofinimmo
Fautré
347.000
137.427
115.363
599.790
608.558
-‐1,4%
Befimmo
De Blieck
280.000
150.000
/
430.000
400.000
+7,5%
Na het crisisjaar 2008, zagen de topmannen van de grote beursgenoteerde ondernemingen in ons land, tot hun groot genoegen, hoe hun salaris in 2009 steeg met 31,0%. Dit komt neer op een gemiddeld salaris van 2,05 miljoen euro. De inlevering op de topsalarissen met 16% in 2008 is daarmee ruimschoots ongedaan gemaakt. De sterke stijging is voor een groot stuk te danken aan de hoge bonus, ter waarde van 6,14 miljoen euro, toegekend aan Carlos Brito van AB InBev. Maar ook Roch Doliveux (UCB) en Christian Jourquin (Solvay) zagen hun salarispakket met ruim 20% omhooggaan. Vijf toplui verdienden meer dan 3 miljoen euro, terwijl dit in 2008 beperkt was tot slechts drie CEO’s. Een van de weinigen die inleverde, was Didier Bellens, de topman van Belgacom. Hij verdiende in 2009 16% minder dan in 2008. Bij de hernieuwing van zijn contract moest Bellens een verlaging van zijn salaris aanvaarden. Een opmerkelijk detail is dat het bedrag, in de vorm van een variabel salaris uitbetaald aan de toplui van de Bel20-‐bedrijven, in 2009 de som van het vaste salaris overtrof14. Karel De Boeck, die op 2 december 2008 benoemd werd tot CEO van Fortis, trad af op 1 juli 2009. Zijn verloning voor die zes maanden kwam neer op een basiswedde van 282.929 euro, een bedrag van 358.141 euro voor pensioenkosten en een vertrekvergoeding van 1.200.000 euro (een equivalent aan 18 maanden basissalaris en rekening houdend met meer dan 30 jaar diensverband bij de groep)15. Alles bijeen geteld, bedraagt zijn totaal vergoedingspakket dus 1.840.433 euro en daarmee 14
S. MICHIELSEN, “Topmanager ziet salarispakket met 23 procent aandikken”, De Tijd 8 april 2010, 3. “Bezoldiging van de leden van het Executive Committee in 2009”, Fortis Jaarrekening 2009, 81-‐82.
15
13
werd hij de best betaalde bankier. En surplus, verkocht De Boeck nog eens 10.125 restricted shares aan een ratio van 3,16 euro per aandeel16. De bezoldiging van Bart De Smet, die werd aangeduid als waarnemend CEO, bestaat uit een salaris van 250.000 euro op jaarbasis en een pensioenkost van 62.500 euro. Anders gezegd ontving Bart De Smet, gedurende 2009 als manager van Fortis, 312.500 euro17. Ook hij ging over tot de verkoop van 4.865 onvoorwaardelijk geworden aandelen18. Zowel de jaarlijkse bonus als de langetermijnbonus over boekjaar 2009 van De Smet waren nog niet bepaald. Deze twee bonussen worden meegenomen in de respectievelijke jaarlijkse bonus en langetermijnbonus over boekjaar 2010 en berekend over een periode van 18 maanden. André Bergen bleef in 2009, omwille van gezondheidsredenen, nog maar acht maanden op post als gedelegeerd bestuurder van KBC en kreeg daarvoor 470.871 euro. Dit bedrag werd aangedikt met een pensioenuitkering van ruim 900.000 euro die kaderde in zijn vertrek bij KBC. Hij werd opgevolgd door Jan Vanheel, die voor de vier resterende maanden recht had op 229.528 euro19. Beide managers kregen geen variabele vergoeding voor het boekjaar 2009. Bij Dexia bleef Pierre Mariani als topman fungeren en werd voor zijn diensten 1.006.324 euro betaald. Bovendien had Mariani recht op een in de tijd gespreide en voorwaardelijke vergoeding van 800.000 euro20. De gebruikte methode van Dexia om de variabele vergoeding te koppelen aan voorwaarden was in 2009 revolutionair en liep voor op de nieuwe internationale regelgeving. Zo wordt de uitbetaling gespreid over drie jaar en is ze afhankelijk van de beurskoers van Dexia. Een van de belangrijkste condities voor de uitkering van de bonus is het tijdig afbouwen van de aangewende staatsgaranties. Zo werd van Dexia verwacht dat zij tegen 30 juni zich volledig autonoom kon financieren. Aangezien de bank daarin slaagde, werd CEO Mariani al reeds 308.333 euro van deze premie uitbetaald. Vergoeding voorzitter Raad van Bestuur in Bel20-‐ondernemingen (2009): Bedrijf
Voorzitter
2008
2009
Verschil
Bekaert
Buysse
500.040
500.040
+0,00%
Umicore
Leysen
101.000
388.000
+284,2%
Solvay
Michielsen
282.707
283.176
+0,2%
AB-‐InBev
Harf
156.500
162.500
+3,8%
Delhaize
Jacobs
160.000
160.000
+0,0%
16
“Bezoldiging van de leden van het Executive Committee in 2009”, Fortis Jaarrekening 2009, 85. “Bezoldiging van de leden van het Executive Committee in 2009”, Fortis Jaarrekening 2009, 81-‐82. 18 “Bezoldiging van de leden het Executive Committee in 2009”, Fortis Jaarrekening 2009, 85. 19 “Remuneratieverslag over boekjaar 2009”, Jaarverslag KBC, 2009, 87. 20 “Bezoldiging van de leden van het directiecomité voor 2009”, Dexia Jaarverslag 2009, 40-‐41. 17
14
UCB
Boone
116.667
151.000
+29,4%
Belgacom
Dilissen
164.000
124.000
-‐24,4%
Cofinimmo
Dirckx
100.000
100.000
+0,0%
Mobistar
Steyaert
78.000
76.000
-‐2,6%
Telenet
Donck
60.000
58.000
-‐3,3%
Befimmo
Devos
34.000
46.500
+36,8%
NPM
Frère
40.000
40.000
+0,0%
Een doorsnee-‐Bel20-‐bedrijf betaalde de voorzitter van zijn raad van bestuur in 2009 een jaarlijkse vergoeding van 150.000 euro. De financiële instellingen buiten beschouwing gelaten, is Paul Buysse van de staalproducent Bekaert, net zoals het voorgaande jaar, de royaalst vergoede voorzitter. Hij kreeg in 2009 een half miljoen euro voor de uitoefening van zijn mandaat. AB InBev is veel kariger voor zijn bestuurders dan voor zijn managers. Als voorzitter van de raad van bestuur van de biergroep kreeg Peter Harf een vergoeding van 162.500 euro. Dat is slechts 2,2% van wat Carlos Brito er verdiende als Chief Executive Officer. Thomas Leysen, die Karel Vinck opvolgde als voorzitter van Umicore, kreeg in 2009 voor zijn mandaat een vergoeding van 88.000 euro. Maar Leysen heeft bij zijn ontslag op 19 november 2008 als gedelegeerd bestuurder in diezelfde onderneming ook een consultancycontract voor vier jaar afgesloten. Dit levert hem jaarlijks 300.000 euro op. Hij vult dus zijn voorzittersvergoeding aan met een fikse consultancy fee. Theo Dilissen zag daarentegen zijn vergoeding als voorzitter van de raad van bestuur van Belgacom gedurende 2009, met een kwart dalen, van 164.000 euro naar 124.000 euro. De verklaring is relatief simpel: de voorzitter krijgt een vaste vergoeding van 50.000 euro en een bijkomende vergoeding per bijgewoonde vergadering van de raad of een van de comités, en er werden nu eenmaal minder vergaderingen bijeengeroepen bij Belgacom dan het jaar voordien21. Vanaf 13 februari 2009 was Jozef de Mey de nieuwe voorzitter van de raad van bestuur bij Fortis. In zijn hoedanigheid als voorzitter incasseerde hij 69.000 euro. Daarenboven werd hij ook vergoed als bestuurslid in enkele dochterondernemingen van Fortis voor 39.401 euro. Aldus komt de som van verschillende bezoldigingen neer op een bedrag van 108.401 euro22. Merkwaardig is dat zijn loon, louter als voorzitter, veel lager ligt dan hetgeen zijn voorhanger, Maurice Lippens, in ontvangst nam.
21
S. MICHIELSEN, “Doorsneevoorzitter krijgt 150.000 euro”, De Tijd 8 april 2010, 3. “Bezoldiging van Raad van Bestuur”, Fortis Jaarrekening 2009, 79.
22
15
KBC-‐voorzitter Jan Huyghebaert is, net zoals in 2008, de best betaalde voorzitter bij de beursgenoteerde ondernemingen. Bovenop zijn vast basissalaris van 420.000 euro, kreeg hij presentiegelden van 130.000 euro, die weliswaar slaan op het boekjaar 200823. Jean-‐Luc Dehaene, die gans 2009 voorzitter van de raad van bestuur bij Dexia bleef, werd 88.000 euro toegeschoven, namelijk 20.000 euro vaste wedde, 36.000 euro variabele wedde, 4.000 als lid van het strategisch comité en 28.000 euro als lid van het comité der benoemingen en bezoldigingen24. Dit is 71% minder dan de vorige voorzitter, Pierre Richard. 2. Niet-‐beursgenoteerde ondernemingen Uit een onderzoek door de financiële krant De Tijd25, kan vastgesteld worden dat de grootverdieners, diegene die minimum een miljoen euro binnenrijven, een kleine minderheid vormen bij de niet-‐ beursgenoteerde vennootschappen. Wat geen verwondering kan opwekken, aangezien ook binnen de Bel20-‐bedrijven maar een beperkt elitegroep de kaap van het miljoen overschrijden. Procentueel gezien stijgen de lonen van senior managers meer dan deze uit de lagere echelons. Volgens VAN BLADEL26 zijn de gedelegeerd bestuurders, die qua vergoeding kunnen concurreren met hun beursgenoteerde collega’s, meestal terug te vinden aan de top van grote Belgische dochterbedrijven van buitenlandse moedervennootschappen en hebben zij een functie die het Belgische niveau overstijgt. Hij stelt dus dat deze CEO’s niet op gelijke voet mogen gebracht worden met personen die een directiefunctie in een Belgisch bedrijf bekleden, met slechts verantwoordelijkheden die voor het merendeel binnen België liggen. Daarnaast speelt ook de nationaliteit van de moeder een belangrijke rol. Zo zal, zoals hierna wordt aangetoond, een Amerikaans bedrijf hoger verlonen en meer gebruik maken van opties in tegenstelling tot de Europese ondernemingen, die gematigder zijn en die de bedragen meer afstemmen op de lokale marktgebruiken. Een conclusie uit de analyse is dat het verschil in vergoeding tussen de gedelegeerd bestuurder en de rest van het directiecomité afneemt naargelang het om kleinere bedrijven gaat. Er werd berekend dat een CEO in een beursgenoteerde onderneming vaak twee tot drie keer zoveel verdient als een ander directielid, terwijl deze verhouding daalt tot anderhalve keer in een kleiner, niet-‐transparantie 23
“Remuneratieverslag over boekjaar 2009”, Jaarverslag KBC, 2009, 86. “Bezoldiging van de bestuurders van Dexia NV voor 2009”, Dexia Jaarverslag 2009, 33. 25 E. RACQUET, “Wat verdient de baas?”, De Tijd 5 december 2009, www.tijd.be. 26 Karl Van Bladel is Senior Principal Consultant en Reward Practice Leader voor de afdeling Organizational Talent Management binnen Hudson, een toonaangevende organisatie op het vlak van professionele rekrutering, senior management search en human capital oplossingen. 16 24
verplicht bedrijf. Bij de kleinste bedrijven krijgt de gedelegeerd bestuurder nog slechts een vijfde extra. De oorzaak hiervan ligt in het verschil tussen deel-‐ en eindverantwoordelijkheid. Een manager aan het hoofd van een grote vennootschap zal belast worden met een zwaardere globale eindverantwoordelijkheid dan zijn gelijke in een kleiner bedrijf. Hij of zij leidt meestal een team van sterke personen, die elk een verantwoordelijkheid dragen voor activiteiten, gelieerd aan de grootte van het volledige bedrijf. Daarnaast is ook de visibiliteit en de blootstelling van de gedelegeerd bestuurder van beursgenoteerde entiteiten aan de publieke controle, veel groter dan die van hun directieleden. Een ander element die een impact heeft op de omvang van de CEO-‐vergoeding is de relatie tussen de persoon in kwestie en het bedrijf zelf. Zo zal een gedelegeerd bestuurder die eigenaar is van de vennootschap, of uit de familie komt die eigenaar of referentieaandeelhouder is, iets beter vergoed worden dan een externe manager. De reden hiervoor is, volgens BOSSUYT27, dat men voorzichtiger is om geld aan een ‘vreemde’ topman of –vrouw te besteden, nu dit in zekere zin verlieslatend is voor het familiekapitaal. Bij het vergoeden van een familielid, in de hoedanigheid van gedelegeerd bestuurder, wordt het familievermogen als het ware in stand gehouden. Ook een eigenaardig detail is dat familiebedrijven zelden of nooit aandelenopties als bonus uitkeren. Aandelen worden daar niet aanzien als een factor van het individuele loon. Ook gewijzigde omstandigheden beïnvloeden de grootte van de lonen. Zo zullen bedrijven die snel gegroeid zijn of die een of meer fusies achter de rug hebben, vaak genereuzer zijn bij het bepalen van het loon. Bij samenvoeging wordt, evenwel soms foutief, de hoogste vergoeding van de twee fuserende bedrijven als norm genomen of wordt de redenering gevolgd dat het loon van een kaderlid moet verdubbelen wanneer het aantal personeelsleden in tweevoud toeneemt. Een oplossing die hier geboden kan worden, is het werken met een verhouding tussen een vaste en variabele vergoeding. Meestal zal het vast gedeelte lichtjes dalen terwijl het variabele part dit compenseert. Natuurlijk speelt ook het economische spel tussen vraag en aanbod een rol. Het aantal bekwame mensen om een groter bedrijf te leiden, incluis de verantwoordelijkheden en stress, is herleid tot een select groepje waardoor hun waarde op de arbeidsmarkt de hoogte in schiet. Een CEO in een kleiner bedrijf daarentegen is gemakkelijker te vervangen, omdat er gemiddeld meer potentiële opvolgers van binnenuit kunnen doorgroeien naar de functie van gedelegeerd bestuurder. De afstand naar de 27
Stijn Bossuyt is een gewezen Reward Consultant in Hudson. Hij is nu actief als Human Resource Supervisor in Commonwealth War Graves Commission. 17
hoogste trap is er veel kleiner en de plaatsvervanger krijgt niet eensklaps het vijfvoud van verantwoordelijkheden toegewezen. 3. Vergelijking met Nederland en de Verenigde Staten Bij een vergelijkend onderzoek wordt vastgesteld dat de (sterke) stijging in 2009 bij de Belgisch beursgenoteerde ondernemingen in schil contrast staat met de matiging of zelfs daling in onze buurlanden en in de Verenigde Staten. 3.1. Nederland De wedde in de grote Nederlandse AEX-‐bedrijven kende in 2009 voor het tweede jaar op rij een vermindering. Het gemiddelde loon lag 21% lager dan 2008, waardoor er gemiddeld 2,5 miljoen euro verdiend werd aan de top. De forse daling vindt vooral zijn oorzaak in de bonussen en aandelenbeloningen die veel lager uitvielen. Van de 25 beursgenoteerde vennootschappen zagen 21 managers hun verloning kelderen. Slechts een viertal, met name Meurice (ASML), Van Boxmeer (Heineken), Wynaendts (Aegon) en Groener (Corio) zagen hun vergoedingspakket de hoogte ingaan. De Nederlandse grootste verdiener is, net zoals in 2004, Ad Scheepbouwer van het telecombedrijf KPN. Hij ontving een slordige 7,3 miljoen euro, vooral te danken aan zijn prestatieaandelen. Nancy McKinstry van uitgever Wolters Kluwer staat, met een inkomen van 4,2 miljoen euro, op de tweede plaats. De Zwitser Peter Voser van het oliebedrijf Shell zet de grootste stap achteruit. Hij verwierf, zonder een aandelenbonus, 3,1 miljoen euro gedurende 2009. Dit is 64% minder dan wat zijn voorganger Jeroen van der Veer meekreeg. De ‘schuldige’ van deze fikse vermindering is commissaris Hans Wijers, tevens topman bij AkzoNobel, die het beloningsbeleid bij Shell hervormde. Hij bepaalde dat bij het remunereren van bestuurders gekeken moet worden naar duurzaamheid. Enerzijds, met de kredietcrisis in het achterhoofd, beslisten enkele bedrijven om hun beleid qua beloning in te dijken. Zo decideerde bank-‐verzekeraar ING om zijn bonussen voortaan te beperken tot een maximum van een jaarsalaris. Anderzijds zijn er toch nog bedrijven die hun salarissen verder blijven opvoeren. Een voorbeeld hiervan is bierbrouwerij Heineken, onder leiding van de Belg Jean-‐ François Boxmeer, die van plan is om het variabel gedeelte van het loon op te drijven.
18
Deze vaststellingen zijn terug te vinden in het onderzoek die de Nederlandse Volkskrant heeft gevoerd28. Er moet hier gemeld worden dat de Volkskrant bij het maken van hun berekening, pas de aandelen en opties optelt bij het inkomen als iemand deze effectief heeft geïncasseerd, omdat zij ervan uitgaat dat de waarde nog behoorlijk kan schommelen voordat deze aandelen en opties in geld worden omgezet. De Vereniging van Effectenbezitters (VEB) hanteert een andere methode29. Zij telt de bonussen en aandelenopties reeds bij het inkomen op, wanneer de bestuurders deze in het vooruitzicht worden gesteld. Het gevolg hiervan is dat er enkele verschuivingen plaatsvinden in de rangorde. Ad Scheepbouwer (KPN) zakt naar de vierde plaats en Nancy McKinsty (Wolters Kluwer) neemt de koppositie in. 3.2. Verenigde Staten De remuneratie bij de Amerikaanse toplui kende in 2009 voor het tweede jaar op rij een daling. Uit een studie van het onderzoeks-‐ en adviesbureau Hay Group bij de tweehonderd grootste, trans-‐ Atlantische bedrijven daalde de mediaan van de CEO-‐inkomens met 0,9% naar 5,16 miljoen euro30. Ter vergelijking met België ligt die mediaan circa 3,4 keer hoger, gezien de helft van de Belgische genoteerde bedrijven in 2009 meer verdiende dan 1.527.600 euro terwijl de andere helft daaronder lag31. De oorzaken van deze reductie zijn voornamelijk de economische malaise, de wens om gelijke tred te houden met de evoluerende corporate governance-‐normen en de gegronde vrees voor slechte publiciteit. Daar de categorie ‘andere bezoldiging’ een daling kent van 34% tot een mediaan van ongeveer 100.000 euro, wordt door Hudson geconcludeerd dat voornamelijk de bijkomende extra’s van CEO’s het slachtoffer zijn van de economische crisis en de daaropvolgende publieke verontwaardiging over de bestuurdersvergoedingen. Dit wordt bevestigd door de gepubliceerde verslagen, waaruit blijkt dat 44 van de 200 ondernemingen op zijn minst één van die legale voordelen schrapt, terwijl in 2008 maar 27 bedrijven overgingen tot eliminatie. De beloningspost waarin het meest gesnoeid wordt, zijn de zogeheten ‘gross-‐up’ betalingen. Dit zijn de vergoedingen die de belastingen, ten gevolge van een door de werkgever aangeboden voordeel, compenseren. Daarnaast moeten ook vaak het persoonlijk gebruik van bedrijfswagens en -‐vliegtuigen, het betalen van lidmaatschapsgelden en dergelijke uitgaven eraan geloven. 28
X. VANUFFELEN, “Topbestuurder ziet inkomen kelderen”, De Volkskrant 30 maart 2010, www.volkskrant.nl met een verwijzing naar www.topsalaris.nl/data.php. 29 www.veb.net/bestuursvoorzitter/Default.aspx. 30 D. MATTIOLI, “Perks Are Trimmed Amid Pushback on Pay”, Wall Street Journal 1 april 2010, http://online.wsj.com; R. GIEBELS, “Salaris topman in VS iets gedaald”, De Volkskrant 1 april 2010, www.volkskrant.nl. 31 Gebaseerd op de voorgaande tabel waar geen rekening werd gehouden met de banken. 19
De Amerikaanse grootste verdiener is voor het tweede jaar op rij Ray Irani, de baas van Occidental Petroleum. Hij incasseerde aan loon, bonussen en opties om en bij de 35 miljoen euro, die een stijging inhield van 4,5% ten opzicht van 2008. Het oliebedrijf rechtvaardigt deze exuberante vergoeding door mede te delen dat dit salaris staat voor een uitstekende prestatie die een uitzonderlijke winst voor de aandeelhouders opleverde. Irani laat de op een na best vergoede topman, Rober Iger van Walt Disney, ver achter zich aangezien Iger zijn vergoedingspakket zag halveren tot ongeveer 15 miljoen euro. De derde plaats wordt ingepalmd door Miles White (Abott Labs) met een totale remuneratie van 13 miljoen euro. The Wall Street Journal heeft sinds 1989 nog maar driemaal een daling in de curve der topverdieners geregistreerd. De laatste keer, in het rampjaar 2008, werden de lonen met 3,4% ingedijkt.
20
Hoofdstuk II. CORPORATE GOVERNANCE Wanneer men in aanraking komt met een vennootschap, kan men onmogelijk om het recente en tevens modieuze begrip ‘corporate governance’ heen. Kort samenvattend kan gesteld worden dat de corporate governance-‐leer richtsnoeren tracht te bedenken om een goed bestuur in ondernemingen te garanderen.
Afdeling I. Begripsomschrijving Het definiëren van de Angelsaksische notie ‘corporate governance’ is geen sinecure, aangezien zowel juristen als economen het begrip ten gepaste en ongepaste tijde in de mond nemen en het eveneens een benaming is die vele ladingen dekt. Daarnaast draagt de grote veranderlijkheid qua inhoud en doelstelling zowel in de tijd als in de ruimte niet bij tot een eenduidige omschrijving. Ook een vertaling vanuit het Engels is niet evident omdat zij altijd een zekere connotatie inhoudt. Daarom wordt, ook in de Nederlandse rechtsliteratuur, vaak verkozen om de oorspronkelijke neutrale, Engelstalige term te behouden32. Wanneer men toch overgaat tot een translatie in de moedertaal, resulteert dit in het Franse ‘gouvernement d’entreprise’ en het Nederlandse ‘deugdelijk ondernemingsbestuur’. Nochtans wordt ‘corporate governance’ letterlijk vertaald naar ‘bedrijfsbestuur’, een nietszeggende term die zowel betrekking kan hebben op goed als slecht ondernemingsbestuur. Toch wordt dit genuanceerd door het gezond verstand waardoor men kan aannemen dat de corporate governance-‐leer enkel aanbevelingen opstelt om een bedrijf op een betrouwbare wijze te besturen en niet om dit te doen op een ondeugdelijke manier. Bij het bepalen van wat nu ‘deugdelijk ondernemingsbestuur’ is, moet rekening gehouden worden met twee invalshoeken. De eerste vinden we terug in de economische literatuur, die stelt dat ‘corporate governance’ verwijst naar de bestuurskosten, zijnde de kosten voor de kapitaalverschaffer om zijn kapitaal te doen renderen door de manager en dit ondanks hun strijdige belangen33. De meer risicobeluste aandeelhouder wil namelijk op korte termijn een waardemaximalisatie van zijn kapitaalinbreng zien, waartegenover de manager staat die vooral denkt vanuit een lange termijnperspectief. Bijgevolg poogt een goed corporate governance-‐systeem een antwoord te formuleren op deze belangencontradictie. De tweede benadering wordt gevolgd door juristen.
32
K. LANNOO, “Corporate Governance in Europees perspectief” in X, “Dossier Corporate Governance”, Bank Fin. 1997, 474. K. BYTTEBIER, Het vijandig overnamebod, Antwerpen-‐Apeldoorn, Maklu, 1993, 96-‐97. 21
33
Ondanks de verscheidene definities34, kan gesteld worden dat corporate governance een systeem is waarmee ondernemingen worden bestuurd en gecontroleerd, zowel intern als extern. Corporate governance heeft betrekking op de werking en de interne controle van een bedrijf, maar draait ook rond de verhouding tussen de verschillende stakeholders op alle activiteitsterreinen van de onderneming.
Afdeling II. Oorsprong en historiek Met hun historisch oeuvre “The modern corporation and private property” verwierven de Amerikanen Adolf Berle en Gardiner Means in 1932 de titel van pionier in het corporate governance-‐ gedachtegoed. In hun werk bekritiseerden ze voor het eerst de onmacht, die z’n oorzaak vond in een uitgebreid aandeelhouderschap, van de shareholders tegen de almacht van het ongecontroleerde management35. Toch waren een aantal omkoopschandalen in de jaren ’70 noodzakelijk vooraleer een echt corporate governance-‐debat op gang kwam en uitmondde in de Foreign corrupt practices Act van 1974. Het debat escaleerde in de jaren ’80 ten gevolge van enerzijds een reeks vijandige overnamebiedingen in de Amerikaanse bedrijfswereld en anderzijds de zware moeilijkheden waarmee een aantal grote ondernemingen en spaarbanken kampten36. De kern van deze problematiek kan teruggebracht worden tot de figuur van ‘public corporation’. In die beursgenoteerde ondernemingen was het aandeelhouderschap zo wijd verspreid dat zij geen behoefte hadden om ook maar de minste controle uit te oefenen op het beleid. Bijgevolg groeide het management uit tot een quasi-‐absolutistisch orgaan dat zichzelf rijkelijke vergoedingen toekende en niemand rekenschap verschuldigd was. De enige uitweg die de aandeelhouders zagen, was het verkopen van hun aandeel zodat in die tijd de ‘hostile takeovers’ de pan uitrezen. Om tegemoet te komen aan deze problematiek, poogde men een beter aandeelhoudersactivisme op te leggen. In de wet van 1986 werden de pensioenfondsen, die grote aandelenpakketten bezaten, verplicht om actief hun stemrecht te gebruiken, zodat vermeden werd dat zij overgingen tot de verkoop van hun aandelen tegen te lage koersen. In plaats van paniekerig ‘met hun voeten te 34
LANNOO omschrijft corporate governance als het bestuur en de controle van grote bedrijven waar de aandeelhouders niet hetzelfde doel voor ogen hebben als de managers en vice versa. Zie K. LANNOO, “Corporate Governance in Europees perspectief” in S. KORTMANN, N. FABER en E. LOESBERG (eds.), Corporate Governance in perspectief in Onderneming en Recht, Deventer, Tjeenk-‐Willink, 1998, nr. 11, 151. NAESSENS en SAELENS, definiëren op hun beurt deugdelijk ondernemingsbestuur als een waaier van richtlijnen en regels betreffende de leiding en de controle van een vennootschap. Zie C. NAESSENS en F. SAELENS, “Remuneratiebeleid en remuneratie in de Belgische corporate governance codes en het daarmee samenhangend wetgevend initiatief: een stand van zaken”, Or. 2006, afl. 5, 120. 35 P. KILESTE en H. CALUWAERTS, “Pouvoirs, attributions et fonctionnement du conseil d’administration et notion de corporate governance”, D.A.O.R 1997, afl. 43, 35. 36 E. DE KEULENEER, “Corporate Governance: leçons belges et étrangères” in X, “Dossier Corporate Governance”, Bank Fin. 1997, 469. 22
stemmen’, werden nu incompetente managers vervangen waardoor een herwaardering van de aandelen kon geschieden37. In tegenstelling tot de meeste landen was er voor België en Frankrijk geen grote schok nodig vooraleer zij zich bogen over de corporate governance-‐problematiek. Indien men toch een rechtstreekse aanleiding wilt, komt deze ‘eer’ toe aan onze nationale trots, de Société Generale met haar dochter Tractebel. Niettegenstaande de overnamepoging van de Italiaan Carlo de Benedetti, verkreeg de Franse Compagnie de Suez de Generale Maatschappij in handen38. De Fransen hadden verder maar weinig interesse in ons vergane kroonjuweel, zodat haar activiteit werd afgebouwd tot acht kernactiviteiten, met als belangrijkste speler de Tractebel-‐groep39. Van zodra de gedachte bij Suez om te fusioneren met concurrerend watervoorzieningsbedrijf Lyonnaise des Eaux rees, ontstond enige opschudding in Belgische kringen daar dit zou leiden tot de controle vanuit Frankrijk van het energiebedrijf40. De schrik voor belangenconflicten, die zouden beslecht worden in het voordeel van Lyonnaise des Eaux, zat er dan ook goed in. Als reactie hierop trachtte de Belgische overheid maatregelen te nemen die als doel voor ogen hadden de onafhankelijkheid van het bestuur te bevorderen.
Afdeling III. Belang van Corporate Governance Er bestaan geen wetenschappelijke bewijzen om te staven dat een deugdelijk bestuur leidt tot een goede ondernemingsperformantie. Toch kan zonder twijfel vastgesteld worden dat er een positieve correlatie bestaat tussen enerzijds een goede corporate governance-‐systeem en anderzijds de expansie van de onderneming, hetzij rechtstreeks, hetzij onrechtstreeks. Een economisch basisprincipe is dat ondernemingen niet zonder kapitaal kunnen bestaan. Bijgevolg zullen zij het vertrouwen van de potentiële investeerder moeten winnen, ongeacht het gaat om een lening of een uitgifte van obligaties of aandelen. Welnu, een goede corporate governance-‐systeem bevordert dit essentieel vertrouwen, waardoor de beleggers sneller bereid zullen zijn kapitaal ter
37
K. LANNOO, “Corporate Governance in Europees perspectief” in X, “Dossier Corporate Governance”, Bank Fin. 1997, 474. D. HEIRBAUT, Een beknopte geschiedenis van het sociaal, het economisch en het fiscaal recht in België, Gent, Academia Press, 2009, 94. 39 K. GEENS, “Over corporate governance en dualistische bestuurssystemen” in X, Liber Amicorum Prof. Dr. Roger Blanpain, Brugge, Die Keure, 1998, (715) 721-‐724. 40 C. VAN HULLE, “Principles of Corporate Governance with an Application to the Financial Sector” in J. STUYCK, F. ABRAHAM en E. TERRYN (eds.), Financial Services and Financial Markets in Europe. Changes and Adjustments in Leuven Law Series, Leuven, Leuven University Press, 2000, nr. 16, (183) 187. 23 38
beschikking te stellen41. Anders geformuleerd zal een onderneming in de strijd om een investeerder te binden, zich kunnen beroepen op een goed bestuur als overtuigingsargument. Ook al biedt corporate governance geen absolute garantie voor succes, desalniettemin kunnen we het erover eens zijn dat de afwezigheid van goed bestuur een bijkomend risico inhoudt. Een risico dat de belegger niet langer bereid is te dragen42.
Afdeling IV. Verschillende governance-‐systemen Men moet zich van de gedachte ontdoen dat er slechts één ideaal corporate governance-‐model bestaat. Deugdelijk bestuur is namelijk afhankelijk van het rechtstelsel waarin men zich bevindt. Alzo kan men evenveel governance-‐systemen onderscheiden als er staten zijn, toch kunnen we een drietal grote culturen vaststellen. 1. Het Duitse Rijnlandmodel Het Duitse Rijnlandmodel wordt ook weleens het ondernemingsgerichte of ‘stakeholder’ model genoemd43. In tegenstelling tot het hieronder beschreven systeem, is het hier de bank die de vennootschap domineert en zowel de kredietverstrekkings-‐ als de controletaak op zich neemt. Dit model beschouwt de vennootschap eerder als een ‘Unternehmen’, waar een belangrijke rol voor de werknemers is weggelegd44, dan een louter samenwerkingsverbond tussen aandeelhouders. De bestuursstructuur is duaal, met executieve en toezichthoudende bestuurders45. De nadelen die aan dit model verbonden zijn, situeren zich voornamelijk in de aandeelhoudersstructuur, waarbij de meerderheidsaandeelhouder vaak loodrecht tegenover de minderheidsaandeelhouder staat. Vermits de meerderheid van de stemgerechtigde aandelen in vaste handen is, ontstaat bij de minderheidaandeelhouders de vrees dat hun belangen niet geëerbiedigd zullen worden46. De vraag omtrent de opportuniteit van het Rijnlandmodel dringt zich dus op ten gevolge van de onmacht bij de minderheidaandeelhouders. 41
G. ZALM, “Corporate Governance: Transparantie, verantwoording en zeggenschap” in S. KORTMANN, N. FABER en E. LOESBERG (eds.), Corporate Governance in perspectief in Onderneming en Recht, Deventer, Tjeenk-‐Willinck, 1998, nr. 11, 3. 42 F. VINCKE, “La relation actionnariat et Conseil d’ Administration”in X, “Dossier Corporate Governance”, Bank Fin. 1997, 435-‐436. 43 L. CORNELIS en A. FRANCOIS, “De ‘doorwerking’ van komende Europese regelgeving in het vennootschapsrecht. Europese beïnvloeding van de Belgische corporate governance?”, R.W. 1995-‐96, 1183. 44 H. DE WULF, “Corporate governance: een inleiding”, Not. Fisc. M. 1998, 193. 45 L. CORNELIS en A. FRANCOIS, “De ‘doorwerking’ van komende Europese regelgeving in het vennootschapsrecht. Europese beïnvloeding van de Belgische corporate governance?”, R.W. 1995-‐96, 1183-‐1184. 46 K. BYTTEBIER, “Het vijandig overnamebod. De wenselijkheid en bruikbaarheid van een controversiële acquisitietechniek herdacht”, R.W. 1992-‐93, 975-‐976. 24
Het Duitse corporate governance-‐model tracht er dan ook voor te zorgen dat op de eerste plaats, nog voor de belangen van de aandeelhouders, het ruimere ondernemingsbelang wordt gediend. 2. . Het Angelsaksische of Anglo-‐Amerikaanse model Het Anglo-‐Amerikaans model onderscheidt zich van de andere twee door een uitgesproken actieve kapitaalmarkt. Het is daardoor dat men soms ook spreekt van het aandeelhoudersmodel47. De nood aan kapitaal voor ondernemingen wordt hier opgelost via beursintroducties en de publieke uitgifte van aandelen, waardoor dit model ook gekenmerkt wordt door een groot aantal beursgenoteerde vennootschappen. De bestuursstructuur is unitair en het aandeelhouderschap is er zeer verspreid48. Het nadeel van deze ‘separation of ownership and control’ is dat de vele aandeelhouders machteloos staan tegenover de almacht van de onafhankelijke managers, die het bestuur over de vennootschap voor hun rekening nemen. In plaats van te vechten tegen de bierkaai, zal een ‘owner’ in dit model vlugger overgaan tot de verkoop van zijn aandelen. Op deze manier wordt de heerschappij van de (disfunctionerende) manager in stand gehouden. Het doel van het Angelsaksisch of Anglo-‐Amerikaans model situeert zich dan ook in het vinden naar oplossingen voor desbetreffende conflicten tussen het management en de aandeelhouders. Veel wordt verwacht van een intenser aandeelhoudersactivisme van de institutionele beleggers, en van de strenge fiduciaire verplichtingen49. 3. De tussenvorm Tussen deze twee extremen vindt men een vorm terug die aspecten van beide modellen combineert. Voorbeelden hiervan vinden we terug in België en Frankrijk. Enerzijds speelt de kapitaalmarkt een beperktere rol, is het aantal beursgenoteerde vennootschappen klein en is hun controle voor het merendeel in vaste handen. Anderzijds is er geen werknemersinspraak, is er een verbod voor de banken om als aandeelhouder op te treden en is de bestuursstructuur unitair50. Andere kenmerken van de tussenvorm zijn vooreerst de grotere toegeschreven rol aan het vennootschapsbelang, ten koste van het ondernemingsbelang en daarnaast de aandacht voor het niveau van de
47
L. CORNELIS en A. FRANCOIS, “De ‘doorwerking’ van komende Europese regelgeving in het vennootschapsrecht. Europese beïnvloeding van de Belgische corporate governance?”, R.W. 1995-‐96, 1181. 48 H. DE WULF, “Corporate governance: een inleiding”, Not. Fisc. M. 1998, 192. 49 H. DE WULF, “Corporate governance: een inleiding”, Not. Fisc. M. 1998, 192-‐193. 50 L. CORNELIS en A. FRANCOIS, “De ‘doorwerking’ van komende Europese regelgeving in het vennootschapsrecht. Europese beïnvloeding van de Belgische corporate governance?”, R.W. 1995-‐96, 1184. 25
aandeelhouders, waar vooral de pijlen gericht worden op de relatie tussen de meerderheids-‐ en minderheidsaandeelhouders51. De corporate governance-‐aanbevelingen in zulke monistische stelsels zullen toegespitst worden op een opdeling tussen ‘executive’ en ‘non-‐executive’ bestuurders. Dit hybride tussenmodel dient evenwel in België, sinds de invoering van het directiecomité, genuanceerd te worden naar een meer dualistisch georiënteerd stelsel.
