Overdenkingen over de Koude Oorlog. College X 3 december 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA

Overdenkingen over de Koude Oorlog College X – 3 december 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA

1

Na de Koude Oorlog • Einde Koude Oorlog luidde nieuw tijdperk in – Jaren ‘90 een nieuw decennium

• Leeuwendeel Sovjet-satellietstaten kozen een nieuwe toekomst – Vrije markt én democratie

• Lastig proces, niet gemakkelijk – Meestal zonder gewelddadige spanningen • Uitzondering: Joegoslavië 3 december 2015

Overdenkingen over de Koude Oorlog

2

Na de Koude Oorlog •

Sommige landen verging het beter dan anderen – – – –

Tsjechië en Polen Slowakije, juist een achterblijver Hongarije (waar gaat dat land onder Viktor Orbán nu heen?) Rusland •

Reeds onder president Jeltsin sprake van een staatsgreep –

Koers richting autoritair presidentieel regime » Onder Poetin en Medvedev enkel versterkt

– China • •

•

Markteconomie Mensenrechtenproblematiek enkel groter geworden

Einde Koude oorlog vaak aangehaald om te betogen dat er geen grootschalige conflicten meer zouden plaatsvinden – Toch nog veel grootschalige en ook bloedige conflicten geweest

•

Concept ‘Wederzijds verzekerde vernietiging’/MAD naar de achtergrond verdwenen

3 december 2015


3

Freedom House

3 december 2015


4

Wie won de Koude Oorlog • George Bush: De VS hebben de Koude Oorlog gewonnen – Het westen…

• Denkbeeld leeft niet alleen in de top van de Amerikaanse politiek – Breed gedragen in publieke opinie – Maar ook onder historici

• Grondslag denkbeeld – Verhoging Amerikaanse defensiebudget onder Reagan – Sovjet-Unie kapot geconcurreerd in wapenwedloop – Sovjet-Unie daarom zelf tot inzicht gekomen dat vrije markt een superieur systeem was; • Capitulatie communisme

3 december 2015


5

Mythe van de overwinning •

Bij kritische blik blijkt dit genuanceerder te zijn –

Defensie-uitgaven speelden inderdaad een rol bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie • •

Maar is SDI de hoofdreden? Al decennia waren militaire uitgaven te hoog – – –

•

Gorbatsjov: marktwerking & democratie noodzaak –

•

Hervormingen kwamen te laat •

–

Hervormingen vooral improvisaties, geen groot masterplan

Systeemfouten

Gorbatsjov realiseerde zich dat de economische concurrentiestrijd verloren was –

Vooral door een gebrek aan een antwoord, niet door de Amerikaanse uitgavendrang •

•

Vooral eigen beweging

Waarom implodeerde Sovjet-Unie –

•

SU daarom al veel langer voorstander van ontwapening » Chroesjtsjov Gorbatsjov in 1988 al met eenzijdige troepenreducties begonnen Terugtrekking uit Afghanistan & derde wereld op eigen beweging

Sovjets realiseerden zich immers dat SDI een utopie was

Belangrijke factor vergeten in overwinningsdenken –

Olieprijs daalde in de jaren ‘80 •

3 december 2015

Olie en gas belangrijkste exportproducten en inkomstenbron


6

Olieprijs

3 december 2015


7

Andere factoren • Publieke opinie in het westen – Wapenwedloop riep steeds meer weerstand op • Waarom zou Reagan anders willen onderhandelen over wapenbeperking met de Sovjet-Unie?

– Ontstaan vredesbeweging • Oproep tot ontwapening • Anti-Rakettenbeweging in Europa

3 december 2015


8

Zijn er winnaars? • Sovjet-Unie lijkt de grote verliezer te zijn • Maar kunnen we wel spreken over een winnaar? • Gorbatsov: alle partijen hebben de Koude Oorlog verloren – Ideologische strijd heeft geleid tot verspilling van kapitaal en mankracht • Had productiever kunnen worden besteed – Verbetering levensomstandigheden en welvaartsgroei

