Palmbomen in Nederland; tips voor het beplanten van buitenterraria voor landschildpadden. Jaco Bruekers Langemeijerstraat 2 5473 GS Heeswijk-Dimher Foto's van de auteur INLEIDING Her komt vaker voor dat in terrariumpublicaties aandacht wordt besteed aan de beplanting van kamerterraria. Jammer is dat de beplanting van speciaal onze buitenterraria nog te vaak onderbelicht blijft. Toch zijn het twee hobby's die goed met elkaar gecombineerd kunnen worden. In dir artikel richt ik de aandacht op het beplanten van buitenterraria voor landschildpadden aangezien dir soort verblijven vaak een redelijke grootte hebben en alleen op die grond al geschikt zijn om daarin interessante planten te gebruiken. De meeste Europese landschildpadden en sommige tropische soorten worden steeds vaker in passend ingerichte buitenterraria buiten gehuisvest. Met "passend" wordt bedoeld dat rekening wordt gehouden met de eisen die aan dergelijke terraria gesteld kunnen of zelfs moeten worden. Zo verlangen tropische landschildpadden een mogelijkheid zich terug re trekken in verwarmde onderkomens. Wees met het buiren houden van tropische schildpadden wel heel voorzichtig! Onbedachtzaamheid en onverschilligheid kunnen ren koste gaan van het welzijn van de schildpadden! De eisen die Europese landschildpadden aan een buitenterrarium stellen, zijn van een iets andere aard. Maar geler op her doel van dit artikel gaat her re ver om dit meer in detail re behandelen; wellicht kan dat in een apart artikel. Waar in dit artikel uw aandacht voor wordt gevraagd is de uitdaging die u kunt aangaan om die buirenverblijven met vorstbestendige exotische planten een extra dimensie re geven waarbij de nadruk op het toepassen van palmbomen wordt gelegd.
KUIPPLANTEN VS VORSTBESTENDIGE PALMEN Hoewel velen het niet verwachten, bestaar her potentieel aan geschikte palmen voor de openLacerta 60(4) * 2002
luchtcultuur uit zo'n 20 soorten en variëteiten. De eerlijkheid gebied re zeggen dat de keuze in geschikte palmen op dit moment nog relatief beperkt is. Dit wordt veroorzaakt door het gegeven dat deze afwijkende manier van tuinieren nog in de kinderschoenen staat. Op dit moment wordt in Nederland, België, Duitsland, en Noord Frankrijk op een steeds grotere schaal met palmen en andere exotische planten geëxperimenteerd. Dit testen van planren wordt aangemoedigd doordat steeds meer veelbelovende soorten hun weg naar liefhebbers vinden. In dit artikel zal ik enkele geschikte palmsoorten onder de aandacht brengen, zonder daarbij de indruk te willen wekken een compleet beeld te geven. Ook noem ik enkele zaken waarmee u te allen tijde rekening moet houden zodra u besluit palmen uit te proberen. Palmen zijn voor velen het symbool voor "warmte" en "tropische sferen". Om deze sfeer naar onze tuinen, of meer speciaal onze buitenterraria te verplaatsen, kun je naruurlijk gebruikmaken van kuipplanten. Toch hebben kuipplanren één groot nadeel; ze moeren in de winter vorstvrij overwinteren. Voor kleine planten is dat nog wel te doen maar zodra het over grote planten gaar wordt her een echt probleem. Bovendien moet niet worden vergeren dat her overwinteren in huisofkassen ook nier zonder risico's is. Het is er vaak (re) donker en de verwarmde lucht vergroot de kans op verdroging van de planten. Een oplossing hiervoor kan nu juist her gebruik van vorstbestendige palmen zijn. Want deze planren kun je, onder bepaalde voorwaarden, gewoon laren staan. De werkzaamheden die kort voor de winter uitgevoerd moeten worden, zijn veel minder inspannend dan het gesleep met potren en bakken! Op dit moment staan in mijn tuin in HeeswijkDimher (Noord-Brabant) zeventien palmen in de volle grond. Her gaat hierbij niet allemaal om metershoge bomen. Er zijn ook nog relatief jonge 145
plamen bij. Desalniettemin beslaar her palmenpotentieel een negen ral soorten e n variëteiten. Deze planre n staan in buire nterraria voor de Griekse Landsch ildpad ( Testudo hermanni boettgerr) en de Breedrandschildpad ( Testudo marginma), de Moorse Landschildpad ( Testudo ibem), maar ook de tijdel ijke buirenverb lijven voor d e Panterschildpadden ( Geochelone pardalis babcockr) en de Kolenbranderschildpadden (Geochelone carbonaria) zij n met deze sub tropische blikvangers opgesierd. D e foto's laren goed zie n wel ke mysLit:ke, subtropische sfeer opgeroepen kan worden. D e co mbinatie van schildpadden met palmen voegen, airhans dar vind ik, iets extra's roe aan de ruin.