Afdeling V. Wetgeving of Soft Law Zoals reeds vermeld, tracht de corporate governance-‐leer voorschriften op te stellen zodat een goed bestuur in ondernemingen wordt verzekerd. De vraag die nu tot stand komt, is wie verantwoordelijk is voor het opstellen van deze richtsnoeren. Is het de taak van de overheid, die in deze materie moet tussenkomen aan de hand van dwingende bepalingen? Of moeten de afzonderlijke ondernemingen daarentegen vrij gelaten worden om uit te maken wat goed is voor henzelf? Of wordt er beter geopteerd om een oplossing te zoeken die zich bevindt tussen deze uitersten? Om na te gaan welke oplossing het beste is, moeten alle voor-‐ en nadelen gewikt en gewogen worden52. Aan volledige regulering van overheidswege zijn bepaalde nadelen verbonden. Ten eerste is de ‘trage’ wetgever niet de gepaste instantie om snel op te treden tegen toekomstige evoluties, die voortspruiten uit de corporate governance-‐discussie. Ten tweede is het ondenkbaar dat strikte wetten of reglementen voldoende flexibiliteit kunnen bieden voor de veeleer heterogene groep van beursgenoteerde vennootschappen, die stuk voor stuk te maken hebben met specifieke uitdagingen en risico’s. Ook het voorzien van verschillende regelgevingen naargelang het type onderneming blijkt geen afdoende solutie te bieden daar dit zorgt voor verwarring en fragmentatie. Toch belet dit niet dat bepaalde specifieke onderdelen kunnen geregeld worden door de wetgever. De overheid kan op haar geëigende manier ervoor zorgen dat het juiste klimaat om tot een daadwerkelijke corporate governance te komen, gecreëerd wordt. Daartegenover staat een volkomen zelfregulering aan ondernemingskant. Maar ook deze is niet houdbaar, aangezien daarvoor een fundamentele mentaliteitsverandering, die niet van de ene op de andere dag geschiedt, vereist is. Ook komt dit alternatief gemakkelijk in het vaarwater van de vrije 51
F. DE SCHOUWER, “Het doelgebonden karakter van de bestuursbevoegdheden. Vergelijking tussen België en Groot-‐ Brittannië”, Jura Falc. 1998-‐99, nr. 2, 172. 52 K. BYTTEBIER, P. PIU en S. ROELAND (eds.), Coporate governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoorn, Maklu, 2003, 30-‐31. 26
markt. Om aan deze nadelen van zelfregulering tegemoet te komen, werden normen en codes (soft law) in het leven geroepen. De mate van afdwingbaarheid kan variëren, zodat een viertal gradaties onderscheiden kunnen worden53: -‐
disciplinering via informatieverschaffing;
-‐
uitvaardiging van optionele ‘best practices’, zonder verplichting deze na te leven;
-‐
normatieve aanbevelingen met een zekere mate van afdwingbaarheid door verantwoording en openheid; en
-‐
dwingende normen die verplicht moeten worden nageleefd.
Toch worden de corporate governance-‐codes door verschillende tendensen bedreigd. Ten eerste bestaat vaak de neiging om het toepassingsgebied van de codes uit te breiden en meer in detail te treden, zodat dit eventueel tot overregulering kan leiden. Zo gaf in het Verenigd Koninkrijk de Higgs Review54 de aanbeveling om het aantal bepalingen van de Combined Code55 te verhogen van 45 tot 82. Het daaraan verbonden risico is dat de relevantie van de bijkomende bepalingen daalt en die normen bijgevolg genegeerd zullen worden. Ten tweede bestaat er een veel grotere nadruk op het element ‘naleving’ dan op het element ‘verantwoording’. Steeds vaker worden de redenen die bedrijven opgeven, wanneer zij afwijken van de codes, verworpen. Deze evolutie komt niet ten goede van het intrinsieke, flexibele karakter van de codes. Ten derde zou een progressieve convergentie van de codes over de hele wereld leiden tot een te ver doorgedreven generalisering, waardoor de nationale codes niet meer zouden voldoen aan de lokale cultuur. Dit laatste is ondermeer een van de redenen waarom de Europese aanbeveling inzake deugdelijk bestuur56 weinig tot geen gehoor kreeg binnen de lidstaten. 53
L. VAN DEN BERGHE, “Het corporate governance debat vanuit internationaal perspectief” in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, (13) 23. 54 D. HIGGS, “Review of the role and effectiveness of non-‐executive directors. Consultation paper”, 2002, www.ecgi.org/codes/documents/higgs.pdf. 55 De Combined Code (UK) is online raadpleegbaar op www.fsa.gov.uk/pubs/ukla/lr_comcode2003.pdf. 56 Aanbeveling van de Commissie 2004/913/EG van 14 december 2004 ter bevordering van de toepassing van een passende regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 29 december 2004, afl. 385, 55-‐59. 27
Afdeling VI. Belgische Corporate Governance Code 1. Beursgenoteerde vennootschappen 1.1. Code Lippens 2004 Op basis van het rapport van de ‘High Level Group of Company Law Experts on a Modern Regulatory Framework for Company Law in Europe’ van 4 november 200257, beval de Europese Commissie58 de Europese lidstaten aan om een corporate governance-‐code aan te duiden waaraan hun nationale vennootschappen moeten voldoen, of waarnaar deze vennootschappen moeten verwijzen. Op 9 december 200459 werd dan ook de definitieve versie van de Belgische Corporate Governance Code, beter gekend onder de naam Code Lippens60, gepubliceerd, welke in werking trad op 1 januari 2005. De Belgische Commissie, onder voorzitterschap van Maurice Lippens, was een gezamenlijk initiatief van de Commissie voor Bank-‐, Financie-‐ en Assurantiewezen (CBFA), het Verbond van Belgische Ondernemingen (VBO) en de fusiebeurs Euronext61. Haar hoofddoel was om enerzijds een soepele, eengemaakte gedragscode op te stellen, die zowel rekening hield met de internationale context als met de specifieke noden van de Belgische ondernemingen en anderzijds hun waardecreatie op lange termijn te bevorderen62. De inhoud van de Belgische Corporate Governance Code is principieel, kan geen beperkingen opleggen en kan bovendien opgedeeld worden in drie soorten regels. Vooreerst formuleert de Commissie negen belangrijke, na te leven, principes, die volgens haar mening de steunpilaren vormen van een goed ondernemingsbestuur. Het toepassingsgebied van deze beginselen werd zo ruim mogelijk geformuleerd opdat alle beursgenoteerde vennootschappen eronder zouden vallen en zij tevens als referentiekader gebruikt zou worden voor alle andere ondernemingen. Daarnaast geven de bepalingen aan hoe die principes moeten worden toegepast. Het is voor deze gebruiksregels dat de Angelsaksische ‘comply or explain’-‐regel wordt gehanteerd. Dit wil zeggen dat de Belgische bedrijven vrij zijn om af te wijken van die bepalingen, op voorwaarde dat zij in hun jaarverslagen opgeven waarom zij dit doen. Deze afwijkingen kunnen bijvoorbeeld gerechtvaardigd worden door 57
http://europa.eu.int/comm/internal_market/company/docs/takeoverbids/2002-‐01-‐hlg-‐report_en.pdf. “Modernisering van het vennootschapsrecht en verbetering van de corporate governance in de Europese Unie. Een actieplan”, COM(2003) 284 def., 21 mei 2003, http://eur-‐lex.europa.eu, 33 p. 59 Op 18 juni 2004 had de Commissie inzake Corporate Governance al een ontwerptekst klaar. Daarop volgde een consultatieronde van 3 maanden. 60 De Code Lippens is online raadpleegbaar op www.corporategovernancecommittee.be. 61 Deze drie entiteiten hadden reeds eerder al aanbevelingen opgesteld. HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 219-‐244. 62 Uit een studie van Rob Bauer, professor aan de Universiteit van Maastricht, blijkt dat Europese bedrijven met een goed of deugdelijk bestuur 2,97 procent per jaar beter presteren dan bedrijven met een slecht bestuur. 28 58
specifieke kenmerken of de beursgang van bepaalde ondernemingen, op voorwaarde dat zij hiervoor afdoende argumenten aangeven. Tot slot worden die principes en bepalingen aangevuld met richtlijnen. Deze kunnen als leidraad dienen voor de wijze waarop de vennootschap de bepaling van de code dient toe te passen of te interpreteren. De meeste van deze richtsnoeren hebben een kwalitatief karakter waardoor zij niet vatbaar zijn voor een evaluatie op het vlak van naleving. Het ‘pas toe of leg uit’-‐principe is daarom niet van toepassing op deze richtlijnen63. Transparantie in een beursgenoteerde onderneming is een essentieel onderdeel van de corporate governance-‐codes. Daardoor wordt het mogelijk gemaakt om externe controle uit te oefenen en kan eventueel bestaande publieke verontwaardiging, (meestal) over de hoogte van de salarissen, gecounterd worden door naar transparantie-‐informatie te verwijzen. Die openlijke verbolgenheid over de toplonen zal dan ietwat gemilderd worden wanneer de burgers de ware toedracht kennen en zich niet meer louter laten leiden door de (soms sensatieberuste) berichtgevingen in de media. Deze transparantie wordt bereikt door de openbaarmaking van informatie op tweeërlei wijze64. Bij de eerste methode worden de beursgenoteerde vennootschappen door de Code Lippens bevolen een corporate governance-‐verklaring, het zogenaamde charter, op te stellen, die daarna gepubliceerd wordt op de site van de desbetreffende ondernemingen. De tweede informatieverstrekkende manier is het corporate governance-‐hoofdstuk in het jaarverslag, ook wel het chapter genaamd65. De juridische afdwingbaarheid van de Code Lippens wordt herleid tot het minimum, daar zij ,bij gebrek aan wetgevend ingrijpen, gekwalificeerd wordt als soft law. Daarmee wil men aanduiden dat de code geen rechtens afdwingbare regels wenst op te leggen. De enige, weliswaar gebrekkige, afdwingbaarheid van de Code Lippens is de sanctionering door de markt. Gebrekkig, aangezien het toezicht door de markt zich enkel kan baseren op wat de vennootschap zelf wil verklaren en er daarenboven niet kan worden nagegaan of haar verklaringen overeenstemmen met de werkelijkheid. De praktijk leerde ons dat het merendeel van de bestuurders zich beperkte tot het louter afvinken van een lijst met de te verklaren elementen en deze daarna publiekelijk maakte, zonder zich verder in te laten met de geest van de aanbevelingen. Waar in de
63
Zie paragraaf 4 van de preambule: “Structuur, inhoud en aard van de code”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 8. 64 Zie paragraaf 5 van de preambule: “Openbaarmaking”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 9. 65 E. LEROUX, “De Code Lippens: juridisch afdwingbaar?”, T.R.V. 2005, afl.8, 515. 29
code getracht wordt om de inhoud boven de vorm te laten primeren, wordt in de praktijk veelal vastgesteld dat de vorm wint van de inhoud66. LEROUX67 is het om twee redenen niet eens met de voorgaande verontrusting omtrent de niet-‐ naleving van de codes en maakt een kanttekening bij dit ‘luie’ gedrag van de bestuurders. Hij stelt dat de invloed op de bestuurdersaansprakelijkheid vanwege de niet-‐naleving van de toepasselijke of toepasselijk geachte corporate governance-‐codes niet gebagatelliseerd mag worden. En ook de, zichzelf toebedeelde, controlebevoegdheid van de CBFA op het chapter in de jaarverslagen, zal volgens hem de bestuurders aanzetten om meer aandacht te besteden aan de geest van de code68. 1.2. Code 2009 Drie jaar na de bekendmaking van de eerste Belgische Corporate Governance Code voor beursgenoteerde ondernemingen, besliste de Commissie inzake deugdelijk bestuur, onder voorzitterschap van Herman Daems69, in september 2007, om deze code te herzien. Ze lanceerde hiervoor een publieke raadpleging in twee fases. Het doel van de raadpleging was om enkele kinderziektes uit de code te weren en een oplossing te zoeken voor bepaalde gebreken. Op 12 maart 2009 werd het uiteindelijke resultaat kenbaar gemaakt. De Code 200970, zoals ze werd omgedoopt, houdt rekening met de evoluties binnen de samenleving, de wijzigingen in het juridisch kader, zowel op Belgisch als op Europees vlak, en natuurlijk de context van de financiële en economische crisis. Enerzijds legt deze nieuwe code, net zoals zijn voorganger, de klemtoon op het deugdelijk bestuur en anderzijds biedt zij een middel aan voor een betere transparantie, wat fundamenteel is voor het vertrouwen bij de beleggers en andere stakeholders. Met deze confidentieboost tracht men om een kredietcrisis, zoals in rampjaar 2008, die eveneens een vertrouwenscrisis was, te vermijden71. Code 2009 brengt, naast de algemene basisprincipes, enkele belangrijke wijzigingen aan. Daar de inhoud en bijhorende adaptaties van de code niet het hoofdvoorwerp uitmaken van onderhavige bijdrage, zal hierna kort een samenvatting gegeven worden van een viertal belangrijke wijzigingen72. Ten eerste moet de raad van bestuur regelmatig niet alleen zijn eigen omvang, samenstelling en 66
H. DE WULF, Taak en loyauteitsplicht van het bestuur in de naamloze vennootschap in Instituut Financieel Recht, Antwerpen, Intersentie, 2002, nr. 1, 118-‐122. 67 Emmanuel Leroux is advocaat aan de balie van Kortrijk, assistent KULeuven-‐campus Kortrijk. 68 E. LEROUX, “De Code Lippens: juridisch afdwingbaar?”, T.R.V. 2005, afl.8, 514. 69 Zie “Samenstelling van de Commissie Corporate Governance”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 39. 70 De Code 2009 is online raadpleegbaar op www.corporategovernancecommittee.be. 71 X, “Deugdelijk bestuur meer dan ooit noodzakelijk. Code die vertrouwen opwekt” in W. DE BOCK, e.a. (VBO), “Corporate governance. Nieuwe Code 2009. Op zoek naar meer vertrouwen”, Forward april 2009, 35. 72 www.corporategovernancecommittee.be/library/documents /CODE2009_MAINCHANGES.pdf. 30
prestaties onderzoeken, maar ook die van zijn comités. Daarnaast moeten tevens de interacties met het uitvoerende management worden bekeken. Deze aanpassing is logisch tot stand gekomen aangezien de raad van bestuur niet geëvalueerd kan worden zonder dat dit ook bij de onderliggende comités gebeurt. Ten tweede moet het auditcomité vier keer per jaar samenkomen. Het belangrijkste voordeel van deze update is dat de verantwoordelijkheden van de bestuurders benadrukt worden, in het bijzonder krachtens de nieuwe Belgische wet op het auditcomité73. Deze wijziging zet namelijk de bestuurders aan om oog te hebben voor de interne procedures die voorafgaan aan de voorbereiding van de rekeningen. De derde verandering betreft de remuneratie van topmanagers, waaromtrent later natuurlijk dieper wordt ingegaan. In de corporate governance-‐ code wordt opgenomen dat het bedrijf een remuneratieverslag zal opstellen. Dit wordt een duidelijk omlijnd onderdeel van het corporate governance-‐verslag. Volgens LAMBRECHT, secretaris van de Commissie en Secretaris-‐Generaal van het Verbond van Belgische Ondernemingen, moeten de bedrijven en kandidaat-‐CEO’s aangemoedigd worden om reeds bij de contractonderhandelingen de vertrekpremies af te bakenen en te beperken tot 12 maanden salaris, waarbij zowel met het vast als het variabel loon rekening moet worden gehouden. Bovendien zal het contract van bij het begin duidelijke criteria opleggen waardoor het recht op een variabele verloning ontstaat74. Ten vierde, wordt ook de relatie tussen het bestuur en de aandeelhouders onder handen genomen. Het bedrijf moet, conform de code, een dialoog tot stand brengen met de (potentiële) aandeelhouders. Deze dialoog moet gebaseerd zijn op een wederzijds begrip van de doelstellingen en aandachtspunten. 2. Niet-‐beursgenoteerde vennootschappen 2.1. Code Buysse De aanbevelingen voor niet-‐genoteerde ondernemingen75, familiebedrijven en KMO’s worden verzameld in de Code Buysse76, genaamd naar de voorzitter Baron Paul Buysse. Deze gedragscode werd door Unizo en UCM op 21 september 2005 bekend gemaakt en heeft een tweeledig doel voor ogen. Enerzijds probeert zij bedrijfsverantwoordelijken te helpen bij het realiseren van een optimale, 73
Wet van 17 december 2008 inzonderheid tot oprichting van een auditcomité in de genoteerde vennootschappen en de financiële ondernemingen, BS 29 december 2008, 68568. 74 X, “Code 2009: aanbevelingen nu van toepassing. Taken bestuursorganen voortaan beter omschreven” in W. DE BOCK, e.a. (VBO), “Corporate governance. Nieuwe Code 2009. Op zoek naar meer vertrouwen”, Forward april 2009, 40-‐41. 75 Niet-‐beursgenoteerde vennootschappen zijn ondernemingen die niet vallen onder de definitie van ‘genoteerde vennootschappen’, krachtens het Wetboek van Vennootschappen. Artikel 4 van het W. Venn. bepaalt immers dat vennootschappen genoteerd zijn wanneer hun effecten toegelaten zijn tot de verhandeling op een gereglementeerde markt in de zin van artikel 2, 3° van de wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten. 76 De Code Buysse is online raadpleegbaar op www.codebuysse.be/downloads/CodeBuysse_NL.pdf. 31
professionele en constante groei en anderzijds tracht zij de vele professionele uitdagingen te ondersteunen, aan de hand van een ethische norm77. De principes, opgenomen in de Code Buysse wijken af van haar soortgenoot bij de beursgenoteerde ondernemingen, om de evidente reden dat haar doelgroep qua activiteit, omvang en ondernemingsstructuur bijzonder divers is. Haar praktische aanbevelingen voor goed bedrijfsbeheer kunnen opgedeeld worden in drie grote stukken. Het eerste deel geeft richtsnoeren die gelden voor alle vennootschappen die geen beroep doen op het publieke spaarwezen en handelt over de rol van de raad van bestuur, het management en de aandeelhouders. Daarnaast wordt door de Code Buysse, als eerste op wereldvlak, een apart hoofdstuk gewijd aan familiebedrijven. De code pleit vooreerst voor de creatie van een familiaal forum waarin de communicatie, informatie en consultatie in verband met het bedrijf tot stand komt. Vervolgens streeft ze naar de redactie van een familiaal charter en uiteindelijk vestigt ze aandacht op de familiale opvolging. Het derde stuk uiteindelijk, stelt richtsnoeren op voor de kleinere bedrijven. Deze stelregels worden opgemaakt ten voordele van alle belanghebbenden, waaronder de klanten, de leveranciers, het personeel en de overheid78. Opmerkelijk is dat het ‘pas toe of leg uit’-‐principe, zoals aangewend in de Code Lippens hier geen toepassing vindt. Toch is de Commissie van mening dat de bedrijven die de code toepassen, de vruchten wel zullen plukken. 2.2. Code Buysse-‐bis Nog geen vier jaar na het lanceren van de initiële tekst, werd eind maart 2009 een herwerkte versie (Code Buyss-‐bis79) voorgesteld. Gezien de recente economische ontwikkelingen en het steeds heviger worden van het corporate governance-‐debat, werd het noodzakelijk geacht om de code uit 2005 te actualiseren en zo nodig deze aan te passen en/of bij te sturen. In de jongste versie van de Code Buysse wordt veel aandacht besteed aan het maatschappelijk verantwoord ondernemen80 en de adviesraad. Die laatste werd in het leven geroepen als een klankbord voor ondernemingen die nog geen raad van bestuur hebben. Het wordt de bedrijven aangeraden om in deze raad minstens twee externe adviseurs op te nemen en om ten minste vier keer per jaar samen te komen. Wanneer de ondernemingen dan qua omvang toenemen, zal de 77
Zie “Voorwoord”, Code Buysse. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2005, 5. 78 G.V.L., “Code Buysse pleit voor familieforum”, De Tijd 22 maart 2005, 8. 79 De Code Buysse-‐bis is online raadpleegbaar op www.codebuysse.be/downloads/CodeBuysseII_NL.pdf. 80 Zie hoofdstuk 3: “Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO)”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 14-‐15. 32
adviesraad mee evolueren naar een raad van bestuur, waarin onafhankelijke bestuurders zetelen81. Verder gaat de code ook dieper in op de rechten en plichten van bestuurders en op de interne controle en het risicobeheer van de ondernemingen82. Ook werd ervoor gezorgd dat de code in z’n geheel meer coherentie vertoonde83.
81
Zie hoofdstuk 4: “De raad van advies”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 16-‐18. 82 Zie hoofdstuk 8: “Controle en risicobeheer”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 34-‐35. 83 E. CLEEREN, “Code voor niet-‐genoteerde bedrijven bijgestuurd. Code Buysse -‐bis legt meer nadruk op maatschappelijk verantwoord”, De Tijd 24 juni 2009, www.tijd.be. 33
Hoofdstuk III. VENNOOTSCHAPSSTRUCTUREN Mijns inziens is het verwerven van enige kennis met betrekking tot zowel externe als interne vennootschapsstructuren onmisbaar om de verdere materie van de voorliggende masterproef grondig te begrijpen. Er moet voorafgaandelijk wel de opmerking gemaakt worden dat dit onderdeel niet het hoofdonderwerp uitmaakt van de scriptie, waardoor ik mij beperk tot een summier overzicht, toch verwijzend naar de wet en de corporate governance-‐codes. Bij die laatste, opteer ik om enkel te refereren naar de recentste Belgische codes, met name de Belgische Corporate Governance Code 2009 en de Code Buysse-‐bis.
Afdeling I. Monisme versus dualisme 1. Monisme Een Belgische, monistische vennootschap wordt bestuurd door één enkele raad van bestuur, die rechtstreeks verkozen en benoemd wordt door de algemene vergadering der aandeelhouders. In deze unitaire raad van bestuur zetelen zowel uitvoerende bestuurders (executives), die het management waarnemen, als niet-‐uitvoerende bestuurders (non-‐executives), die enige afstand bewaren84. De beslissingen worden in samenspraak, door beide categorieën bestuurders genomen85. Het directiecomité buiten beschouwing gelaten, is een Belgische naamloze vennootschap een typevoorbeeld van een monistische structuur. Zowel de bestuursfunctie als de toezichthoudende functie op het bestuur worden hier verenigd in hoofde van de raad van bestuur. Of hoe het met een boutade wordt gezegd: ‘degene die moet controleren is degene die gecontroleerd wordt’. Men kan opwerpen dat de algemene vergadering van een vennootschap de taak toebedeeld krijgt om als toezichtorgaan van de raad van bestuur te functioneren. Maar deze utopie wordt steevast de kop ingedrukt door tegenargumenten, zijnde dat de belangen van respectievelijk de raad van bestuur en de algemene vergadering te ver uit elkaar liggen en dat daarnaast men niet van de
84
K. GEENS, “Quelques réflexions sur la composition et le fonctionnement du conseil d’administration dans le système moniste” in X, Mélange offerts à Pierre van Ommeslaghe, Brussel, Bruylant, 2000, (407) 415. 85 K. GEENS, “Over corporate governance en dualistische bestuurssystemen” in X, Liber Amicorum Prof. Dr. Roger Blanpain, Brugge, Die Keure, 1998, (715) 725. 34
aandeelhouders van een grote vennootschap, verspreid over verschillende continenten, kan verwachten dat zij een efficiënte controle uitoefenen op het management86. 2. Dualisme Typerend voor een duaal systeem is dat naast een orgaan voor het dagelijkse beleid, een andere orgaan bestaat waarin niet-‐uitvoerende bestuurders zitting hebben. Hun plicht bestaat erin dat zij vooral toezicht uitoefenen87. Dit structuurregime, die vooral gekend is bij onze noorderburen, houdt in dat een autonome toezichtsraad tussen het eigenlijke bestuursorgaan en de algemene vergadering geschoven wordt en dat zij enkele opdrachten van deze laatste overneemt, waaronder de benoeming en het ontslag van bestuurders88. Een duaal systeem onderscheidt zich van een monistisch systeem door zijn vier basiskenmerken. Ten eerste betreft het een onderscheid tussen beheer en controle. Ook dienen die voorgaande bevoegdheden uitgeoefend te worden door respectievelijk twee verschillende organen. Ten derde mogen de mandaten van bestuurs-‐ en toezichtfuncties niet gecumuleerd worden, opdat dit systeem goed zou functioneren. En ten slotte zijn beide organen afzonderlijk verantwoordelijk ten opzichte van de algemene vergadering der aandeelhouders89. De voordelen van een dualistisch model zijn, vooreerst, dat er een beter onderscheid plaatsvindt tussen de uitvoerende en niet-‐uitvoerende bestuurders. Daar zij in afzonderlijke organen zitten, wordt verhinderd dat de uitvoerende bestuurders impact zouden hebben op de besluitvorming van de niet-‐uitvoerende leden90. Daarnaast helpt een toezichthoudende buffer tussen het echte bestuursorgaan en de algemene vergadering ook mee om de invloed van de referentieaandeelhouder te neutraliseren. Dit kan zelfs nog versterkt worden door de leden van het toezichtsorgaan te laten benoemen door coöptatie91. Er werd verschillende malen getracht om deze 86
H. LAGA, “Bestuur: monistisch of duaal” in JAN RONSE INSTITUUT (ed.), Knelpunten van dertig jaar vennootschapsrecht. e Zoeken naar oplossingen voor de 21 eeuw in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1999, nr. 11, (469) 470. 87 L. VAN DEN BERGHE, “Het corporate governance debat vanuit internationaal perspectief” in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, (13) 24. 88 M. WAUTERS, “Europese vennootschap: curiosum of katalysator voor een nieuwe harmonisatiegolf?”, T.B.H. 2002, afl. 2, 158. 89 E. WYMEERSCH, “Le gouvernement d’entreprise: faits et perspectives”, Act. dr. 1999, 190-‐192. 90 M.E. KOPPENOL-‐LAFORCE, De raad van commissarissen van de naamloze vennootschap in Duitsland, Engeland, Frankrijk en Nederland: een inventarisering en een rechtsvergelijking, Deventer, Tjeenk Willink, 1986, 117. 91 K. GEENS, “Over corporate governance en dualistische bestuurssystemen” in X, Liber Amicorum Prof. Dr. Roger Blanpain, Brugge, Die Keure, 1998, (715) 725-‐726. 35
ogenschijnlijke niets dan goede structuur in België te incorporeren92, maar deze pogingen mislukten telkens. Het gevaar aan dit systeem is wel dat het staat of valt met een efficiënte informatiedoorstroming tussen de beide organen. Wanneer deze niet goed gebeurt, kan de toezichtfunctie nauwelijks op bevredigende wijze volbracht worden93.
Afdeling II. Raad van bestuur 1. Rol raad van bestuur De bestuursfunctie in de Belgische ondernemingen wordt waargenomen door, zoals de naam reeds doet vermoeden, een raad van bestuur. Deze collegiale raad krijgt van het Wetboek van Vennootschappen een volheid van bevoegdheden. Artikel 522 W. Venn. bepaalt immers dat de raad van bestuur gemachtigd is om alle handelingen te verrichten die nodig of dienstig zijn tot verwezenlijking van het doel van de vennootschap, behoudens die waarvoor volgens de wet alleen de algemene vergadering bevoegd is. Op het eerste zicht lijkt deze wettelijke omschrijving in strijd met artikel 531 W. Venn., waarin de bevoegdheden van de algemene vergadering van aandeelhouders worden afgebakend. Zij schrijft voor dat de algemene vergadering de meest uitgebreide bevoegdheid heeft om de handelingen die de vennootschap aangaat, te verrichten of te bekrachtigen. Deze tegenstelling is het gevolg van een vergetelheid van de wetgever die bij het uitwerken van de wet van 6 maart 197394 heeft nagelaten het -‐oud-‐ artikel 70 W. Venn. aan de nieuwe bevoegdheidsverdeling aan te passen. Om deze wetgevende blunder op te lossen, kan teruggegrepen worden naar het adagium ‘lex posterior derogat legi priori'. Resumerend kan dus gesteld worden dat de raad van bestuur over residuaire bevoegdheden beschikt, terwijl de bevoegdheden van de algemene vergadering95, bestaande uit onder andere het bepalen van het statuut (waaronder de bezoldiging) en de aansprakelijkheid van de bestuurders, het wijzigen van de statuten en de goedkeuring van de jaarrekening en winstverdeling, uitdrukkelijk door de wet of de statuten worden toegewezen. 92
Zie Wetsontwerp van 5 december 1979 tot wijziging van de gecoördineerde wetten betreffende de handelsvennootschappen, Parl.St. Kamer 1979-‐1980, nr. 387. 93 H. LAGA, “Zeggenschap over grote ondernemingen” in H. COUSY, E. DIRIX, S. STIJNS, J. STUYCK en D. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, (399) 412. 94 Wet van 6 maart 1973 tot wijziging van de wetgeving betreffende de handelsvennootschappen, BS 23 juni 1973, 7681. 95 Voor een overzicht van de bevoegdheidstoewijzende bepalingen kan gerefereerd worden naar F. HELLEMANS en S. MEULYZER, “Art. 531 W. Venn” in H. BRAECKMANS, K. GEENS en E. WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, VIII/2, Organen in Commentaren met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., 1-‐28. 36
Volgens BASTIJNS moet de raad van bestuur zich buigen over drie kerntaken. Als eerste dient hij belangrijke beslissingen te nemen, met dien verstande dat deze een belangrijke impact kunnen ressorteren op het verdere leven van de vennootschap. Ten tweede moet hij het algemeen beleid van de onderneming bepalen. Zo zal het toekomstgerichte meerjarenplan een belangrijke leidraad vormen voor het management. En als derde taak zal de raad van bestuur een adequaat toezicht uitoefenen op het management96. De Belgische Corporate Governance Code 2009 beschrijft op zijn beurt dat de raad van bestuur in een monistisch bestuursmodel, een dubbele rol te vervullen heeft. Enerzijds moet zij het succes van de vennootschap op lange termijn nastreven, door ondernemend leiderschap te garanderen en ervoor te zorgen dat risico’s kunnen worden ingeschat en beheerd. Bijgevolg behoren de beslissingen aangaande de waarden en de strategie van de vennootschap, de bereidheid om risico’s te nemen en het schetsen van de voornaamste beleidslijnen, tot de bevoegdheid van het bestuursorgaan. Anderzijds moet de raad van bestuur een doeltreffend toezicht en een aangepaste controle garanderen. Dit kan geschieden wanneer de raad van bestuur de prestaties van het uitvoerend management, waaronder de verwezenlijking van de ondernemingsstrategie, objectief beoordeelt; de doeltreffendheid van de comités, binnen de raad van bestuur, stuurt en evalueert; en ten slotte de nodige maatregelen treft om de integriteit en het tijdig openbaar maken van de jaarrekeningen en van andere materiële, (niet-‐) financiële informatie te waarborgen97. Voor niet-‐genoteerde bedrijven daarentegen, geeft de Code Buysse-‐bis een opsomming van datgene wat onder de bevoegdheid van de raad van bestuur begrepen moet worden. De taak van de raad van bestuur bestaat in: (i) het nemen van beslissingen inzake belangrijke en strategische zaken, (ii) het waken over het feit of het management en de aandeelhouders de initiatieven nemen die tot hun bevoegdheid behoren, (iii) de benoeming van de gedelegeerd bestuurder, het directiecomité en het management, (iv) het geven van advies aan de gedelegeerd bestuurder, het directiecomité en het management, (v) de financiële en de operationele controle, met inbegrip van de invoering en de bewaking van een intern controlesysteem, (vi) het uitstippelen van de dividendenpolitiek die nadien ter goedkeuring aan de algemene vergadering wordt voorgelegd, (vii) de voorbereiding en de organisatie van de opvolging van de gedelegeerd bestuurder, het directiecomité en het 96
E. BASTIJNS, Corporate Governance: een analyse van het bestuur van beursgenoteerde vennootschappen en de betrokkenheid van institutionele beleggers in selectief rechtsvergelijkend perspectief, Leuven, KUL. Faculteit letteren en wijsbegeerte, 1995, 101. 97 Zie “Principe 1. De vennootschap past een duidelijke governancestructuur toe”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 11. 37
management, en uiteindelijk (viii) het vrijwaren van de belangen van de vennootschap in geval van crisis en conflict98. 2. Samenstelling raad van bestuur 2.1. Uitvoerende en niet-‐uitvoerende bestuurders Het uitgangspunt in het Wetboek van Vennootschappen is dat alle bestuurders in se gelijk zijn voor de wet, aangezien er geen wettelijke basis bestaat voor het al dan niet uitvoerend karakter van een bestuurdersmandaat. Deze basisgedachte kan althans afgeleid worden uit artikel 521 W. Venn., waarin bepaald wordt dat de raad van bestuur als collegiaal orgaan optreedt. Daarnaast kan ook uit artikel 527 W. Venn. geconstateerd worden dat de vennootschapswetgeving geen onderscheid maakt naargelang de verschillende types van bestuurders, aangezien alle bestuurders, hetzij jegens de vennootschap, hetzij jegens derden, hoofdelijk aansprakelijk kunnen worden gesteld voor alle schade die het gevolg is van een overtreding van de bepalingen van het Wetboek van Vennootschappen of van de statuten. En ten slotte dragen de vennootschapsrechtelijke bepalingen inzake de samenstelling van een raad van bestuur ook niet bij tot een opdeling, daar zij enkel voorschrijven dat de raad van bestuur minimaal uit drie bestuurders, hetzij als natuurlijke persoon, hetzij als rechtspersoon (artikel 517 W. Venn.), moet zijn samengesteld. Dit beginsel wordt door de verschillende corporate governance-‐codes genuanceerd, omdat zij adviezen opnemen die handelen over enerzijds de uitvoerende (executives) en anderzijds de niet-‐ uitvoerende bestuurders (non-‐executives). Met deze bepalingen wordt getracht om in een monistisch systeem, zoals gekend in België, evenwel enkele dualistische georiënteerde kenmerken door te drukken. Onder het tweede principe van de Belgische Corporate Governance Code 2009 wordt aanbevolen dat de helft van de raad van bestuur bestaat uit niet-‐uitvoerende bestuurders. Een niet-‐uitvoerend bestuurder is volgens die code, elk lid van de raad die geen uitvoerende taken vervult binnen de vennootschap99. Deze nietszeggende definitie wordt in de rechtsleer gepreciseerd, waar wordt aangenomen dat een niet-‐uitvoerende bestuurder geen directiefunctie in de vennootschap of haar dochtervennootschap kan uitoefenen. Een uitvoerend bestuurder daarentegen wordt, naast zijn hoedanigheid als mandataris in de raad van bestuur, ook belast met operationele taken binnen de 98
Zie hoofdstuk 5: “Een actieve raad van bestuur”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 19-‐20. 99 Zie “Principe 2. De vennootschap heeft een doeltreffende en efficiënte raad van bestuur die beslissingen neemt in het vennootschapsbelang", Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 13. 38
vennootschap. In een uitvoerend comité, die opgericht wordt als alternatief voor een wettelijk geregeld directiecomité, zetelen op z’n minst alle uitvoerende bestuurders, eventueel aangevuld met niet-‐uitvoerende bestuurders100. Aan het hoofd van dit uitvoerend comité, staat dan een Chief Executive Officer. Hun onderscheiden taken zijn complementair en brengen een wisselwerking tot stand. De uitvoerende bestuurders dragen alle relevante zakelijke en financiële informatie over aan de raad van bestuur, zodat deze laatste zijn rol effectief kan vervullen. De functie van de niet-‐uitvoerende bestuurders bestaat erin, op een kritische en opbouwende wijze, te discussiëren over de strategie en de voornaamste beleidslijnen, zoals vooropgesteld door het uitvoerend management, en te helpen deze verder uit te werken. Ook moeten zij nauwkeurig de prestatie van het uitvoerend management bekijken in het licht van de overeengekomen doelstellingen101. De Code Buysse-‐bis vraagt vooral aandacht voor ‘externe’ bestuurders, zodat de raad van bestuur in niet-‐beursgenoteerde ondernemingen niet louter uit ‘internen’ bestaat. Artikel 5.5 van de code definieert externe bestuurders als bestuurders die niet tot het management behoren en evenmin tot de controlerende aandeelhouders102. Het doel van hun aanwezigheid in het bestuursorgaan is om ervoor te zorgen dat de informatiestromen naar de aandeelhouders behouden blijven en dat managers van de organisatie, bij de uitoefening van hun activiteiten, het ondernemingsdoel laten primeren boven hun eigen belang103. 2.2. Onafhankelijke bestuurders In tegenstelling tot de (niet-‐)uitvoerende bestuurders, wordt in het Wetboek van Vennootschappen wel een bepaling voorzien inzake onafhankelijke bestuurders. Artikel 524 W. Venn. belast de onafhankelijke bestuurders met de behandeling van bepaalde intra-‐groep belangenconflicten in beursgenoteerde ondernemingen. Het betrokken artikel gaat uit van de noodzaak tot benoeming van minimaal 3 onafhankelijke bestuurders, die de taak krijgen om het vennootschapsbelang te behartigen in dossiers waarbij er sprake kan zijn van belangenconflicten tussen de betrokken 100
L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 43-‐44; K. BYTTEBIER, P. PIU en S. ROELAND (eds.), Coporate governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoorn, Maklu, 2003, 127-‐128. 101 Zie “Principe 3. Alle bestuurders geven blijk van integriteit en toewijding”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 15. 102 Zie hoofdstuk 5: “Een actieve raad van bestuur”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 20-‐21. 103 L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 51-‐52. 39
genoteerde vennootschap en ermee verbonden vennootschappen, met uitzondering van de dochteronderneming. De wet gaat zelfs verder en geeft een gedetailleerde definitie van de criteria waaraan een onafhankelijk bestuurder (minimaal) dient te voldoen. Deze maatstaven zijn terug te vinden in artikel 526ter W. Venn., ingevoegd bij artikel 15 van de wet van 17 december 2008104. Wereldwijd wordt in de gedragscodes veel belang gehecht aan het aanstellen van onafhankelijke bestuurders in de raad van bestuur. Het doel hiervan is dat die personen een tegenwicht vormen binnen de raad voor andere dominerende belangen, zodat gegarandeerd wordt dat de vennootschap niet bestuurd wordt in het belang van de referentieaandeelhouder of het management, maar in het vennootschapsbelang. De Code 2009 is van mening dat drie van de niet-‐uitvoerende bestuurders onafhankelijk moeten zijn105. De corporate governance-‐visie op de onafhankelijkheid is breder dan die in de wettelijke benadering, daar zij niet beperkt is tot een specifieke situatie. Waar op grond van artikel 524 W. Venn. enkel onafhankelijke bestuurders worden benoemd in geval van belangenconflict, viseert de Code 2009 een veel uitgebreidere invulling van het mandaat van de onafhankelijke bestuurder. Zij stelt uitdrukkelijk dat alle bestuurders, zowel de uitvoerende als de niet-‐uitvoerende, noodzakelijkerwijze dienen te beslissen op basis van een onafhankelijk oordeel106. Om de onafhankelijkheid van de bestuurder te beoordelen, kan men zich funderen op de criteria opgenomen in Bijlage A van de Code 2009107. Samenvattend komt het erop neer dat een onafhankelijke bestuurder bevrijd moet zijn van commerciële, nauwe familie-‐ of andere banden met de vennootschap, de controlerende aandeelhouders of het management, die aanleiding zouden kunnen geven tot het in diskrediet brengen van diens onafhankelijk oordeel108. Hij moet met andere woorden in alle omstandigheden en in elk dossier zich laten leiden door het vennootschapsbelang. Bij de externe bestuurders in niet-‐beursgenoteerde bedrijven kan eveneens een onderscheid gemaakt worden naargelang de onafhankelijkheid, ook al besteedt de Code Buysse-‐bis er minder 104
Wet van 17 december 2008 inzonderheid tot oprichting van een auditcomité in de genoteerde vennootschappen en de financiële ondernemingen, BS 29 december 2008, 68568. 105 Zie “Principe 2. De vennootschap heeft een doeltreffende en efficiënte raad van bestuur die beslissingen neemt in het vennootschapsbelang”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 13. 106 Zie “Principe 3. Alle bestuurders geven blijk van integriteit en toewijding”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 15. 107 Zie “Bijlagen. Bijlage A. Onafhankelijkheidscriteria”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 27. 108 L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 46. 40
aandacht aan. De code meent immers dat de bestuurders eerder een adviserende, dan een controlerende bevoegdheid hebben. Er kan sprake zijn van een externe afhankelijke bestuurder, wanneer hij een vertegenwoordiger is van een aandeelhouder of groep aandeelhouders. In deze hypothese is het niet ondenkbaar dat hij een verantwoordingsverplichting heeft ten aanzien van die specifieke aandeelhouder of groep. Daar staat tegenover dat de externe onafhankelijke bestuurders geen uitvoerende verantwoordelijkheid hebben, noch in de vennootschap zelf, noch in een vennootschap die lid uitmaakt van het concern, noch in een vennootschap van om het even welke aandeelhouder. Kort gezegd mogen de onafhankelijke bestuurders geen enkele band hebben met de vennootschap109. 2.3. CEO en voorzitter raad van bestuur Zoals reeds aangegeven staat de CEO aan het hoofd van het uitvoerend comité, waarin op z’n minst alle uitvoerende bestuurders zetelen. Zijn verantwoordelijkheden en kerntaken werden door LAFLEY, in een commentaarstuk, beknot samengevat in een viertal opdrachten. Ten eerste moet hij de link leggen tussen wat in de buitenwereld gebeurt en wat gaande is binnen de bedrijfsmuren. Ten tweede dient hij ‘het onkruid te wieden in de tuin’, waarmee bedoeld wordt dat hij moet beslissen in welke segmenten van de markt de onderneming zijn activiteiten zal ontplooien. Ten derde heeft hij tot taak een gebalanceerd evenwicht te zoeken en te vinden tussen de prestaties op korte termijn en de investeringen op lange termijn. En ten laatste moet hij een kader creëren met normen en standaarden, die verbonden zijn met hetgeen gaande is in de buitenwereld110. Globaal schetsend kan worden gesteld dat, ondanks de te verwaarlozen verschillen, de omschrijving inzake profiel en taak van de voorzitter van de raad van bestuur, grosso modo gelijkloopt in de twee onderscheiden Belgische corporate governance-‐codes. Zowel in de Code 2009 als in de Code Buysse-‐bis wordt voorzien dat de voorzitter van de raad van bestuur leiding geeft aan de bestuursraad en dat hij de nodige maatregelen treft met het oog op de totstandkoming van een klimaat van vertrouwen binnen dat college. Die gecreëerde sfeer draagt bij tot open discussie, opbouwende kritiek en steun aan de besluiten, genomen door de raad van bestuur. Verder in de codes worden nog enkele specifieke opdrachten aan de voorzitter opgedragen. Zo moet de voorzitter van de raad van bestuur er bijvoorbeeld op toezien dat de bestuurders accurate, tijdige en duidelijke informatie ontvangen vóór de vergaderingen, en indien nodig tussen 109
M. DE SAMBLANCKX, “Onafhankelijke bestuurders en corporate governance”, De Tijd 5 juli 1997, www.tijd.be. A. LAFLEY, “What only the CEO can do?”, Harvard Business Review mei 2009, http://hbr.org/2009/05/what-‐only-‐the-‐ceo-‐ can-‐do/ar/1. 41
110
de vergaderingen in. Met betrekking tot de raad van bestuur ontvangen alle bestuurders dezelfde informatie111. Een belangrijk corporate governance-‐vraagstuk in deze context is de mogelijkheid en wenselijkheid van een ‘personele unie’ van voorzitter en CEO. Kan een CEO met andere woorden eveneens de hoedanigheid van de voorzitter van raad van bestuur aannemen en vice versa? Om dit te beantwoorden moet er attent gemaakt worden op het feit dat daaromtrent een evolutie heeft plaatsgevonden in het corporate governance-‐debat. De Belgische aanbevelingen onder de initiële codes (VBO-‐, CBF-‐ en Beurscommissie-‐rapport) stelden dat dergelijke cumulatie was toegestaan, maar bevolen aan om in geval van cumulatie enige voorzichtigheid aan de dag te leggen. Aldus publiceerde de Commissie Cardon in haar Rapport Beurscommissie het volgende: “Indien de voorzitter van de raad van bestuur eveneens de afgevaardigd bestuurder is, is het van essentieel belang dat er krachtige en onafhankelijke personen, waarvan de autoriteit erkend wordt, in de raad zetelen112”. Het toenmalig CBF ging een stap verder door te bepalen dat de vennootschap in haar jaarverslag bekend moest maken op welke wijze de raad van bestuur zich organiseerde om deze cumul van functies op te vangen113. Het aanwezig zijn van respectafdwingende, krachtige en onafhankelijke personen in de raad van bestuur, had de bedoeling om een oppositie te vormen tegen de voorzitter-‐CEO. Vanuit rechtsvergelijkend oogpunt, leunden deze Belgische aanbevelingen nauw aan bij Groot-‐ Brittannië, waar cumulatie vrij frequent voorkomt. In Nederland en Denemarken wordt de unie uitdrukkelijk verboden, in tegenstelling tot de Verenigde Staten waar de samenvoeging wordt aangemoedigd114. In 2004, toen de Code Lippens publiekelijk werd gemaakt, onderging deze materie een grondige wijziging, aangezien vanaf dan aanbevolen werd om aan het hoofd van de vennootschap een duidelijk onderscheid te maken tussen de verantwoordelijkheid voor het leiden van de raad van bestuur en de uitvoerende verantwoordelijkheid voor het leiden van de ondernemingsactiviteiten. 111
Zie “Principe 2. De vennootschap heeft een doeltreffende en efficiënte raad van bestuur die beslissingen neemt in het vennootschapsbelang”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 13; Zie hoofdstuk 5: “Een actieve raad van bestuur”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 25-‐ 26. 112 HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 223. 113 HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 234. 114 D. MEEUS, “De recente Belgische aanbevelingen inzake corporate governance” in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, (33) 43-‐44. 42
De functies van voorzitter van raad van bestuur en die van CEO mogen dus niet meer door één en dezelfde persoon worden uitgeoefend. Daarbij aansluitend werd een richtlijn opgenomen die bepaalde dat de voorzitter nauwe relaties moet onderhouden met de CEO en deze steun en advies moet geven, met respect voor de uitvoerende verantwoordelijkheid van de CEO115. Deze verandering kwam niet als een donderslag bij heldere hemel, aangezien al reeds eind de jaren ’90 in de rechtsleer, onder leiding van BYTTEBIER, stemmen opgingen om de twee functies strikt te scheiden. Men argumenteerde dat een splitsing betreffende de hoedanigheden, een vereniging van controle en bestuur in één hand vermeed116.