– Talloze mensenlevens verloren in ‘hete’ episodes van de Koude Oorlog

• Zijn de Verenigde Staten een winnaar? – Wapenwedloop oorzaak voor grote Amerikaanse staatsschuld • Vandaag de dag nog steeds merkbaar • Reden voor enorme sociale ongelijkheid in de Verenigde Staten • Amerikaanse industrie minder concurrerend – Opkomst van Japan en Duitse industrie – Opkomst van China al industriële grootmacht

3 december 2015


9

Samenbindend element in het westen • Koude Oorlog maakte het westen tot een eenheid • Samenbindend element – Angst voor het communisme – Angst voor een atoomoorlog

• Winnen van Koude oorlog was voor elites in West-Europa en de Verenigde staten belangrijkste project – Viel weg, en nu dan? – Westerse landen zoekend naar een nieuwe rol in de wereld • Matig geëngageerde rol van West-Europese landen tijdens de burgeroorlog in Joegoslavië • Huidig debat over de toekomst van Europa – Europa kind van twee gedachten » ‘Nooit meer een WO II en Holocaust’ » ‘Geen communistisch Europa’

3 december 2015


10

Onvermijdelijkheid • Was de Koude Oorlog te vermijden? • Voor historici een lastige vraag • Historici onderzoeken het verleden – Grondgedachten • Het verleden is een op zichzelf staand gegeven – Jede Epoche ist unmittelbar zu Gott (Leopold von Ranke, 1795-1886)

• Het verleden moet worden weergegeven zoals het daadwerkelijk is geweest – Geschichte is bloss zeigen wie es eigentlich gewesen (ist)

• Vraag naar onvermijdelijkheid veronderstelt alternatieve uitkomsten – Geschiedenis is niet padgebonden – Maar: kan een alternatieve uitkomst getoetst worden?

• Toch een belangrijke vraag – Didactisch oogpunt: het vermijden van een 2e Koude Oorlog is een poging waard

3 december 2015


11

Was de Koude Oorlog onvermijdelijk? • Dubbel antwoord: ja en nee • De confrontatie tussen communisme en kapitalisme en binnen de communistische wereld was niet te vermijden – Rol van ideologie mag niet onderschat worden • Zowel VS als Sovjet-Unie hadden grote zendingsdrang – Geen twijfel aan eigen boodschap – Boodschap was als het ware een evangelie

– Beide grootmachten zagen elkaars uitbreidingsproblematiek als imperialisme dat bestreden moest worden – Veiligheidsproblematiek • Streven naar effectieve verdediging • Koude Oorlog hield effectief op nadat in de Sovjet-Unie werd ingezien dat SDI geen bedreiging vormde – Gecombineerd met overeenkomsten over Duitsland én Helsinki

3 december 2015


12

Alternatieven voor de vorm • De vorm van de confrontatie had wel anders kunnen zijn • Angstgevoelens kwamen elites binnen het veiligheidsapparaat na WO II goed uit – Verzekerde hen van een dominante rol in de samenleving – Koude Oorlog steunde vooral op wederzijdse misverstanden en ongefundeerde angstgevoelens

• Als die misverstanden niet hadden bestaan was er nog steeds een confrontatie geweest, maar had deze mogelijk een andere vorm gehad – Welke kant op valt moeilijk te zeggen • Economische oorlogsvoering • Hete oorlog • ?

• Geschiedenis kan ons niet leren hoe het conflict er dan uit heeft gezien

3 december 2015


13

Wat leert de geschiedenis ons dan wel?

• Belangrijkste les: beleidsmakers kunnen vast zitten in gedachtepatronen, misverstanden en onbegrip • Dat zou kunnen worden losgelaten op diverse contemporaine problemen – Spanningen tussen Rusland, Europa en de VS in het heden – Denken in Noord-Europese landen over de Griekse crisis

• Een goed begrip van geschiedenis kan in het heden daarom een handig instrument zijn

3 december 2015


14

Overwinnaarsgevoel • Waar komt het vandaan? – Plotselinge en onverwachte implosie van de Sovjet-Unie in 1991 – Ineenstorten communisme in satellietstaten in 1989