W INTERHARD OF VO RSTBESTEND IG? In d e ruinderkringen zijn de meningen over deze rwee termen nog wel eens verdeeld. Toch is her doorgaans zo dat een plant winterhard is zodra d ie zonder e nige ingrepen in s taar is om in Nederlandse winters onbeschermd re kunnen overleven. Een afgeleide daarvan vormt de planrengroep die slech ts vorstbestendig is. Vorstbestendige plamen ku n nen in de winterperiode weliswaar vorst verdragen, m aar zijn daarroe uitsluite nd in sraar wanneer hen e nige bescherming wo rdt geboden (gebru ik van rietmarren of glazen afdekking). De meeste van dir soort planren zijn bijzonder gevoelig voor her overtoll ige voch t (sneeuw, ijzel) dar o nze Nederla ndse wimers zo vaak rypeert, in combinatie met (strenge) vorst. Oir berekent dar d iegene die palmen in her buirenterrarium roepast afr ijd rekening moer houden met her gegeven dar her overgrote deel van deze exotische plamen die in Nederland buiren gehouden kun nen worden rot de "vorsrbesrenclige" categorie behoort. Toch kunnen op dit punt en kele kleine nuances worden aangebracht. Op d e eerste plaats is her zo dar er zelfs in een klein land als Nederland aanzien lijke remperaruursversch illen zij n. Om dit met een voorbeeld re illustreren , her volgende. De m eest bekende "ruin palm" is wel de Chusanpalm of Henneppalm ( 7iwchycarpus forru-
ner). H oewel vastsraar dar o ude re exemplaren van deze soort in staar zijn om temperaturen rot - l 8°C re
L'lcerta 60(4) * 2002
7i-ttchycnrpw Jortrmei (midden), Brain cnpitnttt (rechrs achrcr) en Sttbttl minor (rcchrs voor) overl even, is her desondanks verstancl ig beschermingsmaarregelen (rietmatten, oude dekens, noppenfolie) ach ter de hand re houden. Dar beschermingsaclvies verwordt rot plicht voor de ruinen in her koudere oosten van Nederland (Ach terhoek) liggen. Daarentegen behoeft Tmchycarpus in d e kuststreek, bijvoorbeeld Wassenaar, helemaal geen bescherming omelar die zone in de winter vaak profiteert van de verzachtende invloeden van de Noordzee. D eze palmboom aan de kust zou dan als "winterhard " bestempeld kunnen worden . Op de tweede plaats besraar er een palmsoort waarvan ik in de verleiding kom om die als "winterhard" re bestempelen , en dar is de Amerikaanse naaldpalm , Rhapidophillwn hystrix. Van deze soort is beke nd dar hij -30°C heefr overleefd. Er groeien zelfs 'Needlepal ms' in beschutte ruinen in Alaska! Voordar mer her uitplanren van pal men wordt begon nen is her van wezen lijk belang om klimaa romsra ncligheclen in uw eigen omgeving re kennen of goed in re kunnen scharren. Op basis daarvan
146
kan een keuze worden gemaakt welke soort voor u de meest geschikte palm is voor een openluchrexperimenr. De kans van slagen wordt groter naar mare men bereid is om beschermingsmiddelen roe re passen. Maar daarover later meer.