Afdeling III. Directiecomité Dat het besturen van grote vennootschappen geen sinecure is, staat als een paal boven water. Om als ondernemingsgezinde en winstbeogende ondernemingen in te spelen op zeer snel wijzigende marktomstandigheden en ontwikkelingen, is een actief management een must. De raad van bestuur, die de regels inzake beraadslagende organen dient na te leven, is hiervoor geen geschikt orgaan. Om tegemoet te komen aan dit euvel, formuleerde artikel 33 van de Wet Corporate Governance117 een nieuwe afdeling I bis, die de artikelen 524bis tot 524ter van het Wetboek van Vennootschappen omsluit. In deze nieuw ingevoegde afdeling wordt een facultatieve mogelijkheid geboden om een directiecomité als een ‘nieuw’ vennootschapsorgaan voor te stellen. Artikel 524bis W. Venn. stelt dat het de statuten zijn die de raad van bestuur moeten machtigen om een groot gedeelte van de bestuursbevoegdheden aan een directiecomité te delegeren. Via de statuten heeft de raad van bestuur dus een grote beslissingsbevoegdheid omtrent de samenstelling en werkwijze van het comité; de vraag of ook niet-‐bestuurders lid mogen zijn; en de aanstelling, het ontslag en de bezoldigingen van de leden. Deze maximale vrijheid zorgt ervoor dat het bestuur in (vooral grote) ondernemingen optimaal georganiseerd wordt. Weliswaar is het toch onmogelijk om een drietal categorieën van aangelegenheden over te dragen. Het directiecomité is op de eerste plaats onbevoegd voor zaken die door de wet uitdrukkelijk aan de raad van bestuur en door de statuten aan anderen, ondermeer de algemene vergadering, worden 115
Zie “Principe 1. De vennootschap past een duidelijke governance-‐structuur toe”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 13. 116 K. BYTTEBIER, P. PIU en S. ROELAND, Corporate Governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoord, Maklu, 2003, 203. 117 Wet van 2 augustus 2002 houdende wijziging van het Wetboek van vennootschappen alsook van de wet van 2 maart 1989 op de openbaarmaking van belangrijke deelnemenden in ter beurze genoteerde vennootschappen en tot reglementering van de openbare overnamebiedingen, BS 22 augustus 2002, 36555. 43
toegewezen. Ten tweede mag het vastleggen van de strategie niet overgelaten worden aan het directiecomité, omdat artikel 522 W. Venn. exclusief de raad bevoegd maakt met betrekking tot handelingen die nodig zijn om het maatschappelijk doel van de vennootschap te bereiken. De derde niet-‐toelaatbare delegatie is deze waar de bevoegdheden uit hun aard niet overgeheveld kunnen worden, zoals bijvoorbeeld de toezichtfunctie van de raad van bestuur op het directiecomité118. In dit kader dient er eveneens attent op gemaakt te worden dat enkele dwingende vennootschapsrechtelijke materies op het directiecomité toepasselijk zijn. Dit wordt ondermeer geïllustreerd door de regeling van de strijdige belangen en deze van de aansprakelijkheid119. Zo voert artikel 524ter, naar analogie met artikel 523 W.Venn., de regels in met betrekking tot de belangenconflictregeling.
Het
Wetboek
van
Vennootschappen
legt
procedure-‐
en
informatievoorschriften op, wanneer de raad van bestuur moet oordelen over verrichtingen waarbij een bestuurder een strijdig patrimoniaal belang heeft. Die verrichtingen moeten dan worden toegelicht in het jaarverslag en in het bijzonder voor de naamloze vennootschappen, wordt de verplichting opgelegd dat de desbetreffende bestuurder niet meestemt. Wat de aansprakelijkheidsregeling betreft, geldt in beginsel een parallelle regeling ten aanzien van deze voor de bestuurders (artikel 527 W.Venn.). Elk zal aansprakelijk gesteld worden voor fouten of tekortkomingen binnen de grenzen van zijn bevoegdheid120.
Afdeling IV. Adviserende comités De raad van bestuur kan om zijn werking te optimaliseren, adviserende comités oprichten in zijn schoot en onder zijn aansprakelijkheid. In deze comités zetelen capabele bestuurders die over een grondige kennis beschikken nopens bepaalde, uiteenlopende thema’s. Op die manier kan naast een auditcomité, ook een benoemingscomité, een financieel comité, een vergoedingscomité, enz… in het leven worden geroepen. Het nadeel hiervan is dat een buitensporig gebruik van de verschillende comités, kan leiden tot segmentering en uitholling van de werking van de raad van bestuur, gezien de wettelijk voorzienbare collegialiteit binnen die raad121 beïnvloed kan worden naargelang de betrokkenheid van de bestuurders in één of meerdere comités. 118
K. BYTTEBIER, “Nieuwe corporate governance – opportuniteiten op het vlak van de bestuursinrichting” in K. BYTTEBIER, A. FRANCOIS en J. DELVOIE (eds.), De Wet Corporate Governance ont(k)leed, Mechelen, Kluwer, 2004, (137) 166. 119 E. WYMEERSCH, “Corporate Governance naar nieuw Belgisch recht. Een eerste commentaar”, T.B.H. 2002, afl. 8, 605-‐ 606. 120 K. BYTTEBIER, “Nieuwe corporate governance – opportuniteiten op het vlak van de bestuursinrichting” in K. BYTTEBIER, A. FRANCOIS en J. DELVOIE (eds.), De Wet Corporate Governance ont(k)leed, Mechelen, Kluwer, 2004, (137) 179. 121 Artikel 521 W. Venn. 44
Wegens irrelevantie voor deze scriptie en zoals hun benaming doet vermoeden, behoeft het benoemingscomité en financieel comité hier geen verdere uitleg. Het auditcomité binnen een onderneming heeft met artikel 526bis W. Venn. een wettelijke grondslag en wordt belast met de taak om een interne controle uit te oefenen. Zij dient erover te waken dat een door het bestuur genomen beslissing niet in strijd is met de wetgeving. Evenzeer moet zij toezicht uitoefenen op de juistheid van de financiële informatie, alluderend op de jaarrekening, het jaarverslag, de tussentijdse verslagen en andere informatie bestemd voor derden. Tot slot moet het auditcomité ook nog een belangrijke rol vervullen betreffende de relatie met de commissaris-‐ revisoren122. Ex artikel 526bis, §2 W. Venn. bestaat het comité uit niet-‐uitvoerende leden van de raad van bestuur, waarvan ten minste één lid onafhankelijk is. Zij beschikt eveneens over de nodige deskundigheid op het gebied van boekhouding en audit. Het remuneratiecomité is, met het oog op het subject van deze masterproef, van essentieel belang en verdient een gedetailleerde analyse. Het resultaat daarvan kan verder in de tekst gelezen worden, onder het hoofdstuk aangaande vergoedingen vanuit juridisch perspectief.
122
K. BYTTEBIER, P. PIU en S. ROELAND (eds.), Corporate Governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoord, Maklu, 2003, 207-‐208. 45
Hoofdstuk IV. VERGOEDINGEN VANUIT JURIDISCH OOGPUNT
Afdeling I. Bestuurdersbezoldiging 1. Het (on)bezoldigd karakter van het bestuurdersmandaat 1.1. Het gemeenrechtelijk onbezoldigd karakter De relatie tussen de vennootschap en haar bestuurder/zaakvoerder wordt gekwalificeerd als een toepassing van de rechtsfiguur ‘lastgeving’. In beginsel zou dit betekenen dat dit mandaat onbezoldigd wordt uitgeoefend, aangezien de daaromtrent gemeenrechtelijke regelgeving bepaalt dat lastgeving geschiedt om niet, tenzij het tegendeel bedongen wordt (artikel 1986 B.W.). 1.2. Het vennootschapsrechtelijk weerlegbaar vermoeden van bezoldiging Maar bij het toepassen van de regels inzake lastgeving, zal men, zich baserend op drie motieven, zelden tot de vaststelling komen dat de bestuurder zijn mandaat kosteloos uitoefent. Vooreerst wordt het mandaat immers meestal ten professionele titel uitgevoerd123. Het vermoeden van bezoldiging zal des te meer gelden indien het gaat om een lasthebber in het kader van een handelsvennootschap124. Vervolgens is het toekennen van een remuneratie aan bestuurders/ zaakvoerders een wijdverspreid gebruik in België125. Tenslotte is de derde, en tevens belangrijkste, reden, dat deze gemeenrechtelijke kosteloosheid uitgesloten kan worden door het Wetboek van Vennootschappen126. Artikel 517 W. Venn. bepaalt immers dat de naamloze vennootschap bestuurd wordt door natuurlijke of rechtspersonen, al dan niet bezoldigd. Artikel 255 W. Venn. stipuleert op zijn beurt dat de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid bestuurd wordt door een of meer personen, al dan niet bezoldigd, al dan niet vennoten. Het voorgaande in overweging genomen, wordt in de geldende rechtsleer127 en rechtspraak128 unaniem aanvaard dat een bestuurder zijn functie in principe, bij ontstentenis van enig andersluidende overeenkomst, uitvoert in ruil voor een (in het merendeel geldelijke) compensatie. 123
Kh. Hasselt 22 november 1990, T.R.V. 1991, 230. Bergen 28 januari 1987, J.L. 1987, 805. 125 P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 145. 126 B. VAN CAILLIE, “Bedenkingen betreffende opnemingen ten titel van bezoldigingen door bestuurders van naamloze vennootschappen en zaakvoerders van besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid”, T.R.V. 1989, 275; J. RONSE, J. NELISSEN GRADE en K. VAN HULLE, “Overzicht van rechtspraak: Vennootschappen (1978-‐1985)”, T.P.R. 1986, 1001. 127 P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 150-‐151. 128 Brussel 19 mei 1954, J.T. 1955, 38; Kh. Brussel 14 februari 1989, T.R.V. 1989, 438, noot M. WYCKAERT; Kh. Hasselt 22 november 1990, T.R.V. 1991, 229. 46 124
Dit houdt in dat wanneer de statuten niets vermelden, de algemene vergadering der aandeelhouders een bezoldiging kan toekennen zonder dat de statuten geschonden worden, op voorwaarde dat de bestuurders recht hebben op een redelijke vergoeding129. De zinsnede “bij ontstentenis van enig andersluidende overeenkomst” betekent dat, vooraleer de bedrijfsverantwoordelijken worden vergoed, eerst de statuten moeten nagekeken worden. Daarin kunnen diverse clausules opgenomen worden die betrekking hebben op de verloning. Zo kunnen de statuten bijvoorbeeld voorzien dat wanneer de algemene vergadering de wedde vastlegt, de bestuurder slechts recht heeft op die vergoeding, nadat en indien de algemene vergadering deze heeft toegekend. Dit beding doet, volgens een uitspraak van de Rechtbank van Koophandel te Luik130, geen afbreuk aan het principieel kosteloos karakter van het mandaat. Bovendien verwerpt de rechtbank de stelling dat die clausule zou impliceren dat de algemene vergadering enkel de hoogte van het remuneratiebedrag kan vastleggen131. Dit laatste kan tot het praktische gevolg leiden dat de bestuurders geen recht op salaris kunnen eisen bij een faillietverklaring van hun bedrijf, aangezien de algemene vergadering dan niet bij machte is om de bezoldiging vast te stellen. De keerzijde hiervan is dat er geen formaliteitvereiste wordt gekoppeld aan het besluit tot toekenning van de wedde. Op die manier volstaat de goedkeuring van de jaarrekening, incluis het toestaan van het recht op salaris, reeds op zich132. Daarnaast werd ook aangenomen dat een besluit, genomen na het faillissement, in se niet ongeldig is133. Al reeds in de jaren ’20 besliste het Hof van Cassatie dat de feitenrechter autonoom een compensatie kan toekennen aan een vennoot van een feitelijke vereniging, in geval de vennootschapsovereenkomst niet uitdrukkelijk een bezoldiging toewees, in de presumptie dat de billijkheid zich zou kanten tegen het feit dat voor dergelijke diensten geen loon zou worden uitbetaald134. Het vermoeden van bezoldiging van het bestuurdersmandaat is wel weerlegbaar. Dit basisprincipe kan voor de eerste maal afgeleid worden uit een arrest van het Hof van Cassatie, d.d. 2 juni 1980. Het Hof, die een uitspraak diende te vellen over het (inmiddels gewijzigde) artikel 2 KB van 19 december 129
M.L. HENRION, “Le curateur et la rémunération des dirigeants des sociétés”, J.T. 1986, 277. Indien de algemene vergadering de taak toegewezen krijgt om de bezoldiging te bepalen en zij dit niet doet en deze vergoeding ook niet wordt opgeëist door de zaakvoerder, kan daaruit afgeleid worden dat de partijen het eens zijn met het onbezoldigd karakter van het mandaat. Kh. Luik 23 juni 1981, Rev. prat. soc. 1983, 259. 131 Antwerpen 13 april 1978, Rev. prat. soc. 1980, nr. 6108, 261. 132 P. VAN OMMESLAGHE en X. DIEUX, “Les sociétés commerciales. Examen de jurisprudence (1979 à 1990). Deel 3”, R.C.J.B. 1994, 740. 133 Bergen 28 januari 1987, J.L. 1987, 805. 134 Cass. 2 december 1926, Pas. 1927, I, 95. 47 130
1967135, stelde een vermoeden in van de zelfstandige activiteit van vennootschapsmandatarissen. Sinds 1 juli 1972 kan deze veronderstelling weerlegd worden door het bewijs van het kosteloos karakter van het mandaat. Dit bewijs kan slechts voortvloeien uit de statuten, zo zij de toekenning van een vergoeding verbieden, of bij gebrek aan een dergelijke beschikking, uit een beslissing van het bevoegd orgaan dat voor de toekomst heeft besloten dat het bovenvernoemd mandaat onbezoldigd zal zijn. Aldus kan, volgens het Hof van Cassatie, de kosteloosheid van het mandaat niet worden afgeleid uit het eenvoudige feit dat er nooit werd beslist om een vergoeding toe te kennen, wanneer er twijfel rijst over de vraag of het orgaan van de vennootschap bij de beraadslaging besloten had om de bestuurder niet te vergoeden voor de toekomst136. Merkwaardig genoeg werd deze gedachtegang een jaar later niet bijgetreden door de Rechtbank van Koophandel te Luik. Zij oordeelde dat, indien de algemene vergadering nooit de bezoldiging van de zaakvoerder heeft bepaald, zoals gesteld in de statuten, en wanneer de bedrijfsleider zijn bezoldigingen nooit heeft opgeëist, dit gelijk kan worden gesteld met een akkoord tussen de partijen houdende het kosteloos karakter van het bestuurdersmandaat137. Op 11 april 1983 boog het Hof van Cassatie zich andermaal over de problematiek van de kosteloosheid van het mandaat en herhaalde ze in haar uitspraak de reeds aangehaalde motivering. Zij stelde immers dat, indien de statuten bepalen dat het mandaat van de bestuurder kosteloos is, tenzij de algemene vergadering van de aandeelhouders anders besliste, en de algemene vergadering nooit heeft besloten de bestuurder enige vergoeding toe te kennen, men daar niet mag uit afleiden dat het mandaat om niet werd uitgeoefend138. Op de vraag wanneer dan het vermoeden van bezoldiging weerlegd is, kan verwezen worden naar het voorbeeld waarbij de bestuurders werknemers zijn van de moedervennootschap en tevens een bestuurdersmandaat bekleden in de dochtervennootschap. Hun functie zal dan als bestuurder niet lucratief zijn, wanneer ze reeds een loon ontvangen hebben voor hun diensten als werknemer139. 1.3. Het statutair onbezoldigd bestuurdersmandaat Uit het voorgaande blijkt dus dat de bestuurderstaak vrijwillig zal geschieden, indien dit uitdrukkelijk wordt opgenomen in de statuten. Dientengevolge moet logischerwijs een statutenwijziging, op 135
Artikel 2 KB van 18 augustus 1972 tot wijziging van het koninklijk besluit van 19 december 1967 houdende algemeen reglement in uitvoering van het koninklijk besluit nr. 38 van 27 juli 1967 houdende inrichting van het sociaal statuut der zelfstandigen, BS 25 augustus 1972. 136 Cass. 2 juni 1980, R.W. 1980-‐81, 2207. 137 Kh. Luik 23 juni 1981, Rev. prat. soc.1983, 259; supra p.? 138 Cass. 11 april 1983, AR 3754, R.W. 1983-‐84, 241. 139 B. TILLEMAN, Bestuur van vennootschappen. Statuut, interne werking en vertegenwoordiging in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1996, nr. 9, 411. 48
sanctie van nietigheid, plaatsvinden van zodra de algemene vergadering der aandeelhouders voornemens heeft om de bestuurder te betalen. Deze nietigverklaring wordt in dergelijk geval ingeroepen op grond van de bevoegdheidsoverschrijding (artikel 64, 3° W. Venn.)140. Ingeval de bestuurder/zaakvoerder geen salaris ontvangt voor zijn bestuurderstaken, belet dit echter niet dat hij een vergoeding wordt toegewezen voor bewezen diensten in uitvoering van bijzondere opdrachten die niet ressorteren onder zijn bestuurdersmandaat. Het toekennen van dergelijke compensaties valt onder de bevoegdheid van de raad van bestuur, die deze moet uitoefenen met de nodige terughoudendheid141. Het gevaar hierbij bestaat immers erin dat een te hoge vergoeding voor zulke opgelegde taken als een omzeiling beschouwd wordt van het verbod voor de raad van bestuur om bezoldigingen aan zichzelf toe te kennen, daar dit een exclusieve bevoegdheid is van de algemene vergadering van aandeelhouders. Bij deze kan de Bankcommissie geciteerd worden die stelde “dat de bezoldiging van de directeurs steeds de juiste tegenwaarde dient te vormen van de werkelijk geleverde prestaties. Voor ieder geval moet onder meer rekening worden gehouden met de omvang van de overgedragen bevoegdheden, met de hoedanigheden van de mandataris en de diensten die hij bewijst, met de vereisten van het zakenbeleid en, behalve wanneer de raad zou menen in het belang van de vennootschap en voor de goede gang der onderneming daarvan te moeten afwijken, met de terzake geldende gebruiken”142. Zes jaar later preciseerde de Bankcommissie zich in haar jaarverslag door eraan toe te voegen dat dergelijke verloning op zijn minst moet steunen op duidelijke normen, en eveneens getoetst moet worden aan hetgeen wat personen, vreemd aan de vennootschap, met gelijkaardige verantwoordelijkheden, zouden verdienen143. Zelfs als de bestuurder geen opbrengsten genereert uit zijn hoedanigheid, dan nog mag hij zeker geen nadeel ondervinden. Dit wil zeggen dat zijn lastgever, de vennootschap, ervoor moet zorgen dat de nodige uitgaven, voorgeschoten door de bestuurder/zaakvoerder, terugbetaald worden (artikel 1999, eerste lid B.W.). Voorbeelden daarvan zijn de voorgeschoten representatie-‐ of
140
P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 149. K. BYTTEBIER, “Bestuur en vertegenwoordiging”, in H. BRAECKMANS, M. FLAMEE, K. VAN HULLE en F. VANISTENDAEL (eds.), De NV in de praktijk, Deurne, Kluwer, losbl., I.4.2.10. 142 Bankcommissie jaarverslag 1956-‐1957, 125. 143 Bankcommissie jaarverslag 1963-‐1964, 63. 141
49
verplaatsingskosten144. Om het criterium ‘nuttigheid van de uitgaven’ te beoordelen, zullen deze marginaal getoetst worden op het moment dat de uitgave wordt gedaan145. Het niet salariëren van de bedrijfsverantwoordelijke heeft, conform het gemeen recht inzake de lastgeving, zijn impact op diens aansprakelijkheid. Zo zou een onbezoldigde bestuurder minder streng beoordeeld mogen worden in vergelijking met een betaalde collega. Helaas zijn twee tendensen in de rechtspraak waar te nemen. Primo, de rechters zijn niet geneigd om hun oordeel over de gemaakte fouten te milderen wanneer zij begaan zijn door een niet-‐betaalde mandataris146 en secundo, in de gevallen waar de kosteloosheid wel als milderende factor wordt beschouwd, dan wordt deze zeer restrictief geïnterpreteerd147. 2. Exclusieve bevoegdheid van de algemene vergadering De algemene vergadering der aandeelhouders, de ‘owner’ van de onderneming, wordt geacht exclusief bevoegd te zijn om het bedrag van de bezoldiging van de bestuurders/zaakvoerders, bij vennootschappen met volkomen rechtspersoonlijkheid, te bepalen148. De voorwaarde hieraan verbonden is dat de statuten daaromtrent niets mogen bepalen. Is dit wel het geval, dan moet gehoor gegeven worden aan die statuten, tenzij men vooreerst de procedure van een statutenwijziging ondergaat. Verder bouwend op de lastgeving, is deze regel evident te verklaren, aangezien de lasthebber niet als tegenpartij van de lastgever mag optreden149. Hierbij moet wel genuanceerd worden dat de omvang van die exclusieve bevoegdheid beperkt is tot het vaststellen van het globale bedrag, dat daarna aan de raad van bestuur ter kennis wordt gesteld, die dan zelf deze verdeelt over de verschillende bestuurders150. Er wordt niet verwacht dat de algemene vergadering zich uitlaat over de bezoldiging op individuele basis. Het besluit van de raad van bestuur over de te verdelen som, dient genomen te worden volgens de gewone regels inzake besluitvorming binnen de raad van bestuur151, al dan niet bijgestaan door een remuneratiecomité152. 144
J. LIEVENS, De eenpersoons-‐B.V.B.A., Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1988, 105. H. OLIVIER, J-‐P BONTE en K. DEBOECK, Vade mecum van de bestuurder van naamloze vennootschappen, Brussel, Creadif, 1992, 213. 146 Kh. Leuven 9 januari 1990, T.R.V. 1990, 460, noot. 147 Kh. Charleroi 10 januari 1979, Rev. prat. soc. 1979, 316. 148 B. VAN CAILLIE, “Bedenkingen betreffende opnemingen ten titel van bezoldigingen door bestuurders van naamloze vennootschappen en zaakvoerders van besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid”, T.R.V. 1989, 276. 149 C. PAULUS en R. BOES, “De recente cassatierechtspraak i.v.m. lastgeving” in X, Liber Amicorum Frédéric Dumon, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1983, (199) 207. 150 P. VAN OMMESLAGHE, Le régime des sociétés par actions et leur administration en droit comparé, Brussel, Bruylant, 1960, 360. 151 Daar de raad van bestuur, krachtens artikel 521 W. Venn., in principe een college vormt, kan dit orgaan pas beslissen na gezamenlijke beraadslagingen, en in overeenstemming met de algemene principes voor een collegevergadering. Vooreerst 50 145
Een beslissing van de algemene vergadering van de aandeelhouders, betreffende het toekennen van een salaris, kan wegens miskenning van de statutaire voorschriften nietig verklaard worden. Ex artikel 580, §3 W. Venn. dient de vordering tot nietigverklaring binnen de zes maanden ingesteld te worden. Bovendien wordt de goedkeuring van een jaarrekening zonder voorbehoud, algemeen beschouwd als een verzaking aan het recht om de nietigheid van het besluit te vorderen. Weliswaar geldt deze verzaking niet voor de vennoten die de jaarrekening voor het betrokken boekjaar niet hebben goedgekeurd. Tenzij andersluidende statutaire bepalingen, behoort de vaststelling van de vergoeding van de andere vennootschapsmandatarissen, waaronder de Chief Executive Officer, tot de bevoegdheid van de raad van bestuur. Het betreft immers een daad van bestuur153. Met andere woorden hebben de beleggers geen zeggenschap over de hoogte van het vergoedingspakket van een gedelegeerd bestuurder. En het is nu net daar dat het schoentje knelt. Dit zal verder geanalyseerd worden onder de volgende afdeling. 3. Opeisbaarheid van de bezoldiging Een bestuurder kan pas zijn salaris opeisen, indien hij daadwerkelijk zijn mandaat heeft uitgeoefend. Anders geformuleerd betekent dit dat de bezoldiging van een bestuurder een vergoeding is voor zijn daadwerkelijk geleverde prestaties154. Deze stelregel heeft enerzijds tot gevolg dat de schuldenaar van deze betaling, met name de vennootschap, zich kan beroepen op de gemeenrechtelijke ‘exceptio non adimpleti contractus’, wanneer de bestuurder nalaat om zijn mandaat effectief uit te oefenen. Anderzijds moet de vennootschap zijn verantwoordelijke blijven een loon uitkeren, zolang hij effectief zijn mandaat vervult, ook al werd deze beëindigd155. Omdat de bestuurder in functie blijft op grond van een wettelijke verplichting, blijft hij gekarakteriseerd als lasthebber en niet als zaakwaarnemer. Zelfs de hypothese dat de relatie tussen vennootschap en bestuurder, na het dient erop gewezen te worden dat het college een louter doelgebonden bestaan heeft en haar beslissingsbevoegdheid beperkt is tot wat noodzakelijk of nuttig is voor de verwezenlijking van dat doel. Daarnaast is elk lid van de raad van bestuur, in beginsel, verplicht om aanwezig te zijn en moet hij zorgen voor een eigen inbreng in de bespreking en stemming. Uiteindelijk is een gezamenlijke bespreking essentieel, omdat de leden van het college namelijk een gezamenlijke opdracht hebben. De uiteindelijke beslissingsvorming geschiedt wanneer minimum de helft van de leden van de raad van bestuur aanwezig zijn en er een gewone meerderheid wordt behaald. M. OLISLAEGERS, “De principes van collegiale besluitvorming in de raad van bestuur van de NV”, MOCFO Magazine december 2006, 1-‐4. 152 Om de reden dat remuneratiecomités hun oorsprong vinden in corporate governance-‐aanbevelingen, wordt hierop dieper ingegaan onder hoofdstuk ‘Vergoedingen vanuit corporate governance-‐oogpunt’. 153 M.L. HENRION, “Le curateur et la rémunération des dirigeants des sociétés”, J.T. 1986, 277. 154 B. VAN CAILLIE, “Bedenkingen betreffende opnemingen ten titel van bezoldigingen door bestuurders van naamloze vennootschappen en zaakvoerders van besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid”, T.R.V. 1989, 274. 155 C. RESTEAU (bewerkt door A. BENOIT-‐MOURY en A. GREGOIRE), Traité des societés anonymes, II, Brussel, Swinnen, 1981, 181. 51
beëindigen van het mandaat, gekwalificeerd kan worden als een zaakwaarneming, impliceert niet dat dit geschiedt ten kosteloze titel, vermits professionele zaakwaarnemers recht hebben op een beloning. Er kunnen twee onderscheiden principes afgeleid worden uit het gemeen recht inzake lastgeving, die parallel van toepassing zijn op de bestuurders. Het eerste principe bepaalt dat een bezoldiging verschuldigd blijft, ook al heeft de bestuurder/zaakvoerder een bewezen fout begaan. Als dusdanig zal in zo’n situatie de figuur van kwijting zijn invloed uitoefenen156. Want indien de kwijting door de algemene vergadering geweigerd wordt, dan zal de betaling van de bezoldiging uitgesteld worden tot een uitspraak gedaan is over de aansprakelijkheidsvordering. Uiteindelijk zal deze vergoeding aangetast worden door een compensatie die plaatsgrijpt ten gevolge van een toegekende schadevergoeding157. Het tweede beginsel bestaat erin dat de lastgever, naar analogie van artikel 1999, lid 2 B.W., zich niet kan beroepen op de verlieslatendheid van de vennootschap om zich te bevrijden van zijn betalingsverplichting. Wat hier evenwel niet wordt uitgesloten, is dat het recht op vergoeding in de statuten uitdrukkelijk afhankelijk wordt gesteld van het al dan niet voorhanden zijn van uitkeerbare winst (tantièmes)158. Hoe zit het indien de bestuurder beslist om zijn functie vroegtijdig stop te zetten, terwijl de vergoeding pas op het einde van het boekjaar wordt toegekend? In deze situatie zal het principe van een vergoeding ‘pro rata temporis’ plaatsvinden, tenzij er een overeenkomst bestaat die anders bepaalt. Indien de bezoldiging bestaat uit tantièmes, zal de verdeling ‘pro rata temporis’ gebeuren in functie van het globale resultaat van het volledige boekjaar waarin het bestuurdersmandaat wordt beëindigd. Concreet kan dus gesteld worden dat de bestuurder recht zal hebben op een breukdeel van de tantièmes die hij normalerwijs zou ontvangen voor het volledige boekjaar. Deze bepaling vermijdt dat het afzonderlijk resultaat voor de periode waarin het mandaat nog werd uitgeoefend, zou moeten berekend worden159. Niets belet dat de bestuurders periodiek een bezoldiging wordt uitbetaald of dat zij, wanneer het loon slechts op het einde van het boekjaar vaststaat, door de statuten het recht krijgen om 156