• Gevolgen – Geen kortstondig fenomeen – Element in Amerikaanse en Europese politieke houding gedurende de jaren ‘90 • Sterke Euforische gedachte – ‘bomen groeiden tot aan de hemel’ – Economische voorspoed » Geld werd niet meer in bewapening gestoken, kon anderzijds benuttigd worden

3 december 2015


15

Shocktherapie •

Algemene gedachtegang in het westen – Voormalige communistische landen snel op het pad van markteconomie brengen •

•

Democratische omwenteling zou dan geborgd zijn

Westerse instituten – Internationaal Monetair Fonds (IMF) – Wereldbank

•

Veelal gevestigd in Washington – Washingtonconsensus • • • • • • • • • •

3 december 2015

Begrotingsdiscipline Inkrimping publieke uitgaven Lage belastingen Marktbepaalde rentetarieven Vrije wisselkoersen tussen valuta Opheffen van handelsbelemmeringen (importheffingen etc.) Liberalisering t.a.v. buitenlandse investeringen (FDI) Privatisering van staatsbedrijven Deregulering Verzekeren eigendomsrechten


16

Washingtonconsensus • Programma werd in voormalige communistische landen doorgevoerd – Met ondersteuning van westerse instituten • Had eerder in Zuid-Amerika gewerkt

– Deels vanuit overwinningsgedachte

• Was het een succes? – In sommige landen meer dan anderen • Was de snelheid waarin het gebeurde niet te snel? – Meer schade dan verbetering? 3 december 2015


17

The end of history • Francis Fukuyama, Japans-Amerikaans filosoof • 1989 betoog The End of History • 1992 uitwerking The End of History and the Last Man • Kern van het menselijke betoog: de menselijke geschiedenis kwam ten einde omdat de Koude Oorlog ten einde was gekomen • Een van de belangrijkste en invloedrijkste filosofische gedachten van de twintigste eeuw

3 december 2015


18

Een einde aan de geschiedenis • Wat bedoelt Fukuyama met het einde van de geschiedenis? – De tijd stopt niet, er gebeuren nog steeds gebeurtenissen en er komt dus nog steeds nieuw verleden bij

• Voor Fukuyama is geschiedenis een evolutionair proces met een eindpunt – Dat eindpunt was een maatschappij gebaseerd op een liberale vrijemarkteconomie en liberale democratie

• Waarom is dat het eindpunt – Geen geloofwaardig systemisch alternatief meer voor westers liberalisme – Twee voornaamste uitdagers (fascisme en communisme) bleken geen duurzaam alternatief • Ergo liberalisme is het logische eindpunt van de menselijke geschiedenis

• Geen einde aan internationale problemen en conflicten – Maar geen groot internationaal ideologische conflicten meer

3 december 2015


19

Dialectiek •

Fukuyama’s gedachtegang lijkt erg op de communistische heilsgeschiedenis – Dialectisch proces: communisme als eindpunt van de menselijke geschiedenis •

•

Alle grote wereldproblemen opgelost

Overeenkomst is niet toevallig, want Marx en Fukuyama lenen hun dialectiek uit de zelfde bron: – Marxisme en ‘the end of history’ zijn interpretaties van de filosofie van Johann Gottfried Herder (1744-1803) •

Romantiek

– Herder betoogde na het Napoleontische tijdperk dat de geschiedenis een duidelijk eindpunt had • •

•

Hegel: Idealen Franse Revolutie en Volksgeist (Romantisch nationalisme) Marx en Fukuyama hadden een andere interpretatie van dat eindpunt

Fukuyama’s filosofie zowel kind als vader van de overwinningsgedachte – Verklaring voor euforische stemming over het winnen van de Koude oorlog

3 december 2015


20

Clash of Civilizations • Tegengeluid van Amerikaanse politicoloog Samuel P. Huntington (1927-2008) • Nieuw denkbeeld op basis van Amerikaanse conservatieve denkbeelden – 1993 artikel The Clash of Civilizations? – 1996 uitwerking The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order

• Kern: cultuur en culturele identiteiten vormen de patronen van cohesie, desintegratie en conflict in de Post-Koude Oorlog wereld – Beschaving als breedste representant daarvan 3 december 2015