SOORTEN Om een indruk re geven van de soorten die tot op heden als "mogelijk geschikt" re boek staan, worden een aanral soorten nader voorgesteld. De Chusanpalm ( Trachycarpus fortunet) Herkomst: centraal en oost China Gezegd mag worden dar deze soort de "klassieker" is onder de palmen. De vorstbestendigheid van Aziatische Trachycarpus, met zijn kenmerkende wollige stam, is al redelijk bekend. Zoals hierboven al is vermeld zijn er ervaringen dar de palm temperaturen van -l8°C heeft overleefd, ook in Nederland (Van der Palen, pers. med.). Toch moet enige voorzichtigheid in acht genomen worden. Er kan namelijk geen "hardheidgarantie" worden afgegeven! Zo is de weerstand tegen de kou erg afhankelijk van de standplaats, leeftijd en herkomst van de palm. Feit is dar de meeste palmen van een doorlatende, voedzame bodem houden. Te veel nattigheid kan levensbedreigend zijn. Meestal zijn de palmen die goed zijn aangeslagen de exemplaren die de beste overlevings- en hersrelkansen hebben. Nagenoeg alle in de handel verkrijgbare palmen zijn in zuidelijk Europa {Italië en Spanje) gekweekt. Onder weersomstandigheden die voor de planren veel gunstiger waren dan hier. De palmen zullen dan ook een periode nodig hebben om re acclimatiseren. Een ander alternatief is het zaaien. Maar dan moet je wel veel geduld hebben want het duurt jaren vóórdat je een boom van enige omvang hebt. Het uitplanren kan het beste in het voorjaar gebeuren. Gebruik daarvoor palmen van enige leeftijd, dus met een stammetje van rond de 50 cm hoog. Zorg in er in alle gevallen voor dar de worreis niet door de vorst kunnen worden aangetast! Daarroe kan kort vóór de winter met mulch (boomschors) een beschermde laag om de stam worden aangebracht. Trachycarpus forttmei heeft als doorslaggevend voordeel dat hij niet zulke hoge temperaturen nodig heeft om in her voorjaar en zomer goed te
Lacerta 60(4) * 2002
groeien. Onder de vorstbestendige palmen is her de snelst groeiende soort. Op dit moment rest ik ook planten die zijn gekweekt uit zaden van palmen die aan de westkust van Canada groeien. In mijn tuin staat de Chusanpalm in de verblijven voor de Griekse Landschildpad ( Testudo hermanni boettgerz) en de Breedrandschildpad ( Testudo marginata), de Moorse Landschildpad ( Testudo ibera) en nabij her verblijf voor de Panterschildpad (Geochelone pardalis babcocki). Het genus Trachycarpus kent nog een aanral andere soorten die goede kandidaten voor de openluchtcultuur zijn. De Kumoan palm ( Trachycarpus taki!) Herkomst: Uttar Pradesch, centraal Noord-India tot in Nepal. Een sterk op de normale T. fortunei gelijkende soort. Oudere bomen kenmerken zich door de gladde stam. De bladeren zijn meer gesegmenteerd. Naar verluidt zou deze soort nog beter regen de winterkou besrand zijn dan zijn bekende neef. Op dit moment wordt deze boom in Nederland op kleine schaal uitgetest. Een nog jonge boom staar nu in her verblijf voor de Panrerschildpadden. Helaas is T. takil moeilijk re krijgen en behoort dus nog steeds rot de zeldzaamheden. Dat laatste geldt ook voor de nu volgende soort.
