OWO WEGONTWERP EN AUTOMATISERING APPARATUUR PROGRAMMATUUR OPLEIDING KOSTEN

ministerie van verkeer en waterstaat

rijkswaterstaat Samenwerkingsverband AWO/OWO

WEGONTWERP EN AUTOMATISERING

PROGRAMMATUUR

APPARATUUR

OPLEIDING

ORGANISATIE

KOSTEN

Handreiking bi| het opstellen van een a p p a r a t u u r -

en

programmatuurplan voor Wegontwerp ( 1 9 8 9 )

u B5?-l tvj

AWO/OWOKERN 17D3 BWXX-N-89.109

Gs>^a\

Handreiking bij het opstellen van een apparatuur- en progranimatuurplan voor Wegontwerp (periode 1989 -1991)

In op dracht van

: AWO/OWO BELEID.

Opgesteld door

: D.J.H. Everaars (dir. Bruggen/WO) D.C. Bleeker (DIV)

Met bijdragen en commentaren van medewerkers van: . dir. Utrecht . dir. Noord-Brabant . dir. Zuid-Holland . dir. Noord-Holland . dir. Limburg . DIV . BSW/AW . dir. Bruggen/WO

Apeldoorn/Rijswijk 1 juli 1989 reg.nrs: AWO/OWOKERN 17D3 BWXX-N-89.109

INHOUDSOPGAVE

Blz

Voorwoord

1

Samenvatting

2

l. Inleiding 1.1 Probleemstelling 1.2 Doel 1.3 Doelgroep 1.4 RWS-bel e ld 2. Wat 2.1 2.2 2.3

2.4

2.5 2.6

- -

2.7 2.8

betekent werken met de huidige faciliteiten Algemeen Wegontwerp WEGEN 2.3.1. Kenmerken £t » J • Ct • Het gebruik £* • 0 • «3 • De apparatuur 2.3.4. Opleidingen b • O • O * Kosten 2 • 3 . 6 • Organisatie MOSS en IGMOSS 2.4.1. Kenmerken 2.4.2. Het gebruik 2.4.3. De apparatuur 2.4.4. Opleidingen 2.4.5. Kosten 2.4.6. Organisatie WEGEN en (IG)MOSS in combinatie WEGCAD (tekenen) 2.6.1. Algemeen 2 • o • 2 • Gebruik en Organisatie 2.6.3. De apparatuur 2.6.4. Opleidingen 2.6.5. Kosten 2.6.6. Gebruikersgroep De werkplek Baten 2.8.1. Algemeen Modelvorming en -wijziging met IGMOSS t.o.v. 2.8.2 WEGEN en MOSS 2.8.3. Tekenen met IGMOSS t.o.v. WEGEN en MOSS 2.8.4. Tekenen met WEGCAD t.o.v. WEGEN en MOSS 2.8.5. Tekenen met WEGCAD t.o.v. tekenen met IGMOSS 2.8.5. Overige baten WEGEN met WEGCAD of IGMOSS

6 6 6 7 7 8 8 8 10 10 10 12 12 • 12 13 13 13 14 16 17 17 18 19 19 19 19 20 21 21 21 21 22 22 22 23 23 24 24

3. Bruikbare geautomatiseerde faciliteiten voor het w e g o n t w e r p e n h e t g e b r u i k d a a r v a n , p e r 1 juni 1 9 8 9

25

3.1 A l g e m e e n

25

3.2 Beschikbare apparatuur e n programmatuur

25

3.3 G e g e v e n s o v e r d r a c h t

26

3.3.1. 3.3.2. 3.4 Gebruik 3.4.1. 3.4.2. 3.4.3.

26 27 27 27 27 28

Tussen d e computersystemen Tussen d e programma's binnen RWS en provinciale diensten WEGEN MOSS e n IGMOSS AutoCAD

4. Algemene ontwikkelingen,wensen en RWS-beleid 4.1 Algemeen 4.2 Algemene automatiserings-ontwikkelingen 4.3 RWS-ervaringen, wensen en ideëen 5. D e groei v a n d e w e g o n t w e r p p a k k e t t e n 5.1 WEGEN naar interaktief grafisch WEGEN 5.1.1. WEGCAD 5.1.2. IGSVORMGEVER 5.2 Ontwikkelingen v a n IGMOSS 5.3 P r o d u k t m o d e l l e r i n g

29 29 29 29 31 31 31 • 31 32 33

6. Algemene kanttekeningen 6.1 Behoeften 6.2 Funktionaliteit programmatuur 6.3 Invoering 6.4 Personeel/opleiding 6.5 Kosten 6.6 Communicatie/gegevensuitwisseling 6.7 Uitbesteding 6.8 Ontwikkelingen programmatuur en apparatuur

34 34 34 34 34 35 35 35 35

7. C o n c l u s i e s e n a a n b e v e l i n g e n

37

BIJLAGEN: Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

3 4 5 6 7 8

Geraadpleegde documentatie Wegontwerpprogrammatuur bij RWS en Provinciale Diensten Nadere specificatie apparatuur met programmatuur Checklist voor invoering van systemen Opleidingen en kosten Configuraties en kosten Kenmerken en waardering WEGEN, MOSS en IGMOSS Voorbeelden van een netwerkconfiguratie

38! 39 40 42 44 49 52 53

Handreiking

1

1 iuli 1989

VOORWOORD Over dit onderwerp is ook een beleidsversie verschenen (op lijnen met de reg.nrs. AWO/OWOBELEID 09D3 / BWXX-N-89.113.

hoofd-

De primair voor RWS bedoelde notities zijn tot stand gekomen in nauwe samenwerking tussen de directie Bruggen/WegOntwerp (BR/WO) en de dienst Informatieverwerking (DIV). Hierbij is dankbaar gebruik gemaakt van ervaringen, informatie, commentaar van Bouwspeurwerk/Automatisering Wegontwerp (BSW/AW) en de regionale directies Utrecht, Noord-Brabant, Zuid-Holland, Noord-Holland, Limburg . ^. Specialistische kennis en praktische ervaring in het wegontwerp ' en toepassing van automatisering van alle medewerkers aan deze notitie zijn zo veel mogelijx omgevormd tot praktische informatie. Met behulp hiervan kunnen diensten binnen RWS maar ook de provinciale diensten, die werkzaam zijn op het terrein van het wegontwerp, keuzes maken voor verdere invoering van automatisering. Daarbij zijn de consequenties ervan enigszins te overzien m.b.t financiën, tijdsduur van invoering, organisatie-, werkwijze- en functieveranderingen. Deze handreiking geeft een beeld van de huidige beschikbare automatiserings-hulpmiddelen en faciliteiten voor het wegontwerp met als peildatum 1 juni 1989. Daarnaast verschaft het inzicht in de ontwikkelingen op korte termijn. Met deze;handreiking 1989 is zo veel mogelijk een doorzicht gegeven voor de komende drie jaar (1989 t/m 1991). Het is de bedoeling om jaarlijks omstreeks juni deze handreiking te aktualiseren. De AWO/OWO BELEIDSGROEP (de vertegenwoordigers van de regiocomités voor het wegontwerp), als opdrachtgever voor deze notitie, hecht grote waarde aan het verschaffen van aktuele, praktische en juiste informatie aan alle betrokken diensten. De groei, maar ook de kans op- wildgroei van de automatisering kan zo beter beheerst worden. Deze informatie kan bijdragen aan het doelgerichte en doelmatige wijze omgaan met mensen en middelen binnen de afzonderlijke diensten en dus de hele Rijkswaterstaat, c.q. bijdragen tot éénduidigheid van Rijkswaterstaat als geheel. Ook de provinciale diensten kunnen hier naar behoefte hun voordeel mee doen. *) Onder 'wegontwerp' moet worden verstaan: Het vormgeven en het reken- en tekenproces in de verschillende fasen bij het tot stand komen en het in stand houden van een weg (tracé-studie, algemeen plan, definitief plan, besteksvoorbereiding, uitvoering en onderhoud).

Handreiking

2

l juli 1989

SAMENVATTING Probleemstelling/ doel en RWS-beleid Iedere dienst moet goed vaststellen welke (toekomstige) hulpmiddelen nodig zijn in samenhang met mensen/middelen, produkt/prestatie, kosten/baten) bij de taakuitoefening. De notitie is opgesteld om alle diensten die betrokken zijn bij het wegontwerp informatie te verschaffen omtrent huidige programmatuur en apparatuur en toepassingsmogelijkheden. Daarbij wordt ook inzicht gegeven in de lopende ontwikkelingen. Tevens is aangegeven welke de consequenties zijn bij invoering van nieuwe programmatuur en apparatuur. Met als referentie, het RWS-beleid rondom het wegontwerp en de automatisering, kunnen (meerjarenplannen) gemaakt worden. Huidige RWS-beleidskeuzen zijn: gebruik van WEGEN én/of (IG)MOSS, WEGEN-pakket verder ontwikkelen, standaardiseren op gegevensuitwisseling mogelijk maken, UNIX als besturingssysteem op werkstations óók voor het wegontwerp. Dit is in hoofdstuk 1 uiteengezet. Opzet hoofdrapport Met als vertrekpunt het vakgebied zijn in hoofdstuk 2 de programma's WEGEN, MOSS, IGMOSS en de PC-tekenapplicatie WEGCAD aan de orde gesteld. Hierbij is ingegaan op kenmerken, het gebruik, de te gebruiken apparatuur, de opleidingen, de aanschaf en/of gebruikskosten en de invloed op de organisatie. De baten voor de organisatie vormen de afsluiting van hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 laat zien welke computersystemen en programmatuur voor het wegontwerp beschikbaar zijn en welke diensten deze hulpmiddelen gebruiken. In hoofdstuk 4 staan enkele algemene automatiseringsontwikkelingen en gebruikerswensen vermeld. Hoofdstuk 5 gaat in op de ontwikkelingen in AWO/OWO-verband van het WEGEN-pakket en de voorgenomen IGMOSS-ontwikkelingen door het MOSS-consortium. Tot slot is produktmodellering aan de orde gesteld. Het rapport wordt afgesloten met kanttekeningen, conclusies en aanbevelingen. Bijlagen geven detailinformatie. Wegontwerp Een primair kenmerk bij het wegontwerpen is vormgeven, het op inventieve en interaktieve wijze omgaan met vormen om tot een juiste oplossing te komen. Daarna(ast) moet de ontwikkelde vorm worden vastgelegd of doorgerekend voor effectbepaling, besluitvorming en voor de uitvoering. Hierbij is het tekenen van belang voor het weergeven van het ontwerp als tussen- en eindprodukt. Deze kenmerken stellen aparte eisen aan mensen, programmatuur en apparatuur. Functionaliteit Met

name

voor het rekenen en tekenen zijn de pakketten WEGEN,

Handreiking

3

1 iuli 1989

MOSS en IGMOSS in gebruik. WEGEN is zojuist uitgebreid met goede tekenmogelijkneden op de PC (WEGCAD inclusief AutoCAD). Ook is het met deze tekenapplicatie WEGCAD mogelijk om vanuit MOSS situatietekeningen te maken, weliswaar in zeer beperkte vorm. IGMOSS, de interactief grafische versie van MOSS op een werkstation, heeft extra faciliteiten t.o.v. MOSS, zoals interactief-grafisch model wijzigen op het scherm en betere tekenmogelijkneden. De drie pakketten hebben hun specifieke kenmerken, maar ook duidelijke overeenkomsten. Ze hebben sterke en zwakke punten, maar voor wat betreft functionaliteit ontlopen ze elkaar niét veel. Zowel MOSS, IGMOSS als WEGEN is geschikt om voor alle vormen van wegontwerp te gebruiken. WEGEN bestaat uit een verzameling programmamodulen. MOSS en IGMOSS zijn een totaalsysteem. Naast een beschrijving van het werken met de pakketten, zijn ze in schema onderling vergelijkbaar gemaakt. Een combinatie van het gebruik van WEGEN én MOSS of IGMOSS binnen één dienst is in principe mogelijk, maar kost meer en vergt meer inspanningen dan het beheersen één pakket. Schat de waarde van een in gebruik zijnd pakket goed in, vóór er naar een ander pakket overgestapt wordt. Een uitwisseling tussen WEGEN en MOSS is met hét pakket WEGMOS zeker gesteld. Belangrijk in het waarde-oordeel is de leertijd, gebruikersdrempel, gebruikersvriendelijkheid, aanschafkosten, opleidingstijd en -kosten. Tevens is van belang via welke apparatuur de pakketten te gebruiken zijn. Kosten Aanschafkosten van configuraties variëren vanaf circa f 35.000 voor een PC-WEGENconfiguratie tot f 150.000 voor één IGMOSSSUN-configuratie. Inwerktijd voor programmatuur en apparatuur varieert resp. van circa 1 maand tot ruim een half jaar. Opleidingskosten variëren van circa f 2.000 tot f 10.000 per persoon. De investeringen (aanschaf, onderhoud, opleidingen, inwerktijd) voor IGMOSS op een werkstation liggen circa een factor vijf hoger dan bij WEGEN met WEGCAD op een PC. Invloeden op de organisatie bij invoering van nieuwe hulpmiddelen zijn o.m. veranderende werkwijzes, om- en bijscholing voor personeel van diverse niveau's, nieuwe werkplekken en toenemende beheersactiviteiten. Baten De baten zijn moeilijk kwantificeerbaar en zullen voor iedere dienst verschillend zijn. Dit is o.m. afhankelijk van huidige werkwijze, de grootte en complexiteit van projecten. Met IGMOSS is voordeel te halen in doorlooptijd van het ontwerp als gevolg van de interactiviteit en de tekenmogelijkheden. Dit tijdsvoordeel wordt deels gebruikt voor het berekenen van meer alternatieven (kwalitatief voordeel). Gemiddeld lijkt 25% tijdswinst haalbaar t.o.v. het rekenen en tekenen met MOSS op het mainframe (Ervaring directie Utrecht en Limburg ca. 20%, directie Zuid Holland ca. 35%). Experimentele ervaring met WEGEN en WEGCAD wijst in de richting