21

Clash of Civilizations • In the post-Cold War world, the important distinctions among peoples are not ideological, political, or economic. They are cultural. Peoples and nations are attempting to answer the most basic question humans can face: Who are we? And they are answering it, by reference to the things that mean most to them. … They identify with cultural groups: tribes, ethnic groups, religious communities, nations, and, at the broadest level, civilizations. 3 december 2015


22

Beschavingen • •

Hoogste vorm van culturele identiteit Franse en Duitse cultuur verschillend, maar meer overeenkomsten dan verschillen – Eén beschaving: de Westerse

•

Wat bindt culturen samen in een beschaving? – – – – – – –

Religie Westerse beschaving: Katholicisme of Protestantisme Chinese/Confusianistische beschaving Japanse beschaving Indiase (Hindoestaanse) Islamitische beschaving Orthodoxe beschaving •

Griekenland, Bulgarije en Roemenië dan wel Europees?

– Latijns-Amerikaanse beschaving – Afrikaanse beschaving

3 december 2015


23

Clash of Civilizations • Landen binnen een beschaving scharen zich rondom een centrale grote staat binnen de eigen beschaving – Westerse beschaving: Verenigde Staten – Orthodoxe beschaving: Rusland

• Clash of Civilizations vooral een geopolitieke these over geopolitieke ordening • Wie de gedachtegang van Huntington volgt komt tot een andere conclusie dan Fukuyama – Geschiedenis is niet ten einde, er komt een vervolg • Strijd tussen verschillende beschavingen • Beschavingen hebben een natuurlijke levensloop – Opkomst – Bloei – Verval

• Westerse beschaving staat op het punt in verval te raken – Waarschuwingsfunctie 3 december 2015


24

Cyclisch geschiedsbeeld • Huntingtons geschiedsbeeld is cyclisch • Kent precedenten (o.a. in de oudheid) • Maar ook in het Interbellum – Oswald Spenglers Der Untergang des Abendlandes – Bij Huntington ontbreken racistische elementen, maar in feite is het een cultuurpessimistisch werk • Huntington beducht voor culturele invloed van buiten de westerse beschaving 3 december 2015


25

Belang van Huntington en Fukuyama • Beiden hebben westerse politiek in de bredere wereld vormgegeven • Zijn Amerikaanse pogingen ‘liberale’ democratieën te vestigen in Oost-Europa of Irak niet het gevolg van Fukuyama? – Zelfde geldt voor de Washingtonconcensus

• Is de ‘War on Terror’ geen uitvloeisel van het denken van Huntington? • Beide filosofieën zijn het gevolg van het einde van de Koude Oorlog – Einde van de Koude oorlog is tot op vandaag de dag nog actueel 3 december 2015


26

Teleurstelling • In de voormalige communistische wereld waren de jaren ‘90 een teleurstelling – Het ging economisch niet beter, maar eerder slechter

• Chaos in Rusland was groot – Rusland had een bijrol, was nog maar een schim van de machtige Sovjet-Unie

• Uiteindelijk ging het beter, maar dat was een proces van lange adem – Structurele maatschappelijke en economische hervormingen • Samenlevingen presteren nog altijd slechter dan in het westen op economische en maatschappelijke ontwikkeling

– Communisme blijft een lange schaduw werpen • Zeker in Rusland en andere sovjetrepublieken – Nauwelijks structurele hervormingen » Russische economische herstel volledig te danken aan hoge olieprijzen vanaf 2000

3 december 2015


27

Olieprijs

3 december 2015


28

Russische teleurstellingen • Jaren ‘90 hebben diepe wonden geslagen in de Russische ziel – Rusland voelt zich vernederd en genegeerd – Breed gedragen gevoel

• Rusland in jaren ‘90 op een zijspoor gezet – Internationale crises zonder Russische inspraak • Internationale interventies in Joegoslavië • NAVO-bombardementen tijdens Kosovo-crisis (1998-1999) en (semi)-onafhankelijkheid Kosovo • Amerikaanse inval in Irak in 2003