Trachycarpus wagnerianus Herkomst : Japan. In het oogspringend zijn de ronde stijve bladeren. Eigenlijk is het geen "soort" maar een kweekvorm. In het wild is deze palm niet te vinden. Het is een kruisingsresultaat dar reeds voor lange rijd in Japan heeft plaatsgehad. De palm is goed vorstbestendig (tot -l5°C) en minder bevattelijk voor bladschade door harde wind. Een klein exemplaar heb ik in her Testudo ibera-verblijf geplant. Naast deze bekendere soorten is er nog een aantal andere geschikte soorten, zoals Trachycarpus latisectus, Trachycarpus nanus en Trachycarpus oreophilus. Dit geslacht kent ook vertegenwoordigers die echt tot de kuipplanten zullen behoren, zoals Trachycarpus princeps. De Europese waaierpalm ( Chamaerops hu mi/is) Herkomst: het zuidwesten van Zuid-Europa en noordelijk Noord-Afrika.
147
Voor velen is dit een bekende palm. Hij wordt ook regelmatig in ruincentra aangeboden en is dus vrij m akkelijk re krijgen. Kenmerkend zij n ook weer de handvormige bladeren en de stekels aan de bladstelen. ( Tmchycarpus heeft géén stekels!} H oewel Chamaerops tot de matig vorstbestendige soorten behoort, neig ik er naar om hem toch voor de open luchtcultuur voor te dragen. De prakrijk wijst namelijk uit dat deze algemene palm op zorgvuldig uitgekozen locaties bijzonder taai is. D e beste ervaringen zijn opgedaan in c nverwarmde kassen. Onder d at soort omstandigheden overleefde de palm zel fs Elfsteden-winters zonder noemS\vaardige schade (MANTEL, pers. med.). G unnen we Chamaerops een plaats in her buirenterrarium dan moeren we beslist kiezen voor een droge, zonnige beschutte plaats. Het liefst regen een op her zuiden of zuidwesten gerichte muur. Op dat soort plekken kan hij , met bescherming van rietmatten, tot -l2°C zonder schade overleven. Wordt her kouder dan wordt de kans op schade erg groot. Men is dan gedwo ngen om meer beschermende m aarregelen toe te passen. Mijn ervari ngen met de ondersoort Chamaerops humi/is cerifera zijn ook erg positief. In theorie zou deze uit het Atlasgebergte (Marokko) stammende palm tot - l 5°C ve rd ragen . O p een verhoogd terras en uitgeplant regen een zu idmuu r overleefde palm zo nder schade - l2°C, zo nder bescherming. Afgezien va n zijn taaiheid is C h. cerifem een bijzonder mooie palm. De bladeren zijn namelij k fraai lichtgroen tot blauw! De Bush palmeno (Saba/ minor) H erkomst: her zuidwesten van de Verenigde Staten De Bush palmeno is een Amerikaanse soort met wederom handvormige bladeren. Her is ook een laag blij vende palm, d ie geen of nauwelijks een stam vormt. Hoewel zijn weerstand regen de vorst aanmerkelijk is (tot -25°C} is er een groot nadeel. Saba/ minor heeft in de zomer hoge tem peraturen (30°C en hoger) nod ig o m op timaal re gedijen. Dar soort temperatu ren zij n in ons land met een zeeklimaar nier echt algemeen. Toch verd ient de Bush palmetro een plaats in her rijtje van mogelijk geschikte palmen. Maar door de suboptimale omstandigheden van her Nederlandse klimaar zal het een trage groeier zijn. Her negatieve effect van deze trage kom t juist dan naar voren wanneer de palm moer hersrellen van vorstschade. Lacerta 60(4) "' 2002
Naaldpalm (Rhapidop/;i/lum h)'strix) H erkomst: het zuidwesten van de Verenigde Staren Tor de meest winterharde palmen komt er eigenlijk maar één soort uit de bus. Deze soort zou men bijna win terhard kunnen noemen. H er is de naaldpalm (Rhapidophillum hystrix) die eveneens uit de USA afkomstig is. Legendarisch is zijn vorstbesrendigheid, rot wel -30°C! Voor ons d oel dus geschikt. O ndanks zijn roegedichte winterhard heid, moet wel voor de juiste voorwaarden word en gezorgd . Een zonn ige, goed gedraineerde plaats en een voedzame bodem. Het nadeel is wel dar grote planren vaak zeer kostbaar zijn. Vederpalmen O m de reeks van geschikte bui renpalmen af te sluiten wi l ik eindigen met twee vertegenwoordigers uit de veerpalmenfamilie. Palmen die op het eerste oog veel lijken op de gewone Canarische dadelpal m (Phoenix canariensis).