Handreiking

4

1 juli 1989

van meer dan 50% versnelling van tekeningproduktie t.o.v. traditionele methoden met beperkte tekenfaciliteiten binnen WEGEN en MOSS en handmatig tekenen. De kwaliteit van de eindprodukten (tekeningen) blijft daarbij constant en hoog. Nevenvoordelen van de grafische mogelijkheden, bij zowel IGMOSS als WEGEN met WEGCAD, zijn vergroting van de werkmotivatie en de prikkel tot innoverende gebruikstoepassingen. Decentraal computergebruik Er is in z'n algemeenheid een duidelijke verschuiving waarneembaar van centraal mainframe-gebruik (Sperry U1100) naar decentrale werkstations en PC-gebruik op de werkplek. Dit geldt ook bij het wegontwerp. WEGEN is grotendeels ook op de PC beschikbaar, inclusief de tekenapplicatie WEGCAD. De beschikbaarheid van WEGEN op werkstations is een optie voor de korte termijn (circa 1 jaar). Naast MOSS op de Mainframe is IGMOSS op een mini en op werkstations beschikbaar. Het gevolg van decentralisatie is een verschuiving van activiteiten naar decentrale werkstations en PC's, meer interactief grafisch werken, complete standaard tekenpakketten (zoals AutoCAD), de opkomst van netwerken en standaardisatie. Deze ontwikkelingen vinden de komende jaren ook bij het wegontwerp plaats, waarbij gebruikersvriendelijkheid hoog genoteerd staat. Ook wordt duidelijk rekening gehouden met uitbesteding van wegontwerpaktiviteiten. T.g.v. meer decentraal gebruik nemen de beheeractiviteiten (ook buiten de AIV's) toe. Het gebruik door RWS en provinciale diensten De meeste regionale directies en specialistische diensten gebruiken WEGEN op de mainframe en/of op de PC, evenals een paar provinciale diensten. MOSS op de mainframe wordt in meer of mindere mate door negen RD's en door dir. Bruggen gebruikt. Drie RWS-diensten en de provinciale diensten gebruiken MOSS niet. De directies Zuid-Holland, Utrecht, Limburg, Noord-Holland en Bruggen/WO hebben IGMOSS op Mini(Z-H) of werkstations operationeel of zijn met invoering bezig. De overige directies hebben de overschakeling van WEGEN of MOSS naar IGMOSS in overweging, of zijn het niet van plan. Ontwikkelingen De ontwikkeling van WEGEN richt zich enerzijds op gebruikersvriendelijke tekenfaciliteiten op de PC en later ook op het werkstation (project PCCAD). Anderzijds wordt gericht op interactief grafisch vormgevend ontwerpen (1 fase) en op een nieuwe datastructuur Xoor het vasthouden van functies en relaties in het wegmodel (2 fase). Dit zijn ontbrekende schakels bij computergesteund wegontwerp. Het project IGSVORMGEVER richt zich op de oplossing/realisatie van de ontbrekende schakels. Het MOSS-consortium van IGMOSS ontwikkelt de interaktieve grafische- en tekenmogelijkneden verder, op basis van de huidige datastuktuur. Tevens wordt er gewerkt aan een koppeling tussen

Handreiking

,

5

1 iuli 1989

(IG)MOSS en AutoCAD voor de uitbreiding van de tekenmogelijkneden. MOSS op de mainframe wordt niet verder ontwikkeld. De projectgroep produktmodellering richt zich op standaardisatie van gegevensuitwisseling van het basiswegmodel (ISO/STEP, internationale standaard). Kanttekeningen Tot slot is een aantal algemene kanttekeningen geplaatst t.a.v. behoeften, functionaliteit, invoering, personeel en opleiding, kosten, baten, communicatie en gegevensuitwisseling en uitbesteding. Hierdoor wordt een goede gegevensuitwisseling mogelijk met andere dan bij RWS ingebruikzijnde programma-pakketten (ingenieurs bureau's). Conclusies en aanbevelingen In de conclusies zijn de te nemen stappen verwoord om tot goede keuzes te komen. Ook is aangegeven welke consequenties daaraan verbonden zijn en welke voorwaarden gelden. - Als bij een dienst de grootste behoefte ligt bij tekenapplicaties, dan is het te overwegen om vanuit de WEGEN-situatie op de WEGCAD-applicatie te richten (PC-toepassing). Vanuit de MOSS-situatie kan men zich het beste richten op een nog door het MOSS-consortium te bouwen tekenapplicatie (MOSS naar AutoCAD) of op IGMOSS. - De combinatie WEGEN met WEGCAD (incl. AutoCAD) en IGMOSS zijn geen volledig gelijkwaardige alternatieven. Met beide oplossingen apart kunnen alle noodzakelijke ontwerp- en hoeveelhedenberekeningen en het tekenwerk geautomatiseerd worden uitgevoerd. De tekenfaciliteiten van WEGEN met WEGCAD (incl. AutoCAD) bieden beduidend meer mogelijkheden om complete afgewerkte tekeningen te maken. - De kosten, bij aanschaf, onderhoud en opleidingen, evenals de inwerktijd van IGMOSS op een werkstation liggen circa een factor vijf hoger dan die bij WEGEN met WEGCAD (incl. AutoCAD) op een PC. Advies Naast deze handreiking blijft het noodzakelijk om gerichte aanvullende adviezen te krijgen van o.a de dienst Informatieverwerking, Bruggen/WO, BSW/AW, dir. Utrecht en dir. Zuid-Holland voor het opstellen en realiseren van plannen.

Handreiking

6

1 juli 1989

1. INLEIDING l.l Probleemstelling Elke dienst moet plannen maken om zijn taken in een goed lopende prganisatie uit te kunnen voeren met de beschikbare mensen, de benodigde en geschikte hulpmiddelen en de daarbij vereiste financiën. Kortom er moet evenwicht zijn tussen produkt/prestatie en kosten/baten. Om dit op verantwoorde wijze voor het wegontwerp te kunnen doen moet een dienst voldoende inzicht hebben in de: . omvang van het werk/taak, . doorlooptijd van het werk, . kwaliteit/kwantiteit van het personeel, . de beschikbare hulpmiddelen (programmatuur, apparatuur, mogelijkheden en beperkingen), . lopende ontwikkelingen, . behoefte aan invoering van nieuwe hulpmiddelen, . beschikbaar gestelde financiën, . invloed van de veranderingen op de organisatie, . noodzakelijke opleidingen. Nieuwe automatiseringsgereedschappen worden momenteel ingevoerd, of er worden plannen voor gemaakt. Over het waarom en de gevolgen van invoering, blijkt bij de meeste RWS- en Provinciale diensten niet voldoende inzicht te bestaan. Toch moet elke dienst weten welke middelen (mensen, gereedschappen, financiën) aangewend moeten worden om binnen de gestelde tijd het (wegontwerp)produkt te realiseren tegen verantwoorde kosten. Binnen RWS zijn drie situaties te beschouwen waar keuzes gemaakt gaan worden voor eventuele veranderingen. Deze zijn: 1.: van WEGEN-gebruik naar WEGEN en WEGCAD 2^ van WEGEN-gebruik naar IGMOSS-gebruik 3. van MOSS-gebruik naar IGMOSS-gebruik 1.2 Doel Deze notitie heeft een drieledig doel: 1. Het geven van informatie over de huidige apparatuur en programmatuur rond het wegontwerp. 2. Het bieden van inzicht in de lopende en voorziene ontwikkelingen voor de komende drie jaar op basis van het RWS-beleid. 3. Duidelijkheid geven over de huidige toepassingsmogelijkheden, de consequenties van nieuwe keuzes en de aandachtspunten bij invoering, zoals nut, financiën, tijdsduur van invoering, opleidingen, werkwijzen en functieveranderingen.

Handre ikj.no

7

1 i u l i 1989

***************************************************************

Deze notitie is geen recept, maar een handreiking bij het opstellen van apparatuur- en programmatuurplannen voor een organisatie (-onderdeel). Elke dienst zal zelf keuzes moeten maken binnen het overkoepelend (RWS-)beleid, waarbij aanvullende gerichte advisering nodig blijft. ***************************************************************

1.3 Doelgroep 1. Directieteam-niveau, om beleidskeuzes te kunnen maken, (informatie op hoofdlijnen). 2. Afdelings- en onderafdelingshoofden in relatie tot het wegontwerp c.q. automatisering, om beleidskeuzes te kunnen voorbereiden, uit te werken en te onderbouwen. 1.4 RWS-beleid In het afgelopen jaar (1988/1989) heeft de RWS m.b.t. het wegontwerp onder meer voor de volgende beleidslijnen gekozen: -

Voor minimaal drie jaar is besloten, om met WEGEN én MOSS te blijven werken. Dé diensten blijven zelf verantwoordelijk voor de keuze uit deze pakketten. Andere wegontwerp-programmatuur is vooralsnog niet aan de orde. - Er is gekozen om WEGEN verder te ontwikkelen. Primair tekenfaciliteiten realiseren binnen project PC-CAD. Daarnaast wordt binnen het project IGS-VORMGEVER gewerkt aan interactief grafisch vormgeven, een nieuwe gegevensstructuur gericht op PC- en werkstation-gebruik. Dé algemene RWS-beleidskeuze tot invoering van het besturingssysteem UNIX op werkstations geldt ook voor het wegontwerp. - Bij uitbesteding van wegontwerpactiviteiten zal niet het ge- bruik van een bepaald programma-pakket worden voorgeschreven, maar zullen eisen worden gesteld aan de gegevensstructuur en de mogelijkheid tot gegevensuitwisseling. (Resultaten van de projecten "Computergebruik bij uitbesteding" UITBECOM medio'89 en "produktmodellering" eind '89.).

Handreiking

8

l iuli 1989

2. WAT BETEKENT WERKEN MET DE HUIDIGE FACILITEITEN 2.1 Algemeen Als men geautomatiseerde hulpmiddelen (programmatuur en apparatuur) met de bijbehorende faciliteiten gaat gebruiken - (computergesteund ontwerpen) -, is het logisch zich af te vragen waarom deze hulpmiddelen te hantereren bij het wegontwerp en wat er mee bereikt kan worden. Op welke momenten in het ontwerpproces zijn juist die hulpmiddelen te gebruiken? Daarbij kan de vraag gesteld worden wie en in welke mate ermee moeten omgaan. De slotvraag is dan wat er dan allemaal geregeld moet zijn om het te realiseren. Dit hoofdstuk geeft handreikingen voor het beantwoorden van de bovenvermelde vragen. Iedere dienst zelf antwoorden moeten vinden voor de eigen specifieke situatie. In z'n algemeenheid geldt dat iemand met feeling en motivatie voor de automatisering en met wegontwerpkennis, een goed programma-gebruiker is of kan worden. Het opleidingsniveau speelt dan niet zo'n grote rol meer. Wel dienen deze kennis en vaardigheden in de functiebeschrijvingen, -eisen en functiewaarderingen tot uitdrukking te komen. Bij projectgroepsamenstellingen moet hier aandacht aan worden gegeven. 2.2 Wegontwerp Wat wegontwerpen is en hoe je dat doet of zou moeten/willen doen mag als redelijk bekend verondersteld worden. Dit is in diverse stukken beschreven [1][2][3]. Toch een paar kenmerken van het wegontwerp : Wegontwerpen is primair vormgeven. Dit betekent o.m. op een interactieve wijze 'spelen' met vormen op een iteratieve wijze (vormgeven, effect bepalen, waarderen, beslissen etc.) om tot een goede oplossing te komen. Daarnaast moet het ontwerp worden doorgerekend (vastleggen), zodat gedetailleerde effecten als o.a. ruimtegebruik en grondverzet kunnen worden bepaald. Op basis hiervan kan verder beslist en uitgevoerd worden. Tevens moeten diverse gegevens en relaties daartussen, vastgelegd worden. Deze gegevens moeten overdraagbaar zijn naar vervolg- of parallele processen. Het model wordt vastgelegd. De tekening is de visualisatie van het ontwerp. Het laat zien wat en hoe het gemaakt moet worden. In dit kenmerkende proces kunnen de automatiseringshulpmiddelen bijdragen tot een kwaliteitsverbetering en versnelling van ontwerp-activiteiten, informatievoorziening en effectbepaling. Dit alles draagt daarmee bij aan een beter eindprodukt. Hierin hebben deze kenmerken, activiteiten hun eigen karakter. Dit stelt aparte eisen aan mensen, programmatuur en apparatuur.

Handreiking

9

l j u l i 1989

Modelvorming

n^

^Ti horizontul

verticaal

dwarsprofiel

L_ DIGITAAL terrein + weg MOOEL topografie Invoer en uitvoer van gegevens öi| de modelvorming

/ numeriek

uitvoer

\

weggebonden objecten

grafieën

fig 1. Modelvorming In de vQldende paragrafen staat te lezen wat het werken met WEGEN, IGMOSS en AutoCAD in het proces van wegontwerpen betekent. Een antwoord kan gevonden worden op vragen als: -

Kan WEGEN of MOSS mijn ontwerpproblemen aan? Wat bieden MOSS en IGMOSS voor aanvullende mogelijkheden? Wat zijn de voor- en nadelen bij het werken met meer pakketten tegelijk? Wat is de toegevoegde waarde van een 2D-CAD-tekenpakket bij WEGEN, MOSS en IGMOSS ? Wat zijn de gevolgen van het (gaan) werken met deze faciliteiten met oog op de kosten, de organisatie en opleidingen?

WEGEN

(IG)MOSS

rakenen

rekenen (Interactief grafieën wijzigen)

deelprogramma'!

WEGMOS : ultwleeellng

deelpre— gramma'a

Ind.AutoCAO Interactlaf takenen .uitgebreide faciliteiten

fig 2. Huidige f a c i l i t e i t e n

Handreiking

,

10

1 j u l i 1989

2.3 WEGEN 2.3.1. Kenmerken In het schema op de volgende bladzijde staan de meest relevante kenmerken van het WEGEN-pakket. Bijlage 7 geeft een totaal overzicht van kenmerken en waardering van WEGEN, MOSS en IGMOSS voor onderlinge vergelijking. 2.3.2. Het gebruik Het WEGEN-pakket is simpel. Het is stap voor stap te leren. Na 2 a 3 dagen heeft de gemiddelde gebruiker de basis te pakken. In 2 a 3 weken is een groot deel van WEGEN incl. DWAPRO, met wat begeleiding van collega's te leren (dit zijn ervaringen met nieuwe mensen en praktikanten). De inwerktijd moet vrijgemaakt worden, het liefst binnen de projecten. Alternatieven voor alignementen zijn snel door te rekenen. Hoe vaardig men met vervolgprogramma's omgaat, hangt af van de gebruiksfrequentie en het niveau. Het WEGEN-pakket is een verzameling 'losse' programma's. De datastructuur geldt in de meeste gevallen per programma en is voor de gebruiker niet eenduidig (eigen programmabestanden). Het resultaat van het ene programma vormt veelal met wat aanpassingen de invoer voor het volgende programma. Het samenvoegen en aansluiten van modellen kost relatief veel moeite. Ook het manipuleren met verkantingsovergangen, wentelassen in combinatie met in-en uitvoegstroken, gaat moeizaam. De gebruiksdrempel is laag en de doordringingsgraad in de organisatie is hoog. Na een periode van niet 'met-WEGENwerken', is de draad snel weer opgepakt. De toepassing van het WEGEN-pakket heeft geen relatie met de omvang of complexiteit van het ontwerpwerk. Irr de fase 'Algemeen Plan' (haalbaarheid en hoofdvorm bepalen van diverse varianten) is het WEGEN-pakket goed te gebruiken. Het terreinmodel is alleen in de vorm van maaiveldprofielen loodrecht op de horizontale as te gebruiken. De Meetkundige Dienst of de gebruiker zelf kan een terreinmodel dat in strings is gemeten (MOSS-model) vrij eenvoudig omzetten naar een terreinmodel in de vorm van maaiveldprofielen t.b.v. verdere verwerking met het WEGEN-pakket. Bij de introductie van WEGMOS (uitwisseling ontwerpgegevens tussen WEGEN en MOSS) is hiervoor een procedure uitgereikt. Bij een nadere uitwerking en vastlegging in de fase 'Definitief Plan' kan het wegmodel goed met WEGEN opgezet (HORAL, VERAL, DWAPRO) en met PERSPEC worden beoordeeld. Verdere uitwerking van het vastgelegde model (modelmanipulatie) gaat moeizamer. Het tekenen van de resultaten m.b.v. het mainframe (voor nadere toelichting op computersystemen, zie Hoofdstuk 4) is nogal arbeidsintensief en de presentatie is beperkt tot Tektronix beeldscherm en plotter. Samengestelde tekeningen maken is nauwelijks rendabel. Het tekenen van resultaten op de PC kan inmiddels ook m.b.v.

