De Koude Oorlog. College I 24 september 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA. 24 september 2015 College I - Inleiding: De Koude Oorlog

De Koude Oorlog College I – 24 september 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA

24 september 2015

College I - Inleiding: De Koude Oorlog

1

Koude oorlog als sleutelmoment • Drie sleutelmomenten voor de 20ste eeuw: – Eerste Wereldoorlog – Tweede Wereldoorlog – Koude Oorlog

• Koude oorlog vormt logische vervolg op Eerste en Tweede Wereldoorlog – Maakt de Koude Oorlog onderdeel uit van hetzelfde conflict • Strijd tussen ideologieën – Communisme, kapitalisme, liberalisme, nationalisme en imperialisme

• Hoe om te gaan met de problemen van moderniteit? – Grote vraag naar beperkte grondstoffen – Strijd om afzetmarkten

24 september 2015


2

Koude oorlog is anders! • Het Koude aspect maakt Koude Oorlog anders dan Eerste en Tweede Wereldoorlog – Protagonisten nooit direct in oorlog geweest – Toch was niet de hele Koude Oorlog ‘Koud’ • Enkele voorbeelden – – – – 24 september 2015

Korea-oorlog (1950-1953) Vietnam-oorlog (1955-1975) Griekse Burgeroorlog (1946-1949) Sovjet-inval in Afghanistan (1979-1989) College I - Inleiding: De Koude Oorlog

3

Het kernwapen als afschrikking • Waarom bleef de oorlog koud? – Afschrikwekkende werking van het kernwapen • Mutually assured destruction (MAD) • Duck and Cover

• Definities van de Koude Oorlog – Permanente strijd tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie • Strijd om bondgenoten • Strijd om invloedssferen • Strijd om grondstoffen

– Duidelijk propaganda-element • Bent u bang voor de Russen?

– Wapenwedloop • Wrang neveneffect: technologische vooruitgang – Internet – Mobiele telefonie – Mensheid heeft merkwaardige eigenschap: creatieve vinding onder druk van dreiging/destructie

24 september 2015


4

Koude Oorlog als wereldgeschiedenis

24 september 2015


5

Koude Oorlog als wereldgeschiedenis • WO I & II waren wereldoorlog – Maar eigenlijk vooral Europese conflicten waarin de rest van de wereld meegezogen werden

• Gaat ook op voor de Koude Oorlog – Sluitstuk van een eeuw die vooral om Europa draaide • Voorbeeld: omstreden status van Berlijn/Duitsland

• Toch niet het volledige verhaal – Tijdperk waarin de macht van Europa tanende was • Dekolonisatie

– Beweging van niet gebonden landen (vml. Europese koloniën)

• Geschiedwetenschap helaas zéér Eurocentrich – Koude Oorlog als wereldgeschiedenis wordt slechts matig behandeld – Betekent eigenlijk dat de Koude oorlog slecht wordt begrepen door historici

24 september 2015


6

Periodisering • Historici zijn meesters in debaten over periodisering – Sluitende periodisering bestaat niet – Het is een hulpmiddel, geen verklaringsmodel

• Term Koude Oorlog wordt voor het eerst rond 19451946 gebruikt • Veelgebruikt beginpunt 1947 – Trumandoctrine (VS zal geen verder Sovjet-imperialisme tolereren)

• Hoogtepunt: periode voorafgaand aan 1953 (dood Stalin) 24 september 2015


7

Ngram Engels

24 september 2015


8

Ngram Frans

24 september 2015


9

Ngram Duits

24 september 2015


10

Ngram Russisch

24 september 2015


11

Periodisering • Begin- en einddatum is dus onduidelijk • Begindatum – 1947 – Sommigen beginnen zelfs 1917(!)