P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 152. Gent 25 september 1987, T.B.H. 1989, 165. 158 P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 152. 159 Brussel 8 november 1880, Pas. 1881, III, 365. 157
52
voorafgaandelijk een som op te nemen bij wijze van voorschot160. In de veronderstelling dat de statuten niet voorzien in zulk recht, kan een voorafneming ten bezoldigde titel nadien bekrachtigd worden door een besluit van de algemene vergadering161. 4. Verschillende vormen van bezoldiging De bestuurders/zaakvoerders kunnen op diverse wijzen vergoed worden. In het merendeel van de gevallen schrijven de statuten voor dat de algemene vergadering de bevoegdheid heeft om het bedrag van de bezoldiging vast te stellen. Soms gaan de statuten echter verder en wordt eveneens de manier van salariëren uitdrukkelijk vastgelegd. Bijgevolg kan de bestuurder, voor de uitvoering van zijn mandaat, in dergelijke gevallen in principe geen bezoldiging worden toegewezen onder een andere vorm dan omschreven in de statuten162. Dit werd aan de hand van een 120-‐jaar oud vonnis geïllustreerd, waarin de Rechtbank van Koophandel te Brussel163 een besluit tot toekenning van zitpenningen aan de bestuurders vernietigde. Daarvoor beriep zij zich op de statuten, die bepaalden dat de bestuurders recht hadden op tantièmes, gelieerd aan de nettowinst. Volgens de rechtbank hield deze statutaire clausule in dat de bestuurders geen aanspraak konden maken op een andere bezoldiging. Derhalve werd een verhoging van deze vergoeding aan de hand van zitpenningen, nietig verklaard, op grond van een schending van de statuten. 4.1. Forfaitair vast bedrag Sommige ondernemingsstatuten leggen de hoogte van het bezoldigingsbedrag voor hun bestuurders forfaitair vast. De consequentie hiervan is dat er principieel geen bijkomende vergoeding kan worden verleend, behalve dan voor de reeds vermelde bijzondere opdrachten. Het grote nadeel verbonden aan een statutair forfaitair bedrag, is dat men eerst de verplichte statutenwijziging moet doorvoeren, vooraleer men kan overgaan tot een wijziging houdende de verloning164. Ook bestaat de mogelijkheid dat de statuten verder preciseren wat de factoren zijn die de bezoldiging afbakenen. Zo kunnen die statuten onder meer stipuleren dat de bestuurders recht 160
B. VAN CAILLIE, “Bedenkingen betreffende opnemingen ten titel van bezoldigingen door bestuurders van naamloze vennootschappen en zaakvoerders van besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid”, T.R.V. 1989, 282. 161 Bergen 28 januari 1987, J.L. 1987, 805. 162 H. OLIVIER, J-‐P BONTE en K. DEBOECK, Vade mecum van de bestuurder van naamloze vennootschappen, Brussel, Creadif, 1992, 208. 163 Kh. Brussel 10 juli 1889, Rev. prat. soc. 1889, nr. 37, 252. 164 H. OLIVIER, J-‐P BONTE en K. DEBOECK, Vade mecum van de bestuurder van naamloze vennootschappen, Brussel, Creadif, 1992, 208-‐209. 53
hebben op presentatiegelden, zijnde een vergoeding per effectieve deelneming aan een vergadering van de raad van bestuur. De statuten kunnen dan opteren voor ofwel een bedrag te bepalen per deelname aan een vergadering, ofwel een globaal bedrag voor te schrijven dat door de raad van bestuur dient te worden verdeeld in functie van het aantal bijgewoonde vergaderingen door de verschillende leden. Uit de vele gehanteerde jaarverslagen voor de opmaak van de tabellen, onder hoofdstuk I, werd geconstateerd dat de voorzitter van de raad van bestuur vaak een dubbel presentiegeld werd toebedeeld. Ook kunnen de statuten melden dat de algemene vergadering de bevoegdheid toegewezen krijgt om het bedrag aan vaste bezoldiging te bepalen165. 4.2. Tantièmes Ter vergelijking met de vaste bezoldiging, of zij nu bepaald wordt door de statuten of door de algemene vergadering, wordt het uitbetalen van tantièmes aan bedrijfsleiders wel aan de voorwaarde onderworpen dat de onderneming een winst genereert166. Men kan als het ware tantièmes, die ook door de algemene vergadering toegekend worden, aanzien als een vergoeding voor de bestuurders, die afhangt van hoe goed zij de onderneming hebben bestuurd. Hoe hoger de winst, hoe groter de tantièmes zullen zijn. Het verkrijgen van tantièmes staat los van het al dan niet in bezit zijn van aandelen en wordt in de boekhouding ondergebracht onder de 47-‐rekening, ‘schulden uit de bestemming van het resultaat’167. Het voordeel van tantièmes is dat zij als middel gebruikt kunnen worden om een winst, verkregen gedurende een boekjaar, te drukken, waardoor de vennootschapsbelasting lager zal zijn. Deze vergoedingsmanier mag niet verward worden met de methode waar de bestuurder een percentage van de omzet wordt verstrekt. Deze wijze wordt afgeraden, omdat zij het gevaar inhoudt dat de omzet kunstmatig wordt verhoogd door de bestuurders168. Volgens de boekhoudkundige grondbeginselen wordt de omzet van de onderneming gevormd door de afzet te vermenigvuldigen met de verkoopprijs van de geproduceerde goederen. De ondernemingswinst is het resultaat dat 165
P.A. FRANCK, “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 137. C. RESTEAU (bewerkt door A. BENOIT-‐MOURY en A. GREGOIRE), Traité des sociétés anonymes, II, Brussel, Swinnen, 1981, 179. 167 REFIBO. Recht, fiscaliteit, boekhouding, “Het vereenvoudigd rekeningstelsel: voorbeeld”, www.refibo.com/documentatie/boekhouding/Boekhouding06.pdf. 168 H. OLIVIER, J-‐P BONTE en D. DEBOECK, Vade mecum van de bestuurder van naamloze vennootschappen, Brussel, Creadif, 1992, 210. 54 166
men bekomt door de totale kosten, waaronder zowel de variabele als de constante, af te trekken van de totale opbrengsten. 4.3. Voordelen in natura Het gebruik van een bedrijfswagen, laptop, GSM,… ten laste van de onderneming, kan eveneens beschouwd worden als een bezoldiging. Het toekennen van deze extralegale voordelen wordt enkel toegestaan wanneer de statuten dit voorzien of wanneer de algemene vergadering daarover een beslissing neemt. 4.4. Toekenning van een extralegaal pensioen Ondanks de ontstentenis van een wettelijke of contractuele bepaling, staan de vennootschappen vrij om een (bijkomend) pensioen of rente aan (de familie van) een (gewezen) bestuurder toe te kennen169. Om thuis te horen in het rijtje van alternatieve vormen van bezoldiging, is het belangrijk dat een onderscheid wordt gemaakt naar gelang de al dan niet reeds verleende diensten waarvoor het extralegaal pensioen de tegenprestatie vormt. Vooreerst zal een extralegaal pensioen gemarkeerd worden als een bijzondere vorm van bezoldiging onder bezwarende titel, wanneer het te verlenen diensten compenseert. Deze kwalificatie heeft tot gevolg dat de redenering, waarin geopteerd wordt om een extralegaal pensioen te aanzien als een schenking, in rook opgaat. Dit betoog werd echter vaak door vennootschappen als verweer opgeworpen, wanneer zij nalieten hun verbintenis, om een extralegaal pensioen toe te kennen, na te komen. Zij argumenteerden in dergelijke situaties dat de verbintenis nietig verklaard moest worden, aangezien zij primo, de wettelijke voorgeschreven vormvereisten van een authentieke akte (artikel 931 B.W. juncto artikel 1339 B.W.) niet naleefde170 en secundo, in strijd kon geacht worden met de wettelijke specialiteit van een vennootschap, met name winst nastreven. Bij deze dient er ook op gewezen te worden dat het toegekende pensioen of de rente geen afbreuk mag doen aan de ad nutum-‐herroepbaarheid van de bestuurders in een naamloze vennootschap. Anders gezegd, het pensioen mag geen opzeggingsvergoeding beogen171, omdat ,conform artikel 518, §3 W. Venn., de algemene vergadering van aandeelhouders te allen tijde en zonder enige motivering een bestuurder kan ontslaan. 169
B. TILLEMAN, Bestuur van vennootschappen. Statuut, interne werking en vertegenwoordiging in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1996, nr. 9, 434. 170 Gent 13 oktober 1986, T.R.G. 1986, 59. 171 J. RENAULD, “L’octroi bénévole, par une société de pensions ou de compléments de pensions à ses anciens administrateurs et préposés”, Rev. prat. soc. 1965, 3. 55
Daarnaast hoort een pensioen die reeds verleende diensten beloont niet onder dit hoofdstuk, omdat zij niet beschouwd kan worden als een bezoldigingscomponent van de bestuurder/zaakvoerder. Over de vraag hoe deze dan wel moet getypeerd worden, bestaat geen eensgezindheid. De ene strekking houdt zich aan de kwalificatie van een schenking, terwijl de meerderheidsstrekking172 van oordeel is dat het extralegaal pensioen een natuurlijke verbintenis is. Men gaat er dan vanuit dat door het toekennen van een pensioen aan een bestuurder, als erkenning voor gewezen diensten, een zedelijke verplichting ontstaat173, waarbij de criteria behoeftigheid en vroegere onderbetaling irrelevant zijn174. Er wordt vereist dat het bedrag van het pensioen of de rente, op straffe van nietigheid, een redelijke waardering inhoudt van de erkentelijkheid voor de in het verleden gedane prestaties. De rechter beschikt terzake over een marginaal toetsingsrecht175. De kwalificatie als natuurlijke verbintenis heeft een drieledig gevolg. Ten eerste houdt de uitvoering van een natuurlijke verbintenis geen schenking in, omdat er geen afstand is van een vermogensbestanddeel176. Ten tweede kan men de, op straffe van absolute nietigheid, voorgeschreven vormvereisten niet miskennen177. En ten derde kan de wettelijke specialiteit van de vennootschap niet geschonden worden178. 5. Milderen van buitensporige bezoldigingen 5.1. Volgens de principes van het gemeenrechtelijk mandaat Na het lezen van de geschetste probleemstelling, rijst automatisch de vraag of de vergoedingen van de bestuursleden op een of andere manier gereduceerd kunnen worden. Deze kan bevestigend beantwoord worden, teruggrijpend naar de rechtsfiguur ‘lastgeving’. Ook al staat er geen wettelijke bepaling beschreven in het Burgerlijk Wetboek, toch gaat de rechtspraak ervan uit dat het niet-‐ proportionele loon van de lasthebber, evenals deze van de bestuurder, gemilderd kan worden tot een redelijke vergoeding. Deze bevoegdheid komt toe aan de rechter, daar hij kan overgaan tot een marginale toetsing. Helaas kunnen tot op de dag van vandaag geen toepassingen van deze utopische gedachte teruggevonden worden in de rechtspraak. 172
Cass. 22 september 1966, J.T. 1967, 5; Gent 13 oktober 1986, T.R.G. 1986, 59; Kh. Brussel 6 mei 1971, B.R.H. 1971, 661; G. BAERT, “De natuurlijke verbintenis”, R.W. 1958-‐59, 821; J. RONSE, J. NELISSEN GRADE en K. VAN HULLE, “Overzicht van rechtspraak: Vennootschappen (1978-‐1985)”, T.P.R. 1986, 912. 173 J. RENAULD, “L’octroi bénévole, par une société de pensions ou de compléments de pensions à ses anciens administrateurs et préposés”, Rev. prat. soc. 1965, 7. 174 B. TILLEMAN, Bestuur van vennootschappen. Statuut, interne werking en vertegenwoordiging in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1996, nr. 9, 437. 175 F. BOUCKAERT, “Wettelijke specialiteit en doeloverschrijding” (noot onder Cass. 13 april 1989, AR 8298), T.R.V. 1989, 331. 176 Brussel 31 mei 1952, Jur. Comm. Brux. 1952, 249. 177 G. BAERT, “De natuurlijke verbintenis”, R.W. 1958-‐59, 821. 178 Kh. Brussel 18 maart 1963, Jur. Comm. Brux. 1965, 24. 56
5.2. Misbruik van meerderheid Een andere grond waarop men zich kan beroepen om excessieve bezoldigingen te minderen, is het fenomeen van ‘misbruik van meerderheid’. Het komt namelijk vaak voor dat in een onderneming een (groot)aandeelhouder tevens lid is van de raad van bestuur. In deze hypothese zou dit impliceren dat hij zeggenschap heeft over zijn eigen bezoldiging, gezien de algemene vergadering bevoegd is om beslissingen, aangaande het persoonlijk statuut van de bestuurders, te nemen. Komt daar bij dat wanneer hij over genoeg aandelen beschikt, hij in feite geen rekening hoeft te houden met de andere shareholders. In zo’n situatie kan elke belanghebbende een verzoekschrift tot nietigverklaring bij de rechtbank van koophandel indienen tegen de vennootschap, op voorwaarde dat hij niet heeft gestemd voor de omstreden beslissing, hij niet uitdrukkelijk of stilzwijgend afstand heeft gedaan van zijn recht en hij zijn vordering instelt binnen de zes maanden, te rekenen vanaf de dag waarop de genomen beslissing tegenstelbaar is (artikel 198 W. Venn.). In haar uitspraak kan de rechtbank van koophandel rekening houden met twee criteria om tot een misbruik van meerderheid te besluiten. Ten eerste zal nagegaan worden of de beslissing genomen werd zonder inachtneming van het vennootschapsbelang. Het is dus noodzakelijk dat de meerderheidsaandeelhouder zich er werkelijk van bewust is dat hij een eigen belang nastreeft en dit ten koste van de onderneming of de andere vennoten. Bovendien moet zijn beslissing een nadeel hebben berokkend aan de vennootschap of daartoe in staat zijn. Ten tweede kan de inbreuk op het proportionaliteitsbeginsel ingeroepen worden. Dit doet zich voor als het belang van de meerderheidsaandeelhouder volledig haaks staat ten opzichte van de andere belangen179. Volgens de parlementaire voorbereidingen van artikel 340 W. Venn. (B.V.B.A) en artikel 642 W. Venn. (N.V.) werd de omstandigheid waarin de meerderheidsaandeelhouder-‐bestuurder een te groot deel van de winst liet uitkeren via tantièmes, terwijl de minderheidsaandeelhouder-‐niet-‐vennoot kennelijk een te klein dividend bekwam180, als typevoorbeeld genoemd van een gegronde reden inzake de geschillenregeling. Toch werd er niet ingegaan op het voorstel om dit specifiek toepassingsgeval uitdrukkelijk in de wet op te nemen181, om de reden dat de opname ervan het toepassingsgebied van de regeling zou kunnen beperken. Misbruik
van
meerderheid
kan
vermeden
worden
door
de
bezoldigingen
van
bestuurders/zaakvoerders statutair vast te leggen, hetzij door de opname van een vast bedrag, hetzij door het vaststellen van een verdeelsleutel tussen de tantièmes en de dividenden. 179
V. VERITER, “Storm achter gesloten deuren: wanneer het niet botert tussen vennoten”, Pacioli 15 maart 2006, nr. 116, www.bibf.be/page.aspx?pageID=1306&menuid=1031. 180 In het jargon gekend als ‘systematische reservering van winsten’. 181 Gedr. St. Kamer, nr. 1005/3 (amendement Thissen). 57
5.3. Specifiek geval: tantièmes Vooraleer een vennootschap kan overgaan tot het uitkeren van tantièmes, dient zij aan de minimumvoorwaarden te voldoen, omschreven in artikel 320 W. Venn. (B.V.B.A.) en artikel 617 W. Venn. (N.V.). Op grond van deze wettelijke beperkingen kan geen ‘uitkering’ geschieden indien op de datum van afsluiting van het laatste boekjaar, het netto-‐actief, zoals dat blijkt uit de jaarrekening, is gedaald of, tengevolge van de ‘uitkering’, zou dalen beneden het bedrag van het gestorte of, indien dit hoger is, van het opgevraagde kapitaal, vermeerderd met alle reserves die volgens de wet of de statuten niet mogen worden uitgekeerd. Volgens artikel 617, tweede lid W. Venn. moet onder de boekhoudkundige definitie van het netto-‐actief verstaan worden: het totaalbedrag van de activa, zoals dat blijkt uit de balans, verminderd met de voorzieningen en schulden. Het omvat dus met andere woorden het (gestorte) kapitaal, de uitgiftepremies, de herwaarderingsmeerwaarden, de reserves, het overgedragen resultaat en de kapitaalsubsidies182. Het derde lid van het artikel geeft vervolgens een opsomming van wat het eigen vermogen, dat gelijk is aan het netto-‐actief, niet mag omvatten voor de ‘uitkering van dividenden en tantièmes’, zijnde het nog niet afgeschreven bedrag van de kosten van oprichting en uitbreiding, en het nog niet afgeschreven bedrag van de kosten van onderzoek en ontwikkeling. Wat meteen opvalt, is dat artikel 617, eerste lid W. Venn. aanzien wordt als de algemene regel die de grenzen vaststelt toepasselijk op alle uitkeringen, terwijl het derde lid daarentegen een strengere regel oplegt voor een aantal specifieke vormen van uitkeringen, met name de dividenden en tantièmes183. Met betrekking tot de gebruikte terminologie was er jarenlang geen eensgezindheid in de rechtsleer184. Uiteindelijk beëindigde COLPAERT deze onenigheid door te argumenteren dat het verschil in bewoording tussen het eerste en het derde lid van artikel 617 W. Venn., niet van
182
M. MASSAGE, L’adaptation du droit des sociétés anonymes: aux deuxième et quatrième directives européennes (Loi du 5 décembre 1984), Brussel, Swinnen, 1985, 164. 183 H. BRAECKMANS, “De nieuwe vennootschapswet van 5 december 1984. Deel 2”, R.W. 1984-‐85, 2516. 184 Volgens de eerste en meest letterlijke interpretatie, worden alle ‘eigenlijke’ winstuitkeringen onderworpen aan het eerste lid van artikel 617 W. Venn., terwijl enkel verwezen moet worden naar het derde lid, wanneer het de uitkering van dividenden en tantièmes betreft. ‘Eigenlijke’ winstuitkeringen omvatten naast de traditionele dividenden ook de uitkering van winst aan andere personen. (K. VAN HULLE, “Wettelijke beperkingen inzake winstuitkeringen” in X, Het gewijzigd vennootschapsrecht. De aanpassing van de wetgeving op de naamloze vennootschappen aan de tweede richtlijn, Antwerpen, Maarten Kluwer’s Internationale Uitgeversonderneming, 1984, 76.). Een andere visie, vertegenwoordigd door onder andere WYMEERSCH, kiest om het begrip ‘uitkering’, in het eerste lid van artikel 617 W. Venn., ruimer te interpreteren waardoor ook de ‘oneigenlijke’ winstuitkeringen (bvb. inkoop van eigen aandelen, kapitaalaflossing,…) eronder vallen. (E. WYMEERSCH, H. BRAECKMANS en R. DEBLAUWE, Wijziging Vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo Balans-‐Fiskoloog, 1985, 29.). Tenslotte is TAS van mening dat het toepassingsgebied van enerzijds artikel 617, lid 1 W. Venn. en anderzijds artikel 617, lid 3 W. Venn, afgebakend moet worden op basis van de vraag naar het nut van het aanbrengen van een onderscheid binnen de ‘uitkeringen’, wat de voorwaarden voor uitkeerbaarheid betreft. (R. TAS, Winstuitkering, kapitaalvermindering en –verlies in NV en BVBA, Kalmthout, Biblo, 2003, 152.). 58
doorslaggevend belang is bij de interpretatie van het artikel, nu het niet de bedoeling was van de wetgever om aan beide bepalingen een onderscheiden toepassingsgebied toe te kennen185. Het oorspronkelijke artikel 77bis, eerste lid W. Venn. werd door verscheidene auteurs niet conform geacht met de Tweede Richtlijn186 inzake het vennootschapsrecht, omdat zij enkel verwees naar het ‘gestorte kapitaal’. Bij de integratie van dit artikel in het Wetboek van Vennootschappen werden daarom in artikel 617, eerste lid W. Venn. de woorden “of indien dit hoger is, het opgevraagde kapitaal” ingevoegd187. Om te bepalen of er überhaupt wel uitkeerbare winst voor handen is, moet een rekenkundige bewerking uitgevoerd worden. Men dient het saldo te maken van de uitkeerbare winst, de overgedragen winst en de beschikbare reserves. Dit moet dan in minderheid gebracht worden met het deel van de winst dat krachtens de statuten of de wet (artikel 319 W. Venn. en artikel 616 W. Venn.) moet worden gereserveerd, met dien verstande dat de herwaarderingsmeerwaarden en kapitaalsubsidies beschouwd worden als onbeschikbare reserves188.
Het miskennen van artikel 617 W. Venn. kan leiden tot verschillende sancties. Vooreerst kunnen de bestuurders hoofdelijk aansprakelijk worden gesteld op drie diverse gronden. Zowel de vennootschapsrechtelijke artikelen 527 (gewone bestuursfouten) en 528 W. Venn. (overtreding van Wetboek van Vennootschappen of de statuten), als het artikel 1382 B.W. (inbreuk op de algemene zorgvuldigheidsplicht) kunnen van toepassing zijn189. Daarnaast voorziet artikel 619 W. Venn. in een specifieke sanctie voor aandeelhouders te kwader trouw. Het bepaalt immers dat elke uitkering in strijd met de artikelen 617 en 618, door de aandeelhouder, die haar ontvangen heeft, moet worden terugbetaald, indien de vennootschap bewijst dat de aandeelhouder wist dat de uitkering te zijnen gunste in strijd was met de voorschriften en daarvan, gezien de omstandigheden, niet onkundig kon zijn. Er wordt in de rechtsleer verdedigd dat deze sanctie ook geldt op andere ontvangers te kwader 185
V. COLAERT, “Art. 617 W. Venn” in H. BRAECKMANS, K. GEENS en E. WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Naamloze vennootschap, Kapitaal in Commentaren met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., 1-‐23. 186 Tweede Richtlijn 77/97/EEG van de Raad van 13 december 1976 strekkende tot het coördineren van de waarborgen welke in de Lid-‐Staten worden verlangd van de vennootschappen in de zin van artikel 58, tweede alinea, van het Verdrag, om de belangen te beschermen zowel van de deelnemers in deze vennootschappen als van derden met betrekking tot de oprichting van de naamloze vennootschap, alsook de instandhouding en wijziging van haar kapitaal, zulks ten einde die waarborgen gelijkwaardig te maken, Pb.L. 31 januari 1977, afl. 26, 1-‐13. 187 K. GEENS, F. HELLEMANS en M. WYCKAERT, “Structuur en opbouw van het Wetboek van Vennootschappen” in JAN RONSE INSTITUUT (ed.), Het Wetboek van vennootschappen en zijn uitvoeringsbesluit. Structuur, artikelsgewijze commentaar en overgangsrecht in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblio, 2002, nr. 14, 25. 188 B. TILLEMAN, Bestuur van vennootschappen. Statuut, interne werking en vertegenwoordiging in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1996, nr. 9, 422. 189 R. TAS, Winstuitkering, kapitaalvermindering en –verlies in NV en BVBA, Kalmthout, Biblo, 2003, 173. 59
trouw van onrechtmatige uitkeringen190. Tenslotte kan een overtreder ook strafrechtelijk gesanctioneerd worden. Artikel 648, 1° W.Venn. voorziet in een geldboete van vijftig euro tot tienduizend euro en een gevangenisstraf van één maand tot één jaar, wanneer de bestuurder, die bij gebreke van een inventaris of een jaarrekening; ondanks de inventaris of de jaarrekening; of door middel van een bedrieglijke inventaris of jaarrekening191, het voorschrift van artikel 617 W. Venn. overtreedt. 6. Openbaarmaking van de bezoldiging Reeds in de jaren vijftig was de Bankcommissie ervan overtuigd dat transparantie inzake bezoldiging het misbruik ervan kon voorkomen192. Nog voor de vele recente wetsontwerpen, waarover later meer, kon een derde ter kennis worden gesteld van de vergoedingen, aan de hand van een drietal manieren. In de eerste plaats kan de hoogte van het forfaitaire salaris gekend worden door het raadplegen van de statuten, aan de hand van de vennootschapsakte in het vennootschapsdossier, neergelegd ter griffie van de rechtbank van koophandel van het rechtsgebied waarbinnen de vennootschap haar zetel heeft. Indien daarentegen de bezoldiging de vorm aanneemt van tantièmes, kan men daarvan kennis nemen via het gepubliceerde uittreksel van de oprichtingsakte in het Belgisch Staatsblad (artikel 73 W. Venn.). Artikel 69, 8° W. Venn. voorziet daaromtrent dat het aanleggen van reserves, de verdeling van de winst en de verdeling van het na vereffening overblijvende saldo, opgenomen moet worden in het uittreksel. De tweede manier is het hanteren van de boekhouding. Artikel 91, XIX, 2°, tweede gedachtestreepje van het KB van 30 januari tot uitvoering van het Wetboek van Vennootschappen193 gebiedt de vermelding van het bedrag van de rechtstreekse en onrechtstreekse bezoldigingen en van de, ten laste van de resultatenrekening, toegekende pensioenen, respectievelijk aan de bestuurders en zaakvoerders en aan oud-‐bestuurders en zaakvoerders, voor zover deze vermelding niet uitsluitend of hoofdzakelijk betrekking heeft op de toestand van één enkel identificeerbaar persoon194. Dit werd door de Commissie voor Boekhoudkundige Normen (CBN) verder gepreciseerd. Zij stelde in haar advies 111-‐1 dat “de door die tekst bedoelde bezoldigingen niet uitsluitend die zijn welke zijn 190
R. TAS, Winstuitkering, kapitaalvermindering en -‐verlies in NV en BVBA, Kalmthout, Biblo, 2003, 300. Het niet-‐opmaken, het verkeerd opmaken en het opmaken van een bedrieglijke inventaris of jaarrekening worden eveneens strafrechtelijk gesanctioneerd door artikel 17 van de Boekhoudwet. 192 Bankcommissie jaarverslag 1956-‐1957, 127. 193 KB van 30 januari 2001 tot uitvoering van het Wetboek van vennootschappen, BS 6 februari 2001, 3008. 194 Deze verplichting vloeit voort uit artikel 43, 12° van de Vierde Richtlijn 78/660/EEG van de Raad van 25 juli 1978 op de grondslag van artikel 54, lid 3, sub g), van het Verdrag betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, Pb.L. 14 augustus 1978, afl. 222, 11-‐31. 60 191
verbonden aan het uitoefenen van de statutaire functie van beheerder, zaakvoerder of commissaris van de vennootschap; worden ook bedoeld, de bezoldigingen die om welke reden ook ten laste van de vennootschap toegekend worden aan de personen die de statutaire hoedanigheid hebben van beheerder, zaakvoerder of commissaris. Ze omvatten de bezoldigingen die aan deze personen worden toegekend krachtens een arbeidscontract, een aannemingscontract of mandaat”195. Een eventueel derde informatiekanaal, aangaande de bezoldigingen, is deze wanneer de verplichting ontstaat om een prospectus op te maken bij een openbare uitgifte van effecten en waarden. Voor deze materie kan verwezen worden naar hoofdstuk 6 van ‘het schema voor het prospectus voor de toelating van effecten tot de officiële notering aan een effectenbeurs’, horend bij de Richtlijn 2001/34/EG van het Europese Parlement en de Raad van 28 mei 2001 betreffende de toelating van effecten tot de officiële notering aan een effectenbeurs en de informatie die over deze effecten moet worden gepubliceerd196. Artikel 6.2 van het desbetreffende schema bepaalt immers dat de bezoldigingen en voordelen van de bestuurders in de uitgevende instelling moeten worden vermeld in prospectus.