Handreiking

_JJ

1 juli 1989

een testversie van de tekenapplicatie WEGCAD (zie par. 2.6). Zie schema 1 voor de meest belangrijke kenmerken. KENMERKEN SXSSSS383

1

Beschikbaarheid Mainframe Mini Werkstation

2 3

Programma-opbouw Programma-structuur

4

Leerproces

5

Investering in opleidingen K leertijd Conversatietaai Terreinmodel

6 7

WEGEN+UEGCAD ja nee, komt ja losse modules voor gebruiker niet éénduidig snel, deel voor deel < 1 maand Nederlands as-afhankelijk maaiveldprof.

8 9 10

Vormgevende mogelijkheden Reken mogelijkheden Tekenipogeli Jkheden Mainframe Mini Werkstation

nee ja

11

Interactief grafisch model verwerking Interactief grafische bewerken tekenen Effekten van wijzigingen in horizontale of verticale as

nee

12 13

14 15 16

17

ia, moeizaam komt ja

nee ja Totaal model wijzigt mee

Funktie-kenmerken aan modelnee gegevens Modelberekeningen per wegas Specifieke toepassingen : Perspectief , zeer uitgebreid zicntbereken1ngen+tekenen Gel uidDerekeningenftekenen jaa Reconstructie modules ja Hoogtelijnen nee (alleen veryarding) Oppervlafcteberekeningen.. Moaelsmjding en doorsnijding nee Grondverzetberekeningen ja Waterbezwaar ja Bouwen van macro's / objekten ja,tbv Perspec 1a,mbv, Autocad tbv tekenwerk

18

Projekthuishouding, inspanning

beperkt

19

Aanschafkosten WEGEN

20

Aanschafkosten AutoCAD Rekenkosten Mainframe

niets tot gering (provincies, huur tbv ca. f. 10.000,wel voor provincie RWS, geen na priy. DIV nog onbekend

21

Kosten één werkconfiguratie incl. printer/plotter programmatuur (globaal) Werkplek (totaal) Programmatuur

cl: ï:»;:

schema 1. Kenmerken WEGEN en WEGCAD

Handreiking

12

1 -juli 1989

2.3.3 De apparatuur Sinds 1964 tot heden wordt het WEGEN-pakket het meest frequent gebruikt op de mainframe. Hierop zijn alle programma's beschikbaar. Via terminalaansluitingen is de toegang goed. Het gebruik van het WEGEN-pakket op de PC maakt de toepassing in de organisatie zeer flexibel (moederorganisatie-dienstkring-op uitvoeringslocatie). In 1989 komt vrijwel het gehele WEGEN-pakket (zie bijlage 3) op de PC beschikbaar (in juli uitbreiding van 13 naar 16 programma's). Tevens komt WEGCAD vanaf september a.s. algemeen beschikbaar op de PC (minimaal AT Compact 2 vereist). De PC's zullen hierdoor verder tot de werkplek doordringen. Zowel de PC als het mainframe zijn voor de meeste gebruikers bekende systemen. Het WEGEN-pakket is ook op de mini beschikbaar (16 programma's, zie bijlage 3 ) .

plotter

CONTROLLER

MODEM

LH

UTS 2000 UTS 20W

Drlnter

fig 3. Werkplekconfiguratie aan mainframe 2 J2 ..4 Opleidingen Voor het aanleren van het WEGEN-pakket bestaat een uitgebreid voorlichtingspakket, dat in de loop de jaren door VODOWE (Voorlichting en Documentatie Wegontwerpprogrammatuur) is ontwikkeld. Vanuit VODOWE of op verzoek van de diensten wordt centraal en soms bij de diensten, voorlichting gezorgd. (Voor nadere details, zie bijlage 5 ) . 2.3.5 Kosten De gebruikskosten van WEGEN op het mainframe worden aan de RWS momenteel nog niet doorberekend en zijn dus begrotingstechnisch niet merkbaar. Met de provincies worden de gebruikskosten van het mainframe verrekend. T.b.v. het gebruik van WEGEN op de PC bestaat een pakket-contract voor provinciale diensten. Na privatisering van de DIV zullen de gebruikskosten voor de RWS-diensten wél merkbaar worden. Onderhandelingen hierover tussen RWS en DIV zijn nog gaande in het kader van het zgn.

Handreiking

12

Wederzijds Verplichtingen-Contract. Bij dit continuïteit van de dienstverlening voorop.

. alles

1 iuli 1989 staat

de

De opleidingskosten bestaan momenteel grotendeels uit opleidings- /voorlichtingsuren van de deelnemers. De kosten van de zelfverzorgde cursussen worden door VODOWE niet in rekening gebracht. Na de privatisering DIV kan ook hierin verandering komen. De toekomstige kosten van de DIV-inzet daarbij zal op nog nader te bepalen wijze verrekend worden, (zie ook bijlage 5). De configuratiekosten bestaan uit aanschaf-, afschrijvings-, en exploitatiekosten van PC's, mini's en randapparatuur. Voor details zie bijlage 6. 2.3.6 Organisatie Het reeds lang ingevoerd en operationeel WEGEN-pakket grijpt organisatorisch niet zo diep in. Het relatief eenvoudige pakket is ook vrij eenvoudig in gebruik. Met als aandachtspunten voor de organisatie: - werkwijze waarin automatisering geïntegreerd is; - bestandshuishouding projecten; - bestandsbeheer; - up to date houden gebruikersdocumentatie; - probleemopvang, -oplossing of -melding; - ondersteuning; intern gebruikersoverleg, ervaringsuitwisseling; - koppeling van de PC en het mainframe (Sperry U1100). Waar tijdens de looptijd van een wegontwerpproject meer organisatieonderdelen (afdelingen, dienstkringen) gelijktijdig of achtereenvolgens aan het project zullen werken, is het van belaïig dat alle betrokkenen over dezelfde basiskennis, documentatie, afspraken ed. beschikken. Uitwisseling en overdracht van gegevens en resultaten blijkt in een aantal gevallen nog steeds moeizaam te verlopen. De grootste groep gebruikers bevinden zich op het MBO-niveau. Ook personen op HBO-niveau vormen een redelijke grote gebruikersgroep, m.n. voor de meer bijzondere problemen. De gebruikers met LBO-niveau vormen de kleinste groep. 2.4 MOSS: en IGMOSS. 2.4.1 Kenmerken Bij de RWS zijn momenteel twee versies van het MOSS-pakket operationeel, de zgn. 'Batch-versie'(=berekening op de achtergrond) en de 'IG-versie' (=directe interactief grafische verwerking achter een grafisch beeldscherm). De MOSS batch-versie (MOSS 5.4 / 6.3) draait op de centrale UllOO-computer (mainframe) en de IGMOSS-versie (MOSS 7.1 = de interactief grafische versie) ; draait op de VAX-minicomputer en op zelfstandige onder

Handreiking

14

1 juli 1989

UNIX werkende werkstations. Op dit moment is binnen RWS voor SUN-werkstations gekozen. Dit heeft te maken met het standaard UNIX-besturingssysteem, met de keuze van het tussen het MOSS-consortium voor een merkwerkstation en met de aanschafprijs van het werkstation. In het schema op de volgende bladzijde zijn de kenmerken van MOSS en IGMOSS opgenomen. Bijlage 7 geeft een totaal overzicht van kenmerken MOSS en IGMOSS voor onderlinge vergelijking.

van

WEGEN,

2.4.2 Gebruik Een drietal diensten gebruikt MOSS al vanaf de tachtiger jaren op de U1100 naast het WEGEN-pakket. Bij deze diensten is een zekere MOSS-cultuur aanwezig, bij andere diensten moet dit nog groeien. Van de diensten met een typische MOSS-cultuur werkt de directie Zuid-Holland al intensief met IGMOSS, de directies Utrecht en Limburg hebben het IGMOSS-gebruik in gang gezet (zie ook par. 4.4). De faciliteiten binnen het MOSS-pakket zijn voor een groot deel gelijkwaardig aan die van het WEGEN-pakket. Het manipuleren met verkantingsovergangen, wentelassen in combinatie met in- en uitvoegstroken, gaat evenals bij WEGEN moeizaam. Het grote voordeel van MOSS is het gebruik kunnen maken van terreinmodellen die as-onafhankelijk zijn (breuklijnen en andere kenmerkende lijnen in het terrein). De confrontatie tussen ontwerpmodel en terreinmodel is in MOSS een veel gebruikte faciliteit. De tekenfaciliteiten zijn met name in de interaktieve versie (IGMOSS) sterk verbeterd. Het met MOSS omgaan wordt door diverse gebruikers verschillend ervaren. De ene gebruiker vindt het werken met MOSS prettig, de andere moeizaam. Het veelvuldig wijzigen van het model in de ontwerpfase 'Algemeen Plan', wordt door sommigen als lastig ervaren. Het manipuleren met modellen daarentegen gaat goed. Voor het nadere uitwerken en detailleren in de fase Definitief Plan leent (IG)MOSS zich goed. De hoeveelhedenbepaling met de 'MOSS-prisma'-methode is nog niet betrouwbaar. De betrouwbaar gebleken 'MD-prisma'-methode op de U1100 wordt voor hoeveelhedenbepaling gebruikt. Er wordt aan gewerkt om ook het gebruik van de MD-methode met IGMOSS mogelijk te maken. De onderdelen, INTERFACE (bepalen van de snijlijnen van twee modellen), SECTION (bepalen van profielen) en DRAW (tekenen) worden veel toegepast.

Handreik|na

15 KENMERKEN I153KSS8

1

Beschikbaarheid Mainframe Mi nj Werkstation

1 Juli 1989

MOSS (+WEGCAD) nee nee nee geïntegreerd éénduidig

IGMOSS (+WEGCAD) nee ja

nee geïntegreerd éénduidig

2 3

Programma-opbouw Programma-structuur

4

Leerproces

kost tijd totaalsysteem

kost tijd totaalsysteem

5

Investering in opleidingen leertijd Conversatietaai Terreinmodel

OKÉaWmnd

ül!!ËNd5n6bmnd

Engels as:pnafhankelljk, strings

Engels asipnafhankelijk, strings

Vormgevende mogeli j'kheden Reken mogelijkheden Tekenmogelijkheden Mainframe Min.' Werkstation

nee ja

nee ja

6 7 8 9 10

n.v.t.

n.v.t. Gêpêrfct WEGCAD

beperkt WEGCAD

Interactief grafisch model verwerking Interactief grafische bewerken tekenen Effekten van wijzigingen in horizontale of verticale as

nee

ja

nee

ja

Totaal model aanpassen , opnieuw relaties leggen en herberekenen

Totaal model aanpassen , opnieuw relaties leggen en herbereKinen

nee

nee

meerdere assen

meerdere assen

18

Projekthuishouding, inspanning

19

Aanschafkosten WEGEN

beperkt nee nee. moeizaam mogelijk ja ja ioed, met RWSPrisma-methode nee ja.tbv tekenwerk, ... redelijk bouwea ..- . macro-bibl 10-. tneek aanwezig vergt veel organisatie en afspraken niets

beperkt nee nee moeizaam mogelijk

17

Funktie-kenmerken aan model gegevens Modelberekeningen Specifieke toepassingen : ierspectief • .. t. 2ïcfitberekeningen+tekenen GeluiabereReningenftekenen Reconstructie modules Hoogte lijnen QpRervlakSfberekeningen.... Moaelsnijding en doorsnijding Grondverzetberekeningen Uaterbezwaar Bouwen van macro's / objekten

20

Aanschafkosten AutoCAD Rekenkosten Mainframe

11 12 13

H 15 16

21

geen . ... Roger dan btj Wegen .yoor Prov.diensten Na priy.DIV nog onbekend

Kosten één werkconfiguratie incl. printer/plotter programmatuur (globaal) (zie bijlage 6) Werkplek (totaal) Programmatuur

ja

ja goed, met RWSPrisma-methode nee ja.tbv tekenwe k t , • •.. redelijk bouwen, ., , . macrp-biblio: tneek aanwezig vergt veel organisatie en afspraken hoog. elk.werkstation eigen licentie n.v.t.

cIJ:1»: .

(nieuwe.11 cent 1 es worden in toekomst faktor 2 duurder)

Schema 2. Kenmerken MOSS en IGMOSS

Handreiking

16

l -juli 1989

MOSS kan net als WEGEN voor allerlei soorten projecten gebruikt worden. Vooral bij het vormgeven van bijv. gelijkvloerse aansluitingen (véél as-onafhankelijke lijnen) biedt MOSS goede ontwerpmogelij kneden. Om tekeningen volledig te kunnen aankleden, moet de gebruiker met "macro's" werken. Dit zijn voorgedefinieerde tekensymbolen en lijnsignaturen. Via de gebruikersgroep MOSS worden de ervaringen en gemaakte macro's van m.n. de directie Zuid-Holland, binnen de RWS onderling uitgewisseld. Het zal duidelijk zijn dat het werken met MOSS "anders" is dan het werken met WEGEN en dat het meer inspanning en opleiding kost. De gebruikers moeten goed gemotiveerd zijn (of worden). Dit komt m.n. doordat MOSS een totaal-systeem is, dat een andere werkmethodiek vereist. Je kunt geen horizontaal alignement berekenen voordat je inzicht hebt in de werking van het hele MOSS-systeem. Om goed met MOSS om te kunnen gaan en het gebruik in de vingers te houden, is het nodig MOSS regelmatig te gebruiken. Een behoorlijke gebruikservaring met MOSS heeft men pas na een leertijd van minstens 6 maanden (= goed produktief mee om kunnen gaan, goed in de vingers hebben). Het blijkt dat mensen die langere tijd (maanden) niet met MOSS gewerkt hebben (buitenwerk, werkroulatie) moeite hebben om de draad weer op te pakken. Dit zou pleiten voor een zekere specialisatie bij het toepassen van MOSS van het wegontwerp. Met het gevaar dat het gebruik van het hulpmiddel MOSS een doel op zich wordt. 2.4.3 De apparatuur Het gebruik van MOSS op het mainframe heeft als nadeel dat het batch-georiënteerd is. De gebruiker voert de gegevens voor de berekening in en moet op het resultaat wachten. Hij kan zijn opdrachten niet op interactieve wijze zijn opdrachten laten verwerken. Het tekenen geeft ook vertraging. De responstijd is lang.