• Einddatum – 1962 (oplossen Cubacrisis) • Dan is 1979-1985 een “Tweede Koude Oorlog”

– – – – –

1989 (Ineenstorten Communisme in Midden-Europa) 1990 (Duitse hereniging; Angel uit het conflict) 1991 (Ineenstorting Sovjet-Unie) 1994 (Laatste Russische troepen verlaten Duitsland) Lijn der verwachting • Koude Oorlog is nog niet geëindigd (binnen enkele jaren)

24 september 2015


12

Aanpak cursus • Periodisering slechts een hulpmiddel • Geen duidelijke periodisering in deze cursus – Begin 1917 • Aanloop tot hoogtepunt rond 1953 goed begrijpen

– Volgen verloop van het conflict tussen Communisme en Kapitalisme, VS/NAVO vs. Sovjet-Unie tot 1991 (ineenstorting Sovjet-Unie) – Afsluitend college: • Wanneer is die Koude Oorlog nu eigenlijk geëindigd • Actualiteit: zitten we nu wéér in een Koude Oorlog • Nasleep Koude Oorlog

24 september 2015


13

Collegeschema College

Datum

Titel

Ⅰ

24 september 2015

De Koude oorlog als wereldgeschiedenis en de aanloop er naartoe

Ⅱ

1 oktober 2015

Een kortstondig onwaarschijnlijk bondgenootschap 1941-1945

Ⅲ

8 oktober 2015

De eerste spanningen tussen ‘West’ en ‘Oost’: 1945-1947

Ⅳ

15 oktober 2015

Het hoogtepunt van de Koude Oorlog 1948-1953

22 oktober 2015

GEEN COLLEGE I.V.M. HERFSTVAKANTIE

Ⅴ

29 oktober 2015

Vreedzame co-existentie: 1953-1961

Ⅵ

5 november 2015

Terug naar versterkt antagonisme 1961-1968

Ⅶ

12 november 2015

Een tweede detente: 1969-1976

Ⅷ

19 november 2015

De jaren ’80: van wederopleving naar ontspanning 1977-1988

Ⅸ

26 november 2015

Het einde van de Koude oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de SovjetUnie

Ⅹ

3 december 2015

Overdenkingen over de Koude Oorlog

24 september 2015


14

Voorspel • Spanningen tijdens Koude Oorlog niet te begrijpen zonder voorgeschiedenis – Jaar 1917 cruciaal

• 19e eeuw was een Europese eeuw – Grootmachten, wisselende coalities en bondgenootschappen • Strijd om invloedssferen en grondstoffen – Binnen en buiten Europa – Strijd wordt steeds heftiger » Een van de oorzaken voor WO I 24 september 2015


15

Rusland en de andere grootmachten • Groot-Brittannië beschouwde Rusland lang als een bedreiging – Russische uitbreiding en Centraal-Azië – Turkse zeestraten – Positie in India

• Tsaristisch Rusland is anachronisme • Japan botst ook met Rusland omwille van expansiepolitiek in Azië – Modernisering Japan/Russische expansie – 1904-1905 Japan voert met Britse steun oorlog tegen Rusland – Nederlaag valt Rusland zwaar • Russische revolutie van 1905

– Rusland moet banden met Groot-Brittannië en Frankrijk wel normaliseren • 1871 Duitse eenwording: bedreiging voor GB, Frankrijk en Rusland • Landen drijven naar elkaar toe

24 september 2015


16

De Verenigde Staten • Deelname van de VS aan WO I betekende dat de VS ook een rol zouden gaan spelen op het Europese continent – Financiële banden – Ondanks isolationisme in de VS tijdens interbellum

• De Verenigde Staten en Rusland konden het aanvankelijk onderling goed vinden – Russische autocratie vormde aanvankelijk geen beletsel voor goede banden • 1867 Alaska Purchase

– Russisch Amerikaanse betrekkingen worden steeds slechter tegen het einde van de 19e eeuw • Russisch antisemitisme zet kwaad bloed • Amerikaanse en Russische uitbreidingspolitiek botsen in Azië

24 september 2015


17

De Russische revolutie • Vóór WO I stond het Russische systeem al op zijn laatste benen • WO I verloopt desastreus • Februari 1917: broodoproer in Petrograd loopt uit tot een heuse revolutie – Afzetting Tsaristische regime – Voorlopige regering van liberalen en socialisten • Verkiezingen voor grondwetgevende vergadering • Democratisch Rusland • Voorop: Rusland zou de oorlog tegen de centrale mogendheden blijven voortzetten – Russen waren de oorlog meer dan zat…. – Geallieerden reageren enthousiast » Democratische bondgenoot erbij • VS/Woodrow Wilson ondersteunen het nieuwe regime financieel