Afdeling II. Chief Executive Officers-‐bezoldiging 1. Kennismaking met de wet van 6 april 2010 Mijns inziens is het noodzakelijk om, vooraleer over te gaan tot de analyse van de verschillende bezoldigingsonderdelen, de lezer van voorliggend werkstuk, reeds in kennis te stellen van het bestaan van de recente wet van 6 april 2010 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector197, hierna afgekort als ‘Wet Deugdelijk Bestuur’. Naar aanleiding van het actieplan van 21 mei 2003, uitgaand van de Europese Commissie, waarin maatregelen opgenomen werden tot modernisering van het vennootschapsrecht en tot verbetering van de corporate governance in de Europese Unie198, beslisten het Europese Parlement en de Raad in 195
Advies Commissie Boekhoudkundige Normen 111 van 1 juli 1978 houdende bezoldigingen toegekend aan beheerders, zaakvoerders, commissarissen, enz…, Bull. C.B.N. juli 1978, nr. 3, 14. 196 Richtlijn 2001/34/EG van het Europese Parlement en de Raad van 28 mei 2001 betreffende de toelating van effecten tot de officiële notering aan een effectenbeurs en de informatie die over deze effecten moet worden gepubliceerd, Pb.L. 6 juli 2001, afl. 184, 1-‐66. 197 Wet van 6 april 2010 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, BS 23 april 2010, 22709. 198 “Modernisering van het vennootschapsrecht en verbetering van de corporate governance in de Europese Unie. Een actieplan”, COM(2003) 284 def., 21 mei 2003, www.eur-‐lex.europa.eu. 61
een richtlijn van 14 juni 2006199 om enkele wijzigingen aan te brengen aan enerzijds de Richtlijn 78/660/EEG200 en anderzijds de Richtlijn 83/349/EEG201. De Vierde Vennootschapsrichtlijn handelt voornamelijk over het jaarverslag en de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen. Verder schenkt zij ruime aandacht aan het opstellen van een boekhoudkundige balans, die verplicht opgenomen moet worden in de jaarrekening. De Zevende Richtlijn stelt op zijn beurt regels op voor de geconsolideerde jaarrekeningen. Ruim drie jaar na deze Europese stap in het corporate governance-‐debat, achtte de Belgische wetgever de tijd gekomen om deze richtlijn (gedeeltelijk) om te zetten in de nationale rechtsorde. Op 22 december 2009 werd dan ook een wetsontwerp tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, door de regering ingediend in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Na de goedkeuring in de Kamer (d.d. 11 februari 2010) en in de Senaat (d.d. 18 maart 2010) werd de wet, die dezelfde naam draagt als haar ontwerp, op 23 april 2010 gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Door de invoering van deze wet ondergaat het Wetboek van Vennootschappen een ware transformatie. Vooral de artikelen 96 en 526quater W.Venn. zijn het voorwerp van verschillende wijzigingen en aanvullingen. De Wet Deugdelijk Bestuur wordt als de wettelijke opvolger van de Belgische Corporate Governance Code 2009 en Code Lippens beschouwd, gebaseerd op de frequente verwijzingen naar de bepalingen opgenomen in de desbetreffende corporate governance-‐codes. Er werd overgegaan tot een wettelijke creatie, aangezien de economische malaise de figuurlijke druppel was die de emmer deed overlopen. Daardoor werd mooi geïllustreerd dat zelfregulering door de ondernemingen, niet langer voldeed. De grootste doelstelling van de wet bestaat er dan ook in om het vertrouwen van de beleggers in de Belgische bedrijven terug te winnen. Kort resumerend, legt de Wet Deugdelijk Bestuur de beursgenoteerde en overheidsbedrijven vanaf 2011 een reeks verplichtingen op inzake transparantie. Vooral het verloningsbeleid moet een metamorfose ondergaan, waardoor zij doorzichtiger wordt. Daarnaast zijn bedrijven van een zekere 199
Richtlijn 2006/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van 14 juni 2006 tot wijziging van de Richtlijnen 78/660/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, 83/349/EEG van de Raad betreffende de geconsolideerde jaarrekening, 86/635/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening van banken en andere financiële instellingen en 91/674/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening van verzekeringsondernemingen, Pb.L. 16 augustus 2006, afl. 224, 1-‐7. 200 Vierde Richtlijn 78/660/EEG van de Raad van 25 juli 1978 op de grondslag van artikel 54, lid 3, sub g), van het Verdrag betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, Pb.L. 14 augustus 1978, afl. 222, 11-‐31. 201 Zevende Richtlijn 83/349/EEG van de Raad van 13 juni 1983 op de grondslag van artikel 54, lid 3, sub g) van het Verdrag betreffende de geconsolideerde jaarrekening, PB.L. 18 juli 1983, afl. 193, 1-‐17. 62
omvang verplicht om een remuneratiecomité op te richten. Daar bijkomend worden er ook nog een aantal specifieke spelregels voorgeschreven voor het toekennen van variabele verloningen en ‘gouden parachutes’. Hoe jong de wet ook is, toch wordt ze al onderworpen aan de eerste kritieken. De grootste afkeuring verwoordt zich in de ontgoocheling dat de wet, volgens sommige critici202, niet ver genoeg gaat, aangezien vele bepalingen slechts gelden voor nieuwe contracten en de bestaande, vaak slecht opgestelde, overeenkomsten buiten schot blijven. Ook langs vakbondszijde maakt men de bedenking dat het deugdelijk bestuur in de nieuwe wet niet verder reikt dan de belangen van de aandeelhouders. De syndicalisten hadden liever gezien dat ook de belangen van andere stakeholders in rekening werden gebracht. 2. De verschillende remuneratiecomponenten
2.1. Het vaste basissalaris Het basissalaris van een CEO vormt het vast gedeelte van zijn of haar vergoedingspakket en wordt meestal in maandschijven uitbetaald. De omvang ervan wordt bepaald aan de hand van de 202
Een van de belangrijkste critici is de SPa-‐er Bruno Tuybens: in het verleden auteur van enkele wetsontwerpen met betrekking tot transparantie. Zijn betoog over de gebreken van de wet, kan ingedeeld worden in zes delen, die elk een fundamentele kritiek op het wetsontwerp omschrijft. B. TUYBENS, “Light wetsontwerp deugdelijk bestuur goedgekeurd”, 16 februari 2010, www.brunotuybens.be/ondernemingen/light-‐wetonstwerp-‐deugdelijk-‐bestuur-‐goedgekeurd.html. 63
verantwoordelijkheden en competenties die gepaard gaan met de functie203. Hierbij wordt vaak beroep gedaan op een functieclassificatiesysteem. Dit is een manier waarbij een verloningsstructuur gekoppeld wordt aan een gradatie204. Zoals eerder werd aangegeven, beschikt de raad van bestuur over de bevoegdheid om de CEO te salariëren. Zij kan, bij het doorvoeren van jaarlijkse wijzigingen aan de CEO-‐bezoldiging, zich laten leiden door enerzijds de persoonlijke prestaties, de groei in zijn of haar vaardigheden en marktstudies, en anderzijds door de levenscyclus van het bedrijf205. Bij startende of sterk groeiende ondernemingen zal de beloningsfocus meer gericht zijn op de lange termijn en is een lager vast salaris meer aangewezen. Andere ondernemingen daarentegen hebben niet de traditie om aanpassingen te voorzien in dit basisbedrag. Met betrekking tot de niet ‘at risk’ vergoeding van een CEO is het belangrijk om te weten hoe de relatie wordt gekwalificeerd tussen hem/haar en de vennootschap. Het moet duidelijk zijn of zijn/haar vergoeding uitbetaald wordt in het kader van een arbeidsovereenkomst of een managementovereenkomst. Een CEO typeren als werknemer heeft tot gevolg dat in het remuneratieverslag, waarover later uitgebreid meer, respectievelijk de brutoverloning of de totale kost wordt vermeld, met uitsluiting van de sociale lasten die gedragen worden door de vennootschap206. BAETEN, lid van het Executive Remuneration Research Centre bij Vlerick Leuven/Gent Management School, is van mening dat het vast gedeelte van de CEO-‐bezoldiging te hoog ligt, zeker wanneer daarbij andere voordelen worden opgeteld die niet prestatiegebonden zijn, denk hierbij aan de bedrijfswagen of het pensioenplan. Hij argumenteerde dat een manager, bij wie het grootste gedeelte van zijn loon onveranderlijk is, te weinig geprikkeld wordt om risico’s te nemen. 203
L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 230. 204 Onderzoek van X. BAETEN en V. DEKOCKER, “Verloning in familiebedrijven”, in opdracht van het Instituut van het Familiebedrijf, 2007, www.familiebedrijf.be/artikels/Studie-‐verloning.pdf. 205 X. BAETEN en A. VERBRUGGEN, “Pay instruments and pay systems” in C.H. ANTONI, X. BAETEN, B. EMANS en M. KIRA (eds.), Shaping Pay in Europe. A stakeholder approach in Work and society, Brussel, Peter Lang Publishing, 2007, nr. 53, 32-‐ 34. 206 Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 12. 64
2.2. Prestatiebeloning 2.2.1. Bestaansredenen De beloning in opties en aandelen, samengebracht in de generieke term ‘prestatiebeloning’, heeft de prikkelwerking tot primair hoofddoel. Men tracht op deze manier te streven naar het utopisch gedachtegoed van ‘loon voor werken’ of ‘pay for performance’. Subsidiair aan dit oogmerk, is het bestaan van het pro-‐argument geleid door redelijkheid en billijkheid. Indien een gedelegeerd bestuurder, door bijzondere inzet en inspanning, een bijdrage levert aan het succes van de onderneming, en dus uiteindelijk ook aan het rendement voor de aandeelhouders, dan is het niet meer dan normaal dat hij of zij daarvan een procentje ontvangt. Als derde bestaansreden kan verwezen worden naar de promotieproblematiek bij de CEO’s. Het staat wetenschappelijk vast dat een promotie een sterkere stimulans genereert dan variabele vergoeding. Dit komt doordat die promoties veelal gepaard gaan met een hoger inkomen, een grotere machtspositie, een hogere status en interessanter werk. Maar de CEO is nu net die ene persoon binnen de onderneming die geen stapje meer hoger kan zetten op de ladder. Hij/zij staat reeds aan de top van het bedrijf, waardoor hij/zij immuun geworden is voor de promotieprikkel. Om tegemoet te komen aan dit euvel, wordt hem of haar een extra hoge variabele vergoeding toegestopt, die nodig is om de noodzakelijke prikkelwerking in stand te houden207. 2.2.2. Begripsdefiniëringen a. Short-‐term incentives Ten eerste ontvangt een topmanager een jaarlijkse bonus wanneer hij/zij de vooropgestelde, specifieke doelstellingen en resultaten heeft bereikt. Anders geformuleerd, kan gesteld worden dat short-‐term incentives het verband leggen tussen de financiële en operationele prestaties van het bedrijf en de beloning. Het is de raad van bestuur die belast wordt met de verantwoordelijkheid om bekend te maken welke bonus gekoppeld wordt aan welke prestatie208. 207
K. COOLS, Controle is goed, vertrouwen nog beter. Over bestuurders en corporate governance, Assen, Koninklijke van Gorcum BV, 2005, 37-‐38. 208 L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 230. 65
b. Long-‐term incentives Daartegenover staat een grote verzameling van ‘long-‐term incentives’, bestaande uit zowel aandelengerelateerde vergoedingen als cashbeloningen, die een tijdshorizon van meerdere jaren bestrijken209. Deze twee vormen worden aangewend om een belangenconvergentie tussen de managers en de aandeelhouders te bewerkstelligen. Bij een aandelengerelateerd managersloon wordt het variabel loon afhankelijk gesteld van ofwel de beurskoers van de aandelen, in beursgenoteerde bedrijven, ofwel de waarde-‐evolutie van het eigen vermogen, in de niet-‐ genoteerde ondernemingen, zodoende dat de manager aan dezelfde risico’s onderworpen wordt als de aandeelhouders. Door gebruik te maken van aandelengelieerde vergoedingen, worden die managers tevens aangespoord om eerder te opteren voor duurzame resultaten en waardecreatie op lange termijn, dan voor het kortetermijndenken. De aandelengerelateerde vergoedingen kunnen opgesplitst worden in aandelenopties enerzijds en aandelen ‘sensu latu’ anderzijds. i. Aandelenopties Aandelenopties geven de houder van de opties het recht om gedurende een bepaalde periode een bepaald aantal aandelen te verwerven tegen een vooraf vastgestelde prijs. Door de toekenning van opties aan de CEO, deelt hij/zij mee in het succes van de onderneming. Wanneer de waarde van het aandeel stijgt, dan zal men vrijwel altijd overgaan tot het lichten van de opties. Wanneer daarentegen de waarde van de aandelen daalt, zijn de opties waardeloos en blijft hun uitoefening achterwege210. ii. Aandelen sensu lato Onder de algemene benaming ‘aandelen’, kan een vierdeling opgemaakt worden, elke soort met hun specifieke kenmerken. Ten eerste zijn er de ‘free shares’, aandelen in hun zuiverste vorm. De CEO wordt, naast zijn hoedanigheid van gedelegeerd bestuurder, in dit geval ook een aandeelhouder van de onderneming. Ten tweede bestaat het ‘share purchase plan’, vrij vertaald naar een ‘aandelenkoopregeling’. De CEO heeft het recht om op een vooraf vastgesteld tijdstip, aandelen te kopen. Anders gezegd doet de manager geen investering in aandelen op het moment dat hij dit recht wordt toegekend, maar geschiedt dit pas als de voorwaarden om de aandelen te mogen kopen 209
L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 239-‐240. 210 D. THOMAS, “Equity incentives-‐regelingen, een update”, Salaris Magazine 1 januari 2007, nr. 1, 12-‐13. 66
vervuld zijn. Om de koopprijs van de aandelen te bepalen, doet men vaak beroep op de marktprijs van de aandelen op het vooraf vastgestelde tijdstip. Een derde soort zijn de ‘restricted stocks’ of aandelen met beperkingen. Bij de goedkeuring tot gebruik van dergelijke aandelen, verkrijgt de CEO onmiddellijk de juridische en economische eigendom. Vanaf de levering kan hij stemrecht uitoefenen en heeft hij recht op dividend. Het typerende aan deze soort aandelen, is dat de eigendom, na het intreden van een ontbindende voorwaarde, terug wordt afgenomen. Pas na die bepaalde blokkeringsperiode kunnen de aandelen vrij verkocht worden. Tot slot schenkt de vennootschap bij ‘restricted shares’ de CEO een voorwaardelijk recht op de levering van aandelen. Pas wanneer aan de overeengekomen voorwaarden gehoor wordt gegeven, gaat de onderneming over tot de levering van de aandelen. Deze voorwaarden kunnen zowel tijdsgebonden als prestatiegebonden zijn211. 2.2.3. Gevaren van prestatiebeloning Dat deze materie een heikel punt vormt van het remuneratiepakket, is een understatement. Enerzijds wordt de toekenning van een prestatiebeloning geëist door de aandeelhouders, daar een deel van de beloning van het topkader kwantificeerbaar en afhankelijk moet zijn van datgene wat de eigenaars van de onderneming aan de inspanningen van de gedelegeerd bestuurders verdienen. Maar contradictorisch genoeg ontstaat bij diezelfde aandeelhouders de weerstand tegen te hoge bonussen. Het doorheen husselen van deze twee extremen leidt tot een pittige discussie over de relatie tussen variabele beloning en waardecreatie van de onderneming212. ‘Bonusblindheid’ en ‘gaming’ zijn twee modieuze termen om de nadelige gevolgen van prestatiebeloning aan te duiden. Het eerste minpunt omschrijft het verschijnsel dat mensen, die een prestatiegerelateerde beloning ontvangen, alleen nog die dingen gaan doen waarvoor ze extra betaald worden, ook al is dat onmiskenbaar schadelijk voor bijvoorbeeld de klanten of de onderneming213. Vele studies hebben daarnaast ook aangetoond dat prestatiebeloning kan leiden tot ‘gaming’ of boekhoudfraude. De gemeten prestaties worden gemanipuleerd, zonder dat de prestaties werkelijk verbeteren. Denk hierbij aan het naar achter schuiven van kosten, het eerder boeken van opbrengsten, het herdefiniëren van prestatiemaatstaven of het aanpassen van de boekhoudregels waardoor de winstcijfers mooier lijken dan dat zij in de werkelijkheid zijn. Dergelijke boekhoudkundige ingrepen vinden meestal op het einde van het jaar plaats, wanneer de 211
D. THOMAS, “Equity incentives-‐regelingen, een update”, Salaris Magazine 1 januari 2007, nr. 1, 12-‐15. K. COOLS, Controle is goed, vertrouwen nog beter. Over bestuurders en corporate governance, Assen, Koninklijke van Gorcum BV, 2005, 37-‐38. 213 J. KERRY, “The folly of paying for A while hoping for B, or getting what you pay for”, Academy of Management Executive 1995, 7-‐14. 67 212
afgesproken doelstellingen moeten gerealiseerd worden, zodat de bonus geïncasseerd kan worden214. Uit een werkstuk van JOHNSON, e.a. blijkt dat er een zeer sterke correlatie bestaat tussen optiebeloning en frauderende topmangers215. Dit hoeft niet te verwonderen, aangezien er al aangetoond werd dat er zelf gesjoemeld wordt in bedrijven waar gebruik wordt gemaakt van targets zonder een bijbehorende beloning. 2.2.4. Wet Deugdelijk Bestuur Om deze minpunten in de hand te houden en zo goed als mogelijk weg te werken, werd een apart hoofdstuk in de wet van 6 april 2010 gewijd aan variabele vergoedingen. Zoals wel vaker, vindt ook hier het wetgevend kader haar inspiratiebron in de corporate governance-‐codes216. Artikel 13 van de Wet Deugdelijk Bestuur richt een nieuw artikel 520bis op in het Wetboek van Vennootschappen, die bepaalt dat de elementen, op grond waarvan uitvoerende bestuurders in voorkomend geval recht hebben op een variabele vergoeding, voortaan uitdrukkelijk in de toepasselijke contractuele of andere bepalingen moeten worden ingeschreven, opgenomen in documenten inzake het algemeen beloningsbeleid of inzake de variabele vergoeding (bvb. de optieplannen). Door deze formele vereiste in te voegen, wordt de toekenning van een variabel gedeelte steeds gekoppeld aan vooraf duidelijk vastgestelde criteria. Om effectief te zijn, mag de uitbetaling van de variabele remuneratie dan ook maar enkel geschieden in geval de prestatiecriteria over de aangeduide periode werden bereikt. Wanneer deze verplichte opname niet nageleefd wordt, leidt dit tot de sanctie dat er geen rekening wordt gehouden met de variabele vergoedingen bij de berekening van de ‘golden goodbye’. Volgend op artikel 520bis, beoogt 520ter de spreiding in de tijd van aandelengerelateerde beloningen. Behoudens een andersluidende goedkeuring van de aandeelhouders, dicteert zij namelijk de verplichting dat de aandelen pas definitief verworven kunnen worden en aandelenopties pas uitgeoefend kunnen worden door een bestuurder, na een periode van ten minste drie jaar na de toekenning ervan. Dit artikel, die geïnspireerd is op richtlijn 7.13 van de Belgische Corporate Governance Code 2009, streeft maximale waardecreatie op termijn na. De gedelegeerd bestuurder wordt op deze wijze aangemaand om de doelstellingen van de onderneming op lange termijn voor ogen te houden. Het tweede lid van datzelfde artikel regelt op welke gronden het toekennen van variabele vergoedingen mag geschieden, tenzij het variabel deel minder bedraagt dan een vierde van de jaarlijkse vergoeding. Vooreest dient ten minste één vierde van het veranderlijk loon gebaseerd te 214
Gebaseerd op een onderzoek van P. OYER, "Fiscal Year Ends and Nonlinear Incentive Contracts: The Effect On Business Seasonality" The Quarterly Journal of Economics februari 1998, vol. 113, nr. 1, 149-‐185. 215 S.A. JOHNSON, H.E. RYAN en Y.S. TIAN, “Executive compensation and corporate fraud”, 21 april 2005, www.wlu.ca/documents/10886/tian.pdf. 216 Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 11 t.e.m. 16”,Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 22-‐23. 68
worden op vooraf vastgelegde en objectieve, meetbare prestatiemaatstaven over een tijdspanne van minstens twee jaar217. Daarenboven moet ten minste één vierde gegrondvest worden op vooraf vastgelegde en objectieve, meetbare criteria over een periode van minimum drie jaar. Deze regel is op zijn beurt geïnspireerd op de principes 3.2 en 3.3 van de Aanbeveling van de Europese Commissie van 30 april 2009218. Het Wetboek van Vennootschappen ondergaat nog enkele wijzigingen. Zo wordt artikel 524bis onder handen genomen, zodat de artikelen 520bis en 520ter mutatis mutandis toepasselijk worden verklaard op de leden van het directiecomité. Om diezelfde reden wordt ook artikel 525 W. Venn. aangepast. De overgangsregeling, die wordt opgenomen in artikel 20 van de Wet Deugdelijk Bestuur, deed heel wat stof opwaaien, daar zij door verschillende critici wordt aangewend om aan tonen dat de wet geen enkel effect ressorteert voor de (slecht opgemaakte) contractuele bepalingen die in 2010 nog gelden. De reden van deze late inwerkingtreding, is het behouden van de rechtszekerheid. 2.3. Andere vergoedingen en voordelen Het totaal van andere vergoedingen en voordelen betreft een uitgebreid gamma van, meestal fiscaal geïnspireerde, bezoldigingscomponenten. De meest voorkomende voordelen zijn de bedrijfswagen (al dan niet met een chauffeur), een GSM, een laptop, het aanvullend pensioen en een verzekeringspakket, bestaande uit een hospitalisatieverzekering, een invaliditeitsverzekering of een overlijdensverzekering. Maar ‘only the sky is the limit’, waardoor ook een woning ter beschikking kan gesteld worden, met huishoudend personeel. Bij buitenlandse tewerkstelling wordt er vaak bovenop de woning ook allerlei voordelen voorzien die zorgen voor de opvang van het meegereisde gezin. Het grootste nadeel verbonden aan deze mooi meegenomen extra’s, is dat zij de eerste post vormen waarin gesnoeid wordt wanneer het bedrijf beslist heeft tot bezuiniging. Deze bezuinigingstred werd duidelijk zichtbaar in tijden van economische laagconjunctuur. Een jaar langer met dezelfde wagen rijden of achter het stuur plaatsnemen van een tweedehands leasewagen, zijn de meest gehanteerde besparingsmethodes. 217
Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 26. 218 Aanbeveling van de Commissie 2009/385/EG van 30 april 2009 ter aanvulling van Aanbeveling 2004/913/EG en Aanbeveling 2005/162/EG wat betreft de regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 15 mei 2009, afl. 120, 30. 69
2.4. Aanwervingsvergoeding Zoals de naam doet vermoeden, behoeft de ‘golden hello’ geen nadere uitleg. In sommige situaties wordt het uitbetalen van dergelijke welkomstpremies, die in de praktijk frequent voorkomen, gemotiveerd door het feit dat de CEO opties en/of aandelen waardeloos ziet worden. Daardoor wil de nieuwe werkgever een zekere compensatie aanbieden, zodat de gedelegeerd bestuurder overtuigd wordt om aan boord te stappen219. 2.5. Beëindigingsvergoeding “Een manager kan zijn bedrijf zien kelderen en toch aan de kassa passeren!”. Deze rake opmerking rees in menig hoofden, toen in oktober van het rampjaar 2008 bekend geraakte dat Verwilst, gedelegeerd bestuurder van Fortis een opstapvergoeding van vijf miljoen euro ontving, terwijl Miller een bedrag van om en bij de vier miljoen euro in de hand werd geschoven, toen hij de deur van Dexia achter zich toetrok. Aanvankelijk trachtte Miller, zoals een goed manager betaamt, deze oprotpremie te rechtvaardigen met het zwakke argument dat hij de voorbije jaren goed werk had geleverd. Maar algauw besefte hij dat het vechten tegen de bierkaai was en deed hij met schaamrood op de wangen afstand van zijn vertrekpremie. Toch was het ‘kwaad’ reeds geschied, daar de wetgevende machine zich al in gang had gezet om de ‘gouden parachutes’, bekleed met ruwe diamanten, onder handen te nemen. 2.5.1. Voorontwerp van Vandeurzen Op 7 november 2008, een maand na het uitbarsten van het Miller-‐schandaal, keurde de Ministerraad in eerste lezing het omvangrijke voorontwerp van wet, inzake corporate governance, goed. Deze tekst begrensde de beëindigingsvergoedingen voor uitvoerende bestuurders in beursgenoteerde ondernemingen, met het oog op het vermijden van de exorbitante ontslagvergoedingen van topmanagers en het vertrouwen in de financiële markten te herstellen na de economische crisis. Het ontwerp bepaalde dat, in Belgische ondernemingen die beursgenoteerd zijn, de topmanagers een afgetopte ontslagvergoeding moesten incasseren met een maximum van twaalf maanden vast loon, die alles dekte. Er bestond wel een afwijkingsmogelijkheid, waardoor een bedrijfsleider met 219
L. VAN DEN BERGHE en T. BAELDEN, Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 231. 70
een anciënniteit van 20 of 25 jaar, recht kreeg op respectievelijk 15 en 18 maanden vast loon als vertrekpremie. De regeling werd toepasselijk geacht op alle managers, ongeacht of zij als werknemer gekwalificeerd werden of via een managementvennootschap actief waren binnen de genoteerde onderneming220. Deze afwijkingen op het arbeidsrecht werden gemotiveerd op grond van het attractiebeginsel, die toelaat dat leden van bestuursorganen onderworpen worden aan bijzondere regels. Verder bepaalde deze goedbedoelde regeling dat de ondernemingen vrij bleven om met de betrokkene een lagere vergoeding te bedingen. Daarnaast voorzag het ontwerp ook nog in de bevoegdheid voor de algemene vergadering van aandeelhouders om zich als laatste instantie uit te spreken over de betreffende vertrekvergoedingen221. 2.5.2. Het gemopper bij de VBO Het Verbond van Belgische Ondernemingen zag dit wetgevend initiatief liever gaan dan komen, en wel op grond van meerdere redenen. Vooreerst jammerde het VBO, bij monde van bestuurder-‐ secretaris-‐generaal Lambrecht, dat de regering een wettelijke regulering verkoos boven de, in hun ogen betere, zelfregulering door de ondernemingen. Daarnaast waarschuwde hij ook dat het aantrekken van CEO’s moeilijker zou worden, aangezien de Duitse en Franse opzegperiodes voor uitvoerende bestuurders, met een opzegtermijn van twee jaar, nu nog veel aanlokkelijker zijn. Tenslotte klaagde hij ook aan dat geen onderscheid werd gemaakt tussen een goed-‐ en slechtpresterende manager222. 2.5.3. Advies van de Raad van State Het kabinet van de Minister van Justitie ontving op 16 januari 2009 het advies van de Raad van State. De Raad torpedeerde met groot geschut het voorontwerp en meende dat een wet, verder bouwend op de voorliggende voorstellen die de gouden parachutes begrenzen, mogelijk aanleiding zou geven tot een waslijst van ongeoorloofde discriminaties. Ten eerste zou het ontwerp van een discriminatie tussen uitvoerende bestuurders die werknemer zijn en andere werknemers, verweten kunnen 220
C. BEVERNAGE, “De beloning en opstapregelingen van bedrijfsleiders onder vuur in beursgenoteerde ondernemingen. Een eerste stap naar een goedkoper ontslag van de kaderleden in alle bedrijven?” in C. BEVERNAGE, S. CALLENS en J. DECOCK (eds.), Recht in beweging in VRG Alumni Leuven, Antwerpen, Maklu 2009, 224. 215-‐227 221 X, “Ministerraad beteugelt gouden parachutes. Minister van Justitie Jo Vandeurzen: “Akkoord biedt meer vertrouwen door meer transparantie, deugdelijk bestuur en begrensde opzegvergoedingen voor topmanagers in beursgenoteerde bedrijven””, Persbericht Federale Overheidsdienst Justitie, 7 november 2008, www.just.fgov.be/persberichten/2008/11/07_a.html. 222 W. WINCKELMANS, “Federale regering knipt stevig in gouden parachutes”, De Standaard 8 november 2008, www.destandaard.be. 71
worden. Ten tweede discrimineerde het wetsvoorstel de uitvoerende bestuurders die door een dienstverleningsovereenkomst
zijn
verbonden
en
anderen
die
eveneens
door
een
dienstverleningsovereenkomst tewerkgesteld worden. Ten derde zou er een discriminatie ontstaan tussen de uitvoerende bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen en hun soortgenoten in niet-‐genoteerde bedrijven. Als vierde discriminatie wierp de Raad van State deze op tussen de uitvoerende bestuurders die zelf een einde aan de overeenkomst maken en degene van wie het mandaat wordt beëindigd door de onderneming. En ten slotte, zouden de uitvoerende bestuurders die een fout begaan op een onwettige manier anders behandeld worden dan de uitvoerende bestuurders die geen fout begingen. Deze vijfdelige discriminatie zou tot gevolg hebben dat de uitvoerende bestuurders geen aanspraak meer konden maken op: (i) een eventueel onderhandelde hogere ontslagvergoeding tussen de partijen, (ii) een hogere vertrekpremie op basis van artikel 40 en 82223 van de arbeidsovereenkomstenwet, (iii) een variabel loon, (iv) een niet-‐concurrentievergoeding en (v) bijkomende vergoedingen in bepaalde bijzondere gevallen224. Kort samenvattend kan dus geconcludeerd worden dat de Raad van State het wetsontwerp declasseerde tot een aaneenschakeling van enkele inhoudsloze woorden. 2.5.4. Wet Deugdelijk Bestuur Ondanks het vernietigende advies van de Raad van State, bleef de innige wens om de gouden handdrukken wettelijk te beperken tot 12 maanden loon, bestaan. Met deze drijfveer had de toenmalig Minister van Justitie, Stefaan De Clerck, op 23 april 2009 een nieuw voorontwerp klaar. Deze keer koos men om de combinatie te maken van twee reeds ingediende voorstellen, met name de responsabilisering van de aandeelhouders en de toepassing van de Code 2009, die op 12 maart officieel bekend werd gemaakt. Nadat de Raad van State, halverwege mei 2009, in een lijvig advies alle hangende voorstellen met betrekking tot toplonen verwierp, en nadat de PS, bij wie het voorstel van De Clerck niet nauw aan het hart lag, overtuigd werd, bereikte de federale regering op 25 september een akkoord. 223
De artikelen 40 en 82 AOW regelen de opzegvergoedingen voor respectievelijk arbeidsovereenkomsten met een bepaalde en arbeidsovereenkomsten met een onbepaalde duur. 224 X, “Advies van de Raad van State over de ontslagregeling voor CEO’s in beursgenoteerde bedrijven”, Persbericht Minister van Justitie, 4 februari 2009, www.stefaandeclerck.be/nl/advies-‐van-‐de-‐raad-‐van-‐state-‐over-‐de-‐ontslagregeling-‐voor-‐ ceo%E2%80%99s-‐in-‐beursgenoteerde-‐bedrijven/254; L. BOVE, “Beperkingen toplonen discrimineert”, De Tijd 4 februari 2009, www.tijd.be. 72
Dit akkoord leidde zelfs tot een apart hoofdstuk in het reeds besproken wetsontwerp van 22 december 2009225. Maar na de goedkeuring in de Kamer en in de Senaat, werd de regeling over de ontslagvergoedingen ondergebracht in één enkel artikel van de Wet Deugdelijk Bestuur, in de plaats van een afzonderlijk chapiter. Artikel 9 van die wet vult artikel 554 W. Venn. aan met zes leden en verklaart dat de oprotpremie van managers principieel wettelijk beperkt wordt tot 12 maanden loon, bestaande uit zowel het variabel gedeelte als het vast gedeelte. Op dit uitgangspunt bestaan twee uitzonderingen. Vooreerst kan de algemene vergadering van aandeelhouders, eventueel gebaseerd op een advies uitgaand van de ondernemingsraad, groen licht geven aan een hogere ‘golden goodbye’, en daarnaast kan de ophoepelpremie 18 maanden salaris bedragen in geval van onvoorzienbare omstandigheden, hierbij denkend aan de situatie waar een manager overbodig wordt ten gevolge van een vijandig overnamebod. Door deze twee uitzonderingen in te voegen, kan er geen sprake meer zijn van discriminatie226, wat reeds bevestigd werd door de Raad van State. Deze nieuwe regeling geldt alleen voor nieuwe contracten (artikel 12, 2e lid Wet Deugdelijk Bestuur) en de bestaande overeenkomsten moeten binnen de twaalf maanden voorgelegd worden aan de aandeelhouders. 3. Remuneratiecomité Tot voor kort bestond er nog geen wettelijke grondslag voor het remuneratiecomité, en hoorde hij thuis onder het hoofdstuk ‘vergoedingen vanuit corporate governance-‐perspectief’. Door de publicatie van de Wet Deugdelijk Bestuur in het Belgisch Staatsblad op 23 april 2010, kreeg het vergoedingscomité een wettelijk basis en promoveerde hij bijgevolg een hoofdstuk. Om de reden dat het artikel 7 van de Wet Deugdelijk Bestuur, nagenoeg de ganse inhoud van de Belgische Corporate Governance Code inzake het remuneratiecomité kopieerde, wordt in dit onderdeel van de masterproef noodgedwongen afstand gedaan van het tot hiertoe nageleefde onderscheid tussen het juridische luik enerzijds en het corporate governance-‐oogpunt anderzijds.
225
Hoofdstuk II “Wijziging van het Wetboek van Vennootschappen tot beperking van de beëindigingsvergoeding voor bepaalde vennootschapsmandatarissen” in het Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 46-‐50. 226 De Raad van State had op 1 november 2009 geen bezwaren tegen de nieuwe plannen van de regering om de bonussen en vertrekvergoedingen van managers van beursgenoteerde bedrijven te beperken. P. BLOMME, “Raad van State ziet geen graten in wetsontwerp van Stefaan De Clerck”, De Tijd 7 november 2009, www.tijd.be. 73
Het opzet van dit stuk, met dus de nodige verwijzingen naar de codes, is vooreerst de evolutie van het comité te schetsen. Daarna wordt de samenstelling en de werking onder de loep genomen, om uiteindelijk te eindigen bij een analyse van de wettelijk opgenomen voorschriften. 3.1. Evolutie Het remuneratiecomité zag voor het eerst het levenslicht na de officiële voorstelling van de Code Lippens227. Die code was de eerste in haar soort die een normatief kader creëerde voor de samenstelling en werking van het remuneratiecomité, dat de raad van bestuur adviseert over de vergoedingen van bestuurders en directie. Dat de Code Lippens een trend had ingezet, bleek al één jaar later toen de Code Buysse haar aanbevelingen voor de niet-‐beursgenoteerde ondernemingen publiekelijk maakte. Zij verwees in 5.5 reeds naar het begrip ‘remuneratiecomité’, daar de Code het principe omschreef dat de raad van bestuur het bezoldigingsbeleid van het senior management, al dan niet op voorstel van het vergoedingscomité, bepaalt228. Gestaafd op twee gronden kan gesteld worden dat het begrip de laatste jaren een enorme ontwikkeling ondergaan heeft. De eerste reden bestaat erin dat de Code Buysse-‐bis een grotere draagkracht geeft aan het comité, in vergelijking met z’n voorganger. Daar waar de initiële tekst verwijst naar de zinsnede “al dan niet op het voorstel van het remuneratiecomité”, wordt de aanbeveling in de Code Buysse-‐bis aangescherpt tot “bij voorkeur op voorstel van het remuneratiecomité”229. Ten tweede werd het beloningscomité wettelijk verankerd in artikel 7 van de Wet Deugdelijk Bestuur, waarover later meer. Doch dient, mijns inziens, deze evolutie genuanceerd te worden en wel om de volgende reden. VAN GYSEGEM en DEVOS merkten op dat in 2006 slechts drie van de achttien BEL20-‐bedrijven een apart remuneratiecomité hadden geconstrueerd, terwijl veertien anderen kozen voor een samengevoegd benoemings-‐ en remuneratiecomité en één bedrijf, namelijk Colruyt, net zo min een apart als een samengevoegd comité had opgericht230. Welnu, in de veronderstelling dat het comité aan het evolueren is, was ik van mening toegedaan dat, wanneer dit onderzoek vier jaar later opnieuw zou 227
Zowel het Beursrapport, het CBF-‐rapport, als het VBO-‐rapport utiliseerden de term ‘remuneratiecomité’ niet in hun aanbevelingen. Een eerste verwijzing naar het bestaan van dergelijk comité, werd opgenomen in de Belgische Corporate Governance Code 2004, beter gekend onder de naam ‘Code Lippens’, die op 9 december 2004 openbaar werd gemaakt en in werking trad op 1 januari 2005. 228 Zie hoofdstuk 5.5.: “Remuneratie”, Code Buysse. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2005, 20. 229 Zie hoofdstuk 6.10.: “Remuneratie”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 31. 230 J. VAN GYSEGEM en W. DEVOS, “De samenstelling en werking van het remuneratiecomité na de Code Lippens”, Or. 2006, afl. 8, 184. 74
plaatsvinden, er toch een procentuele stijging zou moeten waargenomen worden aangaande de ondernemingen die een apart remuneratiecomité opgericht hebben. De daad bij het woord voegend, nam ik de proef op de som en deed ik een onderzoek naar de BEL20-‐bedrijven. Ik constateerde tot mijn eigen grote verbazing, dat er geen sprake was van enige toename, maar in tegendeel een lichte daling kon vastgesteld worden. Slecht drie van de twintig ondernemingen, met name Telenet, KBC en Ackermans&VanHaaren hadden een afzonderlijke werkgroep ‘bezoldiging’ binnen hun raad van bestuur. Ook in 2009 verschuilde Colruyt zich nog achter het excuus dat te weinig leden binnen de raad van bestuur aanwezig zijn om een apart comité op te richten231. 3.2. De samenstelling en de werking van het comité Bijlage E van de Belgische Corporate Governance Code vat in een zestal alinea’s de regels samen die het remuneratiecomité beheersen232. Qua samenstelling mogen in het remuneratiecomité, die opgericht wordt door de raad van bestuur, uitsluitend niet-‐uitvoerende bestuurders zetelen. Daarenboven moeten op zijn minst een meerderheid van die leden onafhankelijk zijn en moet het comité voorgezeten worden door de voorzitter van de raad van bestuur of door een ander niet-‐ uitvoerend bestuurder. De CEO mag deelnemen aan de vergaderingen, op voorwaarde dat dan enkel over de remuneratie van andere leden van het uitvoerend management wordt beslist en niet over de bezoldiging van de gedelegeerd bestuurder. De code schrijft ook voor dat het bezoldigingscomité minstens twee maal per jaar moet samenkomen, en ook telkens wanneer een bijeenkomst noodzakelijk wordt geacht om zijn plichten te vervullen. De functies van het verloningscomité houden in dat hij voorstellen aan de raad van bestuur voorlegt omtrent het remuneratiebeleid voor niet-‐uitvoerende bestuurders, alsook de daaruit voortvloeiende voorstellen die moeten voorgelegd worden aan de aandeelhouders; en omtrent het remuneratiebeleid voor het uitvoerend management. Dit laatste moet minimaal een aantal gegevens bevatten, waaronder de voornaamste contractuele bepalingen, met inbegrip van de belangrijkste kenmerken van pensioenplannen en vertrekregelingen; en de voornaamste elementen voor het
231
Tijdens mijn onderzoek naar het bestaan van afzonderlijke remuneratiecomités bij de BEL20-‐bedrijven, maakte ik gebruik van de jaarverslagen van 2009 die online raadpleegbaar zijn. Drie ondernemingen (Telenet, KBC en Ackermans&VanHaaren) hadden een apart remuneratiecomité opgericht. De overige vennootschappen, exclusief Colruyt, opteerden voor een samengevoegd benoemings-‐ en remuneratiecomité. Opmerkelijk is dat Dexia in 2009 zelf overging tot een samenvoeging van een remuneratiecomité en benoemingscomité in één enkel comité. Colruyt heeft, net zoals in 2006, noch een apart, noch een samengevoegd verloningscomité. 232 Zie “Bijlage E”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 35. 75