SUN 3/60C Sun Loser wrtt«r

TABLET

—^_^^^^^^^^^&_s

fig 4. Een werkstation configuratie

Handreiking

17

1 iuli 1989

Het gebruik van IGMOSS op een werkstation of mini is plezierig door de directe verwerking, een grafische presentatie van de ontwerpresultaten en het direct kunnen bijsturen (voor specificaties van configuraties zie bijlage 6). 2.4.4 Opleidingen De meeste RWS-diensten hebben een 7-daagse basiscursus MOSS-gebruik/batch via VODOWE gekregen. De omschakeling van MOSS(batch) naar IGMOSS-gebruik is een voor de ervaren MOSS-gebruiker door bijscholing gedurende zo'n 5 dagen inclusief een introductie voor het gebruik op een SUN-werkstation redelijk te doen. Het starten met IGMOSS op een werkstation vergt toch 5 a 6 maanden inleertijd. Juist het starten van IGMOSS op een SUNconfiguratie met het UNIX-besturingssysteem blijkt nogal wat problemen op te leveren. Zowel de ontwerper als de organisatie krijgen met twee nieuwe zaken tegelijk te maken. Dit geheel moet nadrukkelijk onder ogen worden gezien omdat: - de mensen moeten worden omgeschoold (WEGEN naar IGMOSS of van MOSS naar IGMOSS) - geruime tijd moet worden gereserveerd voor opleidingen en inwerktijd (zie bijlage 5); de mogelijkheden van interne intensieve ondersteuning hebben grote invloed op de inwerktijd in de projecten het leerelement van opleiden en leren niet vergeten moet worden; een project-huishouding aangeleerd en strikt gehanteerd moet worden; - de continuïteit in het werken met MOSS of IGMOSS gegarandeerd moet worden om de kennis en ervaring vast te houden. In bijlage 4 is een checklist voor zaken opgenomen waaraan gedacht moet worden bij de invoering van nieuwe apparatuur en programmatuur. Bij het opstellen van deze lijst is ook gebruik gemaakt van de evaluatie-resultaten van de invoering van IGMOSS bij de directie Zuid-Holland [7]. 2.4.5 Kosten MOSS-gebruik op de UllOO-computer is t.g.v. benodigde rekencapaciteit en omvang van de bestanden t.o.v. WEGEN vrij duur. Binnen de RWS zijn deze kosten (nog) niet merkbaar op de budgetten. Na privatisering van de DIV zullen de gebruikskosten verrekend worden. Het gebruik op de SUN-werkstations (of VAX-mini) brengt naast de licentiekosten van IGMOSS per werkstation (f. 35.000,-) en de bijscholings/opleidingskosten voor IGMOSS en besturingssysteem UNIX, ook de configuratieaanschaf- (circa f. 140.000,-), de afschrijvingskosten en onderhoudskosten (ca. 12.5% per jaar) met zich mee. Voor een totaal kostenoverzicht van een IGMOSS-systeem zoals

Handreiking

18

werkstation(s), printer, plotter, bekabeling etc. zie bijlage 6.

1 juli 1989 datacommunicatie, netwerk,

2.4.6 Organisatie De invoering van IGMOSS is afhankelijk van de uitgangspositie WEGEN of MOSS, meer of minder ingrijpend voor de mensen en de middelen. Bijzondere aandacht moet de voorbereiding en de uitvoering bij invoering van de totale organisatie hebben. Eén of meer personen moeten hiervoor verantwoordelijk worden gesteld in de organisatie. Wat hier allemaal voor komt kijken staat in bijlage 4. Bij de mensen die met deze nieuwe automatiserings-gereedschappen gaan werken, moet men vooral letten op motivatie, automatiseringsfeeling/ervaring, doorzettingsvermogen, wegontwerpkennis, teamgeest. Ook bij aannemen van nieuw personeel moet hierop worden gelet. Uit de praktijk blijkt dat voor MOSS-gebruik minimaal een werken denkniveau op MBO-niveau vereist is. Het totaal-systeem MOSS en de daarbij behorende opleidingen zijn minimaal op deze doelgroep afgestemd. De te volgen opleiding en scholing moet gepland en financieel gegarandeerd zijn. Minstens twee systeembeheerders, met vooraf omschreven verantwoordelijkheden moeten worden aangesteld en opgeleid worden. Dit zou in samenwerking met de AIV moeten gebeuren. De begeleiding en coaching op de werkplek (gebruikersondersteuning) is hierbij een zeer belangrijke factor. Zoals in paragraaf 2.3.6 is gesteld, wordt ook de formele organisatie beïnvloed door de te volgen werkmethodiek en de organisatie van de automatiseringsinspanningen. De kennis en kunde, benodigd bij het toepassen van MOSS en IGMOSS dient in de functiebeschrijvingen, -eisen en -waarderingen te zijn verwerkt. Het zal voorkomen dat er ontwerpers bij zijn die de noodzakelijke kennis en ontwikkelingen niet kunnen bijbenen. Sociale consequenties moeten tijdig worden onderkend en opgevangen.

Handreiking

19

1 Juli 1989

2.5 WEGEN en IGMOSS in combinatie. De combinatie bij gebruik van de WEGEN en IGMOSS is voor de meeste diensten in principe goed mogelijk, maar vergt wel veel inspanning en extra kosten. Hier staan ook voordelen tegenover. Voor de overdracht van gegevens tussen de twee pakketten is het programma WEGMOS beschikbaar. In de fase Algemeen Plan is WEGEN het best te gebruiken. Hierbij kan men het terreinmodel van MOSS (gemeten in strings) naar dwarsprofielen omvormen en gebruiken. In de fase Definitief Plan kan het wegmodel het beste met WEGEN worden opgezet dan via WEGMOS omzetten en de vervolgberekeningen met MOSS uit te voeren. Zoals de hoeveelheden-berekening (RWS-PRISMA), de modelsnijding (INTERFACE) en het bepalen van profielen (SECTION). Met PERSPEC (met ZICHT) uit WEGEN kan het wegontwerpmodel het best beoordeeld worden. Echter een optimaal gebruik van beide pakketten, inclusief WEGMOS, vereist een goede werkorganisatie van de gebruiker.

2.6 WEGCAD (tekenen). 2.6.1. Algemeen Het PC-programma WEGCAD met een aantal specifieke functies, zorgt voor de omvorming van de WEGEN-resultaten naar AutoCAD (AutoCAD is een wereldwijd algemeen CAD-tekenpakket). Het is voor testproduktie reeds beschikbaar. Voor de toepassing van het algemene tekenpakket AutoCAD is het programma WEGCAD gemaakt om binnen het wegontwerp snel, flexibel en zoveel mogelijk gestandaardiseerd volledige ontwerp-, besteks- en werktekeningen samen te stellen, aan te kleden en te wijzigen. Deze zirjn op elke gewenste schaal te tekenen. Het tekenen gebeurt op basis van de resultaatberekeningen van horizontaal-, en vertikaal alignement (HORAL, VERAL) en de dwarsprofielberekeningen (DWAPRO). Ook is het mogelijk om vanuit MOSS alleen strings via WEGCAD om te vormen en hiermee een situatietekening te maken. Andere mogelijkheden van MOSS en WEGCAD (alignementgegevens, dwarsprofielen, lengteprofielen) zijn er niet. Hiervoor ontwikkelt het MOSS-consortium zelf faciliteiten (zie Hoofdstuk 5.2). 2.6.2.

Gebruik en organisatie

Voor toepassing van WEGCAD binnen de wegontwerpafdelingen van de regionale directies is door de AWO/OWO projectgroep PCCAD een invoeringsplan gemaakt, waarin de consequenties bij invoering staan vermeld. Hierin moet o.a. aandacht besteed worden voor opleiding, werkwijze, werkplek, tekeningenbeheer en gegevensuitwisseling . De werkwijze voor het maken van tekeningen met WEGCAD verschilt van de huidige werkwijze.

Handreiking

1 Juli 1989

20

Bij niet geautomatiseerd tekenen wordt vaak alleen de as vastgelegd en op de tekening het model verder uitgebouwd. WEGCAD vraagt een volledig wegmodel, dat digitaal is vastgelegd. Als het wegmodel via WEGCAD is ingelezen, kan de tekening met behulp van AutoCAD- en WEGCAD-opdrachten verder worden uitgewerkt . Voornamelijk de medewerkers op MBO- en LBO-niveau zullen de gebruikers zijn. Het beeldscherm vervangt voor een groot deel het tekenbord. De uitwisseling van gegevens van de mainframe (Sperry U1100) naar de PC (vice versa), moet nu via het datacommunicatiepakket BFT (Beveiligd File Transport), of binnenkort met versnelde file transport. In de loop van 1990 zal dit via DINFRA gebeuren. Er zal in de projectgroep PCCAD de nodige aandacht besteed worden aan het beschikbaar kunnen krijgen van topografisch kaart materiaal in digitale vorm (MD-bladen) t.b.v. deze tekenapplicatie. 2.6.3. De apparatuur Voor WEGCAD met AutoCAD is voor een redelijke performance een Tulip AT-compact 2 (40 mb) aan te bevelen, voorzien van mathematische coprocessor.

f

\ GRAFISCHE KLEUREN MONITOR * * v

TULIP AT

i

TABLET CE3180

rlrrter plotter

f i g 5. Een PC-configuratie

Handreiking

21

1 juli 1989

Vanuit ergonomisch oogpunt is een stabiel 19" kleurenscherm met hoge resolutie wenselijk, zoals het Westward-scherm met Metheus kaart. Verder zijn nodig een muis, Calcomp-tablet 23180 en een printer. Een A3-plotter valt te overwegen m.n. voor controledoeleinden en vooral als een AO-plotter op afstand staat. Een gedetailleerd overzicht van een werkplekconfiguratie is in bijlage 6 gegeven. 2.6.4 Opleidingen Een plan voor WEGCAD-opleidingen is bij de projectgroep in voorbereiding. Gedacht wordt aan een 4 daagse basiscursus specifiek afgestemd op de wegontwerper. Aan de eerste drie cursussen kunnen ongeveer 1 a 2 mensen per regionale directies deelnemen . Zowel voor opleiding als voor inwerktijd (circa 4 weken) moet binnen de wegontwerpprojecten tijd worden vrijgemaakt. 2.6.5 Kosten De configuratiekosten zoals in paragraaf 2.6.3 vermeld komen op circa f. 25.000,- excl. AO-plotter. Voor AutoCAD moet op circa f. 8.500,- gerekend worden. De basisopleiding, die 4 dagen zal duren, zal gedeeltelijk door RWS via BSW/AW bekostigd worden. Alle in de notitie genoemde prijzen zijn speciale met RWS overeengekomen. Zie voor totale kostenoverzicht bijlage 6. 2.6.6 Gebruikersgroep Voor het centraal inwinnen van wensen, problemen, uitwisseling van ervaringen en het uitbreiden van de bibliotheken is het zinvol een gebruikersgroep op te richten. Hiertoe neemt de projectgroep PCCAD initiatieven. 2.7 De werkplek Het werken met WEGCAD (en AutoCAD) of IGMOSS is voor de gebruiker een intensief gebeuren, zoals dat algemeen geldt voor CADapplicaties. De gebruiker moet tegen zichzelf in bescherming genomen worden, door hem niet meer dan vier a zes uur per dag achter hjet scherm te laten werken (verslaving, bedrijfsblindheid, minder efficiënt gaan werken, bewust koffie-, thee- en lunchpauzes houden). Het op interactief grafische wijze werken met programma's stelt een aantal eisen aan de inrichting van de werkplek. Zo is een rustige werkplek noodzakelijk en daarbij moet rekening gehouden worden met wisselende ploegen. Licht mag in het scherm niet reflecteren en het scherm niet overstralen. Het meubilair moet aan ergonomische eisen voldoen; verstelbare tafels, voldoende aflegruimte en instelbare stoe-

Handreiking

22

1 iuli 1989

len. De bekabeling moet geborgen worden aangelegd (zie ook bijlage 4) . Het tekeningenbeheer krijgt er een dimensie bij, namelijk de digitale weergave op magnetische dragers (floppy disk). De originele schijven en duplicaten moeten in een kluis worden opgeslagen. Het handmatig tekenen verandert in geautomatiseerd tekenen met PC en plotter. De plotter wordt een essentiële schakel in het ontwerpproces. Dit vergt een andere aanpak en beheer. Denk daarbij aan papiersoorten, op rollen, losse vellen, pendiktes, inktkwaliteit, continuiteit tekenen, overplot op bestaande tekening of werken met overlay. Gegevensuitwisseling en centraal beheer van gegevens zal in een lokaal PC-netwerk tot verhoging van efficiëntie leiden. Tevens is apparatuur als een AO-plotter en (laser)printer in een netwerk efficiënter te gebruiken. Er behoeft dan niet aan iedere PC een plotter en een printer te hangen. 2.8 Baten. 2.8.1 Algemeen Als er geïnvesteerd wordt in deze automatiseringshulpmiddelen (o.a. aanschafkosten, invoeringskosten, onderhoudskosten) zal ook inzicht nodig zijn t.a.v. de opbrengsten die daartegenover staan. De baten exact kwantificeren volgens een "meetlat" is een moeilijke en subjectieve zaak. Hierbij speelt het referentiekader een belangrijke rol. De vraag is immers ten opzichte waarvan zijn er baten? De uitgangssituatie is echter voor iedere dienst anders. Hierbij spelen o.m werkwijze, omvang van de projecten, de automatiseringsgraad, kennis/opleidingsniveau, motivatie en slagvaardigheid een rol. Baten zijn te vinden in: a. versnelling van modelvorming en tekeningen produktie, b. kwaliteitsverhoging. Over modelvorming en -wijziging evenals de tekeningenproduktie kan wel een indicatie van versnelling gegeven worden. 2.8.2 Modelvorming MOSS

en

-wijziging

met

IGMOSS t.o.v. WEGEN en

Het vormen van het wegmodel en met name het wijzigen c.q. aanpassen van dit model geeft door de interactief grafische werkwijze met IGMOSS een werkversnelling van 10% a 30% t.o.v. WEGEN en MOSS. Door deze werkversnelling worden eerder alternatieven doorgerekend (kwaliteitsverhoging).