• Realiteit: Was Rusland in de jaren ’90 wel in staat zich internationaal met wereldproblematiek te engageren? • Belangrijk: gevoelens van vernedering en teleurstelling spelen belangrijke rol in de hedendaagse internationale politiek van Rusland – Westerse handelswijze, voortkomend uit overwinningsgevoel, wordt verweten – Implosie Sovjet-Unie wordt als vernedering ervaren 3 december 2015


29

Het zwakke Rusland •

Gevoelens vallen op zich wel te begrijpen, maar te veel begrip verhult wat er in Rusland gaande is – Nog altijd geen structurele hervormingen en zelfde elite aan de macht – Poetin staat in feite zwakke positie •

Door hoge olieprijzen heeft hij hervormingen kunnen vermijden

•

Protesten in 2008 waren een uiting daarvan

– –

•

Hervormingen schadelijk voor Russische elite Meer welvaart en middenklasse eist politieke inspraak

Poetin gebruikt onderbuikgevoelens in Russische samenleving als bliksemafleider – Verwijten t.a.v. het westen (jaren ‘90) •

Westerse decadentie (anti-homopropagandawet)

– Vermeende slechte positie voor Russische minderheid in Oekraïne

•

Als de Koude Oorlog anders was geëindigd was, had deze bliksemafleider niet bestaan – Als het westen zich geen overwinnaarscomplex had aangemeten…

3 december 2015


30

Een Nieuwe Koude oorlog? • •

Zitten we daarin of zijn we er naar op weg? Signalen wijzen die kant op – Betrekkingen Rusland/Westen staan op dieptepunt • •

Westerse landen zijn n.a.v. MH17 zelfs bereid economisch in te leveren (economische sancties doen ons ook pijn) Diepe vertrouwensbreuk tussen Rusland en het Westen –

•

Rusland bezigt Koude Oorlogsrethoriek (dreigen met plaatsen kernraketten in Russische exclave Kaliningrad)

Beangstigend politiek discours in Rusland – Europa is schoothondje van het fascistische Amerika en Duitsland • •

Anti-Russisch Amerikaanse/Westerse NGO’s pogen Rusland te ondermijnen en te perverteren –

•

Boodschap van burgerrechten en gelijke rechten voor seksuele minderheden

Sterke anti-Russische sentimenten in Westerse samenlevingen – Rusland als kwade boeman die zich niet aan afspraken houdt – Rusland bedreigt het Westen en Westerse vrijheden

•

Mogelijke conclusie: De Koude Oorlog is terug!

3 december 2015


31

Edward Lucas • Waarschuwt al vanaf 2008 voor het hernieuwde assertieve Rusland • Betoog: We zijn beland in een nieuwe Koude Oorlog – Strijdtoneel: energiepolitiek

• Lucas’ werk vaak opgevat als een roepende stem in de woestijn – Als havik

• Toch is Lucas’ boek geen anti-Russisch pamflet – Eerder een genuanceerd betoog over veranderingen in de Russische samenleving – Voorspelling over de Nieuwe Koude Oorlog – Hoe moet het westen daarop reageren?

3 december 2015


32

Een Nieuwe Koude Oorlog? • Nieuwe Koude Oorlog is niet waarschijnlijk – Koude Oorlog had een duidelijke frontlijn • Van Stettin naar de Adriatische zee • Nu is er een conflict in een perifere regio van Oekraïne – Rusland accepteert in feite het bestaan van een zelfstandig Oekraïne niet » Schending Helsinki, ongehoord

– Conflict is minder veelomvattend dan tijdens Koude Oorlog • Vele hete zijconflicten • Zijconflicten vaak verbonden met dekolonisatievraagstukken

– Er is geen IJzeren Gordijn, en die zal ook niet terugkeren • Zowel Russen als westerlingen zijn gewend naar elkaars landen af te reizen • Internet faciliteert contacten

– Grote onderlinge economische afhankelijkheid • Het westen is afhankelijk van Russische olie- en gasleveranties • Rusland is afhankelijk van de olie- en gasbaten – Russische afhankelijkheid waarschijnlijk groter dan westerse afhankelijkheid