bepalen van de remuneratie, inzonderheid het relatieve belang van elke component van de remuneratie, de prestatiecriteria die gelden voor het variabel gedeelte en de voordelen in natura. Naast deze voorstellen, moet het remuneratiecomité ook aanbevelingen doen over de individuele salariëring van de bestuurders en de leden van het uitvoerend management, incluis de bonussen en langetermijn-‐incentives, al dan niet gebonden aan aandelen, in de vorm van opties of andere financiële instrumenten. De vraag die hier rijst, is of het comité nu een adviserende dan wel een beslissingsbevoegdheid heeft. Baserend op 5.1. van de Code Lippens233, moet ervan uitgegaan worden dat de raad van bestuur gespecialiseerde comités opricht om bepaalde specifieke aangelegenheden te analyseren en de raad hierover te adviseren. Daaruit kan dus logischerwijze afgeleid worden dat de besluitvorming tot de bevoegdheid van de raad van bestuur blijft behoren, wat ook overeenstemt met artikel 522 W. Venn. dat bepaalt dat comités slechts een advies gevende rol hebben, onder de verantwoordelijkheid van de raad. Omtrent deze materie bestaan er in de rechtsleer twee verschillende visies. De ene opvatting gaat een stapje verder door te stellen dat wanneer de raad van bestuur het advies van het bezoldigingscomité louter overneemt zonder beraadslaging, deze beslissing een schending van het collegialiteitbeginsel inhoudt, zodat zij het voorwerp kan uitmaken van een nietigverklaring. Een andere, ‘mildere’ stroming beroept zich op artikel 522 W. Venn. om eventueel de bestuurdersaansprakelijkheid, ex artikel 528 W. Venn.234, in te roepen, in plaats van de nietigverklaring te vorderen. Daarbij kunnen de leden van de raad, die geen deel uitmaken van het comité, zich niet langer verschuilen achter het feit dat zij slechts een beslissing van het comité ratificeerden. Het is namelijk de wet die uitdrukkelijk bepaalt dat de eindverantwoordelijkheid bij de raad van bestuur ligt235. 3.3. Wet Deugdelijk Bestuur Artikel 6 van de Wet Deugdelijk Bestuur voegt in boek III, titel IV, hoofdstuk I van het Wetboek van Vennootschappen een afdeling IIIter in, die de benaming ‘Remuneratiecomité’ meekrijgt. Het nieuwe 233
Zie “Principe 5. De raad van bestuur richt gespecialiseerde comités op, punt 5”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 20. 234 Artikel 528 W. Venn. bepaalt dat de bestuurders, hetzij jegens de vennootschap, hetzij jegens derden, hoofdelijk aansprakelijk zijn voor alle schade die het gevolg is van een overtreding van de bepalingen van het wetboek van vennootschappen of van de statuten van de vennootschap. 235 J. VAN GYSEGEM en W. DEVOS, “De samenstelling en werking van het remuneratiecomité na de Code Lippens”, Or. 2006, afl. 8, 192. 76
artikel 526quater verplicht de beursgenoteerde ondernemingen om een remuneratiecomité op te richten binnen hun raad van bestuur. Door de verwijzing naar artikel 4 W. Venn, blijven ook hier de niet-‐beursgenoteerde ondernemingen buiten schot van deze wetgevende ingreep. Voor de wettelijke bespreking aangaande de samenstelling en werking van het comité kan, om onnodige iteraties te reduceren tot het minimum, grotendeels verwezen worden naar de Belgische Coporate Governance Code236, daar de Wet Deugdelijk Bestuur bijna blindelings alles van de desbetreffende bepalingen overneemt. Toch moet onder dit deel kort de aandacht gevestigd worden op twee wettelijke bepalingen die niet geïnspireerd zijn door de Code Lippens, aangezien de code in deze schikkingen niet voorziet. Primo, de taak van het bezoldigingscomité bestaat erin om het door hem voorbereide jaarverslag toe te lichten op de algemene vergadering van aandeelhouders. Op deze manier krijgen de aandeelhouders expliciet het recht om het remuneratiebeleid goed of af te keuren. Door middel van de goedkeuring van het remuneratieverslag, bevestigen de ‘owners’ het kader waarbinnen de raad van bestuur zijn bevoegdheden op het vlak van remuneratie uitoefent. Het bestuursorgaan moet dan op basis van deze goedkeuring de contracten opstellen. Een afkeuring van het remuneratieverslag doet geen afbreuk aan de bestaande contractuele bedingen, maar vereist van de raad van bestuur enige inzet om zijn remuneratiebeleid aan te passen. In dergelijk geval is het ook een sterk signaal aan de raad om in onderling overleg de bestaande contractuele afspraken bij te sturen. Secundo, voorziet artikel 526quater, §6 W. Venn. in een vrijstelling tot oprichting van een vergoedingscomité voor welbepaalde vennootschappen. Het betreft ten eerste de ondernemingen die een openbare instelling zijn voor collectieve belegging, met een veranderlijk aantal rechten van deelneming (juncto artikel 10 Wet 22 juli 2004237) en ten tweede de vennootschappen waarvan de enige zakelijke activiteit bestaat in het uitgeven van door activa gedekte waardepapieren, zoals gedefinieerd in artikel 2, lid 5 van de Verordening nr. 809/2004 van de Europese Commissie238. 236
Zie “Bijlage E”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 35. Wet van 22 juli 2004 betreffende de verhaalmiddelen inzake de wet van 20 juli 2004 betreffende bepaalde vormen van collectief beheer van beleggingsportefeuilles, BS 9 maart 2005, 9704. 238 Verordening (EG) nr. 809/2004 van de Commissie van 29 april 2004 tot uitvoering van Richtlijn 2003/71/EG van het Europees Parlement en de Raad wat de in het prospectus te verstrekken informatie, de vormgeving van het prospectus, de opneming van informatie door middel van verwijzing, de publicatie van het prospectus en de verspreiding van advertenties betreft, Pb.L. 30 april 2004, afl. 149, 8. 77 237
Afdeling III. Transparantie De thematiek van transparantie inzake bezoldiging, beroerde de geesten het afgelopen decennium meer dan ooit en heeft vele pennen in beweging gebracht. Dit is niet verwonderlijk, aangezien deze materie tussen twee extremen instaat. Aan de ene kant van het strijdtoneel hebben we het blok van managers en bestuurders, gesteund door het Verbond van Belgische Ondernemingen, die terughoudend staat tegenover het publiekelijk maken van hun loonzakje. Echter niemand ziet graag dat de inhoud van z’n loonfiche te grabbel wordt gegooid. Aan de andere kant zit de publieke opinie, gevoederd door de media, op vinkenslag. En zoals vaker in het verleden al bleek, hoe luider de publieke opinie haar verontwaardiging laat horen, hoe vlugger de wetgever in actie treedt. Of hoe wikken en wegen een lastige opdracht wordt. 1. Het wetsontwerp van Van Quickenborne Op 18 maart 2003 diende Van Quickenborne een wetsontwerp in tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van genoteerde vennootschappen239. Helaas was het wetsontwerp geen lang leven beschoren, dit tot groot jolijt van de VBO. Door de ontbinding van de kamers op 10 april 2003, verviel het ontwerp, omdat zij niet tijdig door de Kamer geraakte. De nieuw samengestelde regering viste daaropvolgend het wetsontwerp niet op uit de lijst van ontwerpen, die tijdens de voorgaande legislatuur maar in één Kamer werden goedgekeurd. De senator hekelde in der tijd het gebrek aan informatiedoorstroming met betrekking tot de toegekende bezoldigingen, de voordelen in natura, de aandelenopties en de tantièmes van zowel de leden van de raad van bestuur als van de directieleden van beursgenoteerde vennootschappen. Hij was de mening toegedaan dat deze corporate governance-‐geïnspireerde informatieverplichting een dubbele functie vervulde. Enerzijds had zij tot doel om een grotere doorzichtigheid te scheppen ten behoeve van het spaarderspubliek, de institutionele beleggers en de collectieve beleggingsfondsen. Zij zijn namelijk maar bereid om te investeren in ondernemingen als zij garanties hebben dat hun geld goed zal worden beheerd. Anderzijds werd het mogelijk gemaakt om een beter toezicht uit te oefenen op misbruiken. Toch was Van Quickenborne niet de eerste die het ei van Columbus ontdekte, daar hij zijn mosterd haalde bij oud-‐minister van Justitie Théophile de Lantsheere (1870-‐
239
Wetsontwerp van 18 maart 2003 tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van genoteerde vennootschappen, Parl. St. Kamer 2002-‐03, nr. 2370/001. 78
1878), die redetwistte: “Il est nécessaire, dans le système de la loi, que l'administration des sociétés soit comme une maison de verre où tous les actionnaires puissent plonger le regard240”. De directe aanleiding van dit wetgevend initiatief was de verkoop van 163.774 Lernout en Hauspie-‐ aandelen, ter waarde van 3,2 miljoen dollar, door directiecomitélid Francis Vanderhoydonck op het moment dat de Securities and Exchange Commission (SEC) de onderneming en diens auditor KPMG op de hoogte had gesteld dat er een informeel onderzoek gestart was naar de gang van zaken binnen het spraaktechnologiebedrijf241. De bestuurders werden veroordeeld wegens het kunstmatig opdrijven van de beurskoers. Daardoor bracht de verkoop van hun persoonlijke aandelenpakketten een slordige 500 miljoen euro op. Aangezien deze transacties niet werden aangegeven volgens het reglement van SEC, vervolgden enkele benadeelde partijen, waaronder de investeringsbank Rocker Management LLC, de betrokken personen. Het wetsontwerp behelsde slechts drie artikelen. In het belangrijke tweede artikel werd het invoegen van artikel 107bis W. Venn. aanbevolen, waarin de genoteerde vennootschappen verplicht werden om de rechtstreekse en onrechtstreekse bezoldigingen, alsook de tantièmes van elkeen die deelneemt aan het bestuur of het beleid, op individuele basis openbaar te maken in het jaarverslag242. Onder ‘rechtstreekse en onrechtstreekse bezoldigingen’ moet begrepen worden, alle mogelijke vormen van beloning ten voordele van personen die de statutaire hoedanigheid hebben van bestuurder/zaakvoerder, die om welke reden dan ook ten laste van de vennootschap vallen. De achterliggende gedachte van dit informatieverplichtend artikel was tweeërlei van aard. Ten eerste kon de aandeelhouder zo op een objectieve basis oordelen of de vergoeding van de leden van de raad van bestuur en de directieleden voldoende prestatiegebonden waren. De voormalige Britse minister voor Handel en Industrie beschreef het als volgt: “It is crucial for you, as the shareholders, that the companies you invest in attract, retain and motivate people of the right calibre and experience to make their business successful. It is not just a case of putting the spotlight on companies which are not doing a good job of linking pay to performance; it is also important that
240
Discussie in de Senaat, zitting van 7 maart 1873, weergegeven in J. GUILLERY, Commentaire législatif de la loi du 18 mai 1873 sur les sociétés commerciales en Belgique, Brussel, Bruylant, 1878, 531. 241 R.D.W. en L.V.A., “Zeker 18 personen riskeren zware LHSP-‐rekening”, De Tijd 25 januari 2003, www.tijd.be. 242 Wetsontwerp van 18 maart 2003 tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van genoteerde vennootschappen, Parl.St. Kamer 2002-‐03, nr. 2370/001, 3. 79
companies which are achieving an effective link are seen to be doing so.” 243. Ten tweede zouden schandalen, zoals in Amerika met Enron, WorldCom, Xerox, AOL Time Warner, Merrill Lynch,…preventief vermeden kunnen worden, daar de openbaarmakingsverplichting een wettelijke grondslag had. Maar deze gedachte botste met de redenering van het VBO. Zij opteerde voor de soft law-‐aanpak, en verwees daarvoor naar haar aanbevelingen inzake deugdelijk bestuur. 2. De lijdensweg van de Picanol-‐wet Pas in het najaar van 2004 escaleerde het debat betreffende de transparantie van toplonen. De oorzaak hiervan waren de perikelen rond de gedelegeerd bestuurder, Jan Coene van de Ieperse weefgetouwenproducent, Picanol. 2.1. Feiten Het was Deminor die op 15 oktober van 2004 de bal aan het rollen bracht. Het bijstandskantoor, die optrad voor de kleine aandeelhouders die samen ongeveer 5 procent van de aandelen bezaten, eiste van Picanol en diens bedrijfscommissaris Deloitte, meer duidelijkheid over de remuneratie van CEO Jan Coene. Wat daarop volgde was het druppelsgewijs doorsijpelen van informatie aangaande de verloning van de gedelegeerd bestuurder. Op die manier kwam aan het licht dat Coene, via (deels) geheime afspraken met de voorzitter van de raad van bestuur, Patrick Steverlynck, een loonpakket versierd had, die hem in drie jaar tijd 22 miljoen euro kon opleveren. De eerste excessen werden kenbaar gemaakt door de publicatie van het jaarrapport van 2002. Daaruit bleek dat Coene over, verhoudingsgewijs, het meest exorbitante aandelenoptieplan ooit had onderhandeld. Hij en zijn managers zouden 20 procent van de aandelen in Picanol in handen krijgen. Daarnaast ontving hij een managementloon van 1,2 miljoen euro. Ter vergelijking met een bedrijf van dezelfde omvang, is dit bijna het driedubbele. Eveneens had Coene ook recht op een driejaarlijkse bonus, die in functie van de koerswinst werd bepaald. Uitgerekend kwam dit neer op een slordige 6,1 miljoen euro per jaar. En alsof dit niet genoeg was, inde hij ‘onder tafel’ ook nog een royale welkomstpremie, netto ter waarde van 2,7 miljoen euro, dat Picanol in de praktijk 6,56 miljoen euro kostte. Daarmee ging Coene de geschiedenis in als de meest copieuze CEO in het Belgische bedrijfsleven244. 243
Memorie van Toelichting op het Wetsvoorstel van 25 april 2001 tot wijziging van artikel 1 van de wet van 2 maart 1989 betreffende de openbaarmaking van belangrijke deelnemingen in ter beurze genoteerde vennootschappen en van artikel 96 van het wetboek van vennootschappen, Parl.St. Senaat 2000-‐01, nr. 2-‐714, 10. 244 P. DENDOOVEN, “Jan Coene zoog Picanol leeg”, De Standaard 15 oktober 2004, www.destandaard.be; R.D.W., “Coene hield intekenpremie geheim voor collega’s”, De Tijd 16 oktober 2004, 9. 80
Twee uiterst merkwaardige feiten zorgden ervoor dat dit schandaal nog meer verontwaardiging uitlokte dan dat zij al reeds gedaan had. Ten eerste moet erop gewezen worden dat naast Jan Coene, ook de voorzitter van de raad van bestuur, Patrick Steverlynck, kon rekenen op een excessieve vergoeding. Deminor berekende dat het duo, door het uitkeren van hun salaris, met de helft van de ondernemingswinst ging lopen in 2003. Zonder deze buitensporige bedragen kon de winst voor 2004 dubbel zo hoog liggen. Deze consequenties vallen logischerwijs niet in goede aarde bij de aandeelhouders, aangezien zij hun dividenduitkeringen zagen kelderen. Ten opzichte van de marktwaarde van Picanol, komen de duizelingwekkende bedragen neer op niet minder dan dertig procent245. Ten tweede moet er opgemerkt worden dat het uitkeren van deze exuberante vergoedingen gebeurde in tijden waarin de weefgetouwenproducent overging tot collectief ontslag. Zij had namelijk op 9 juli van dat jaar 21 mensen afgedankt om redenen van besparingen en Aziatische concurrentie. Had Coene, als barmhartige Samaritaan, amper 12% van zijn loon ingeleverd, dan had hij 21 banen kunnen redden246. Na het bekend geraken van de hele affaire, werd de gevallen topman verplicht om een habbekrats van 7 miljoen euro terug te betalen. Deze hield de verborgen aanwervingspremie en een gecorrigeerd bedrag op zijn ontvangen bonus van 400.000 euro, in247. Na gezichtsverlies, kreeg ook de carrière van Coene een zware slag te verduren. Hij diende op te stappen als voorzitter van de raad van bestuur van Belgacom en ook zijn rol bij Vlerick was uitgespeeld248. Zijn blinde hebzucht leidde uiteindelijk tot een persoonlijk drama. 2.2. De wettelijke reactie Vrij snel na het uitbreken van het Picanol-‐schandaal kwam het dossier opnieuw op de politieke agenda. Toenmalig premier Verhofstadt, riep het parlement op om zo vlug mogelijk werk te maken van de problemen. Aan deze oproep werd gehoor gegeven door VLD-‐senatoren, Vankrunkelsven en Willems. Zij dienden een wetsvoorstel tot aanvulling van het Wetboek van Vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, in op 1 december 2004249. Dit voorstel 245
P. DENDOOVEN, “Boekhouding Picanol ter discussie”, De Standaard 15 oktober 2004, 6. X, “Achter de schermen: Picanol”, De Tijd 15 oktober 2004, www.tijd.be. 247 X, “Picanol vordert premie van 6 miljoen terug”, De Tijd 15 oktober 2004, www.tijd.be. 248 P. DENDOOVEN, “Picanol verdient beter dan dit”, De Standaard 16 oktober 2004, www.destandaard.be. 249 Wetsvoorstel van 20 oktober 2004 tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Senaat 2004-‐05, nr. 3-‐872. 81 246
nam de tekst over van het ontwerp van Van Quickenborne en werd aangevuld met voorschriften die gelden voor overheidsbedrijven. Het gerecycleerde ontwerp heeft in de eerste plaats duidelijk tot doel om de transparantie op vergoedingen van bestuurders en van leden van het directiecomité te verhogen. Zij wordt beschouwd als complementair met de Code Lippens, dat over heel wat meer corporate governance-‐vraagstukken handelt, maar het wetsvoorstel is wel veel strenger voor wat het remuneratieluik betreft. Dit komt omdat de Commissie voor het Bank-‐, Financie-‐ en Assurantiewezen (CBFA), de bevoegdheid kreeg om, indien nodig, over te gaan tot het opleggen van een dwangsom. Artikel 3 van het initiatief bedingt immers dat de CBFA de genoteerde vennootschap kan bevelen om zich, binnen de door haar vastgestelde termijn, te voegen naar de voorgaande opgelegde bepalingen. Wanneer de onderneming, na het verstrijken van deze periode, in gebreke blijft, dan hangt haar een dwangsom van minimum 250 euro en maximum 50.000 euro, zonder het totaalbedrag van 2.500.000 euro te overschrijden, boven het hoofd250. De voorzitter van de Commissie van de Belgische Corporate Governance Code 2004, Maurice Lippens, kon zich niet vinden in wat hij noemde ‘het paniekvoetbal van de regering’. Hij stelde dat de regering mag en moet wetten opmaken, maar niet wanneer deze overhaast gebeuren en gebaseerd zijn op één enkel feit. Hij waarschuwde ervoor dat deze wettelijke creatie vooral manifest zou zijn voor de kleinere ondernemingen. Het wetsvoorstel werd in de Senaat, ondanks een laatste wanhopig verzoek van het VBO om dit niet te doen251, goedgekeurd en werd op 10 december 2004 overgemaakt aan de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Wat zich daarna afspeelde in de Kamer, was een kroniek van een aangekondigde langzame dood. Initieel was het de bedoeling dat het voorstel door de Kamer van Volksvertegenwoordigers kwam, nog voor de aanvang van de zomer van 2005. Maar de beslissing van de Kamercommissie Handelsrecht om een advies van de Raad van State252 in te winnen en een reeks amendementen in te dienen, verhinderde dit253. 250
Artikel 3 van het Wetsvoorstel van 20 oktober 2004 tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Senaat 2004-‐05, nr. 3-‐872. 251 Vroegere VBO-‐voorzitter Luc Van Steenkiste, lid van de commissie-‐Lippens, stuurde enkele dagen voor de stemming een brief naar alle senatoren om hen te waarschuwen voor ‘collectieve blindheid’ en hun te vragen het wetsvoorstel niet goed te keuren; R. MOOIJMAN, “Code Lippens negeert Picanol-‐wetsvoorstel”, De Standaard 10 december 2004, www.destandaard.be. 252 Adv. RvS nr. 38.823/2/V van 16 september 2005 bij het wetsvoorstel tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2004-‐05, nr. 1502/004. 253 R. MOOIJMAN, “Onenigheid over Picanolwet”, De Standaard 6 juli 2006, www.destandaard.be. 82
Op 22 september 2005 raadde de Raad van State de Kamer aan om de Picanolwet voor een extern advies over te dragen aan de Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer (hierna ‘Privacycommissie’). De Raad van State had namelijk vragen bij de passage uit het ontwerp waarin ook familieleden van de leidinggevenden hun loon en aandelen moesten bekendmaken. Was dit niet ‘a bridge too far’? Het advies van de Privacycommissie was, zoals te verwachten, relatief ongunstig. Zij verzette zich evenwel niet tegen het basisprincipe om in beursgenoteerde ondernemingen meer transparantie aangaande de bezoldigingen te vrijwaren. Daarbij refereerde ze naar een uitspraak van het Europees Hof van Justitie, die vaststelde dat de openbaarmaking een legitiem middel is om een efficiëntere besteding van overheidsgeld in overheidsbedrijven te garanderen, en om een betere bescherming te bieden aan de aandeelhouders van genoteerde bedrijven254. Wat de Privacycommissie wel tegen de borst stootte, was de kwaliteit van de voorliggende ontwerpen. Het gebruik van woorden zoals ‘een passende openbaarmaking’ of ‘om fraude te bestrijden’ waren volgens de Commissie veel te vaag en een bron voor rechtsonzekerheid255. Ook een resem amendementen droegen bij tot de palliatieve toestand, waarin de Picanolwet zich bevond. Zo kon de VLD, de partij van de oorspronkelijke indieners, zich niet meer scharen achter de inhoud van het voorstel. De liberalen wilden drie aanpassingen doorvoeren aan de tekst, die in de Senaat werd goedgekeurd, zodat deze meer in de lijn zou liggen van de aanbevelingen opgenomen in de Code Lippens. Ten eerste meende de VLD dat niet alleen de bedrijfsleiders onder het toepassingsgebied moesten vallen, maar ook de managers van overheidsbedrijven en instellingen die gebruik maakten van overheidsgeld256. De belangrijkste voorbeelden van deze categorie zijn de vakbonden en de politieke partijen. Ten tweede was de partij het niet langer eens met de bepaling dat het loon van alle directieleden op individuele basis openbaar moesten worden maken. Zij opteerden voor een mildere verplichting, zodat enkel de remuneratie van de directie in haar geheel en van de gedelegeerd bestuurder publiekelijk werd257. Ten derde moest een deel van het wetsontwerp geschrapt worden wegens strijdigheid met het KB betreffende marktmisbruik258, die een Europese richtlijn aangaande handel met voorkennis, omzette in het Belgische recht. Dit 254
HvJ 20 mei 2003, Jur.HvJ 2003, 4989. Adv. van de Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer van 8 december 2005 bij het wetsvoorstel tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van beursgenoteerde vennootschappen, Parl.St. Kamer 2005-‐06, nr. 1505/003, 25-‐26. 256 Amendementen nr. 13 (Daems) van 21 maart 2006 bij wetsontwerp tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2005-‐ 06, nr. 1502/007. 257 Amendementen nr. 10 (Lano) van 7 maart 2006 bij wetsontwerp tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2005-‐06, nr. 1502/006. 258 KB van 5 maart 2006 betreffende marktmisbruik, BS 10 maart 2006, 14501. 83 255
adaptatiebetoog kreeg steun vanuit christendemocratische hoek. Zij wilde dat niet louter het bedrag van de bezoldiging bekend werd gemaakt, maar dat er ook een grotere nadruk werd gelegd op het beloningsbeleid binnenin een onderneming. Op die manier trachtte zij het voyeurismegevoel in te tomen. De SP.A daarentegen had geen oren naar deze wijzigingen, en bleef het been stijf houden bij de authentieke, strengere tekst. Zij argumenteerde dat de Europese Aanbeveling van de Commissie ter bevordering van de toepassing van een passende regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen (hierna ‘Aanbeveling 2004/913/EG’), nog verder ging aangezien zij over de beloning van alle leden van het leidinggevend orgaan meer transparantie verwachtte259. Aanvankelijk werden de VLD-‐amendementen door een alternatieve meerderheid, met hulp van het Vlaams Belang en de Franstalige MR, goedgekeurd in de Kamercommissie Handelsrecht, ondanks de tegenstemmen van de socialistische partijen en de onthouding van de Christendemocraten. So far, so good. Maar in de daaropvolgende commissievergadering deed zich een verschuiving voor bij de eindstemming van het ontwerp. Het Vlaams Belang bracht geen stem uit, waardoor haar eerder gegeven positieve votum geneutraliseerd werd en het wetsontwerp bijgevolg niet door de Kamer geraakte. De reden daarvoor was dat de VLD haar amendement introk dat ook de vakbonden, ziekenfondsen en politieke partijen onderhevig maakte aan de transparantieverplichtingen. 2.3. De Wet Deugdelijk Bestuur Met de invoer van de Wet Deugdelijk Bestuur van 6 april 2010260, kwam er dan toch een wettelijke grondslag voor de transparantie betreffende de verloning van leidinggevenden in een genoteerde onderneming. Zoals titel twee van de wet doet vermoeden, wordt het deugdelijk bestuur bij genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven versterkt door het opstellen van twee onderscheiden verslagen, met name een verklaring inzake deugdelijk bestuur en een remuneratieverslag. 259
Aanbeveling van de Commissie 2004/913/EG van 14 december 2004 ter bevordering van de toepassing van een passende regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 29 december 2004, afl. 385, 55-‐59. 260 Wet van 6 april 2010 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, BS 23 april 2010, 22709. 84
2.3.1. Het personeel toepassingsgebied Om na te gaan welke vennootschappen onder het toepassingsgebied van de wet vallen, verwijzen zowel paragraaf twee als drie van het artikel 3 van de Wet Deugdelijk Bestuur naar artikel 4 W. Venn. Dit artikel omschrijft immers beursgenoteerde ondernemingen als vennootschappen waarvan hun effecten zijn toegelaten tot de verhandeling op een gereglementeerde markt in de zin van artikel 2, 3° van de wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten261. Wanneer men dit artikel onder de loep neemt, leest men dat een gereglementeerde markt, elke Belgische of buitenlandse gereglementeerde markt is. A contrario kan dus geconcludeerd worden dat deze transparantieverplichtingen niet van toepassing zijn op vennootschappen waarvan alleen andere effecten dan aandelen (bijvoorbeeld obligaties) toegelaten zijn tot de verhandeling op een gereglementeerde markt. Volgens de Belgische wetgever was het onnodig om de laatstgenoemde vennootschappen aan deze verplichtingen te onderwerpen, aangezien de door de wet ingevoerde regeling op de eerste plaats de bescherming van de aandeelhouders nastreeft. Het risico dat de eigenaars van een onderneming lopen, kan onmogelijk vergeleken worden met het risico verbonden aan de houder van andere effecten. Daar waar een aandeel een onzeker recht geeft op winstdeelname, die sterk gelieerd is met het beleid, wordt een obligatiehouder als een schuldeiser van de onderneming aanzien. 2.3.2. Verklaring inzake deugdelijk bestuur Artikel 3, §2 van de Wet Deugdelijk Bestuur vult artikel 96 W. Venn.262 aan, door te bepalen dat het jaarverslag van genoteerde ondernemingen, naast de reeds bestaande informatie, ook een verklaring inzake deugdelijk bestuur moet opnemen. Derhalve moet de commissaris in zijn verslag toetsen of deze verklaring in overeenstemming is met de jaarrekening op grond van artikel 144, 1e lid, 6° W. Venn., en met de geconsolideerde rekeningen op grond van artikel 158, 1e lid, 5° W. Venn. Dit verslag dient opgebouwd te zijn uit een vijftal gegevens. Ten eerste moet het bedrijf aangeven welke corporate governance-‐code wordt nageleefd, evenals de plaats waar deze code openlijk raadpleegbaar is. Ten tweede moet de vennootschap het gekende ‘comply or explain’-‐principe toepassen. Als derde gegeven, moet deze verklaring een beschrijving van de belangrijkste kenmerken van de interne controle-‐ en risicobeheerssystemen van de vennootschap, in verband met het proces van financiële verslaggeving, bevatten. Artikel 3, §2, 4° van de Wet Deugdelijk Bestuur schrijft op zijn 261
Wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten, BS 4 september 2002, 39121. 262 Artikel 96 W. Venn. geeft aan welke informatie opgenomen dient te worden in het verslag waarin bestuurders/zaakvoerders rekenschap geven van hun beleid. 85
beurt de toepassing van de informatieverplichtingen voor, die geëerbiedigd moeten worden bij het bekomen van belangrijke deelnemingen in emittenten. En tot slot moet gewag worden gemaakt van de samenstelling en werking van de bestuursorganen en hun comités. De publicatie omtrent welke corporate governance-‐code wordt toegepast, kan in principe geen rechtsgevolgen resulteren. Dit kan afgeleid worden uit een advies van de Raad van State van 6 januari 2009263, waarin werd geëxpliceerd dat de bekendmaking van de code een loutere informatieverplichting is met het oog op transparantie. Op dit beginsel vormen de voorschriften inzake opstapvergoedingen een gewichtige uitzondering. De wetgever oordeelde dat van die bepalingen slechts kon worden afgeweken, mits de goedkeuring van de aandeelhouders264. Naar analogie met het niet opstellen en publiceren van de jaarrekeningen en het jaarverslag265, kan gesteld worden dat ook bij het miskennen van de voornoemde verplichtingen, de sancties van collectieve verantwoordelijkheid en hoofdelijke aansprakelijkheid van de raad van bestuur gelden. Dit blijkt uit artikel 50quater van de Vierde Vennootschapsrichtlijn266. 2.3.3. Remuneratieverslag a. Algemene omschrijving van het verslag Het wettelijk remuneratieverslag over de verloning van de bestuurders en topmanagers, die transparantie waarborgt, vormt een specifiek onderdeel van de hierboven omschreven verklaring inzake deugdelijk bestuur (artikel 2, §3 van de Wet Deugdelijk Bestuur juncto artikel 96, §3 W. Venn.). De daaropvolgende artikels (1°-‐11°) bepalen wat dit verslag onder meer moet bevatten. Voorafgaandelijk is het noodzakelijk om twee noemenswaardige opmerkingen te maken bij de inhoud van het beloningsverslag. Tot nader order kan er, naar mijn persoonlijke mening, als het ware een summa divisio gedestilleerd worden uit de wettelijke regeling tussen enerzijds de elementen die op individuele basis moeten worden opgenomen en anderzijds de bedragen van de remuneratie, die 263
Adv. RvS nr. 45.576/AV van 6 januari 2009 bij het wetsvoorstel van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 55-‐84. 264 Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐2010, nr. 2336/001, 10. 265 Artikel 528 W. Venn voor de NV; artikel 263 W. Venn. voor de BVBA en artikel 657 W. Venn voor de Comm. VA. 266 Richtlijn 2006/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van 14 juni 2006 tot wijziging van de Richtlijnen 78/660/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, 83/349/EEG van de Raad betreffende de geconsolideerde jaarrekening, 86/635/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening van banken en andere financiële instellingen en 91/674/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening van verzekeringsondernemingen, Pb.L.16 augustus 2006, afl. 224, 5. 86
globaal worden vastgelegd. Met deze regel indachtig, zal de hierop volgende analyse met betrekking tot de verschillende bestanddelen van de inhoud van het verslag, beter gevolgd kunnen worden. Verder moet er ook op gewezen worden dat de ondernemingen niet kunnen afwijken van de bepalingen 1° tot 11°. Met andere woorden, de ‘comply of explain’-‐regel geldt hier niet, daar deze transparantieverplichtingen van dwingende aard zijn, om zo de aandeelhouders een voldoende inzicht te geven in de verloningssystemen van de onderneming. b. Inhoud van het verslagverslag i. Procedure en verklaring m.b.t. aangewende remuneratiebeleid Er moet in het verslag vooreerst een beschrijving opgenomen worden van de gehanteerde procedure om primo, een remuneratiebeleid te ontwikkelen voor de bestuurders, de leden van het directiecomité, de andere leiders en de personen belast met het dagelijks bestuur van de vennootschap en om secundo, de remuneratie te bepalen voor diezelfde categorieën van personen. De gebruikte terminologie ‘andere leiders’ duidt op de leden die deel uitmaken van een comité waar de algemene leiding van de vennootschap wordt besproken en die niet onder de voorschriften van artikel 524bis W. Venn. vallen. De wetgever doelt hier onder meer op de ‘uitvoerende comités’ die buiten de wet opgericht zijn door vele beursgenoteerde vennootschappen, waar niet gekozen werd voor een bestuursorganisatie met een directiecomité267. De meest voor de hand liggende reden voor het prefereren van een uitvoerend comité boven een directiecomité, is dat de zware aansprakelijkheidsregels voor bestuurders dito toepasselijk zijn op de leden van het directiecomité (artikel 527 W. Venn.) Naast de procedure moet ook een verklaring aangaande het aangewende remuneratiebeleid van de bestuurders, de leden van het directiecomité, de andere leiders en de personen belast met het dagelijks bestuur, vermeld worden in het remuneratieverslag268. Het vergoedingsbeleid moet het boekjaar, die door het jaarverslag wordt behandeld, beslaan. Dit attest heeft als inhoud: (i) de principes waarop de remuneratie werd gebaseerd, met aanduiding van de relatie tussen remuneratie en prestaties, (ii) het relatieve belang van de verschillende componenten van de vergoeding, (iii) de kenmerken van prestatiepremies in aandelen, opties of andere rechten om aandelen te verwerven en (iv) informatie over het verloningsbeleid voor de komende twee boekjaren. Deze voorwaarde
267
Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 11. 268 Deze verklaring mag niet verward worden met de verklaring inzake deugdelijk bestuur. 87
vindt zijn oorsprong in punt 3.3 van de Aanbeveling 2004/913/EG269, waar de term ‘beloningsverklaring’ gehanteerd wordt. ii. Summa divisio Verwijzend naar de summa divisio, kan gedeclareerd worden dat de elementen die vervolgens besproken worden, als gemeenschappelijk kenmerk hebben dat zij op individuele basis in het remuneratieverslag moeten worden opgenomen. Vooreerst worden de vennootschappen, ten gevolge van artikel 96, §3, 3° W. Venn., verplicht om op individuele basis, het remuneratiebedrag en andere voordelen ten behoeve van de niet-‐uitvoerende bestuurders die (on)rechtstreeks ter hunne laste liggen, kenbaar te maken. Daarnaast voorziet ook puntje 6°, die van toepassing is op de CEO, in dergelijk individueel publicatiegebod. De aandeelhouders hebben er alle belang bij dat zij inzage hebben in zijn loonzakje, zo hij de eindverantwoordelijke is van alle beslissingen van het directiecomité of het dagelijks bestuur en dat zijn aanstelling en ontslag vaak een invloed heeft op de beurskoers270. De informatieverplichting bij 6° wordt opgesplitst in: het vast basissalaris; de variabele vergoeding die zowel betrekking heeft op alle bonussen, ongeacht de termijn van toekenning, als op de aandelengerelateerde bezoldiging, indien die gekoppeld wordt aan prestatiecriteria; pensioenvoordelen en de overige alternatieve beloningsmanieren. Vervolgens moet de evolutie betreffende de aandelenportefeuilles van de verschillende uitvoerende bestuurders in de onderneming, op individuele basis, meegegeven worden. De achterliggende bedoeling van deze bepaling is dat op die manier de aandeelhouders niet alleen op de hoogte worden gehouden van welke toebedeelde rechten in het afgelopen boekjaar werden toegekend, maar ook welke werden uitgeoefend of welke zijn vervallen. Deel uitmakend van dit achtste puntje, worden ook de belangrijkste kenmerken, waaronder de uitoefenprijs en de –periode, van die aandelen gemeld. Tot slot besluit artikel 96, §3 W. Venn., onder puntje 9° dat het remuneratieverslag voor elke bestuurder afzonderlijk bepalingen omtrent zijn vertrekvergoedingen, moet opnemen. Uit de parlementaire stukken leidt men af dat bij deze informatie ook verwezen kan worden naar ondermeer de duur van de contracten, de geldende opzegtermijnen, en de details van de voorzieningen voor de
269
Aanbeveling van de Commissie 2004/913/EG van 14 december 2004 ter bevordering van de toepassing van een passende regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 29 december 2004, afl. 385, 57. 270 Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 12. 88
opzegvergoedingen en andere betalingen in verband met de vervroegde opzegging uit hoofde van contracten voor leden van het uitvoerend management271. In tegenstelling tot de opname van geïndividualiseerde gegevens inzake remuneratie, wordt voldaan aan de verplichting omschreven in artikel 96, §3, 7° W. Venn., wanneer het vergoedingsbedrag, incluis de andere voordelen die rechtstreeks of onrechtstreeks door de vennootschap verstrekt worden, aan de andere uitvoerende bestuurders op globale basis vermeld wordt in het beloningsverslag. Op deze wijze wordt aan de aandeelhouders een inzicht gegeven in de globale kost van de andere leden van het management, die niet dezelfde beslissingsbevoegdheid of representatieve functie hebben als de CEO. De weergegeven noties worden op dezelfde wijze ingevuld zoals onder puntje 6. Bijgevolg dient ook in deze informatie een uitsplitsing plaats te vinden tussen het basissalaris; de variabele remuneratie; het pensioen en de andere componenten van de remuneratie. iii. Informatiebepalingen die buiten de opsplitsing vallen In het remuneratieverslag komen bepaalde gegevens voor die niet geressorteerd kunnen worden onder de hierboven geschetste indeling. Het betreft op de eerste plaats enkele mededelingen met betrekking tot de prestatiegerelateerde vergoedingen, die verplicht moeten worden opgenomen. Zo moeten de genoteerde ondernemingen, volgens artikel 96, §3, 5° W. Venn., in het geval hun uitvoerende bestuurders in aanmerking komen voor vergoedingen gebaseerd op de prestaties van de vennootschap, de bedrijfseenheid of de betrokkene zelf; de criteria voor de evaluatie van de prestaties ten opzichte van de doelstellingen, de aanduiding van de evaluatieperiode en de beschrijving van de methoden die worden toegepast om na te gaan of aan deze prestatiecriteria is voldaan, opnemen in hun jaarverslag. Op de tweede plaats moet het beloningsverslag, ex artikel 96, §3, 10° W. Venn., wanneer een ‘executive’ uit het bedrijf stapt, voorzien in de verantwoording van de beslissing genomen door de raad van bestuur op de vraag of de betrokkene in aanmerking komt voor de vertrekvergoeding. Bij een positief antwoord moet gebruik gemaakt worden van de aangegeven berekeningsbasis. Anders geformuleerd wordt het bestuur bij deze aangemaand om verantwoording af te leggen aan de aandeelhouders over de toegekende vertrekpremies en krijgen de aandeelhouders een kijk op de beslissingen van de raad van bestuur. 271
Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 13. 89
Ten slotte moet het verslag melding maken van de mate waarin ten gunste van de onderneming voorzien is in een regresvordering van de variabele bezoldiging die aan uitvoerende bestuurders wordt toegekend op grond van onjuist voorgestelde financiële gegevens (art. 96, §3, 11° W. Venn.).
90
Hoofdstuk V. VERGOEDINGEN VANUIT DE CORPORATE
GOVERNANCE-‐OOGPUNT Tijdens het schrijfproces van de voorliggende masterproef, slonk de relevantie van dit hoofdstuk. Tot voor de datum van 22 december 2009272, zou dit chapiter qua omvang en belang het omvangrijkste gedeelte van de thesis beslaan. De grote oorzaak hiervan is natuurlijk de evolutie op wetgevend vlak, met als resultaat het ontstaan van de Wet Deugdelijk Bestuur, die zich nota bene rijkelijk liet inspireren door de aanbevelingen beschreven in de betreffende codes. Die wet heeft op zijn beurt tot gevolg dat het Wetboek van Vennootschappen her en der gewijzigd en aangevuld wordt. Vanaf deze historische datum werden de stevige wettelijke fundamenten gelegd, waarop heden het huis der deugdelijk bestuur van ondernemingen verder gebouwd kan worden. Of om het met een geschiedkundige kwinkslag samen te vatten: ‘Le code est mort, vive la loi!’. Ondanks dat de codes in het kader van bezoldiging aan belang hebben ingeboet, mogen ze toch niet volledig verheven worden tot bijkomstigheid. In wat hierna volgt, zullen vooreerst zowel de oorspronkelijke als de meer recentere gedragsnormen voor genoteerde ondernemingen onder de loep worden genomen. Daarnaast wordt geruime aandacht besteed bij het ontleden van de Code Buysse en zijn opvolger voor de niet-‐beursgenoteerde vennootschappen.