Handreiking

2J

1 iuli 1989

2.8.3 Tekenen met IGMOSS t.o.v. WEGEN en MOSS Zowel binnen WEGEN als MOSS zijn op het mainframe tekenprogramma's, in WEGEN vrij beperkt, in MOSS wat uitgebreider. Het accent van deze programma's ligt vooral op controletekeningen. Het gebruik van IGMOSS vergemakkelijkt en versnelt dus het maken van diverse soorten tekeningen door het interactieve gebruik. De resultaten kunnen direct visueel beoordeeld worden na modelberekeningen. Deze versnelling van het maken van tekeningen ligt tussen de 20% en 40%. IGMOSS is niet als tekenprogramma bedoeld en beschikt dan ook niet over alle tekenfaciliteiten. 2.8.4 Tekenen met WEGCAD t.o.v. WEGEN en MOSS Het tekenen m.b.v. WEGCAD (incl. AutoCAD) is gericht op het maken van een definitieve tekening. Uiteraard kan WEGCAD voor het maken van controletekeningen gebruikt worden. Deze definitieve tekeningen zijn te maken in een binnen Rijkswaterstaat gehanteerde stijl. Omdat de basis voor het tekenen het berekende model is, kunnen snel diverse soorten definitieve tekeningen gemaakt worden. Er wordt b.v. een situatietekening getekend. Hierin staan assen, kanten, verharding, markering bermen, taluds, greppels, etc. Deze kenmerkende gegevens staan in verschillende lagen opgeslagen. Uit deze lagen kunnen vervolgens diverse thematische tekeningen gemaakt worden, zoals kabels en leidingen, bermbeveiliging, verlichting, bewegwijzering, grondwerk, riolering en markering. Deze kunnen in elke gewenste schaal getekend worden. Ook kunnen kaderlijnen, tekeninghoofden inclusief tekst en vrije teksten worden geplaatst, hetgeen de éénduidigheid en snelle verwerking ten goede komt. Hei. maken van een bladindeling voor bijvoorbeeld bij knooppunten, is een eenvoudige zaak. Wijzigingen van buiten of binnen de dienst kunnen snel aangebracht worden. Op deze wijze ontstaan tekeningen met een constante hoge kwaliteit. Het maken van lengte- en dwarsprofieltekeningen uit het ontwerpmodel is snel te doen (een halve dag). Alles wat niet in het wegmodel berekend is, kan men vanuit daarvoor aangemaakte bibliotheken op de tekeningen brengen. Uit de opgedane ervaringen met de testversie van WEGCAD en de hierboven aangegeven mogelijkheden is een versnelling van minimaal 50% mogelijk bij het produceren van diverse soorten tekeningen. !

Handreiking

24

1 juli 1989

2.8.5 Tekenen met WEGCAD t.o.v. tekenen met IGMOSS WEGCAD is specifiek op tekenen gericht (afwerken van eindprodukten). IGMOSS is een rekenpakket met interactief-grafische tekenfaciliteiten. IGMOSS biedt dus niet die specifieke tekenfaciliteiten welke WEGCAD met AutoCAD biedt. Gezien de opgedane ervaringen wordt aangenomen dat met WEGCAD in combinatie met WEGEN een grotere produktie van tekeningen mogelijk is dan met IGMOSS. 2.8.6 Overige baten WEGEN met WEGCAD of IGMOSS Naast de genoemde enigszins te kwantificeren voordelen in snelheid en constante kwaliteit zijn nog diverse positieve effecten te behalen. Deze effecten kunnen bij het werken met IGMOSS of WEGEN met WEGCAD verschillen maar ook als evenwaardig worden ervaren. Effect is op de volgende onderdelen te verwachten: - Versnelling ontwerpcyclus; Sneller inspelen op wijzigingen; - Verbetering overdraagbaarheid tekeningen (floppy); - Toename standaardisatie; - Verlaging rekenkosten t.g.v. decentraal gebruik; Kennisverrijking personeel; Zeer motivatie bevorderend; Prikkeling tot innovatie en zoeken naar nieuwe toepassingen; Besparing op personele kosten; Stimulans voor verdere automatisering. Een vertaalslag van deze voordelen naar kosten is (nog) niet te maken. Bij hantering van een goede "meetmethode" zal bij gebruik van de.ze hulpmiddelen binnen een jaar meer inzicht in de baten/kosten .verkregen worden.

fig 6. Een PC werkplek

Handreiking

2j>

1 juli 1989

3. BESCHIKBARE GEAUTOMATISEERDE FACILITEITEN VOOR HET WEGONTWERP EN HET GEBRUIK DAARVAN. (PER 1 JUNI 1989) 3.1 Algemeen Dit hoofdstuk geeft een overzicht van programmatuur, apparatuur en combinaties daartussen, die voor de wegontwerper beschikbaar zijn. Verder is aangegeven welke uitwisselingen er mogelijk zijn tussen computers en programma's. Tevens is zo goed als mogelijk het huidige gebruik binnen de RWS en de provinciale diensten in beeld gebracht. In bijlage 2 is globaal aangegeven over welke pakketten en computers de diensten (gaan) beschikken. Dit zegt echter nog niets over de doordringingsgraad en de mate van gebruik binnen de organisaties. 3.2 Beschikbare apparatuur en programmatuur De beschikbare programmatuur en apparatuur voor het wegontwerp staat, gerangschikt naar de zwaarte van de computers. besturingssysteem

soort computer

merk Kenmerken capaciaantal plaats teit gebruikers

mainframe

centraal

groot

meer

Sperry/ Unisys/ U1100

EXEC

-WEGEN(*) -MOSS(*) -WEGMOS(*)

mini

(de)centraal

middel groot

meer

VAX

VMS

-WEGEN (**) -IGMOSS(***)

werksta- werktion plek

middel groot

één

SUN

UNIX

-IGMOSS(***) -AutoCAD(***)

PC

kleiner

één

TULIP

MS-DOS

-WEGEN (*/**) -AutoCAD(***) -WEGCAD (*) (testversie)

werkplek

progammatuur

schema 3. Overzicht beschikbare apparatuur en programmatuur per 1 juni 1989. (*) (**) (***)

Voor provinciale diensten zijn of worden gebruiksafspraken gemaakt. Nog beperkt tot 16 modulen (zie bijlage 3 ) . Moet door de diensten aangeschaft worden.

g6

Handreiking

1 iuli 1989

Voor nadere specificaties en toelichting op "Soort computer", "Besturingssysteem" en "Programmatuur" zie bijlage 3. 3.3 Gegevensoverdracht 3.3.1. Tussen de computersystemen. Gevensuitwisseling is mogelijk tussen: datalijn of magneetband (of cassette-tape) datalijn/C-net .mainframe en werkstation: cassette-tape (DTM)(via DIV) datalijn/C-net (BFT=Beveiligd File .mainframe en PC Transport) en binnenkort via Versneld File Transport Ethernet .mini en werkstation Ethernet .mini en PC directe locale lijn (LAN) of via .werkstation en PC mainframe (cassette-tape) direkte locale lijn (LAN met server) .werkstations Ethernet (LAN met server) .PC's .mainframe en mini

De nog in ontwikkeling zijnde netwerksystemen zullen in de nabije toekomst de gegevensuitwisselingen sterk bevorderen. Momenteel zijn voor gegevensuitwisseling veelal ad hoc oplossingen beschikbaar. In de loop van 1989 zal de eerste fase van DINFRA worden opgeleverd. Hiermee is het mogelijk dat via de besturing van het aanwezige netwerk de verschillende computer systemen met elkaar kunnen communiceren.

ëü MODEM

CONTROLLER

UI

UTS 3000 JTS SOU

gHfrter

S=?5?

fig 7. Drie systemen via netwerk gekoppeld.

l«1"ll

CALCDHP C1044

GS

&

^PS& i4* GRAFISCHE KLEUREN MONITOR

<-.

?->

SUN 3/60C Sun L O M T • r r t t r

TULIP AT

|—

ITABLETI ]C231801

Handreiking

27

1 juli 1989

3.3.2. Tussen de programma's. 3.3.2.1. WEGMOS Het onlangs gereedgekomen programma WEGMOS (op het mainframe) maakt het mogelijk ontwerpgegevens uit te wisselen tussen de pakketten WEGEN en MOSS. Hiermee kan de gebruiker de typische RWS-faciliteiten uit het WEGEN-pakket zoals RECON, PERSPEC, ZICHT, GELUID, e.d. via HORAL, VERAL en DWAPRO, en vanuit het programmapakket MOSS (DTM en modelmanipulatie) gebruiken. 3.3.2.2, WEGCAD Als de PC-toepassing WEGCAD in september '89 operationeel is, heeft de WEGEN-gebruiker op de PC een goed hulpmiddel om WEGENinvoergegevens en/of resultaten (wegmodel) naar AutoCAD over te dragen en ze vervolgens uit te tekenen. De tekenresultaten kunnen op floppy worden vastgelegd en zijn daarmee overdraagbaar naar andere PC's van andere afdelingen, diensten en betrokkenen.

3.4 Gebruik binnen RWS en provincies 3.4.1. WEGEN Het WEGEN-pakket wordt door alle regionale directies en specialistische diensten gebruikt. Ook een aantal provinciale diensten maakt gebruik van dit pakket. De mate waarin is verschillend, omdat het onder meer afhankelijk is van het werkpakket, de organisatie en de automatiseringsgraad. Een aantal directies en de provinciale diensten gebruikt uitsluitend het WEGEN-pakket. Het voorziet in hun behoefte. Omschakeling naar (IG)MOSS is niet nodig of vergt zoveel kosten en inspanning, dat het niet loont. 3.4.2. MOSS en IGMOSS De niet interaktieve versie van MOSS op de mainframe (ook wel batch-versie genaamd) wordt alleen in meer of mindere mate door een aantal RWS-directies gebruikt (zie bijlage 2). Met name de directie Zuid-Holland gebruikt de interactief grafische versie (IGMOSS) intensief. Deze directie heeft circa 2 jaar geleden gekozen om van MOSS- en WEGEN- gebruik volledig naar IGMOSS op de mini/VAX over te gaan. Hoofddoel hierbij was de tekeningenproduktie te kunnen opvoeren. Ook verwachtte men op deze manier de hoge werkdruk aan te kunnen t.g.v. een toenemend werkpakket en de opgelegde personeelskrimp.

Handreiking

2_§

1 iuli 1989

De directie Utrecht is eind 1988 begonnen met de overstap van MOSS naar IGMOSS op SUN-werkstations. Opstartproblemen zijn min of meer overwonnen, zodat de operationele inzet nu begint te lopen. De directies Limburg en Noord-Holland hebben in 1988/1989 een aantal SUN-Werkstations en IGMOSS aangeschaft. Geleidelijke invoering is gestart. De directies Noord-Brabant, Gelderland, Friesland, Groningen en Zeeland gebruiken naast WEGEN nu in meer of mindere mate MOSS op de U1100, maar maken plannen om vanaf 1989/ 1990 geleidelijk over te gaan op het gebruik van IGMOSS. De directie Bruggen afd. wegontwerp is na MOSS-gebruik met een geleidelijke invoering van IGMOSS gestart t.b.v. de algemene RWS-wegontwerpassistentie, -ondersteuning en voorlichting rond IGMOSS op SUN-werkstations. Eén werkstation wordt tevens benut t.b.v. de lopende en nog te starten ontwikkelingen (zie ook hoofdstuk 5 ) . Bouwspeurwerk/AW benut eveneens één werkstation met IGMOSS voor lopende en komende ontwikkelingen van WEGEN, IGMOSS en koppelingen met AutoCAD. Deze ontwikkelingen gebeuren in samenwerking met DIV en Bruggen/WO. De Meetkundige Dienst zal als leverancier van de terreinmodellen (DTM) in 1989 ook met IGMOSS gaan werken. 3.4.3. AutoCAD. Bij directie Bruggen/WO is AutoCAD ruim 2 jaar in gebruik voor de verkenning van de toepasbaarheid bij het wegontwerp applicatie-ontwikkeling en experimentele toepassing van ontwikkelde applicaties, (o.a.voor bermbeveiligingsprojecten, tekenen MOSSmoüel met een tijdelijk beschikbaar gekregen MOSS-AutoCAD applicatie, AVOC-manoeuvre's, schematische tekeningen en recente WEGCAD-beproeving). Tijdens AW0/0W0 informatie-rondes in de verschillende regio's eind 1988 en op de INFOMARKT '88, zijn de toepassingen voor AutoCAD gedemonstreerd (o.a. bermbeveiliging). Mede naar aanleiding daarvan hebben verschillende diensten reeds AutoCAD aangeschaft of besteld (zie schema bijlage 2 ) .

Handreiking

29

1 iuli 1989

4. Algemene ontwikkelingen, wensen en RWS-beleid. 4.1 Algemeen Dit hoofstuk geeft in vogelvlucht aan welke tendenzen en ontwikkelingen zich in de automatiseringswereld voor het wegontwerp aftekenen. Daarnaast is vermeld wat de RWS heeft aangegeven aan behoeften, wensen en ideeën met betrekking tot de ontwikkeling van geautomatiseerde hulpmiddelen. Dit alles om de reeds opgestarte en toekomstige AWO-ontwikkelingen in een goed kader te plaatsen (zie ook par. 1.4. RWS-beleid). 4.2 Algemene automatiserings-ontwikkelingen Met betrekking tot de automatisering van het wegontwerp tekenen zich de volgende ontwikkelingen af: - de komst van zeer krachtige en betaalbare decentrale apparatuur (werkstations) met een standaard besturingssysteem (UNIX); - op werkstations draaien programma-pakketten die tot voor kort alleen op mainframes verwerkt konden worden; - het gebruik van toepassingsprogrammatuur sluit meer aan op de werkwijze van de gebruiker (interactief grafische verwerking) ; - verschuiving van centrale computer (mainframe) naar werkstations op de werkplek; - beschikbaar komen van complete en betaalbare tekenpakketten voor PC's en werkstations; - realisatie van lokale en interlokale netwerken waarin de plaatselijke apparatuur opgenomen wordt en waarmee zeer snelle gegevensuitwisseling mogelijk is. 4.3 RWS-ervaringen, wensen en ideeën Bij de inventarisatie van behoeften naar nieuwe of aangepaste geautomatiseerde hulpmiddelen voor het wegontwerp gaf een aantal RWS-diensten medio 1988 o.a. deze reacties: - waak voor te snelle vernieuwingen; - zorg voor een goede motivatie en kennisoverdracht bij de gebruikers (invoeringsplan waarin o.a. bijscholings- en opleidingsmogelijkneden); - zorg voor de uitwisselbaarheid en standaardisatie van gegevens, zowel in het ontwerpproces als naar andere systemen. Dit is ook van belang voor de uitbesteding; - de bediening van de systemen (apparatuur en programmatuur) moet gebruikersvriendelijk zijn. Hieronder valt ook de eenvoud en de eenduidigheid van het gebruik; - het interactief grafisch verwerken is een must. Direct op het grafisch scherm zien wat je doet en daarop direct kunnen reageren? - het tekenen van de ontwerpresultaten en het kunnen afwerken tot complete werk- of bestekstekeningen inclusief de ondergrond;

Handreiking

10

1 Juli 1989

- automatische koppeling tussen de ontwerp- en de besteksfase; - automatische integratie van ontwerpmodel met het digitale terreinmodel (DTM).