3 december 2015


33

Gebrek aan bondgenoten • • • •

Koude Oorlog gekenmerkt door bondgenootschappen Westen en Rusland staan vrij alleen China houdt zich afzijdig VS kunnen niet meer rekenen op breed gedragen steun – Nieuwe economieën zoals Brazilië voelen weinig voor steunen VS

• Op lange termijn hebben Rusland en het Westen elkaar meer nodig – China als grootmacht • Koude Oorlog leert ons dat vijanden elkaar opzoeken als er een derde vijand opdoemt

– Islamitisch fundamentalisme en terrorisme • Gezamenlijke vijand westen en Rusland – IS heeft inmiddels ook een Russischtalig propagandakanaal (!)

3 december 2015


34

Ideologisch conflict • Er zijn verschillende gedachten? • Maar wat stelt Poetins ‘soevereine democratie’ nu eigenlijk voor? – Vooral een lege huls, een propagandamiddel

• Rusland verre van het enige land met een afwijkend politiek systeem – China(!) – Westen slaat tegen China een andere toon aan dan tegen Rusland – Westen dus best bereid andere politieke systemen te aanvaarden 3 december 2015


35

Wapenwedloop • • • •

Koude Oorlog gekenmerkt door wapenwedloop Defensieuitgaven in het Westen en Rusland nu verhoogd Maar niet op koude Oorlogniveaus Herbewapening nu vooral symbolisch – NAVO-flitsmacht ter bescherming van de Baltische Staten

• Russische militaire slagkracht stelt niet zo veel voor • Zowel de NAVO als Rusland kunnen zich een wapenwedloop financieel niet permitteren – Daarvoor moet welvaart worden ingeleverd – Is het westerse electoraat bereid dat te doen?

3 december 2015


36

Financiële problemen in Rusland • Grote financiële problemen • Rusland kan zich niet heel veel meer permitteren – Staatskas raakt steeds leger • Sancties EU/VS • Lage olieprijs

• Poetins machtspositie gebaseerd op belofte van welvaartsgroei – Pijler onder het regime valt weg

• Poetin meer gebaat bij stabilisering van het huidige conflict – Een Oekraïne in limbo kan niet meer naar het westen toegroeien • Dat is precies wat Poetin wil

– Analogie: Sovjet-Unie werd door noodzaak broodheer van een communistisch Oost-Duitsland

3 december 2015


37

Stabilisering • Europa toe aan een nieuw Helsinki-proces – Erken elkaar en beloof dat je je niet mengt in elkaars aangelegenheden • Belangrijke stap in de-escalatie Koude Oorlog • Zou ook nu zo’n rol kunnen spelen

• Voor veel partijen zou bevriezing voordelen inhouden – Rusland: Oekraïne kan niet te zeer naar het westen toegroeien – Europa: krijgt meer ruimte zich te wenden tot de eigen interne problemen – Oekraïne • Donbas is niet het meest interessante deel van Oekraïne • Bevriezing geeft Oekraïense regering de kans broodnodige hervormingen door te voeren – Indien die slagen ben ik benieuwd of de Donbas over 10-20 jaar nog wel bij Rusland wil horen » Vergelijk: invloed van de westerse consumptiemaatschappij tijdens Koude Oorlog op Sovjet-satellietstaten

3 december 2015


38

Slotpleidooi •

Waarom volgt u deze cursus? – U wilt leren over geschiedenis

• •

Geschiedenis is een a-politieke wetenschap Historici mogen hun vak echter wel gebruiken voor engagement bij hedendaagse problematiek – Insteek geweest van dit college – Iedereen mag het met mij oneens zijn •

•

Debat stimuleren belangrijk

Belangrijke les van de Koude Oorlog – Een moderne samenleving zonder intern debat functioneert niet •

•

Sovjet-Unie en satellietstaten waren dat soort samenlevingen

Dit college is daarom een pleidooi voor diepgaande bestudering van het verleden – Pleidooi tegen de economische benadering in hoger onderwijs •

3 december 2015

Daardoor in onze samenleving steeds minder mogelijkheden voor diepgaande debatten


39

Overdenkingen over de Koude Oorlog. College X 3 december 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA

Recommend Documents