Afdeling I. Drie oorspronkelijke corporate governance-‐codes Bij aanvang van 1999 werden drie simultane initiatieven op poten gezet door drie verschillende instellingen, met name de Beurs van Brussel273, het Verbond van Belgische ondernemingen (VBO)274 en de toen nog genaamde, Commissie voor Bank-‐ en Financiewezen (CBF)275. Hun grootste bezorgdheid bestond erin meer transparantie te creëren in Belgische ondernemingen naar haar aandeelhouders toe, zodat hun concurrentiepositie op de kapitaalmarkt verstevigd werd. Zij haalden hun inspiratie bij de mater familias der corporate governance-‐codes, namelijk de Britse ‘Cadbury 272
Op deze datum werd het wetsontwerp tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, door de regering ingediend bij de Kamer van Volksvertegenwoordigers. 273 “Aanbevelingen van de marktautoriteiten van de Beurs van Brussel, opgesteld door de Belgische Commissie voor Corporate Governance” (hierna ‘Beursrapport’) in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 219-‐229. 274 “Corporate governance. Aanbevelingen van het VBO” (hierna ‘VBO-‐rapport’) in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 236-‐244. 275 “Aanbevelingen van de Commissie voor het Bank-‐ en Financiewezen aan de Belgische genoteerde vennootschappen i.v.m. hun informatie over de wijze waarop zij hun bestuur en hun beleid organiseren” (hierna ‘CBF-‐rapport’) in HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 230-‐ 235. 91
Code of Best Practice’276. Die laatste werd in het leven geroepen ten gevolge van enkele ophefmakende faillissementen, om het inzicht in de verslaggeving van ondernemingen te verbeteren en aldus bij te dragen tot het herstel van het vertrouwen in deze verslaggeving en de jaarlijkse audits277. De richtsnoeren in het Beursrapport werden opgesteld onder leiding van de Commissie Cardon, en zijn enkel van toepassing op ondernemingen die haar aandelen verhandelen op een gereglementeerde markt. Het VBO stelde haar aanbevelingen op, naar analoge toepassing van deze uit het Beursrapport. Toch werden haar bepalingen algemener opgesteld, om de verklaarbare reden dat een grotere waaier van ondernemingen, waaronder ook de niet-‐genoteerde, zich aangesproken zou voelen. Tenslotte werd het toepassingsgebied bij het CBF-‐rapport beperkt tot het bekendmaken van inlichtingen bij de genoteerde ondernemingen die aan haar toezicht onderworpen zijn. Gezien de drie entiteiten, gedurende de voorbereiding van hun eigen code, onderling overleg pleegden, kan uit de onderscheiden teksten geen enkele grote tegenstrijdigheid gelicht worden. Doch dient hier de aandacht gevestigd te worden op het feit dat hun onderlinge verhouding nergens wordt bepaald. Daardoor wordt er aangenomen dat een cumulatieve toepassing de voorkeur geniet en daar waar de codes eenzelfde aangelegenheid regelen, de strengste code moet primeren278. Zowel het Beurs-‐, het VBO-‐ als het CBF-‐rapport bevestigen de werking van soft law. Dit wil zeggen dat de aanbevelingen niet bindend van aard zijn, waardoor de vennootschappen de vrijheid hebben om bepaalde richtsnoeren niet of slechts gedeeltelijk toe te passen279. De drie instanties geloven in het ‘markttoezicht’ en zijn van oordeel dat het toepassen van de voorgestelde gedragsnormen een bijdrage kan leveren tot het overhalen van kapitaalbeleggers. In vergelijking met de Code Lippens en zijn gewijzigde versie, de Code 2009, kan geconstateerd worden dat de aanbevelingen die betrekking hebben op vergoedingen van bestuurders relatief beperkt bleven en dat het voor de drie commissies moeilijk was om, voor dit gevoelig onderwerp, tot een gezamenlijk standpunt te komen. Het gevolg hiervan was dat de opgestelde aanbevelingen niet 276
X, “The Financial aspects of Corporate Governance”, 1 december 1992, online raadpleegbaar op www.guberna.be/files/Cadbury%20Code.pdf. Punt 4.40 tot 4.46, op pagina 30-‐31, handelen over aanbevelingen inzake de remuneratie van de raad van bestuur. 277 L. VAN DEN BERGHE (i.s.m. L. DE RIDDER), Het ontsluieren van de legendes inzake corporate governance, Gent, Instituut voor bestuurders, 1998, 252. 278 D. MEEUS, “De recente Belgische aanbevelingen inzake corporate governance”, in HET INSTITUUT VOOR BESTUUDERS, Corporate Governance. Het Belgisch Perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1998, (33) 37. 279 Zo bepaalt het VBO-‐rapport onder 2.6 dat de aanbevelingen genegeerd moeten kunnen worden wanneer zij niet geschikt geacht worden voor de vennootschap. De auteurs van het Beursrapport zijn van mening dat een toevlucht in wettelijke regelen om corporate governance in België af te dwingen, vermeden moet worden (randnummer 5 onder “Doelstellingen”). Ook eenzelfde bepaling kan gevonden worden in de inleiding van het CBF-‐rapport, waar de Commissie geen wettelijke bevoegdheden zal aanwenden om de naleving van de aanbevelingen af te dwingen. 92
vernieuwend waren, in de zin dat zij niet verwachtten dat de individuele vergoedingen van bestuurders kenbaar gemaakt worden. Dit in tegenstelling tot de verregaande Engelse ‘Greenbury-‐ code’280, opgemaakt in 1995 als reactie op de publieke verontwaardiging over de snelrijzende salarissen van managers. Deze code vereiste een individuele opgave van bezoldigingen. Het Beursrapport beschrijft vier aanbevelingen inzake remuneratie. Ten eerste mag de vergoeding van ‘non-‐executives’ niet gelinkt worden aan de resultaten van de onderneming en moet zij slaan op de tijd die besteed wordt aan de uitoefening van zijn mandaat281. Ten tweede wordt het aanbevolen om een gedeelte van de directievergoeding te koppelen aan prestaties en/of de waarde van de vennootschap, door gebruik te maken van aandelenoptieplannen. Ten derde zou het globale bedrag van de verloning van de directie, net zoals bij de niet-‐uitvoerende bestuurders282, afzonderlijk vermeld moeten worden in het jaarverslag, waarbij het vaste gedeelte onderscheiden moet worden van het variabele gedeelte. Ook de principes die aan de grondslag van de berekening van een eventuele variabele vergoeding liggen, zouden vermeld moeten worden in het jaarverslag. En ten derde, wordt er voorgesteld om de directieverloning het voorwerp te laten uitmaken van de adviezen, uitgaande van het remuneratiecomité. Dit comité dient uit een meerderheid van niet-‐ uitvoerende bestuurders te bestaan283. Het wordt, volgens het VBO-‐rapport, wenselijk geacht dat de niet-‐uitvoerende bestuurders niet deelnemen aan de plannen inzake de toekenning van aandelenopties en geen pensioen ontvangen ingevolge dit mandaat. De drijfveer is om hun onafhankelijkheid te bewaren284. Vervolgens schrijft datzelfde rapport, net zoals het Beursrapport, voor dat uitsluitend niet-‐uitvoerende bestuursleden mogen zetelen in het bezoldigingscomité. Haar taak bestaat erin het hoofd te buigen over de bezoldiging van de ‘executives’285. De CBF neemt aan dat een goede werking van de raad van bestuur meer gegarandeerd wordt, indien zij enkele gegevens, zoals de regels en procedures voor de vaststelling van de totale bezoldigingen, voordelen in natura, tantièmes, aandelenopties, en dergelijke aan bestuurders, bekend maken. Toch kan een buitenstaander hier al reeds eerder van op de hoogte worden gesteld, aangezien het totale
280
De Commissie Greenbury publiceerde op 17 juli 1995 een rapport met een nieuwe ‘code of practice’ voor de bezoldiging van directors. Zij streefde naar meer accountability, meer verantwoordelijkheid, meer openbaarheid, het meer op één lijn brengen van de belangen van de directors en de aandeelhouders, en verbeterde ondernemingsprestaties. S.C. PEIJ, P.W. MOERLAND, J.R. GLASZ (e.a), Handboek corporate governance, Deventer, Kluwer, 2004, 40. 281 Zie 2.1., eerste alinea van het Beursrapport. 282 Zie 2.1., tweede alinea van het Beursrapport. 283 Zie 3.1. en 3.2. van het Beursrapport. 284 Zie noot onder 2.2. van het VBO-‐rapport. 285 Zie 3.1. van het VBO-‐rapport. 93
bedrag van de bezoldigingen van de bestuurders wordt toegelicht bij de statutaire of geconsolideerde jaarrekening286.
Afdeling II. Beursgenoteerde ondernemingen 1. Het gezamenlijk initiatief: de Code Lippens Ten tijde van de voorbereidingswerken van de Code Lippens, brak in het West-‐Vlaamse Ieper het Picanol-‐schandaal uit met als hoofdrolspeler gedelegeerd bestuurder, Jan Coene. Door deze wending in het Belgische bedrijfsleven werd de uitwerking van de code in een stroomversnelling geplaatst, waardoor zij op 9 december 2004 officieel bekend werd gemaakt. Wanneer de verhouding tussen de definitieve versie van de Code 2004 en het Picanol-‐wetsvoorstel wordt geanalyseerd, kan vastgesteld worden dat de code het wetsvoorstel negeert. Het voorstel was indertijd veel strenger dan de code, waarin het milde ‘leg uit of pas toe’-‐principe werd gehanteerd. Maurice Lippens betreurde dan ook dat het wetsvoorstel de code op haar snelheid had genomen287 en had liever gezien dat de senatoren de definitieve versie van de code afwachtten, vooraleer zij overgingen tot het aannemen van het Picanol-‐ontwerp. Het basisprincipe vervat in de Code Lippens luidt als volgt: “De remuneratie is voldoende voor het aantrekken, behouden en motiveren van bestuurders en leden van het uitvoerend management die voldoen aan het profiel bepaald door de raad van bestuur”. De vennootschap moet, om enige transparantie te waarborgen, haar remuneratiebeleid kenbaar maken in een corporate governance-‐ charter. Dit charter is meestal terug te vinden op de website van de vennootschap288. 1.1. Niet-‐uitvoerende bestuurders en de uitvoerende bestuurders in hun hoedanigheid van bestuurder Volgens de spelregels van deugdelijk bestuur mogen de niet-‐uitvoerende bestuurders geen prestatiegebonden, noch voordelen in natura of voordelen die verbonden zijn aan pensioenplannen, incasseren. Om daarop een minimale vorm van controle te kunnen uitoefenen moet de
286
Zie 2.7 van het CBF-‐rapport. R. MOOIJMAN, “Code Lippens negeert Picanol-‐wetsvoorstel”, De Standaard 10 december 2004, www.destandaard.be. 288 Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 1 en 2”, Belgische Coporate Governance Code, 9 december 2004, 23. 94 287
vennootschap in haar jaarverslag op individuele basis het bedrag van de remuneratie en andere voordelen, die aan deze categorie van bestuurders worden toegekend, bekend maken289. 1.2. Uitvoerend management en de uitvoerende bestuurders in hun hoedanigheid van uitvoerend manager De raad van bestuur krijgt een dubbele bevoegdheid toegeschoven met het oog op het aantrekken, behouden en motiveren van gekwalificeerde en deskundige professionals, fungerend in het uitvoerend management. Enerzijds moet zij een formele en transparante procedure, aangaande de remuneratie van de leden van het uitvoerend management, opmaken, en anderzijds is ze verplicht om voor hen een bezoldigingsbeleid op te stellen. Door een gedeelte van het vergoedingspakket af te stemmen op de prestaties van het bedrijf en op de individuele verdiensten, worden de belangen van de leden van het uitvoerend management meer in lijn gebracht met deze van de aandeelhouders. Wanneer een persoon van het uitvoerend comité in aanmerking komt om dergelijke bonus te ontvangen, dan moet de toekenning ervan afhankelijk worden gesteld van relevante en objectieve prestatiecriteria. Deze maatstaven moeten op zodanige wijze opgemaakt worden, opdat zij de vennootschap positief beïnvloeden. Ingeval de uitvoerende managers vergoed worden op basis van aandelengerelateerde systemen, dan moeten deze voorafgaandelijk de instemming krijgen van de aandeelhouders via een resolutie op de jaarlijkse algemene vergadering. Er moet wel aangestipt worden dat deze goedkeuring enkel slaat op het systeem zelf en niet op de individuele toekenning van aandelengebonden vergoedingen onder het plan. Verder omschrijft de code de taak van het remuneratiecomité. Deze houdt in dat zij minstens één maal per jaar met de CEO, de werking en de prestaties van het uitvoerend management bespreekt. Diezelfde gedelegeerd bestuurder zal de kamer moeten verlaten wanneer zijn of haar evaluatie word besproken290. 1.3. Corporate Governance-‐hoofdstuk in het jaarverslag De vennootschap moet een viertal elementen beschrijven in een corporate governance-‐hoofdstuk, deel uitmakend van het jaarverslag. Ten eerste moet op individuele basis het bedrag van de bezoldiging en andere voordelen neergepend worden, die rechtstreeks of onrechtstreeks door de 289
Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 3 t.e.m. 5”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 23. 290 Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 8 t.e.m 14”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 23-‐24. 95
vennootschap aan de CEO werd toegekend. Bij de openbaarmaking ervan moet het totale bedrag opgesplitst worden in het basissalaris, de variabele emolumenten en de overige componenten van de remuneratie. Ten tweede wordt, in tegenstelling tot de CEO, de globale loonkost van de andere leden van het uitvoerend management opgenomen. Ten derde wordt zowel voor de CEO als voor de andere leden van het uitvoerend management op individuele basis, het aantal en de voornaamste kenmerken bekend gemaakt van de aandelen, de aandelenopties of de andere rechten om aandelen te verwerven, die in de loop van het jaar werden toegekend. Ten slotte moeten de voornaamste contractuele bedingen bekend gemaakt worden, betreffende de aanwervings-‐ en vertrekpremies die werden onderhandeld met de leden van het uitvoerend management291. 2. Essentiële wijzigingen in de Code 2009 Het zevende principe, handelend over het salariëren van de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze, wordt door de Code 2009 gevoelig aangevuld en gewijzigd. Een eerste bewerking heeft betrekking op het remuneratieverslag. Daar waar de vorige code met geen woord repte over het bestaan van zulk verslag en enkel refereerde naar het corporate governance-‐hoodstuk in het jaarverslag, bepaalt de Code 2009 waaruit zij moet bestaan. Op grond van 7.3 bevat het verslag de volgende informatie: een beschrijving van de interne procedures voor (i) de ontwikkeling van een remuneratiebeleid voor de niet-‐uitvoerende bestuurders en voor de leden van het uitvoerend management, en voor (ii) de vaststelling van het remuneratieniveau voor de niet-‐ uitvoerende bestuurders en voor de leden van het uitvoerend comité292. Er wordt in de jonge code ook een afzonderlijk afdeling gevoegd expliciet gericht op de contracten waarin de CEO en de andere leden van het uitvoerend management worden aangesteld. Deze overeenkomsten moeten door de raad van bestuur goedgekeurd worden en moeten, zo zij dateren na 1 juli 2009, verwijzen naar de criteria die bij het stipuleren van het variabel gedeelte in aanmerking werden genomen. Het contract neemt eveneens specifieke bepalingen op betreffende een vervroegde beëindiging van het contract293.
291
Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 15. t.e.m. 18”, Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 24. 292 Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 3”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 21. 293 Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 17”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 23. 96
Deze laatste aanbeveling brengt ons geruisloos over naar een andere essentiële wijziging, namelijk een grotere belangstelling voor de vertrekvergoedingen. In de plaats van ‘redelijke ontslagpremies’ uit de vorige code, conditioneert de Code 2009 de contractuele regeling, die op of na 1 juli 2009 met de vennootschap werd bedongen, betreffende de verloning van de CEO of van elk ander lid van het uitvoerend management. Er moet duidelijk genotificeerd worden dat de vertrekvergoedingen die bij een vervroegde beëindiging van het contract worden toegekend, niet meer mogen bedragen dan 12 maanden basis-‐ en variabele remuneratie. Doch kan de raad van bestuur, op advies van het remuneratiecomité, een hogere vertrekpremie verlenen, op voorwaarde dat dergelijke verhoging beperkt wordt tot 18 maanden basis-‐ en variabel loon, en dat het contract melding maakt vanaf wanneer een toeslag gerechtvaardigd wordt. Daarenboven vermeldt datzelfde contract duidelijk dat het totaal van de ’gouden parachute’ noch de variabele remuneratie in aanmerking neemt, noch 12 maanden basisremuneratie mag overschrijden, indien de ophoepelende CEO of lid van het uitvoerend management niet aan de prestatiecriteria heeft voldaan waarnaar in de overeenkomst wordt verwezen294. 3. Niet-‐beursgenoteerde ondernemingen 3.1. Code Buysse en Code Buysse-‐bis Dat het kapittel over corporate governance-‐aanbevelingen nopens toplonen niet gereduceerd mag worden tot iets accessoir, getuigt dit onderdeel. De bezoldigingsvoorschriften, bestemd voor niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen blijven in alle hevigheid gelden, om de reden dat zij buiten het toepassingsgebied van de Wet Deugdelijk Bestuur vallen. Deze wet kan slechts aangewend worden voor vennootschappen die onder artikel 4 W. Venn. vallen, zijnde degene waarvan de effecten toegelaten zijn tot de aan-‐ en verkoop op een gereglementeerde markt, ex artikel 2,3° van de wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten. Gezien deze vaststelling, moet noodgedwongen teruggegrepen worden naar de codes voor de niet-‐ genoteerde ondernemingen, met name de Code Buysse en de Code Buysse-‐bis. De niet-‐afdwingbare regels omtrent de remuneratie kan in twee stukken opgedeeld worden, naar gelang de bestemmeling. Zo geldt de ene categorie van aanbevelingen voor de bestuurders en de
294
Zie “Principe 7. De vennootschap vergoedt de bestuurders en de leden van het uitvoerend management op een billijke en verantwoorde wijze. Punt 18”, Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 23. 97
andere voor senior managers295, die qua omvang verruimd werd door de publicatie van de Code Buysse-‐bis. 3.1.1. Bestuurders Geïnspireerd door zijn soortgenoot, de Code Lippens, omschrijft de code van de niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen hetzelfde axioma: “De remuneratie moet voldoende hoog zijn voor het aantrekken, behouden en motiveren van bestuurders die voldoen aan het profiel bepaald door de raad van bestuur”. De code benadrukt dat de algemene vergadering der aandeelhouders het laatste woord moeten hebben inzake de vergoeding van bestuurders en beveelt aan dat het niet aangewezen is om de externe bestuurders te bezoldigen aan de hand van systemen van aandelenopties en andere vormen van variabele vergoeding of lange-‐termijn incentives. Dat niet iedereen opgetogen is met deze aanbeveling, blijkt uit een tegenargument van de Belgische Venturing Association (BVA), die de Belgische risicokapitaalfondsen verenigt. Zij is ervan overtuigd dat het toelaten van het vergoeden van externe bestuurders met aandelenopties, de enige manier is om gemotiveerde bestuurders van hoog niveau aan te trekken, wat belangrijke implicaties inhoudt voor jonge en groeiende ondernemingen296. Nadrukkelijk gericht op grote niet-‐beursgenoteerde ondernemingen gaat de code ervan uit dat de beslissing om wel of niet over te gaan tot de openbaarmaking van de individuele vergoedingen van bestuurders, toebehoort tot de autonomie van de raad van bestuur, met dien verstande dat de vennootschapsrechtelijke regeling slaande op de jaarrekeningen297 steeds als minimale publiciteitsvereiste geldt298. 3.1.2. Senior management Dit deel onderging een grote aanpassing. De eerste code houdt het diplomatisch op het principe dat de raad van bestuur het remuneratiebeleid van het senior management, al dan niet op voorstel van het remuneratiecomité, uitlijnt299. Deze raad werd door de Code Buysse-‐bis subtiel gewijzigd en legt een grotere nadruk op het remuneratiecomité. Verder bepaalt de code dat het senior management 295
Zowel de Code Buysse als de Code Buysse-‐bis definiëren het senior management als een geheel van alle uitvoerende bestuurders, de leden van het directiecomité (of managementcomité) en van het topmanagement, waarin men streeft naar optimale collegialiteit. 296 K.B.,“BVA wil vergoeding externe bestuurders met aandelenopties”, De Tijd 6 mei 2005, www.tijd.be. 297 De artikelen 92 t.e.m. 129 W. Venn. 298 Zie hoofdstuk 4.2.5.: “Remuneratie”, Code Buysse. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2005, 16-‐17. 299 Zie hoofdstuk 5.5.: “Remuneratie”, Code Buysse. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2005, 20. 98
aanspraak kan maken op een gepaste remuneratie, gekoppeld aan de prestaties van het bedrijf en de individuele prestaties. Wel is vereist dat deze wedden en bonussen marktconform zijn en een (doorslaggevende) rol spelen bij het aantrekken van de beste deskundigen. Vooraleer de niet-‐ genoteerde bedrijven kwistig omspringen met bonussen, moet rekening gehouden worden met het feit dat deze variabele vergoeding deel uitmaakt van nog strengere voorwaarden. Zo stelt de code dat deze beloningswijze een vergoeding moet uitmaken voor reële prestaties die een toegevoegde waarde hebben voor het stimuleren van de duurzame en winstgevende groei van de ondernemingen. In ieder geval moet vermeden worden dat dit vergoedingssysteem met zich meebrengt dat het bedrijf onnodige of te grote risico’s neemt. Alsof dit nog niet genoeg is, moeten die vergoedingen door de gezagsorganen van de onderneming worden goedgekeurd300.
300
Zie hoofdstuk 6.10.: “Remuneratie”, Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 31. 99
Hoofdstuk VI. RECHTSVERGELIJKEND ONDERZOEK
Afdeling I. NEDERLAND 1. Vennootschapsstructuur In tegenstelling tot België, wordt het Nederlandse bedrijfsleven gekarakteriseerd door het duaal, of two-‐tier, systeem. De kenmerken van dit systeem zijn vierledig. Ten eerste bestaat er een onderscheid tussen beheer en controle, waartussen een beter evenwicht gecreëerd wordt. Ten tweede moeten deze bevoegdheden vervolgens worden uitgeoefend door respectievelijk twee verschillende organen. Ten derde mogen de mandaten van de bestuurders-‐ en toezichtfunctie niet gecumuleerd worden. En ten vierde moeten beide organen ten aanzien van de algemene vergadering afzonderlijk verantwoording afleggen301. 1.1. Raad van bestuur De raad van bestuur wordt belast met het besturen van de vennootschap. Deze functie brengt logischerwijs enkele verantwoordelijkheden en verplichtingen met zich mee. Zo omschrijft de wet dat de raad van bestuur zijn taak naar behoren moet vervullen, tijdige adequate informatie moet vrijgeven, en alle wettelijke bepalingen ten aanzien van de vennootschap moet naleven. Uiteindelijk is het de raad van bestuur die de verantwoordelijkheid draagt voor wat er gebeurt namens de onderneming. Bijgevolg ligt het grootste deel van de feitelijke beslissingsbevoegdheid bij de raad van bestuur. Volgens de best practice bepalingen uit de Code Tabaksblat302, kan het takenpakket van de raad van bestuur opgedeeld worden in verschillende opdrachten. Zo dient zij de vennootschap te besturen, waaronder begrepen moet worden: de realisatie van de doelstellingen, de uitwerking van de strategie en het beleid, de resultaatsontwikkeling en het afleggen van verantwoording aan de raad van commissarissen en aan de algemene vergadering der aandeelhouders. Daarnaast moet het bestuursorgaan het belang van de vennootschap behartigen, een belangenafweging van de stakeholders maken, informatie aan de raad van commissarissen verstrekken en de wetten en regelgeving naleven. Om deze functies adequaat te vervullen moet de vennootschap de nodige 301
K. BYTTEBIER, P. PIU, en S. ROELAND (eds.), Corporate governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoord, Maklu, 2003, 126. 302 Zie II.1.1. t.e.m. II.1.7., De Nederlandse corporate governance code. Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, 9 december 2003, 9-‐10. 100
aandacht schenken aan de kwaliteit van de interne beheersing. Hierbij wordt haar, door de Nederlandse Corporate Governance Code, enkele hulpmiddelen aangereikt, waaronder de risicoanalyse van de operationele en financiële doelstellingen, een gedragscode die in ieder geval op de website openbaar moet worden gemaakt en het systeem van monitoring en rapportering303. 1.2. Raad van commissarissen Een veel gebruikte theorie met betrekking tot corporate governance en de toezichthoudende rol van de raad van commissarissen is de ‘agency theorie’. JENSEN en MECKLING definiëren een ‘agency’ relatie als een contract waarbij één of meerdere personen (de principaal) een andere persoon (de agent) aanneemt om een bepaalde dienst uit te voeren, waarbij de principaal de agent de macht geeft om bepaalde beslissingen te nemen. Het is in dit kader echter mogelijk dat de agent niet in het belang van de principaal handelt, maar wel in zijn eigen belang. De principaal moet dus maatregelen treffen en kosten maken om dit te verhinderen, die bijgevolg de ‘agency-‐costs’ worden genaamd304. De Nederlandse solutie die bijdraagt tot dit probleem van tegenstrijdige belangen, is de raad van commissarissen305. Zoals de naam doet vermoeden, bestaat de hoofdtaak van deze raad erin toezicht te houden op het beleid van de raad van het bestuur en op de algemene gang van zaken in de vennootschap en de ondernemingen die daaraan verbonden zijn. Om deze opdracht tot een goed einde te brengen, wordt zij afhankelijk gesteld van het tijdig ontvangen van de daartoe nodige gegevens. De raad van bestuur wordt immers door artikel 2:141 NBW gedwongen tot informatieverschaffing ten behoeve van de raad van bestuur. Soms wordt de raad van commissarissen aanzien als een vertegenwoordiger van de aandeelhouders. Strikt gezien is deze visie verkeerd, daar deze raad te allen tijde in het belang van de vennootschap moet handelen, zonder afhankelijk te zijn van derde-‐belangen. Om deze onafhankelijkheid te versterken, worden de commissarissen daarom vaak van buitenaf gerekruteerd, vanwege hun expertise in een bepaalde branche of markt, hun netwerk of hun positie in de bedrijfswereld. De
303
D. DE WAARD, Toezicht op maatschappelijk verantwoord ondernemen, Assen, Koninklijke Van Gorcum BV, 2008, 44-‐45. M.C. JENSEN en W.H. MECKLING, “Theory of the firm: managerial behavior, agency costs and ownership structure”, Journal of Financial Economics 1976, vol. 3, nr. 4, 309.; EISENHARDT omschreef de ‘agency-‐theory’ in 1989 als volgt: “Agency is directed at the ubiquitous agency relationship, in which one party (the principal) delegates work to another (the agency), who perfoms that work3, K.M. Eisenhardt, “Agency-‐theory: an assessment and review”, Academy of Management Review 1989, vol. 14, nr. 1, 58. 305 De Nederlandse term ‘commissaris’ mag niet verward worden met de Belgische vennootschapsrechtelijke benaming, ex artikel 155-‐156 W. Venn. 101 304
door de raad van commissarissen voorgedragen kandidaten moeten dan benoemd worden door de algemene vergadering. 2. Wetgevend kader inzake bezoldiging 2.1. Nederlands Burgerlijk Wetboek Artikel 135, boek 2 NBW geeft aan dat de vennootschap een beleid heeft, die door de algemene vergadering wordt vastgesteld306, op het terrein van de bezoldiging van het bestuur. Wanneer de vennootschap krachtens de wettelijke regelgeving een ondernemingsraad heeft ingesteld, dan moet het beloningsbeleid schriftelijk en gelijktijdig met de aanbieding aan de algemene vergadering, ter kennis worden gegeven aan deze raad. De statuten kunnen wel voorzien dat een ander orgaan dan de algemene vergadering der aandeelhouders, bevoegd is om de bezoldiging vast te leggen. In dit geval moet het toegewezen orgaan een voorstel ten aanzien van regelingen in de vorm van aandelen of rechten tot het nemen van aandelen, ter goedkeuring voorleggen aan de algemene vergadering. In het voorstel moet ten minste worden meegedeeld hoeveel aandelen of rechten tot het nemen van aandelen aan het bestuur mogen worden toegekend en welke criteria gelden voor de toekenning of wijziging. Het ontbreken
van
de
goedkeuring
van
de
algemene
vergadering
tast
de
vertegenwoordigingsbevoegdheid van het orgaan niet aan. De ratio legis van deze regel is dat de aandeelhouders altijd hun inspraak moeten kunnen laten gelden. 2.2. Wet inzake transparantie Op 18 april 2002 werd de wet tot wijziging van boek 2 van het Burgerlijk Wetboek, alsmede enige andere wetten in verband met de openbaarmaking van de bezoldigingen en het aandelenbezit van bestuurders en commissarissen, bekendgemaakt in het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden307. Door deze wet, wordt na artikel 383a een viertal leden ingevoegd. Zo stipuleert artikel 383c NBW dat de vennootschap, indien deze bedragen te haren laste liggen, opgave moet doen van het remuneratiepakket van ieder bestuurder, uitgesplitst in (i) periodiek betaalde beloningen, (ii) beloningen betaalbaar op termijn, (iii) uitkeringen bij beëindiging van het diensverband, en (iv) winstdelingen en bonusbetalingen. Ook voor bedragen betaald aan de 306
Artikel 245, boek 2 Nederlands Burgerlijk Wetboek. Wet van 18 april 2002 tot wijziging van boek 2 van het Burgerlijk Wetboek alsmede enige andere wetten in verband met de openbaarmaking van de bezoldiging en het aandelenbezit van bestuurders en commissarissen, Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden jaargang 2002, 1-‐7. 102
307
commissarissen, moet de vennootschap enkele openbaarmakingsvereisten naleven. Wanneer de vennootschap overgaat tot het betalen van bonussen die geheel of gedeeltelijk gebaseerd zijn op het bereiken van de door of vanwege de vennootschap gestelde doelen, moet de onderneming hiervan mededeling maken. Artikel 383d NBW handelt op haar beurt over de informatieverstrekking aangaande de aandelengerelateerde vergoedingen. Op deze grond, moet ondermeer een opgave gedaan worden van de uitoefenprijs van de rechten, het aantal aan het begin van het boekjaar nog niet uitgeoefende rechten en het aantal door de vennootschap in het boekjaar verleende rechten met de daarbij behorende voorwaarden. 3. Corporate governance Naast de wet hebben de beursgenoteerde bedrijven in Nederland zich sinds december 2004308 ook te houden aan de Corporate Governance-‐code, die de roepnaam ‘Code Tabaksblat’309 meekreeg. Deze code is, net zoals de Code 2009 in België, een vorm van zelfregulering, maar gaat veel verder. Het ontstaan van de Code Tabaksblat, moet gesitueerd worden in tijden van wantrouwen en corruptie. Deze sfeer werd mede gecreëerd door de boekhoudschandalen bij Shell en Ahold. Ook breidde de publieke verontwaardiging uit over de exuberante oprotpremies van toplui, die de laan uitgestuurd werden. Karakteristiek voor de Nederlandse code is dat de ‘comply or explain-‐rule’ wettelijk verankerd is310. De Nederlandse wetgever heeft, op uitdrukkelijk verzoek van de Commissie Tabaksblat311, beslist dat de code door alle Nederlandse genoteerde ondernemingen moet worden nageleefd, tenzij ze goede redenen hebben om dit niet te doen. In vergelijking met de Belgische Corporate Governance Code 2009, wordt hier wel een sanctie opgelegd wanneer de bedrijven zich niet aan de regels houden. Een andere reden om de Tabaksblat-‐code na te leven, is het zeggenschap van de aandeelhouders. Zij kunnen op de algemene vergadering de vennootschap op de rooster leggen en uitleg vragen naar de motivering waarom zij bepaalde regels van de code niet toepassen. Wanneer de shareholders vinden dat deze uitleg niet volstaat, dan hebben ze het recht om gerechtelijke stappen te nemen. 308
Daar de Nederlandse Commissie Corporate Governance overging tot de opmaak van de code, was zij de enige lidstaat die gehoor gaf aan de Europese aanbeveling van 14 december 2004. Zij volgt de ’Corporate governance in Nederland, de 40 aanbevelingen’ uit de 1997 van de Commissie Peters, op. 309 De Code Tabaksblat is online raadpleegbaar op www.ecgi.org/codes/documents/cg_code_nl.pdf. 310 Artikel 2:391(4) NBW. 311 Uit de opvolging van het Peters-‐rapport bleek immers dat slechts minder dan de helft van de genoteerde vennootschappen de 40 Peters’-‐aanbevelingen in 2001 opvolgden. 103
Naast het algemeen principe dat de bezoldiging de vennootschap moet toelaten om gekwalificeerde en deskundige bestuurders aan te trekken en te behouden, legt de Nederlandse code van 2004 eveneens vast hoe de bedrijven hun variabele verloningswijze voor bestuurders moeten invullen. Zij moet gekoppeld worden aan te behalen targets, waarvan de resultaten zwart op wit neergepend moeten zijn in het jaarverslag312. Daarnaast beperkt de code de vertrekpremie tot een maximum van een salarisjaar313. Had de voorzitter van de Tabaksblat-‐commissie het alleen voor het zeggen, dan waren de publicatieverplichtingen over lonen van toplui nu ook verankerd in de code. Maar de wetgever is haar voor geweest, door in 2002 al een verplichte openbaarmakingswet goed te keuren314. Verder besteedt de code nog aandacht aan de remuneratiecommissie. Zij wordt de volgende taken toegeschoven. Vooreerst moet zij voorstellen doen aan de raad van commissarissen betreffende het te voeren beloningsbeleid. Daarnaast moet zij een voorstel doen inzake de bezoldiging van de individuele bestuurders ter vaststelling door de raad van commissarissen. In elk voorstel moet een aantal minimumgegevens aangekaart worden. Met name primo, de bezoldigingsstructuur. Secundo, de hoogte van de vaste bezoldiging, de toe te kennen aandelen en/of opties en/of andere variabele bezoldigingscomponenten, pensioenrechten, vertrekpremies en overige vergoedingen, alsmede de prestatiecriteria en de toepassing daarvan. Tertio moet zij het remuneratierapport opmaken315. Qua samenstelling, schrijft de code enerzijds voor dat het voorzitterschap niet vervuld mag worden door de voorzitter van de raad van commissarissen, noch door een voormalig bestuurder van de vennootschap, noch door een commissaris die bij een andere genoteerde vennootschap bestuurder is en anderzijds mag er slecht maximum één commissaris, die bij een ander beursgenoteerde vennootschap bestuurder is, zetelen in de remuneratiecommissie316. Hier moet gemeld worden dat de Nederlandse code van 2004, werd geactualiseerd, gemoderniseerd en bijgevolg vervangen door de nieuwe Nederlandse corporate governance-‐code van 10 december 2008 (Code Frijns). Deze aangepaste code trad in werking vanaf het boekjaar beginnend op of na 1 januari 2009. Aangezien op de datum van 10 december 2008, het debat aangaande de toplonen nog
312
Zie II.2.10., De Nederlandse corporate governance code. Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, 9 december 2003, 12. 313 D. MEEUS en S. RUTTEN, “Europese corporate governance aanbevelingen inzake bestuurders-‐vergoedingen (over fat cats en rewards for failure)”, T.R.V. 2004, 278. 314 I. RENSON, “Maak korte metten met discussie over verloning topmanagers”, De Tijd 14 april 2006, www.detijd.be. 315 Zie III.5.10., De Nederlandse corporate governance code. Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, 9 december 2003, 21. 316 Zie III.5.11. en III.5.1.2., De Nederlandse corporate governance code. Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, 9 december 2003, 21. 104
in haar kinderschoenen stond, wordt het de taak van een volgende monitoring commissie om de uitkomsten van dit dialoog op te nemen in een latere code.
Afdeling II. DE VERENIGDE STATEN 1. Wetgeving kader inzake bezoldiging De trans-‐Atlantische, federale wetgeving, verwacht, net zoals de vele Europese lidstaten, dat er een duidelijke, beknopte en begrijpelijke openbaarmaking plaatsvindt inzake de bezoldiging van de algemeen directeur, financieel directeur en enkele andere hooggerankte uitvoerende bestuurders in de beursgenoteerde ondernemingen. Uit de verschillende documenten die deze genoteerde ondernemingen moeten invullen, om daarna af te geven aan de Amerikaanse beurswaakhond Securities and Exchange Commission (SEC), kan informatie ingewonnen worden over de beloningswijze van de onderneming. In de Verenigde Staten is het namelijk de SEC die informatieverplichtingen oplegt aangaande de rechtstreekse en onrechtstreekse verloning van de individuele leden van de raad van bestuur en het directiecomité317. Luidens de ‘regulation S-‐K subpart 402’318 moeten de vergoedingen van bestuurders op individuele basis bekend gemaakt worden, opgesplitst in de vaste bezoldiging, de jaarlijkse bonus, andere jaarlijkse vergoedingen, aandelenopties, leningen,… die ten laste van de onderneming vallen. Kort samengevat kan dus vastgesteld worden dat er een volledige informatie moet worden gegeven over iedere bestuurder op zich. Dit moet geschieden op een apart aangifteformulier, die door iedereen ter inzage ligt. Ook moeten de transacties van aandelen of aandelenopties in de genoteerde ondernemingen waarvan de bestuurder deel uitmaakt, alsook iedere wijziging in de uitoefenprijs van de hem toegekende aandelenopties, aangegeven worden. De evolutie in de aandelenportefeuille van de bestuurder is met andere woorden door iedereen gekend. Dezelfde regeling geldt voor het senior management. Er bestaan namelijk vier manieren om over enige informatie over de ‘executive compensation’ te beschikken. Ten eerste kan gerefereerd worden naar de jaarlijkse volmachtverslagen uitgaand van de ondernemingen. Ten tweede is het jaarverslag met een uitgebreid overzicht van de bedrijfsactiviteiten een welgekomen informatiebron. Als derde bevat de registratieakte, waarin vrij verhandelbare aandelen worden opgenomen, vele interessante gegevens. En als laatste biedt ‘Form 317
Memorie van Toelichting op het Wetsvoorstel van 25 april 2001 tot wijziging van artikel 1 van de wet van 2 maart 1989 betreffende de openbaarmaking van belangrijke deelnemingen in ter beurze genoteerde vennootschappen en van artikel 96 van het Wetboek van vennootschappen, Parl.St. Senaat 2000-‐01, nr. 2-‐714, 6. 318 United States Securities and Exchange Commission, SEC 1845 (11-‐2000), Washington D.C., www.maintenance.lawyerlinks.com. 105
8K’ ook gegevens over de bezoldiging van uitvoerende bestuurders. Dit laatste document wordt door de SEC vereist wanneer bepaalde significante wijzigingen plaatsvinden in de naamloze vennootschap, zoals een fusie of overname, een naams-‐ of adreswijziging, een benoeming van een andere accountant, of enige andere informatie die een potentiële investeerder moet kennen. Buiten deze vier informatieverstrekkende wijzen, kan ook melding gemaakt worden dat een belegger zich kan wenden tot de ‘Executive Compensation viewer’ op de SEC-‐website. Hierop kunnen de vijfhonderd grootste Amerikaanse bedrijven met elkaar vergeleken worden. 2. Corporate governance Dat de Amerikaanse bedrijven niet enkel door de SEC aangemaand worden om gegevens publiek kenbaar te maken, blijkt uit het feit dat een van de grootste beleggingsfondsen van de Verenigde Staten, de ‘Teacher Insurance and Annuity Association319’, van de ondernemingen waarin ze beleggen vereist dat zij voldoen aan de voorwaarde van ‘volledige openbaarmaking van alle significante bezoldigingsovereenkomsten met het senior management’ en dit wereldwijd320. Verder bedingt het TIAA-‐CREF corporate governance-‐verslag, de wereldwijd geldende aanbeveling. Ook over de Atlantische Oceaan moet, net zoals hier, de hoogte van de bezoldiging zo bepaald zijn, zodat de bekwame uitvoerende bestuurders aangetrokken, behouden en gestimuleerd worden, met het oog op waardecreatie, ten behoeve voor de aandeelhouder. Dit is een werkje voor het remuneratiecomité, die opgericht wordt in de schoot van de raad van bestuur. Zij moet er eveneens voor zorgen dat de aandeelhouders op een gedetailleerde manier geëxpliciteerd worden over het compensatiebeleid, inclusief de afzonderlijke componenten van het beleid, door dit bekend te maken in twee aktes, m.n. de ‘Compensiation Discussion and Analysis’ (CD&A) en de ’Compensation Committee Report’321. Bij het bepalen van de managerslonen, zouden een twaalftal aanbevelingen in het achterhoofd gehouden moeten worden. Geconcludeerd kan worden dat deze aanbevelingen nauw aansluiten bij de nationale corporate governance-‐codes. Ter illustratie kan verwezen worden naar aanbeveling
319
TIAA-‐CREF is een langetermijn-‐investeerder, die de mening toegedaan is dat het toepassen van de corporate governance-‐aanbevelingen en verantwoordelijk gedrag, een bijdrage levert tot de prestaties op lange termijn bij genoteerde vennootschappen. 320 TEACHERS INSURANCE AND ANNUITY ASSOCIATION – COLLEGE RETIREMENT EQUITIES FUND, “TIAA-‐CREF policy statement on corporate governance” oktober 1997, online raadpleegbaar www.ecgi.org/codes/documents/tiaa_cref_governance_policy _2007.pdf. 321 Zie “Principe VI Executive Compensation”, TIAA-‐CREF policy statement on corporate governance, 13 maart 2007, 16. 106
negen, die alsook bepaalt dat het remuneratiecomité uit enkel niet-‐uitvoerende bestuurders mag bestaan322. 3. De bonussentsaar Onder het motto ‘Yes, we can!’, nam de Amerikaanse president Obama een maatregel om de massale publieke verontwaardiging te sussen, die er kwam na het debacle bij AIG. Deze verzekeringsmaatschappij leek op het eerste zicht het grootste slachtoffer te worden van de kredietcrisis van 2008. Maar gelukkig kon het rekenen op een staatssubsidie ter waarde van 180 miljard dollar. Deze grote som geld werd door AIG met veel dank in ontvangst, maar al gauw schopte ze tegen de schenen van de regering en in het bijzonder tegen deze van de president, daar deze gelden werden aangewend om de toptraders royale bonussen uit te keren. ‘Begrijpen wie begrijpen kan.’ Aangezien dit niet door de beugel kon, belastte de Amerikaanse regering, Kenneth Feinberg met de opdracht om de verloning van toplui te bekijken en waar nodig bij te schroeven. Feinberg nam deze opdracht au serieus en decimeerde al vlug de vergoedingen van 175 toplui bij zeven bedrijven, die gered werden door de Amerikaanse overheid tijdens de financiële crisis. Het ging om de top 25 van de verzekeraar AIG, de banken Citigroup en Bank of America en de autobouwers GM en Chrysler en hun desbetreffende financiële dochters. Alles bijeen geteld, kregen deze ondernemingen meer dan 250 miljard dollar overheidssteun323. De gevolgen van de doortocht van de bonussentsaar bij de zeven bedrijven liet duidelijk zijn sporen na. De zwaarste ingreep was het inperken van het salaris van de toplui met 90 procent. Daarnaast zagen diezelfde toplui ook nog eens hun bonussen dalen. Het contante gedeelte van die premies werd sterk geminimaliseerd en de klemtoon werd verschoven naar langetermijnopties. Deze heeft tot doel dat de band tussen de vergoeding en de prestaties van het bedrijf worden versterkt324.