Handreiking

:

3_2

1 iuli 1989

5. DE GROEI VAM DE WEGONTWERPPAKKETTEN 5.1 WEGEN naar interactief grafisch WEGEN Met de start van de projecten IGSVORMGEVER en PCCAD is een lijn uitgezet om het huidige WEGEN-pakket uit te breiden met een toepassing voor het vormgevend ontwerpen van het wegmodel en voor het tekenen en 'aankleden' van de ontwerpresultaten. Hiermee wordt ingespeeld op de gesignaleerde ontwikkelingen in hoofdstuk 3. Het accent ligt hierbij op: - Computerondersteund ontwerpen; - Uitwisselbaarheid van de ontwerpresultaten; - Eenvoudige en eenduidige bediening; Interactief grafische werkwijze; - Ontwerpen op een topografische ondergrond; Beschikbaar op de werkplek; Computerondersteund tekenen. 5.1.1 WEGCAD [8] De projectgroep PCCAD levert in september '89 het operationele hulpmiddel WEGCAD op voor het tekenen van resultaten uit het WEGEN-pakket. De kern van deze tekenfaciliteit is het algemene tekenpakket AutoCAD, versie 10, dat m.b.v. de Tulip AT Compact 2 Verwerkbaar is. WEGCAD voorziet in de gegevensoverdracht van WEGEN naar AutoCAD. Vervolgens kan men met de functies van AutoCAD en met specifieke functies uit WEGCAD de situatie- of profieltekeningen op een interactief grafische manier 'aankleden'. Zaken als kaderlijnen, tekeninghoofden, standaarddetails voor bestekstekeningen maar ook lijntypes, -diktes en -signaturen, kleuren, arceringen, lettertypes e.d. behoren dan tot het standaard tekengereedschap van de ontwerper. Men kan ook digitaliseren met functies uit AutoCAD (numerieke invoer generen vanaf een tekening). Het tegelijk tekenen van de digitale topografische ondergrond (experimenteel al gerealiseerd) en het beschikbaar stellen van WEGEN en WEGCAD op SUN-werkstations, zijn opties voor de naaste toekomst. 5.1.2 IGSVORMGEVER [9] Het project IGSVORMGEVER levert begin 1990 de eerste operationele toepassing op (1 fase). Met deze toepassing kan men op interactief grafische wijze het horizontaal en vertikaal alignement vormgeven, vastleggen en wijzigen op een situatie-ondegrond (terreinmodel). De relatie tussen het horizontaal en het vertikaal alignement blijft steeds bewaard. De tweede toepassing komt eind 1990 in de 2 fase gereed, namelijk het opbouwen en wijzigen van het wegmodel op basis van gekozen standaardprofielen en andere ontwerp-randvoorwaarden. Het wegmodel kan men verder uitbouwen met diverse deelmodellen en

Handreiking

1 Juli 1989

ONTWERPEN

32

IGSVORMGEVEF ontwerpen/ vormaeven horizontaal 0 T vertikaal dwarsprofiel M

WEGEN

(IG)MOSS

REKENEN

deelprogramma's

illl

rekenen

WEGMOS uitwisseling

TEKENEN

tekenen

deelprogramma's

tekenen (interactief grafisch wijzigen)

WEGCAO Incl.AutoCAO .Interactief tekenen .uitgebreide faciliteiten

fig 8. Toekomstige situatie wegontwerprogrammatuur objecten (bijv. in- en uitvoegingen). Ieder onderdeel in het model heeft een functie met een vaste of te geven omschrijving (besteksomschrijvingen). De relatie tussen de verschillende onderdelen is vastgelegd. Als men dan een bepaald onderdeel wijzigt, verandert het totale model mee. IGSVORMGEVER sluit aan op het WEGEN-pakket met WEGCAD en via WEGMOS indirect ook op het MOSS-pakket. IGSVORMGEVER zal in eerste instantie op de Tulip AT Compact2 draaien. Het op een onder UNIX werkend werkstation brengen is een optie voor de naaste toekomst. 5.2 Ontwikkelingen van IGMOSS De belangrijkste ontwikkelingen van IGMOSS (door het MOSS-consortium) in de komende drie jaren zijn:

-

interactief grafisch maken van alle modulen in IGMOSS; aansluiten op CAD-tekensystemen zoals AutoCAD (DXF-formaat); uitbreiden van een aantal toepassingen o.a. digitaliseren; bijhouden van een journaal-file met alle bewerkingen; beschikbaar stellen op meer merken werkstations.

De ontwikkeling van MOSS op de Sperry U1100 met release 6.3 is als bevroren verklaard. De verdere ontwikkelingen vinden plaats voor decentrale apparatuur (voor RWS momenteel op de SUN-werkstations). Release 7.2 (of 8.0) is de eerstvolgende versie die in 1989 komt. Hierin zijn een aantal nieuwe zaken voor het wegontwerp van be-

Handreiking

33

1 iuli 1989

lang: interactief grafisch vastleggen van het horizontaal alignement ;« - digitaliseren van situaties; faciliteiten voor de indeling van modeltekeningen. De modelopbouw blijft ook in de komende drie jaren gebaseerd op 'strings'. Deze manier van gegevensopslag van het model is minder geschikt om functies en omschrijvingen aan de modelonderdelen toe te kennen. Gegevensoverdracht naar bijv. bestekken of selecties op kenmerken van modelonderdelen blijft ook in de toekomst; vrij moeilijk. 5.3 Produktmodellering. De RWS zal in de komende tijd een standaard vaststellen voor de gegevensstructuur van de weg, het zgn. produktmodel van de weg. In 1989 nog zal in dit kader een standaard gegevensuitwisselings-formaat (ISO/STEP internationale standaard) komen voor de overdracht van basiswegmodellen (horizontaal en vertikaal alignement, dwarsprofielen, aansluitingen en ondergrond) [6]. MOSSen het WEGEN-pakket zullen geschikt worden gemaakt om via dit standaarduitwisselingformaat gegevens te kunnen uitwisselen. Bij uitbesteding van het wegontwerp zullen eisen worden gesteld aan de mogelijkheid tot gegevensuitwisseling via uitwisselingsformaat en niet zozeer aan toe te passen programma's. In de huidige situatie kunnen de ontwerpgegevens tussen WEGEN en MOSS via het programma WEGMOS worden uitgewisseld. Het bleek dat deze gegevensuitwisseling van MOSS naar WEGEN vrij lastig te realiseren was, hoofdzakelijk omdat de structuur van de twee pakketten verschillend is. Ditzelfde geldt bij de gegevens uitwisseling met andere pakketten. Dit is wellicht met produktmodellering beter op te lossen.

fig

1 0 . ISO/STEP basismodel voor gestandaardiseerde gegevensuitwisseling tussen wegontwerppakJcetten

Handreiking

34

1 juli 1989

6. ALGEMENE KANTTEKENINGEN 6.1 Behoeften - De gebruiker wenst gebruikersvriendelijke hulpmiddelen (lage gebruiksdrempel, korte aanlooptijd, eenvoudige en logische handelingen, éénduidig in gebruik). - Primaire behoeften liggen vriendelijk en snel).

bij tekenfaciliteiten (gebruiks-

- Interactief grafisch ontwerpen (vormgeven/modelleren, functies en relaties vastleggen in een nieuwe data/gegevensstructuur) die past in een toekomstgerichte lijn (produktmodellen, digitale terrein bestanden (DTB), gegevensuitwisseling tijdens gehele ontwerpproces). 6.2 Functionaliteit programmatuur - WEGEN, MOSS en IGMOSS verschillen niet veel van elkaar betreft de mogelijkheden, ondanks de eigen structuur.

wat

- De beide pakketten zijn Tekenpakketten, waarbij het accent ligt op vastleggen van het ontwerp in numerieke waarden. Puncties en relaties worden niet vastgelegd (wat stelt het voor en waar heeft het mee te maken). - Zowel met WEGEN als MOSS (batch) kunnen de noodzakelijke ontwerp- en hoeveelhedenberekeningen worden uitgevoerd in nagenoeg hetzelfde tijdsbestek. 6.3 invoering - üaak een goed doordacht invoeringsplan voor uitbreiding en nieuwe faciliteiten, waarin een duidelijke fasering is aangebracht (i.v.m. financiën en fysieke mogelijkheden). - Maak daarbij gebruik van ervaringen van anderen (zie o.a. bijlage 5 en notitie "Evaluatie invoering interactief grafische MOSS bij RWS-Directie Zuid-Holland")[7] maar houd de eigen situatie daarbij goed onder ogen. 6.4 Personeel/opleiding - Invoering van nieuwe programmatuur en apparatuur vergt 1 a 6 maanden opleidings- en inwerktijd. De benodigde tijd is afhankelijk van voorkennis, opleiding, soort programmatuur en apparatuur. - Het HBO- en MBO-niveau zal worden ingezet in de ontwerpen en daarna berekenen met de computer.

sfeer

van

- Het MBO- en LBO-niveau zal worden ingezet in de sfeer van re-

Handreiking

;

35.

1 juli 1989

kenen en tekenen m.b.v. de computer. 6.5 Kosten - Voor de huidige opleidingen WEGEN en geen kosten in rekening gebracht.

MOSS

worden

momenteel

- De basisopleiding WEGCAD inclusief AutoCAD zal zo mogelijk voor 2 personen per regionale dienst worden gefinanciëerd. 6.6

Communicatie/Gegevensuitwisseling

- Netwerkfaciliteiten intern en extern zijn in ontwikkeling en bieden mogelijkheden voor efficiënte koppelingen tussen verschillende systemen en (efficiënt gebruik van) apparatuur. - Gegevensbeheer en gegevensuitwisseling wordt bij passingen verbeterd.

netwerktoe-

- Door o.m. het project produktmodellering wordt een gestandariseerde gegevensuitwisseling tussen verschillende programmapakketten mogelijk gemaakt. - De huidige wegontwerpprogrammatuur voorziet (nog) niet in een directe koppeling van gegevens naar het RAW-bestek. 6.7 Uitbesteding - Ingenieursburo's beschikken over op de markt aanwezige programmapakketten (o.a.: ECLIPSE, IGMOSS, CADDS-Civil Engineering , CADDS-DGM+HDS) [6]. Zij kunnen bij RWS-opdrachten ook gebruik maken van de RWSWEGEN programmatuur op mainframe of PC. - "Na privatisering van de DIV is aanschaf van WEGEN door derden niet uitgesloten. Er is een duidelijk belangstelling getoond voor de WEGEN-programmatuur (ingenieursburo's, onderwij s) . 6.8 Onwikkelingen programmatuur en apparatuur - Bij MOSS-ontwikkelingen ligt het accent op het volledig interactief grafisch maken, het aansluiten op CAD-systemen (DXF-formaat). - Het accent van de WEGEN-ontwikkeling ligt op de uitbreiding van de tekenfaciliteiten (visualisatie), interactief grafische vormgevende mogelijkheden en een vernieuwde datastructuur van het wegmodel met functies en relaties. - WEGEN zal in 1990 ook op werkstations onder besturingssysteem UNIX gaan draaien.

Handreiking

36

1 iuli 1989

- Na privatisering van de DIV zal de verantwoordelijkheid voor het sluiten en bewaken van contracten m.b.t. het beheer, onderhoud en ontwikkeling van de wegontwerpprogrammatuur bij BSW/AW liggen. Over de nadere invulling zijn onderhandelingen gaande.

Handreiking 7.

37

l juli 1989

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN

- Primair moet een dienst(onderdeel) voor zichzelf uitmaken wat zij wil en waarom (vaststellen behoeftes). - Van de alternatieve mogelijkheden die in de behoeften lijken te voorzien moeten vóór het maken van keuzes de consequenties van invoering in grote lijnen onderkend worden. - Als bij een dienst de grootste behoefte ligt bij tekenapplicaties, dan is het te overwegen om vanuit de WEGEN-situatie op de WEGCAD-applicatie te richten (PC-toepassing). Vanuit de MOSS-situatie kan men gebruik maken van de tekenmogelijkneden die IGMOSS biedt. De combinatie MOSS met AutoCAD is, zij het beperkt, mogelijk via WEGCAD (via GENIO DXF-gegevens). Het MOSS-consortium is van plan in de volgende MOSS-versie ook tekenuitvoer te leveren voor het tekenen met AutoCAD. - De combinatie WEGEN met WEGCAD (incl. AutoCAD) en IGMOSS zijn geen volledig gelijkwaardige alternatieven. Met beide oplossingen apart kunnen alle noodzakelijke ontwerp- en hoeveelhedenberekeningen en het tekenwerk geautomatiseerd worden uitgevoerd. De tekenfaciliteiten van WEGEN met WEGCAD (incl. AutoCAD) bieden beduidend meer mogelijkheden om complete afgewerkte tekeningen te maken. - Aan de invoering van nieuwe hulpmiddelen moet een goed doordacht invoeringsplan ten grondslag liggen. - Een nieuw hulpmiddel is pas operationeel na een minder produktieve inwerktijd (circa 30% produktief). Inwerktijden: . van WEGEN naar MOSS of IGMOSS, ca. 6 mnd. . van MOSS naar IGMOSS, 2 a 3 mnd. . WEGEN aanvullen met WEGCAD (incl. AutoCAD), ca. l mnd. -"" Het gebruik van twee pakketten binnen een dienst vergt grote inspanningen (opleidingen, vaardigheden, kennis van twee pakketten) . Uitwisseling van gegevens tussen WEGEN en MOSS is gewaarborgd d.m.v. WEGMOS. - Vakkennis t.a.v. het wegontwerp en kennis van het technisch tekenen blijven een eerste vereiste om goed met de hulpmiddelen om te kunnen gaan. - De investeringen, zoals aanschaf, onderhoudskosten, opleidingen, inwerktijd van IGMOSS op een werkstation liggen circa een factor vijf hoger dan bij WEGEN met WEGCAD (en AutoCAD) op een PC. - Na het gereedkomen van de l e fase van ISO/STEP standaard gegevensuitwisselingsmogelijkneden (eind '89) uit "produktmodellering", wordt een eerste stap gezet om ontwerpbasisgegevens uit verschillende programma's uit te wisselen (primair WEGEN en MOSS).