J
T. fommd met lichte wintcrbcschcrming; 8. cnpitntn onder de paraplu
148
stellen voor de Chileense ho ningpalm (Jubaea chilemis). Deze soort groeit in Bretagne (Frankrijk) en Torquai (Engeland) zonder enige bescherming in de buitenlucht. Uiteraard zij n de winters in die meer zuidelijke kuststreken vaak veel milder dan hier. Toch is va n volgroeide jubaea bekend dar ze - l5°C hebben doorstaan, hergeen kan inhouden dar de boom in ons klim aat, mits goed beschermd, ook potentieel heeft. Helaas is deze palm bijzonder moeilijk re krijgen en dan nog alleen voor een hoge prijs! Op dir moment sraar in mijn ruin een klein exemplaa r van 40cm hoog. Her is een langzame groeier.
Burin cnpitrttrt in her verblijf voor Geodu:lone mrbonrtrirt
De Jellypalm (Butia capitata) Herkomst: Brazilië en Uruguay Ik heb nu twee jaar ervaring met Butia capitata (de Jellypalm). Deze Zuidamerikaanse soo rt behoort srrikr ror de matig (!) vo rstbestendige soorten. Dar is zeker. Vandaar dar ik deze palm slecl1ts voorzichtig als kandidaat onder aandachr breng. De vorstgrens van deze palm ligt bij - I I oC. De blauwachtige, enigszins krullende bladeren maken van deze palm een bijzonder elega nte plant en hij vormt her zeker een aa nwinst voor de ruin. Her geslacht Butia kent voor ons doel nog een aanral andere potentiële kand idaten voor de openluchrcul ruur: Butia eriospat!Ja en Butia yatay. Op d ir moment sraar een tweeral Br1tia capitata bij mij in de volle grond. Eén op een terras en één in her terrariu m voor de kolenbranderschildpadden ( Geoc!Jelone carbonaria). De Chileense honingpalm (Jubrtea c!Jilemis) Herkomst: C hili Een zelfde omzichtige behandeling zou ik voorLacerta 60(4) * 2002
AAN\XIlj Z INGEN VOOR H ET UIT PLANTEN EN DE WlNTERBESC H ERM ING Her is al vaker geschreven; veel hangt af van de plaats waar de palmen worden neergezet. Bovendien is her va n belang re weren dar de mees te palmen in war mere streke n worden gekweekt; ook Tmc!Jycarpus. Oir berekent dar de bomen een kans moeren krijgen om re wennen aan her ruige Hollandse klimaat. Her is dan ook geen overhoclige moeire om de palmen her eerste jaar bescherming re bieden. Naarmare de plant zich beter heeft gevestigd, is hij ook berer in staar om koude perioden re weerstaan of va n schade re herstellen. Zorg altijd voor een beschutte, zonnige standplaats. De bodem moer voedzaam zij n en de afwatering dient goed geregeld re worden. Om de worreis in de winter, rer bescherming regen de vorst, gebruik ik mulch, eiken/beukenblad of zelfs oude dekens. Verder is her zo dar jonge planren varbaarder zijn voor schade tijdens de winter dan grote bo men. Her beste kunnen die jonge planren de eerste jaren op een koele, lichte en vorstvrije plaats overwinteren. Bwia en } ubaea krijgen in mijn ruin elke winter een aparte behandeling. Ik omwikkel die palmen eind november met gaas waardoorheen ik een verwar min gskabel vlech t. De verwarmingskabel word t pas ingeschakeld zodra ik vind dar de grens is bereikt (-I OoC of kouder) en deze periode enige dagen dreigt re duren. Maar ror op heden heb ik de kabel in de wi nter nier ingeschakeld. Her geheel wordt luchtig mer noppenfolie ingepakt. Daarbij zorg ik ervoor dar er regelmatig een opening word t gemaakt voor de noodzakelijke beluchting (nop-