322
Zie “Principe VI Executive Compensation”, TIAA-‐CREF policy statement on corporate governance, 13 maart 2007, 17-‐18. D. SOLOMON, “Pay Czar Gets Broad Authority Over Executive Compensation”, The Wall Street Journal 11 juni 2009, http://online.wsj.com. 324 J. VANEMPTEN, “VS snoeien ongemeen hard in toplonen”, De Tijd 23 oktober 2009, www.tijd.be. 107 323
Besluit Wie nog twijfelde aan het dynamisch karakter van het Belgische rechtssysteem, zal na het lezen van deze meesterproef misschien tot andere inzichten gekomen zijn. De materie nopens de bezoldiging van bestuurders en managers kan hiervoor als typevoorbeeld fungeren, aangezien zij het laatste decennium een ware metamorfose onderging. Waar vroeger geopteerd werd voor zelfregulering door de ondernemingen, geldt sinds begin april 2010 een wetgevend kader. Deze koerswijziging werd door het parlement ondersteund met het argument dat het bedrijfsleven de laatste jaren meerdere malen had aangetoond dat de werking van soft law niet de gewenste effecten ressorteerden. Hierbij werden vaak de schandalen die België teisterden, aangereikt als stavingstuk. Doch moet, mijns inziens, de Belgische wetgever zijn hand in eigen boezem durven steken, daar hij zich misschien blind staarde op dit alleenstaande feit, die weliswaar door de media in de verf werd gezet. Op de vraag of er ook een wetgevend kader moet komen rond de niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, ben ik geneigd om deze negatief te beantwoorden. De structuur en het gesloten karakter van deze ondernemingen lenen zich er immers niet toe om onderworpen te worden aan een simultane regeling als deze van de beursgenoteerde ondernemingen. Naast het ontstaan van de Wet Deugdelijk Bestuur, kon voorafgaand een evolutie onderscheiden worden op het vlak van corporate governance. De duur van een code lijkt geen lang leven beschoren. De Code Lippens werd reeds na 5 jaar vervangen door de Code 2009, terwijl ook bij de niet-‐ beursgenoteerde ondernemingen de fakkel werd overgedragen van de 3-‐jaar oude Code Buysse naar zijn opvolger, de Code Buysse-‐bis. De oorzaak van deze korte periodes, kan met het gezond verstand verklaard worden omdat de codes kort op de bal spelen en zij erg onderhevig zijn aan economische en maatschappelijke verschuivingen. Deze eigenschap kan de slome wetgever niet toegeschreven worden. Dit blijkt eens te meer uit de verlopen tijdspanne tussen het uitbreken van het Picanol-‐ schandaal en de uiteindelijke wetgeving op 6 april 2010. Natuurlijk duidt deze late totstandkoming ook op de moeilijkheidsgraad en intensiteit van deze problematiek. Ik kan mij niet van de indruk ontdoen dat de gemiddelde burger, die deel uitmaakt van de publieke opinie, met oogkleppen naar het vergoedingspakket van toplui kijkt, zonder dat hij of zij de verschillende andere beïnvloedende factoren laat meespelen. Wanneer men deze wel indachtig is, kan geconstateerd worden dat het bepalen van de juiste hoogte en samenstelling van het remuneratiepakket voor topmanagers een huzarenstukje vormt. 108
Zo speelt het effect van de toegenomen transparantie een belangrijke rol. Onderzoek heeft namelijk aangetoond dat toplonen de neiging hebben om te stijgen net na het invoeren van de transparantieverplichtingen. Ten gevolge van deze openbaarmaking kan ook gesteld worden dat vennootschappen hun bezoldigingsstrategie zullen inspireren op deze van hun concurrent, waardoor hun eigen marktpositionering wordt verstevigd en bijgevolg het aantrekken van een bekwame CEO vlotter verloopt. Een andere beïnvloedende factor is de omgeving waarin de besluitvorming rond de remuneratie van topmanagers plaatsvindt. Het gaat hier om de mate van onafhankelijkheid van de raad van bestuur en het remuneratiecomité, maar ook om de beschikbaarheid en de kwaliteit van marktgegevens, de kwaliteit van de strategisch-‐technische input en het creatief denkvermogen over verschillende vergoedingssystemen. De relatie tussen de vergoeding en de prestaties van de onderneming is ook een niet te miskennen factor bij het bepalen van het salaris. Nog vaak blijkt er onvoldoende verband te bestaan tussen enerzijds de prestaties van het bedrijf en anderzijds de evolutie van de beloning van de CEO. Bovendien blijkt er onvoldoende variabiliteit te bestaan. Hoeveel CEO’s aanvaarden nu eenmaal een loonsvermindering als het bedrijf het niet goed doet? Algemeen kan worden vastgesteld dat er te weinig onderscheid wordt gemaakt tussen ‘geluk’ en prestaties.
109
Bibliografie
WETGEVING Europeesrechtelijke normen 1. Verordening (EG) nr. 809/2004 van de Commissie van 29 april 2004 tot uitvoering van Richtlijn 2003/71/EG van het Europees Parlement en de Raad wat de in het prospectus te verstrekken informatie, de vormgeving van het prospectus, de opneming van informatie door middel van verwijzing, de publicatie van het prospectus en de verspreiding van advertenties betreft, Pb.L. 30 april 2004, afl. 149, 1-‐130. 2. Tweede Richtlijn 77/97/EEG van de Raad van 13 december 1976 strekkende tot het coördineren van de waarborgen welke in de Lid-‐Staten worden verlangd van de vennootschappen in de zin van artikel 58, tweede alinea, van het Verdrag, om de belangen te beschermen zowel van de deelnemers in deze vennootschappen als van derden met betrekking tot de oprichting van de naamloze vennootschap, alsook de instandhouding en wijziging van haar kapitaal, zulks ten einde die waarborgen gelijkwaardig te maken, Pb.L. 31 januari 1977, afl. 26, 1-‐13. 3. Vierde Richtlijn 78/660/EEG van de Raad van 25 juli 1978 op de grondslag van artikel 54, lid 3, sub g), van het Verdrag betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, Pb.L. 14 augustus 1978, afl. 222, 11-‐31. 4. Zevende Richtlijn 83/349/EEG van de Raad van 13 juni 1983 op de grondslag van artikel 54, lid 3, sub g) van het Verdrag betreffende de geconsolideerde jaarrekening, PB.L. 18 juli 1983, afl. 193, 1-‐17. 5. Richtlijn 2001/34/EG van het Europese Parlement en de Raad van 28 mei 2001 betreffende de toelating van effecten tot de officiële notering aan een effectenbeurs en de informatie die over deze effecten moet worden gepubliceerd, Pb.L. 6 juli 2001, afl. 184, 1-‐66. 6. Richtlijn 2006/46/EG van het Europees Parlement en de Raad van 14 juni 2006 tot wijziging van de Richtlijnen 78/660/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening van bepaalde vennootschapsvormen, 83/349/EEG van de Raad betreffende de geconsolideerde jaarrekening, 86/635/EEG van de Raad betreffende de jaarrekening en de geconsolideerde jaarrekening van banken en andere financiële instellingen en 91/674/EEG van de Raad betreffende
de
jaarrekening
en
de
geconsolideerde
jaarrekening
van
verzekeringsondernemingen, Pb.L. 16 augustus 2006, afl. 224, 1-‐7. 110
Nationale normen 1. Wet van 6 maart 1973 tot wijziging van de wetgeving betreffende de handelsvennootschappen, BS 23 juni 1973, 7681. 2. Wet van 2 augustus 2002 houdende wijziging van het Wetboek van vennootschappen alsook van de wet van 2 maart 1989 op de openbaarmaking van belangrijke deelnemenden in ter beurze genoteerde vennootschappen en tot reglementering van de openbare overnamebiedingen, BS 22 augustus 2002, 36555. 3. Wet van 2 augustus 2002 betreffende het toezicht op de financiële sector en de financiële diensten, BS 4 september 2002, 39121. 4. Wet van 22 juli 2004 betreffende de verhaalmiddelen inzake de wet van 20 juli 2004 betreffende bepaalde vormen van collectief beheer van beleggingsportefeuilles, BS 9 maart 2005, 9704. 5. Wet van 17 december 2008 inzonderheid tot oprichting van een auditcomité in de genoteerde vennootschappen en de financiële ondernemingen, BS 29 december 2008, 68568. 6. Wet van 6 april 2010 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, BS 23 april 2010, 22709. 7. KB van 18 augustus 1972 tot wijziging van het koninklijk besluit van 19 december 1967 houdende algemeen reglement in uitvoering van het koninklijk besluit nr. 38 van 27 juli 1967 houdende inrichting van het sociaal statuut der zelfstandigen, BS 25 augustus 1972. 8. KB van 30 januari 2001 tot uitvoering van het Wetboek van vennootschappen, BS 6 februari 2001, 3008. 9. KB van 5 maart 2006 betreffende marktmisbruik, BS 10 maart 2006, 14501. Nederlandse normen 1. Wet van 18 april 2002 tot wijziging van boek 2 van het Burgerlijk Wetboek alsmede enige andere wetten in verband met de openbaarmaking van de bezoldiging en het aandelenbezit van bestuurders en commissarissen, Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden jaargang 2002, 1-‐7. Corporate Governance Codes 1. De Nederlandse corporate governance code. Beginselen van deugdelijk ondernemingsbestuur en best practice bepalingen, 9 december 2003, 70 p. 111
2. Belgische Corporate Governance Code, 9 december 2004, 41 p. 3. Code Buysse. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2005, 41 p. 4. TIAA-‐CREF policy statement on corporate governance, 13 maart 2007, 42 p. 5. Belgische Corporate Governance Code 2009, 12 maart 2009, 42 p. 6. Code Buysse II. Corporate Governance. Aanbevelingen voor niet-‐beursgenoteerde ondernemingen, 2009, 44 p. Voorbereidende documenten 1. Europeesrechtelijk 1. Aanbeveling van de Commissie 2004/913/EG van 14 december 2004 ter bevordering van de toepassing van een passende regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 29 december 2004, afl. 385, 55-‐59. 2. Aanbeveling van de Commissie 2009/385/EG van 30 april 2009 ter aanvulling van Aanbeveling 2004/913/EG en Aanbeveling 2005/162/EG wat betreft de regeling voor de beloning van bestuurders van beursgenoteerde ondernemingen, Pb.L. 15 mei 2009, afl. 120, 28-‐31. 3. “Modernisering van het vennootschapsrecht en verbetering van de corporate governance in de Europese Unie. Een actieplan”, COM(2003) 284 def., 21 mei 2003, http://eur-‐ lex.europa.eu, 33 p. 2 Parlementaire voorbereiding van nationale wetgeving 1. Wetsontwerp van 5 december 1979 tot wijziging van de gecoördineerde wetten betreffende de handelsvennootschappen, Parl.St. Kamer 1979-‐1980, nr. 387. 2. Wetsontwerp van 18 maart 2003 tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van genoteerde vennootschappen, Parl.St. Kamer 2002-‐03, nr. 2370/001. 3. Wetsontwerp van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001. 4. Wetsvoorstel van 20 oktober 2004 tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van
112
leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Senaat 2004-‐05, nr. 3-‐872. 5. Adv. RvS nr. 38.823/2/V van 16 september 2005 bij het wetsvoorstel tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2004-‐05, nr. 1502/004. 6. Adv. van de Commissie voor de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer van 8 december 2005 bij het wetsvoorstel tot openbaarmaking van de deelnemingen en de individuele bezoldigingen van de leiders van beursgenoteerde vennootschappen, Parl.St. Kamer 2005-‐06, nr. 1505/003. 7. Adv. RvS nr. 45.576/AV van 6 januari 2009 bij het wetsvoorstel van 22 december 2009 tot versterking van het deugdelijk bestuur bij de genoteerde vennootschappen en de autonome overheidsbedrijven en tot wijziging van de regeling inzake het beroepsverbod in de bank-‐ en financiële sector, Parl.St. Kamer 2009-‐10, nr. 2336/001, 55-‐84. 8. Amendementen nr. 10 (Lano) van 7 maart 2006 bij wetsontwerp tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2005-‐06, nr. 1502/006. 9. Amendementen nr. 13 (Daems) van 21 maart 2006 bij wetsontwerp tot aanvulling van het Wetboek van vennootschappen met bepalingen betreffende de openbaarmaking van bezoldigingen van bestuurders en van leidinggevende personen van genoteerde vennootschappen en vennootschappen van publiek recht, Parl.St. Kamer 2005-‐06, nr. 1502/007. 10. Memorie van Toelichting op het Wetsvoorstel van 25 april 2001 tot wijziging van artikel 1 van de wet van 2 maart 1989 betreffende de openbaarmaking van belangrijke deelnemingen in ter beurze genoteerde vennootschappen en van artikel 96 van het wetboek van vennootschappen, Parl.St. Senaat 2000-‐01, nr. 2-‐714. Documenten van andere instanties 1. Advies Commissie Boekhoudkundige Normen 111 van 1 juli 1978 houdende bezoldigingen toegekend aan beheerders, zaakvoerders, commissarissen, enz…, Bull. C.B.N. juli 1978, nr. 3, 14.
113
2. United States Securities and Exchange Commission, SEC 1845 (11-‐2000), Washington D.C., www.maintenance.lawyerlinks.com.
RECHTSPRAAK 1. HvJ 20 mei 2003, Jur.HvJ 2003, 4989. 2. Cass. 2 december 1926, Pas. 1927, I, 95. 3. Cass. 22 september 1966, J.T. 1967, 4. 4. Cass. 2 juni 1980, R.W. 1980-‐81, 2206. 5. Cass. 11 april 1983, AR 3754, R.W. 1983-‐84, 238. 6. Brussel 8 november 1880, Pas. 1881, III, 365. 7. Brussel 31 mei 1952, Jur. Comm. Brux. 1952, 249. 8. Brussel 19 mei 1954, J.T. 1955, 38. 9. Antwerpen 13 april 1978, Rev. prat. soc. 1980, nr. 6108, 260. 10. Gent 13 oktober 1986, T.R.G. 1986, 58. 11. Bergen 28 januari 1987, J.L. 1987, 804. 12. Gent 25 september 1987, T.B.H. 1989, 163. 13. Kh. Brussel 10 juli 1889, Rev. prat. soc. 1889, nr. 37, 252. 14. Kh. Brussel 18 maart 1963, Jur. Comm. Brux. 1965, 24. 15. Kh. Brussel 6 mei 1971, B.R.H. 1971, 661 16. Kh. Charleroi 10 januari 1979, Rev. prat. soc. 1979, 315. 17. Kh. Luik 23 juni 1981, Rev. prat. soc. 1983, 259. 18. Kh. Brussel 14 februari 1989, T.R.V. 1989, 436, noot M. WYCKAERT. 19. Kh. Leuven 9 januari 1990, T.R.V. 1990, 459, noot. 20. Kh. Hasselt 22 november 1990, T.R.V. 1991, 229.
RECHTSLEER Boeken, verzamelwerken en reeksen 1. ANTONI, C.H., BAETEN, X., EMANS, B. en KIRA, M. (eds.), Shaping Pay in Europe. A stakeholder approach in Work and society, Brussel, Peter Lang Publishing, 2007, nr. 53, 285 p.
114
2. BASTIJNS, E., Corporate Governanc:. een analyse van het bestuur van beursgenoteerde vennootschappen en de betrokkenheid van institutionele beleggers in selectief rechtsvergelijkend perspectief, Leuven, KUL. Faculteit letteren en wijsbegeerte, 1995, 112 p. 3. BEVERNAGE, C., “De beloning en opstapregelingen van bedrijfsleiders onder vuur in beursgenoteerde ondernemingen. Een eerste stap naar een goedkoper ontslag van de kaderleden in alle bedrijven?” in C. BEVERNAGE, S. CALLENS en J. DECOCK (eds.), Recht in beweging in VRG Alumni Leuven, Antwerpen, Maklu 2009, 215-‐227. 4. BYTTEBIER, K., “Bestuur en vertegenwoordiging”, in H. BRAECKMANS, M. FLAMEE, K. VAN HULLE en F. VANISTENDAEL (eds.), De NV in de praktijk, Deurne, Kluwer, losbl. 5. BYTTEBIER, K., Het vijandig overnamebod, Antwerpen-‐Apeldoorn, Maklu, 1993, 876 p. 6. BYTTEBIER, K., “Nieuwe corporate governance – opportuniteiten op het vlak van de bestuursinrichting” in K. BYTTEBIER, A. FRANCOIS en J. DELVOIE (eds.), De Wet Corporate Governance ont(k)leed, Mechelen, Kluwer, 2004, 137-‐181. 7. BYTTEBIER, K., PIU, P. en ROELAND, S. (eds.), Coporate governance. Eigendom, bestuur en controle van vennootschappen, Antwerpen-‐Apeldoorn, Maklu, 2003, 307 p. 8. COLAERT, V., “Art. 617 W. Venn” in H. BRAECKMANS, K. GEENS en E. WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Naamloze vennootschap, Kapitaal in Commentaren met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., 1-‐23. 9. COOLS, K., Controle is goed, vertrouwen nog beter. Over bestuurders en corporate governance, Assen, Koninklijke van Gorcum BV, 2005, 160 p. 10. DE WAARD, D., Toezicht op maatschappelijk verantwoord ondernemen, Assen, Koninklijke Van Gorcum BV, 2008, 275 p. 11. DE WULF, H., Taak en loyauteitsplicht van het bestuur in de naamloze vennootschap in Instituut Financieel Recht, Antwerpen, Intersentie, 2002, nr. 1, 910 p. 12. GEENS, K., “Over corporate governance en dualistische bestuurssystemen” in X, Liber Amicorum Prof. Dr. Roger Blanpain, Brugge, Die Keure, 1998, 715-‐732. 13. GEENS, K., “Quelques réflexions sur la composition et le fonctionnement du conseil d’administration dans le système moniste” in X, Mélange offerts à Pierre van Ommeslaghe, Brussel, Bruylant, 2000, 407-‐425. 14. GEENS, K., HELLEMANS, F. en WYCKAERT, M., “Structuur en opbouw van het Wetboek van Vennootschappen” in JAN RONSE INSTITUUT (ed.), Het Wetboek van vennootschappen en zijn uitvoeringsbesluit. Structuur, artikelsgewijze commentaar en overgangsrecht in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblio, 2002, nr. 14, 11-‐26. 115
15. GUILLERY, J., Commentaire législatif de la loi du 18 mai 1873 sur les sociétés commerciales en Belgique, Brussel, Bruylant, 1878, 531 p. 16. HEIRBAUT, D., Een beknopte geschiedenis van het sociaal, het economisch en het fiscaal recht in België, Gent, Academia Press, 2009, 160 p. 17. HELLEMANS, F. en MEULYZER, S., “Art. 531 W. Venn” in H. BRAECKMANS, K. GEENS en E. WYMEERSCH (eds.), Vennootschappen en verenigingen. Artikelsgewijze commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, VIII/2, Organen in Commentaren met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Mechelen, Kluwer, losbl., 1-‐28. 18. HET INSTITUUT VOOR BESTUURDERS (ed.), Corporate Governance. Het Belgisch perspectief, Antwerpen, Intersentia, 1999, 244 p. 19. JAN RONSE INSTITUUT (ed.), Knelpunten van dertig jaar vennootschapsrecht. Zoeken naar oplossingen voor de 21e eeuw in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1999, nr. 11, 780 p. 20. KOPPENOL-‐LAFORCE, M.E., De raad van commissarissen van de naamloze vennootschap in Duitsland, Engeland, Frankrijk en Nederland: een inventarisering en een rechtsvergelijking, Deventer, Tjeenk Willink, 1986, 121 p. 21. KORTMANN, S., FABER, N. en LOESBERG, E. (eds.), Corporate Governance in perspectief in Onderneming en Recht, Deventer, Tjeenk-‐Willink, 1998, nr. 11, 375 p. 22. LAGA, H., “Zeggenschap over grote ondernemingen” in H. COUSY, E. DIRIX, S. STIJNS, J. STUYCK en D. VAN GERVEN (eds.), Liber Amicorum Walter Van Gerven, Deurne, Kluwer, 2000, 399-‐413. 23. LIEVENS, J., De eenpersoons-‐B.V.B.A., Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1988, 300 p. 24. MASSAGE, M., L’adaptation du droit des sociétés anonymes: aux deuxième et quatrième directives européennes (Loi du 5 décembre 1984), Brussel, Swinnen, 1985, 213 p. 25. OLIVIER, H., BONTE, J-‐P en DEBOECK, K., Vade mecum van de bestuurder van naamloze vennootschappen, Brussel, Creadif, 1992, 364 p. 26. PAULUS, C. en BOES, R., “De recente cassatierechtspraak i.v.m. lastgeving” in X, Liber Amicorum Frédéric Dumon, Antwerpen, Kluwer rechtswetenschappen, 1983, 199-‐213. 27. PEIJ, S.C., MOERLAND, P.W., GLASZ, J.R., (e.a), Handboek corporate governance, Deventer, Kluwer, 2004, 212 p. 28. RESTEAU, C. (bewerkt door A. BENOIT-‐MOURY en A. GREGOIRE), Traité des sociétés anonymes, II dln., Brussel, Swinnen, 1981, 584 p. 29. TAS, R., Winstuitkering, kapitaalvermindering en –verlies in NV en BVBA, Kalmthout, Biblo, 2003, 684 p. 116
30. TILLEMAN,
B.,
Bestuur
van
vennootschappen.
Statuut,
interne
werking
en
vertegenwoordiging in Rechtspersonen-‐ en vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo, 1996, nr. 9, 696 p. 31. VANDE LANOTTE, J., BRACKE, S. en GOEDERTIER, G., België voor beginners. Wegwijs in het Belgisch labyrint, Brugge, Die Keure, 2003, 306 p. 32. VAN DEN BERGHE, L. (i.s.m. DE RIDDER, L.), Het ontsluieren van de legendes inzake corporate governance, Gent, Instituut voor bestuurders, 1998, 258 p. 33. VAN DEN BERGHE, L., en BAELDEN, T., Vademecum van de bestuurder. Vade-‐mecum de l’administrateur, Mechelen, Wolters Kluwer Belgium, 2007, 339 p 34. VAN HULLE, C., “Principles of Corporate Governance with an Application to the Financial Sector” in J. STUYCK, F. ABRAHAM en E. TERRYN (eds.), Financial Services and Financial Markets in Europe. Changes and Adjustments in Leuven Law Series, Leuven, Leuven University Press, 2000, nr. 16, 183-‐202. 35. VAN HULLE, K., “Wettelijke beperkingen inzake winstuitkeringen” in X, Het gewijzigd vennootschapsrecht. De aanpassing van de wetgeving op de naamloze vennootschappen aan de tweede richtlijn, Antwerpen, Maarten Kluwer’s Internationale Uitgeversonderneming, 1984, 75-‐96. 36. VAN OMMESLAGHE, P., Le régime des sociétés par actions et leur administration en droit comparé, Brussel, Bruylant, 1960, 595 p. 37. WYMEERSCH, E., BRAECKMANS H. en DEBLAUWE, R., Wijziging Vennootschapsrecht, Kalmthout, Biblo Balans-‐Fiskoloog, 1985, 71 p. Bijdragen in tijdschriften 1. BAERT, G., “De natuurlijke verbintenis”, R.W. 1958-‐59, 825-‐832. 2. BEBCHUK, L.A. en FRIED, J.M., “Pay without Performance: Overview of the Issues”, Journal of Applied Corporate Finance 2005, vol. 17, nr. 4, 8-‐22. 3. BOUCKAERT, F., “Wettelijke specialiteit en doeloverschrijding” (noot onder Cass. 13 april 1989, AR 8298), T.R.V. 1989, 330-‐331. 4. BRAECKMANS, H., “De nieuwe vennootschapswet van 5 december 1984. Deel 2”, R.W. 1984-‐ 85, 2513-‐2538. 5. BYTTEBIER, K., “Het vijandig overnamebod. De wenselijkheid en bruikbaarheid van een controversiële acquisitietechniek herdacht”, R.W. 1992-‐93, 969-‐980.
117
6. CORNELIS, L. en FRANCOIS, A., “De ‘doorwerking’ van komende Europese regelgeving in het vennootschapsrecht. Europese beïnvloeding van de Belgische corporate governance?”, R.W. 1995-‐96, 1180-‐1192. 7. DE BOCK, W., e.a. (VBO), “Corporate Governance. Nieuwe Code 2009. Op zoek naar meer vertrouwen.”, Forward april 2009, 34-‐41. 8. DE SCHOUWER, F., “Het doelgebonden karakter van de bestuursbevoegdheden. Vergelijking tussen België en Groot-‐Brittannië”, Jura Falc. 1998-‐99, nr. 2, 171-‐188. 9. DE WULF, H., “Corporate governance: een inleiding”, Not. Fisc. M. 1998, 189-‐209. 10. K.M. Eisenhardt, “Agency-‐theory: an assessment and review”, Academy of Management Review 1989, vol. 14, nr. 1, 57-‐74. 11. FRANCK, P.A., “De la rémunération des administrateurs dans les sociétés anonymes”, Rev. prat. soc. 1956, 145-‐152. 12. HENRION, M.L., “Le curateur et la rémunération des dirigeants des sociétés”, J.T. 1986, 277-‐ 279. 13. JENSEN, M.C. en MECKLING, W.H., “Theory of the firm: managerial behavior, agency costs and ownership structure”, Journal of Financial Economics 1976, vol. 3, nr. 4, 305-‐360. 14. KERRY, J., “The folly of paying for A while hoping for B, or getting what you pay for”, Academy of Management Executive 1995, 7-‐14. 15. KILESTE, P. en CALUWAERTS, H., “Pouvoirs, attributions et fonctionnement du conseil d’administration et notion de corporate governance”, D.A.O.R 1997, afl. 43, 9-‐40. 16. LEROUX, E., “De Code Lippens: juridisch afdwingbaar?”, T.R.V. 2005, afl.8, 513-‐529. 17. MEEUS,D. en RUTTEN, S., “Europese corporate governance aanbevelingen inzake bestuurders-‐vergoedingen (over fat cats en rewards for failure)”, T.R.V. 2004, afl. 5, 265-‐290. 18. NAESSENS, C. en SAELENS, F., “Remuneratiebeleid en remuneratie in de Belgische corporate governance codes en het daarmee samenhangend wetgevend initiatief: een stand van zaken”, Or. 2006, afl. 5, 120-‐133. 19. OLISLAEGERS, M., “De principes van collegiale besluitvorming in de raad van bestuur van de NV”, MOCFO Magazine december 2006, 1-‐4. 20. OYER, P., "Fiscal Year Ends and Nonlinear Incentive Contracts: The Effect On Business Seasonality" The Quarterly Journal of Economics februari 1998, vol. 113, nr. 1, 149-‐185. 21. RENAULD, R., “L’octroi bénévole, par une société de pensions ou de compléments de pensions à ses anciens administrateurs et préposés”, Rev. prat. soc. 1965, 1-‐13. 22. RONSE, J., NELISSEN GRADE, J. en VAN HULLE, K., “Overzicht van rechtspraak: Vennootschappen (1978-‐1985)”, T.P.R. 1986, 859-‐1023. 118
23. SOLOMON, D., “Pay Czar Gets Broad Authority Over Executive Compensation”, The Wall Street Journal 11 juni 2009, http://online.wsj.com. 24. THOMAS, D., “Equity incentives-‐regelingen, een update”, Salaris Magazine 1 januari 2007, nr. 1, 12-‐15. 25. VAN CAILLIE, B., “Bedenkingen betreffende opnemingen ten titel van bezoldigingen door bestuurders
van
naamloze
vennootschappen
en
zaakvoerders
van
besloten
vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid”, T.R.V. 1989, 273-‐283. 26. VAN DER ELST, C., “De remuneratie van de raad van bestuur aan het begin van de 21e eeuw”, Acc.Bedr.M. 2002, afl. 8, 3-‐14. 27. VAN GYSEGEM, J. en DEVOS, W., “De samenstelling en werking van het remuneratiecomité na de Code Lippens”, Or. 2006, afl. 8, 183-‐197. 28. VAN OMMESLAGHE, P. en DIEUX, X., “Les sociétés commerciales. Examen de jurisprudence (1979 à 1990). Deel 3”, R.C.J.B. 1994, 733-‐820. 29. WAUTERS, M., “Europese vennootschap: curiosum of katalysator voor een nieuwe harmonisatiegolf?”, T.B.H. 2002, afl. 2, 157-‐160. 30. WYMEERSCH, E., “Corporate Governance naar nieuw Belgisch recht. Een eerste commentaar”, T.B.H. 2002, afl. 8, 601-‐606 31. WYMEERSCH, E., “Le gouvernement d’entreprise: faits et perspectives”, Act. dr. 1999, 167-‐ 194. 32. X, “Dossier Corporate Governance”, Bank Fin. 1997, 429-‐490. Krantenartikels 1. BLOMME, P., “Raad van State ziet geen graten in wetsontwerp van Stefaan De Clerck”, De Tijd 7 november 2009, www.tijd.be 2. BOVE, L., “Beperkingen toplonen discrimineert”, De Tijd 4 februari 2009, www.tijd.be. 3. CLEEREN, E., “Code voor niet-‐genoteerde bedrijven bijgestuurd. Code Buysse ‘bis’ legt meer nadruk op maatschappelijk verantwoord”, De Tijd 24 juni 2009, www.tijd.be. 4. DENDOOVEN, P., “Boekhouding Picanol ter discussie”, De Standaard 15 oktober 2004, 6. 5. DENDOOVEN, P., “Jan Coene zoog Picanol leeg”, De Standaard 15 oktober 2004, www.destandaard.be. 6. DENDOOVEN, P., “Picanol verdient beter dan dit”, De Standaard 16 oktober 2004, www.destandaard.be. 7. DE SAMBLANCKX, M., “Onafhankelijke bestuurders en corporate governance”, De Tijd 5 juli 1997, www.tijd.be. 119
8. GIEBELS, R., “Salaris topman in VS iets gedaald”, De Volkskrant 1 april 2010, www.volkskrant.nl. 9. G.V.L., “Code Buysse pleit voor familieforum”, De Tijd 22 maart 2005, 8. 10. K.B.,“BVA wil vergoeding externe bestuurders met aandelenopties”, De Tijd 6 mei 2005, www.tijd.be. 11. MATTIOLI, D., “Perks Are Trimmed Amid Pushback on Pay”, Wall Street Journal 1 april 2010, http://online.wsj.com. 12. MICHIELSEN, S., “Topmanagers leveren 16 procent in”, De Tijd 9 april 2009, 7. 13. MICHIELSEN, S., “Voorzitter raad van bestuur soms royaal, soms karig vergoed”, De Tijd 9 april 2009, 7. 14. MICHIELSEN, S., “Doorsneevoorzitter krijgt 150.000 euro”, De Tijd 8 april 2010, 3. 15. MICHIELSEN, S., “Topmanager ziet salarispakket met 23 procent aandikken”, De Tijd 8 april 2010, 3. 16. MOOIJMAN, R., “Code Lippens negeert Picanol-‐wetsvoorstel”, De Standaard 10 december 2004, www.destandaard.be. 17. MOOIJMAN, R., “Onenigheid over Picanolwet”, De Standaard 6 juli 2006, www.destandaard.be. 18. RACQUET, E., “Wat verdient de baas?”, De Tijd 5 december 2009, www.tijd.be. 19. R.D.W., “Coene hield intekenpremie geheim voor collega’s”, De Tijd 16 oktober 2004, 9. 20. R.D.W. en L.V.A., “Zeker 18 personen riskeren zware LHSP-‐rekening”, De Tijd 25 januari 2003, www.tijd.be. 21. RENSON, I., “Maak korte metten met discussie over verloning topmanagers”, De Tijd 14 april 2006, www.detijd.be. 22. VANEMPTEN, J., “VS snoeien ongemeen hard in toplonen”, De Tijd 23 oktober 2009, www.tijd.be. 23. VANUFFELEN, X., “Topbestuurder ziet inkomen kelderen”, De Volkskrant 30 maart 2010, www.volkskrant.nl. 24. WINCKELMANS, W., “Federale regering knipt stevig in gouden parachutes”, De Standaard 8 november 2008, www.destandaard.be. 25. X, “Achter de schermen: Picanol”, De Tijd 15 oktober 2004, www.tijd.be. 26. X, “Picanol vordert premie van 6 miljoen terug”, De Tijd 15 oktober 2004, www.tijd.be. 120
INTERNETBRONNEN 1. BAETEN, X. en DEKOCKER, V., “Verloning in familiebedrijven”, in opdracht van het Instituut van het Familiebedrijf, 2007, www.familiebedrijf.be/artikels/Studie-‐verloning.pdf. 2. HIGGS, D., “Review of the role and effectiveness of non-‐executive directors. Consultation paper”, 2002, www.ecgi.org/codes/documents/higgs.pdf. 3. JOHNSON, S.A., RYAN, H.E. en TIAN, Y.S., “Executive compensation and corporate fraud”, 21 april 2005, www.wlu.ca/documents/10886/tian.pdf. 4. LAFLEY, A., “What only the CEO can do?”, Harvard Business Review mei 2009, http://hbr.org/2009/05/what-‐only-‐the-‐ceo-‐can-‐do/ar/1. 5. REFIBO. Recht, fiscaliteit, boekhouding, “Het vereenvoudigd rekeningstelsel: voorbeeld”, www.refibo.com/documentatie/boekhouding/Boekhouding06.pdf. 6. TEACHERS INSURANCE AND ANNUITY ASSOCIATION – COLLEGE RETIREMENT EQUITIES FUND, “TIAA-‐CREF
policy
statement
on
corporate
governance”
oktober
1997,
www.ecgi.org/codes/documents/tiaa_cref_governance_policy _2007.pdf, 36 p. 7. TUYBENS, B., “Light wetsontwerp deugdelijk bestuur goedgekeurd”, 16 februari 2010, www.brunotuybens.be/ondernemingen/light-‐wetonstwerp-‐deugdelijk-‐bestuur-‐ goedgekeurd.html. 8. VERITER, V., “Storm achter gesloten deuren: wanneer het niet botert tussen vennoten”, Pacioli 15 maart 2006, nr. 116, www.bibf.be/page.aspx?pageID=1306&menuid=1031. 9. X,
“The
Financial
aspects
of
Corporate
Governance”,
1
december
1992,
www.guberna.be/files/Cadbury%20Code.pdf, 90 p. 10. X, “Ministerraad beteugelt gouden parachutes. Minister van Justitie Jo Vandeurzen: “Akkoord biedt meer vertrouwen door meer transparantie, deugdelijk bestuur en begrensde opzegvergoedingen voor topmanagers in beursgenoteerde bedrijven””, Persbericht Federale Overheidsdienst
Justitie,
7
november
2008,
www.just.fgov.be/persberichten/2008/11/07_a.html. 11. X, “Advies van de Raad van State over de ontslagregeling voor CEO’s in beursgenoteerde bedrijven”,
Persbericht
Minister
van
Justitie,
4
februari
2009,
www.stefaandeclerck.be/nl/advies-‐van-‐de-‐raad-‐van-‐state-‐over-‐de-‐ontslagregeling-‐voor-‐ ceo%E2%80%99s-‐in-‐beursgenoteerde-‐bedrijven/254. 12. www.codebuysse.be/downloads/CodeBuysse_NL.pdf. 13. www.corporategovernancecommittee.be. 14. www.corporategovernancecommittee.be/library/documents/CODE2009_MAINCHANGES.pdf 121
15. www.ecgi.org/codes/documents/cg_code_nl.pdf. 16. http://europa.eu.int/comm/internal_market/company/docs/takeoverbids/2002-‐01-‐hlg-‐ report_en.pdf. 17. www.fsa.gov.uk/pubs/ukla/lr_comcode2003.pdf. 18. www.topsalaris.nl/data.php. 19. www.veb.net/bestuursvoorzitter/Default.aspx.
122