B

I

J

L

A

G

E

N

Handreiking

38

l juli 1989

BIJLAGE 1. Geraadpleegde documentatie j

[1] Ontwikkeling Wegontwerp en Automatisering, RWS directie Wegen 1977 [2] Eindrapport AWOSJP versie 83-12-19 [3] Concept notitie HORIGS 1984 [4] RWS-DIV handboek SDM2 [5] "Op Weg" Eindrapportage van de CIAD-projectgroep "Automatisering Wegontwerp", dec. 88 [6] Nieuwsbericht beleidslijn RWS computergebruik bij uitbesteding van wegontwerp, 26 januari 1989 [7] Evaluatie invoering interactief grafische MOSS bij RWSDirectie Zuid-Holland, april 1989 (dir. Z-H en BSW/AW) [8] Diverse projectstukken project PCCAD [9] Diverse projectstukken project IGSVORMGEVER

Handreiking

19

1 Juli 1989

BIJLAGE 2. Wegontwerpprogrammatuur bij RWS en provinciale diensten

Schema: Wegontwerp-programmatuur bij RWS en provinciale diensten programma's WEGEN op MOSS op U1100 PC en U1100 diensten

IG-MOSS op VAX en SUN voorlopig niet

AUTOCAD op PC

Groningen

ja

Friesland

ja

ja

Drenthe

ja

-

Overijssel

ja

Gelderland

ja

ja

in'89 3 ws overwogen

Utrecht

ja

ja

invoering loopt ca. 'A jr op 3 w.s.

voor '89 overwogen

Noord-Ho Hand

ja

ja

in '89 geleidelijk invoering op 6 W.s.

zodra financ. beschikbaar

Zuid-Holland

ja

ja

invoering loopt ca. Vh jr, nu 12 w.s operationeel

ja

Zeeland

ja

ja

in '89 geleidelijke invoering op 2 w.s. (samen met ANT)

in '89

Noord-Brabant

zodra tijd + mankr. beschikbaar komt

zodra tijd + mankr. beschikbaar komt

voor '89 overwogen

zodra tijd + mankr. beschikbaar komt

ja

in '89

in '90 gepland

Limburg

ja

ja

invoering loopt met 3 w.s.

Flevoland

ja

-

Bruggen(WO)

ja

ja

Provincies

ja

-

Meetk. dienst

ja

ja

invoering gestart op 2 w.s.

in '89 aansch. 2 w.s

ja voor '89 overwogen

reeds besteld (t.b.v verkeersregelinstall.) in '89

in '89 voor '89 overwogen in '89

ja in ieder geval ZH, UT, NB en ZLD

nee

Wegontwerpprogrammatuur bij RWS en provinciale diensten. De mate van het gebruik van de pakketten is niet bekend. Alleen het aantal aanroepen op de mainframe is gemeten.

Handreiking

:

40

1 juli 1989

BIJLAGE 3. Nadere specificatie apparatuur en programmatuur A. Mainframe Op de centrale Sperry UllOO-computer vinden de meeste aanroepen van het huidige WEGEN-pakket plaats. Op Klus 88 en WEGCAD na draait het totale WEGEN-pakket. De batch-versie (release 5.4 en in augustus 1989 gereed 6,3) van MOSS verwerkt men ook op deze computer. Vanaf maart 1989 is WEGMOS (de koppeling tussen WEGEN en MOSS) hierop beschikbaar. Gebruikers van IGMOSS op VAX-minicomputers en SUN-werkstations kunnen via datacommunicatie-faciliteiten gebruik maken van WEGMOS en WEGEN op de U1100. MOSS blijft de komende vier jaar gegarandeerd op de Sperry U1100 beschikbaar. De MOSS-versie 6.3 zal de laatste versie zijn die daarop beschikbaar is. B. Minicomputer Het gebruik van WEGEN op de VAX-minicomputer gebeurt bij directies Bruggen en Sluizen en Stuwen (voor constructieve toepassingen) en bij directie Zuid-Holland. Bij de laatste directie wordt naast WEGEN, hoofdzakelijk IGMOSS verwerkt. Mede als gevolg van de keuze voor UNIX als besturingssysteem voor RWS, zal in de komende jaren het mini/VAX-gebruik afnemen en het gebruik op SUN-werkstations toenemen voor het wegontwerp. De firma Loxham (MOSS-leverancier) heeft zich wat MOSS betreft ook op de werkstations gericht. De volgende 16 programma's zijn op VAX beschikbaar (dit worden er in de loop van 1989 nog meer): HORAL HORKI HORDE RE LAS PROPAS UITZET

VERAL VERKI VERTIK

DWAPRO RELMOD

PERTANG (juli '89) GROND (juli '89) GELUID RECON-serie (juli '89) KLUS en KLUS88

C. werkstation IGMOSS (release 7.1) is binnen de Rijkswaterstaat operationeel op SUN-werkstations. RWS heeft voor het komende jaar voor de combinatie SUN-Werkstation en UNIX-besturingssysteem gekozen. De beschikbaarheid van IGMOSS op andere merken werkstations die onder UNIX werken en de prijsontwikkelingen van de apparatuur leiden wellicht tot een andere keuze. AutoCAD is ook onder het UNIX-besturingssysteem beschikbaar. De typen werkstations die de RWS momenteel voert, zijn: - voor stand alone-opstelling SUN 3/60 8 Mb voor opstelling voor meer werkstations met een SUNdiskserver in een netwerkomgeving. Voor de totaal configuraties zie bijlage 6.

Handreiking

41

1 Juli 1989

D. PC'S Op de PC zijn dezelfde 16 WEGENprogramma's beschikbaar als op de VAX. Dit aantal zal in de loop van 1989 ook uitgebreid worden. De verwerking van deze 16 programma's kan op de volgende TULIP PC's (voorzien van de mathematische co-procesor 8087): -

Extend Compact2 AT Compact2 AT-ontwikkelingen zoals de AT-386SX

AutoCAD, versie 10, draait op de Tulip AT Compact2, voorzien van de mathematische co-processor 8087. Voor het produktief gebruik van WEGCAD is tenminste 2MB aan extra geheugen vereist. Het programma WEGCAD is als testversie gereed en getest. In juli '89 wordt deze applicatie operationeel gemaakt en kan vanaf september in de RWS worden ingevoerd.

Handreiking

42

1 iuli 1989

BIJLAGE 4 INVOERING Inleiding De invoering van een nieuw geautomatiseerd systeem zoals de programmapakketten IGMOSS of WEGCAD op werkstations of PC's heeft veel veranderingen tot gevolg. Zowel voor de organisatie als het personeel; het kost tijd, geld en moeite. Om later niet voor verrassingen komen te staan moet vooraf een invoeringsplan worden gemaakt. Hierin zijn alle aspecten rond de invoering en exploitatie opgenomen. Als de dienst heeft besloten om een bepaald systeem aan te schaffen moeten een aantal zaken bekend zijn. Waarom is het systeem gekocht, voor produktie en/of kwaliteitsverhoging, of personeelsbesparing of is het een logische stap in de ontwikkeling. Het belangrijke is dat vóór de invoering de toekomstige gebruikers regelmatig op de hoogte worden gebracht over wat er aan komt en wat dat voor gevolgen heeft. Gemotiveerde en meedenkende gebruikers zijn een must bij dit soort operaties. Dit geldt in een andere context ook voor de dienstleiding. Een invoeringsplan is een stuk maatwerk van een bepaalde organisatie. De volgende elementen moeten in ieder geval worden meegenomen. Checklist invoeringsplan Algemeen - uiterste datum waarop het systeem operationeel moet zijn; - uitwijkmogelijkneden op alternatieven; - planning (stappen-plan); - gefaseerde invoering; - produktieverlies t.g.v. inwerken; Organisatie en personeel - moet huidige organisatie en werkwijze worden veranderd; - welke taken of taakonderdelen veranderen (taakverandering of -verrijking); - veranderen verantwoordelijkheden en bevoegdheden; - nieuwe functiebeschrijvingen; - vereiste opleidingsniveau, kennis, vaardigheden om te werken met nieuw systeem; - organisatie van gebruik en exploitatie (beheer en onderhoud). Installatie - installatie en oplevering van totaalsysteem (apparatuur, programmatuur, datacommunicatie en netwerkfaciliteiten); - wie heeft systeemverantwoordelijkheid; - wanneer is systeem operationeel (acceptatie, testen, schaduwdraaien); - inwerktijden.

Handreiking

43

Conversie - procedure en hulpmiddelen voor overgang van oude naar situatie.

1 iuli 1989

nieuwe

Opleiding en training - juiste opleiding op juiste tijd; - juiste doelgroepen (voorkennis, innovatie, wat nodig) . bestaande of nieuwe gebruikers; . systeem- en applicatiebeheerders; . chefs en andere indirect betrokkenen; - introductie, bij en na scholing, training op de werkplek. Documentatie - soorten documentatie aanwezig: gebruikershandleidingen, beheerdershandleidingen, bedieningshandleidingen; - beheer (up to date houden) en distributie. Werkruimte - aparte werkruimte (ruim); - indirecte verlichting (reflectieschermen); - geluidsarm (geluidsisolatie van printers en plotters of in andere ruimte); - electra, datacommunicatie en netwerk-voorzieningen; - uitbreiding van voorzieningen; - ergonomisch verantwoord meubilair, verstelbare werktafels en stoelen (uren intensief werken) - airconditioning Werken in praktijk - werkmethodiek; - samenstellen projectteams, taakverdeling; - bestandsbeheer en projecthuishouding; - gebruikersondersteuning; - probleembehandeling; - gebruikersoverleg; - onderhoud en vernieuwing Financiën - aanschaf apparatuur en programmatuur, bekabeling - onderhoudscontracten - inrichting werkruimte (meubilair, verlichting, airconditioning) - kosten electra, datacom (structureel) - opleiding en training - salariskosten (nieuwe zwaardere functies) Zie voor ervaringen met invoering IGMOSS: "Evaluatie invoering interactief grafische MOSS bij directie Zuid-Holland, april 1989" (dir. Z-H en BSW/AW) [7]

Harare j-tong

M

1 iuli 1989

BIJLAGE 5. Opleidingen en kosten (inclusief BTW) Voor het gebruik van automatiseringshulpmiddelen moeten gebruikers worden opgeleid of bijgeschoold. Dit geldt voor verschillende doelgroepen, zoals: - eindgebruikers (wegontwerpers in een projectteam), - ondersteunende gebruikers, - systeembeheerders, - chefs van gebruikers. Voor iedere doelgroep moet in principe een opleidingenplan worden gemaakt, waarin moet staan welke opleiding (en training) een doelgroep moet volgen, wanneer, in welke volgorde en wie het betreft. Ook moet van te voren vaststaan wat het resultaat van de opleiding moet zijn (de output). Bij het opstellen van het plan moet rekening worden gehouden met de voorkennis, ervaring, niveau van de deelnemers. Erg belangrijk is van te voren vast te stellen hoe de motivatie en daarmee de acceptatie en de verwachtingen van de gebruikers van het nieuwe systeem zijn. Van te voren moet het komende systeem worden aangekondigd. De voorlichtingsgroep VODOWE (AWO/OWO) verzorgt en geeft zelf de cursussen voor het gebruik van het WEGEN- en MOSS-pakket. Jaarlijks stelt VODOWE een cursusprogramma op dat o.a. in EXPRES wordt gepubliceerd. Met de komst van nieuwe faciliteiten op de markt, zoals het tekenpakket AutoCAD en IGMOSS op SUNwerkstations, zijn de bijbehorende opleidingen ook van de markt te betrekken. VODOWE geeft in deze gevallen niet zelf de totale cursus, maar houdt zich wel bezig met de inhoud, de kwaliteit en de afstemming. Voor het leren gebruiken van het WEGEN-pakket op de UI100 en de Tulip PC geeft VODOWE een 4-daagse basiscursus. Deze cursus is gericht op de opbouw en het verwerken (tekenen, volumes, perspectieven) van een wegmodel. Voor het gebruik van bepaalde programma's geeft VODOWE aparte cursussen, zoals de 2-daagse RECON-cursus en de introductie WEGMOS. De opleiding voor het gebruik van WEGCAD (met AutoCAD) in kombinatie met het WEGEN-pakket wordt van de markt betrokken. De 7-daagse basiscursus voor het werken met MOSS op de UI100 wordt sinds 1984 door de groep VODOWE verzorgd. Met de komst van IGMOSS op decentrale werkstations zijn ook andere cursussen nodig. Een aantal daarvan is op de markt te krijgen. VODOWE zal binnenkort met een voorstel komen de verschillende cursussen beter op elkaar af te laten stemmen, zodat de opleiding voor IGMOSS-gebruik goed op de praktijkbehoefte aansluit. De volgende cursussen en opleidingsvormen zijn momenteel aanwezig:

Handreiking

£5

1 juli 1989

A. WEGEN (incl. IGSVORMGEVER en AutoCAD) Al. Basiscursus WEGEN eindgebruikers (wegontwerpers en -beheerVoor ders) basisopleiding voor WEGEN-gebruik op U1100 Doel of Tulip PC (HORAL, VERAL, DWAPRO, HORKI, HORDE, VERKI, UITZET, GRAS, TEKEN) 4 dagen in 2 blokken ( 3 + 1 dag) Duur basiskennis voor het beginnen met WEGEN-pakInhoud ket, achtergrondinformatie van gehele pakket en hoofdfuncties voor opbouw en verwerken van het wegmodel en tekenen van ontwerp, klassikaal bij DIV of op lokatie met opleiVorm dingsfaciliteiten, o.a. terminals. Min. 40% van cursus bestaat uit oefeningen achter computerterminals of PC's. VODOWE Gever geen Kosten algemene automatiseringskennis. Ervaring met Voorkennis/nivo computergebruik, wegontwerpkennis, LBO/MBO/HBO-niveau 16 a 20 peronen. Aantal cursisten frequentie 2 tot 3 maal per jaar. Opmerking DIV/cursusadmin. tel. 070-906628 Inlichting A2. RECON Voor Doel Duur Inhoud

Vorm Gever Kosten Voorkennis

Opmerking Inlichting

eindgebruikers (wegontwerpers en -beheerders) gebruik en toepassen RECON-programmatuur, m.n. RECON15 2 dagen werking RECON-pakket, m.n. gebruik en toepassing van RECON15 (optimalisatie). Meten van de bestaande situatie en ervaringen met RECON-gebruik. klassikaal bij DIV, afwisseling van theorie en praktijkoefeningen achter terminals VODOWE geen ervaring met modelopbouw in WEGEN, ervaring met werken op U1100, wegontwerpervaring en kennis. Aantal cursisten : 16 a 20 peronen. frequentie 1 of 2 maal per jaar. DIV/cursusadmin. tel. 070-906628

A3. AutoCAD (WEGCAD) in samenhang met WEGEN-pakket Voor : eindgebruikers, wegontwerpers Duur : 4 dagen Nog in ontwikkeling A4. IGSVORMGEVER Nog in ontwikkeling