149
penfolie kan verstikking veroorzaken!). Van wezenlij k belang is dar d e groeike rn droog blijfr.Voor dar doel gebruik ik een oude doorzichtige paraplu. Her zier er vreemd uit, maar her werkt wel! Overigens pas ik deze methode ook roe bij Chamaerops lmmilis zodra er strenge vorsr wordr aangekondigd. H er is beter de planren goed in re pakken dan ze re verliezen! In her voo rjaar en in de zom er is her belangrijk om voldoende water re geven dar regelmatig wordt verrij kr mee sralmesr.
TOT SLOT H er gaar wellicht re ver om in een blad over reptielen dieper in re gaan op her verzorgen van palmen in de openluchr. Toch hoop ik dar u met de verstrekte informatie een beeld heeft gekregen van de mogelijkheden e n de inspann ingen die met deze geweldige hobby gepaard gaan. H e r gebru ik van winte rharde of vorstbestend ige exotisch ogende p lanren vormt naar mijn menig een prima aanvulli ng op onze reprielenhobby. Diegenen die nog ee n stapje verder willen gaan kunnen naast palmen ook met winterharde cactussen ( Opuntia), agaven, ba nanen en yucca's aan de slag gaan. U en d e bezoekers van uw ruin zullen steeds weer onder de indruk zijn van de impact die palmen en bananen op her buirenverblij f van de schildpadden hebben.
(Saba/ minor) . These planrs a re used in rhe outdoor terrariums of Testudo hermanni, T marginata a nd T ibem, bur also in rhe shelters o f Geochelone parcialis babcocki and G. carbonaria. More vulnerable species of palm-trees are Butia capitata, Jubaea chilensis and Chamaerops lmmilis. They can withstand temperarures up ro -11 °C. Apart from extra proteerion these planrs somcrimes need exrra warming (hearing-cab les) d uri ng rhe wmrer. Applying rhese special palm-trees for rhe outdoor accommodarions of rorroises, even in counrries wirh moderared elimares, surprising effeers can be achieved.
LITERATUUR G IBBONS, M. & T. SPANNER, 1999. T he Genus Tmchycarpw. Hardy Palm Inrernarional, Richmond 39 (August issue) : 8-1 6 JO NES, D.L., 1994. Palms th roughour rhe World. Smirhsonian Insriruri o n Press, Was hington, London.
PALM-TREES IN THE NETHERLANDS; TIPS FOR THE P LANTATION IN OUTDOOR TERRARJ UMS FOR TO RTOI SES This artiele discusses rhe possibiliries of using hardy palm-trees fo r rhe decorarion of outdoor terrariums for (rrop ical) rorroises, rhar are kepr ourside during rhe warmer pe riods of rh e year. Although using rhe word winrer-hardy for palmtrees in rhe Durch elimare is a bit oprimisric, some species a re capable ro wirhsra nd severe frosr, especially w hen rhe locarion is chose n with care and when add irio nal measures are raken during rhe winter, for insrance when remperatures d ro p below - l5°C. The most suirable palm-trees are rhose of rhe genus Tmchycmpus ( T. fortunei, T. taki/, T. wagnerianus), but also rh e Needie palm (Rhapidophyllurn hystrix) a nd rhe Bush Palmetro
Lacerra 60(4)
* 2002
150