Handreiking

££

l juli 1989

B. M08S en IGMOSS (incl. UNIX) BI. MOSS-basiscursus Voor eindgebruikers (wegontwerpers) Doel basisopleiding voor MOSS-gebruik Duur 7 dagen in 3 blokken Inhoud basis-informatie voor het beginnen met MOSS, achtergrondinformatie van gehele pakket en hoofdfuncties voor opbouw / manipuleren van (weg)model(len) en tekenen van het ontwerp, klassikaal bij DIV of op lokatie met opleiVorm dingsfaciliteiten. Min. 40% van cursus bestaat uit oefeningen achter computerterminals op de U110 computer. Gever/leverancier: RWS/VODOWE Kosten : geen Voorkennis/nivo : algemene automatiseringskennis. Ervaring met computergebruik. Wegontwerpkennis. Kennis van het WEGEN-pakket strekt tot aanbeveling. MBO/HBO-niveau 16 a 20 peronen. Aantal cursisten frequentie 2 tot 3 maal per jaar. Opmerking DIV/cursusadmin. tel. 070-906628 Inlichting B2. Bijscholing IGMOSS ervaren MOSS-gebruikers uit projectteam Voor 5 dagen in blokken gespreid over een maand Duur theorie + training met IGMOSS achter SUNInhoud werkstations. klassikaal op lokatie, training in de vorm Vorm van workshops a.d.h.v. reeël project, bijscholing en training voor IGMOSS-pakket Doel Loxhara B.V. Gever f. 1600,- per cursus per persoon, Kosten ervaring met MOSS-pakket; MBO/HBO-niveau Voorkennis 2 personen per werkstation, max. 3 werkstaAantal cursisten tions. : DIV/cursusadmin. tel 070-906628, LOXHAM B.V. Inlichting Antwerpen, tel. 09-323/216.01.85 B3. BASIS-cursus IGMOSS eindgebruikers. Voor 2 x 5 dagen gespreid over 3 maanden Duur leren werken met IGMOSS, hoofdfuncties. Doel LOXHAM B.V. (toekomst VODOWE?) Gever f. 3200,per cursus per persoon, Kosten algemene automatiseringskennis, ervaring met Voorkennis computergebruik, wegontwerpkennis, HBO/MBOniveau. zie bijscholing IGMOSS. Vorm 2 personen per werkstation, max. 3 werkstaAantal cursisten tions. DIV/cursusadmin. tel 070-906628, LOXHAM B.V. Inlichting Antwerpen, tel. 09-323/216.01.85

Handreiking

47

l juli 1989

B4. Cursus voor systeembeheer voor IGMOSS systeembeheerder Voor 1,5 dag Duur kennismaken met het werkstation en het syDoel steembeheer nodig voor het werken met IGMOSS. aan- en uitzetten, kennismaken met UNIX, Inhoud basisopdrachten, aanmaken/beheer files ed. In overleg met gever nader te bepalen, klassikaal op lokatie Vorm LOXHAM B.V. Gever Kosten f 500,- per cursus per persoon Inlichtingen DIV/cursusadmin. tel 070-906628, LOXHAM B.V. Antwerpen, tel. 09-323/216.01.85 Cl. Introductie toepassing wegontwerpprogranuaatuur chefs, toekomstige gebruikers. Voor kennis maken met MOSS en WEGEN-pakket of Doel specifieke functies. Wat betekent MOSS/WEGEN voor de dienst? Duur halve dag Inhoud hoofdfuncties van MOSS en WEGEN, verder in overleg te bepalen, klassikaal op lokatie. Vorm VODOWE Gever geen. Kosten algemene automatiseringskennis. Voorkennis max. 20 personen Aantal deelnemers: DIV/cursusadmin. tel. 070-906628 Inlichting Dl. Cursus UNlX-besturingssysteem : systeembeheerder Voor : 4 dagen Duur : werken met UNIX-besturingssysteem Doel : introductie, editor, beheer van files, beInhoud standsbeheer, diverse faciliteiten Gever : AT Computing B.V. Nijmegen Kosten : f. 2100,— per persoon Vorm : op locatie, bij DIV of in Nijmegen Aantal curs isten : Oefenen van max. 2 pers. per werkstation, max. 12 personen per cursus Voorkennis : goede kennis van automatisering en computergebruik Inlichting : DIV/cursusadmin. tel. 070-906628 Opmerking; : AT Computing geeft ook een 4-daagse cursus UNIX systeembeheer + organisatie voor systeembeheerders (AIV).

Handreiking

,

4_§

1 juli 1989

D2. Cursus systeembeheerder voor SUN-werkstations Voor systeembeheerder Duur 4 dagen Doel Uitgebreide systeemkennis van SUN werkstations op doen. Inhoud Installatie en beheer o.a. netwerkbeheer SUN Nederland Gever f. 2400,— per persoon Kosten klassikaal bij SUN Nederland Vorm max. 12 personen per cursus Aantal cursisten UNIX-operating system Voorkennis DIV/cursusadmin. tel. 070-906628 Inlichting

Handreiking

1 Juli 1989

49

BIJLAGE 6. Configuraties en richtprijzen afgerond op f. 100,- van verschillende apparaten en programma's. Prijzen gelden voor Rijkswaterstaat. Voor overige organisaties gelden soms andere prijzen. Prijzen op aanvraag bij de DIV. (richtprijzen per 1 juni 1989, prijzen ex. BTW) A. Basisconfiguratie WEGEN/WEGCAD-toepassing - a. AT-Compact 2, processor 286, kloksnelheid 12.5 Mhz, 640 Kb RAM-geheugen, 40 Mb Harde schijf, 3,5" diskette-eenheid, zonder kleurenmonitor

f. 3.600,-

- b. Coprocessor 80287, 10 Mhz

f.

- c. geheugenuitbreiding MAT-kaart + 2 Mb

f. 1.500,-

- d. Grafische kaart Metheus UGA 1104-kaart en kleurenmonitor Westward PGM-2010 20" scherm

f. 9.500,-

- extra communicatie-poort RS232C-interface voor plotter

f.

100,-

- Muis

f.

150,-

- A3 Tablet Calcomp 2 3180

f. 2.500,-

- AutoCAD versie 10. TOTAAL

f. 7.100.f.25.150,-

- A3-plotter HP7475 (optioneel)

f. 3.600,-

- AO-plotter Calcomp 1044GT (optioneel)

f.31.000,-

- Printer Mannesmann MT88 (optioneel)

f. 1.800,-

- Modem Multitech 224 EH (optioneel) voor verbinding met U1100

f. 1.300,-

700,-

Alternatieven: Alternatief voor a. en d.: - AT-Compact 2 met EGA kleurenmonitor

f. 4.900,-

Alternatief voor a. en d.: - AT-Compact 2 met VGA kleurenmonitor

f. 6.600,-

- Alternatief voor a.: AT-386 SX, processor 386, kloksnelheid 16 Mhz, zonder kleurenmonitor 3.5" diskette-eenheid, 4 0Mb harde schijf

f. 5.900,-

- Alternatief voor a. en d.: AT-386 SX met EGA kleurenmonitor

f. 6.300,-

Handreiking

,

50

1 iuli 1989

- Alternatief voor a. en d.: AT-386 SX met VGA-kleurenmonitor

f. 8.600,-

Afschrijvingskosten zijn niet opgenomen (over 5 jaar). Onderhoud bedraagt ca. 12.5 % per jaar. Opleidingskosten zijn niet in dit overzicht opgenomen.(zie bijlage 5.) B. Basisconfiguratie IQMOSS-toepassing in één en drie tions-opstelling - SUN 3/60C-4-P14V4 (327 Mb)

f.54.000,-

- uitbreiding naar 8 Mb intern geheugen

f. 7.000,-

- SUN 3 S/W software + documentatie

f. 1.300,-

- Datacomm. progr. 5.0 BSC RJE SUN 3

f. 3.700,-

- verbindingskabels

f. 1.500,-

- modem Sematransl411 verbinding U1100

f. 2.500,-

- Sun laser writer (andere opties in onderzoek)

f.19.000,-

- line printer

f.15.000,-

- MOSS-licentie versie 7.x TOTAAL opstelling één werkstation

f.35.000.f.139.000,-

- SUN 3/60C-4-P14V4 (327 Mb)

f.54.000,-

- uitbreiding geheugen naar 8 Mb

f. 7.000,-

- SUN 3/60C-4-P14V4 (327 Mb)

f.54.000,-

- uitbreiding geheugen naar 8 Mb

f. 7.000,-

- CS 210 terminal server voor opstelling van meer werkstations

f. 8.500,-

- MOSS-licentie versie 7.x ( 2 maal) TOTAAL opstelling 3 werkstations - AO-plotter Calcomp 1044GT (opt.)

werksta-

f.70.000,f.339.500,f.31.000,-

Afschrijvingskosten zijn niet opgenomen (over 5 jaar). Onderhoud apparatuur bedraagt ca. 12.5 % per jaar. Onderhoud MOSS-systeem is f. 2.485,- per jaar. Opleidingskosten van gebruikers en systeembeheerders zijn niet in dit overzicht opgenomen (zie bijlage 5).

Handreiking

1 Juli 1989

51

Recente werkstation-ontwikkelingen (b.v. type nog niet in beeld gebracht.

3/80,4/80)

zijn

C. Overige kosten (globaal). Netwerkosten: - netwerkkaart voor PC per stuk ca. f. 2.000,- bekabelingen en aanlegkosten f. 5.000,- a f.10.000,- netwerksoftware 3COM f. 5.000,- Eventueel aan AT 386 SX als netwerkserver f. 6,000,In de SUN-werkstations zijn netwerkvoorzieningen ingebouwd. Werkruimte: - per werkplek stoel, beeldtafel en uitlegtafel ca. - indirecte verlichting - airconditioning - antiverblinding/zonwering - geluiddempende kap voor printer - kluis voor opslag floppies en cassettetapes f. 1.000,- a

f. f. f.

4.000,250,p.m. p.m. 850,-

f. 6.000,-

§2

Handreiking

1 juli 1989

BIJLAGE 7 KENMERKEN

WEGEN+WEGCAD

sisttsxia

1

Beschikbaarheid iHainframe ïMTni Werkstation

Ja nee, ja

2 3

Programma-opbouw Programma-structuur

4

Leerproces

5 6 7 8 9 10

komt

losse modules voor gebruiker_,nTet éénduidig snel, deel voor deel

Investering in opleidingen

12 13

14 15 16

17

nee nee nee geïntegreerd éénduidig kost tijd totaalsysteem

IGMOSS (+WEGCAD) nee

ü nee geïntegreerd ééndu i d i g kost tijd totaalsysteem meer dan bij . WEGEN > 6 mnd Engels a$:pnafhankeCijk, strings

< 1 maand Nederlands as-afhankelijk maaiveldprof.

W , iSÉ , N dan 6 b mnd Engels as:pnafhankelijk, strings

Vormgevende mogelijkheden Reken mogelijkheden TekenmogeUjkheden MaiciTrame Mini werkstation

nee

nee

ja

ja

Interactief grafisch model verwerking Interactief grafische bewerken tekenen Effekten van wijzigingen in horizontale of verticale as

nee

nee

ja

nee

nee

ja

Totaal model wijzigt mee

Totaal model aanpassen , opnieuw relaties leggen en herberekenen

Totaal model aanpassen , opnieuw relaties leggen en herberelcenen

Funktie-kenmerken aan modelgegevens Modelberekeningen Specifieke toepassingen : zTchtberekeniogen*tekenen Geluidberekeningen+tekenen Reconstructie modules Hoogtelijnen

nee

nee

nee

per wegas

meerdere assen

meerdere assen

beperkt nee nee, moeizaam

beperkt nee nee. moeizaam

leertijd

Conversatietaai Terreinmodel

ja, moeizaam komt ja

11

MOSS (+WEGCAD)

ja

zeer uitgebreid ja ja

M§§e[sn?jd?ng r en e 390?snijding Grondverzetberekeningen Waterbezwaar Bouwen van macro's / objekten

18

Projekthüishouding,

inspanning

19

Aanschafkosten WEGEN

20

Aanschafkosten AutoCAD Rekenkosten Mainframe

21

Kosten één werkconfiguratie incl. pnnter/ptotter pro-

ja

ja ja,tbv Perspec ja.mbv, Autotad tbv tekenwerk

beperkt niets tot gering (provincies, huur tbv ca! f. 10.000,wel yoor proyirjcie RWS, geen.,,, na prTy., Oiy nog onbekend

?ï?rêfïïagH? baat)

il: H»:

Werkplek (totaal) Programmatuur ,.

nee .(alleen verva rd ing) Oee

.,.

nfv.t. Bêpêrtt UEGCAO

mogelijk ja

is

goed, met RUSPrisma-methode nee ja,tbv tekenwerk, . redelijk bouwen. .... macrp-biblio: thee* aanwezig vergt veel organisatie en afspraken niets

geen . ... Roger dan bij wegen .voor Prov.diensten Na prTy. DlV nog onbekend

nee ja o.v.t. ja

beperkt WEGCAD

mogelijk ja ja

jUed, met RWSPrisma-methode nee bV tek6n ieric " redelijk

bouwen macrp-biblio: theek aanwezig vergt veel organisatie en afspraken hoog, elk.werkstation eigen licentie

n.v.t.

f(nieuwe.licenties U:1»: .

worden in toekomst faktor 2 duurder)

Kenmerken WEGEN inclusief WEGCAD, MOSS en IGMOSS

Handreiking BIJLAGE 8-1

f"

1 iull 1989

53

Voorbeeld van een totaal netwerkconfiguratie

switchbo* ••

üST--ifL jpL-TfiST raVbotTtsr

iSysttm l

thinwire (dunne kabel)

SUN [|

][ I M d K l a n

JBL AT

£3s. /J3SKS. AT AT A U T O C A D

H

werkstation

fl AO-plotter

AT

L.

HOA

txawo aut.deak.weaontw.

E

Laserprinter

•M


tx03 System I vervalt t z t

switcnöox

switcrtox•EI

€3)

ML) System I

sL.

LaMrcrimv

USB'-ML «r»»1***ttr

thinwire ( 4 m e

jt-nSn

TT^Tf- A L JÉcVSÈT rmtrtxjrrrtar

mafbortoMr

kabel)

imirtxpnnMr

Lacarprlnta

thinwire (dume kabel)

SUN

D

j-aflacfi /T=±=. graflacri

AT

AT AT A U T O C A D piot/prfnt-

mpr

grafisch ff===ij yafisch

AT

werkstation

JffiL AT

AT

A U T O C A D

AO—digitizer

' AO-plotter

l*B Laserprinter

L._txo2

HOA

System I vervalt Ut

AO-digJtizw voor txo123 System I vervalt t z t

netwerkbeheerder I

AT386SX

0

CS

ineprinter (regeldrukker)

mux

cemmurie«ti«-

invoeringsplan nbr concept apr89/clavid

I

oeneet oer

Lkelder

multiplexer Kanulv«r4elar

talsfoonlijn

Handreiking BIJLAGE 8-2

54 Voorbeeld van een totaalconfiguratie

1 iuli 1989