24 september 2015


18

Communistische revolutie • Duitsland heeft belang bij einde aan oorlog met Rusland – Uitputtingsoorlog, een front minder – Steunt daarom de communisten van Vladimir Lenin • Communistische banneling • Communistische partij als voorhoede, geen democratische weg naar de heilstaat • Oktober 1917: Communistische staatsgreep 24 september 2015


19

Brest-Litovsk • 1e prioriteit Lenin: einde aan de oorlog – Binnenlandse vijanden genoeg, boodschap spreekt aan in Rusland – 8 november 1917: Verklaring • Alle regeringen opgeroepen vrede te stichten zonder annexaties of veroveringen • Arbeiders opgeroepen zich achter de revolutie te scharen • Beide oproepen genegeerd – Lenin moest alleen onderhandelen met de Centrale Mogendheden » Drie maanden onderhandelen in Brest-Litovsk 24 september 2015


20

Brest-Litovsk

24 september 2015


21

Brest Litovsk • Lenin moet grote concessies doen aan Duitsland • Baltische staten, Finland, Polen, Oekraïne en Wit-Rusland kwamen in Duitse invloedssfeer te liggen – Revolutionaire Oekraïense regering plaatst zich onder Duitse bescherming

• Rusland moet delen van de Kaukasus opgeven • Rusland moet grote geldbetalingen en olieleveranties aan Duitsland verrichten • Sovjets accepteren deze harde voorwaarden, maar niet van harte – Revisionisme bij Communistische leiders aanwezig – Dit was de prijs die voor een wereldrevolutie betaald moest worden.

24 september 2015


22

Russische burgeroorlog • Binnen Rusland tegenstand tegen het nieuwe communistische regime – Witte legers (conservatieve Tsaristische generaals) – Groene leger (opstandige boeren) – Nationalistische opstanden

24 september 2015


23

Militaire interventies • Geallieerden WO I steunen Witte generaals – Bereid om de oorlog tegen Duitsland voort te zetten

• Militaire interventies in Rusland – Britse, Franse, Italiaanse en Amerikaanse troepen – Doel: • Niet zo zeer de Witten echt te helpen/communistische regime omver te werpen. • Voorkomen dat wapenleveranties aan Rusland in Duitse handen zouden vallen

24 september 2015


24

Russische burgeroorlog • Conflict met meer dan 13 miljoen doden • Communistische overwinning – Witten onderling te verdeeld – Interventiekrijgsmachten namen zelden echt deel aan de strijd – Problemen met onderlinge coördinatie

• Belangrijkste erfenis: – Sovjets raken overtuigd dat de kapitalisten het bestaan van de Sovjetstaat nooit zouden accepteren • Bij de eerste mogelijkheid zouden ze deze gaan vernietigen

24 september 2015


25

Einde van de wereldrevolutie • Sovjet-Unie opgericht in 1922 – Formeel een federale staat, maar in de praktijk een uniestaat

• Wereldrevolutie blijft het streven – Hoop vervliegt snel • Ineenstorting Duitsland in Oktober/November 1918 – Geen communistische revolutie – Spartakistenopstand » Communistische leiders Karl Liebknecht & Rosa Luxemburg vermoord door rechtse milities

• 1919 Hongaarse Radenrepubliek – Belá Kun – Roemenen en Tsjechoslowaken maken snel een einde aan deze republiek

• 1919 Kortstondige communistische republiek in Beieren houdt het maar 14 dagen vol! 24 september 2015


26

Russisch-Poolse oorlog • Zwaarste klap viel echter dichter bij Rusland – Nieuwe Poolse staat en het communistische Rusland claimden hetzelfde grondgebied – 1920 Sovjetleger wordt voor de poorten van Warschau verslagen

• Conservatieve en Katholieke Poolse staat lag in de weg – Export van de revolutie naar Duitsland kon niet meer slagen • Duitsland was onontbeerlijk voor de wereldrevolutie

24 september 2015


27

1921 Verdrag van Riga

24 september 2015


28

Tijdelijk realisme • Sovjet-Unie moet een ander plan trekken – Wereldrevolutie was mislukt • Geen steun uit andere landen voor de opbouw van het Sovjet-Communisme

– Sovjet-Unie lag volledig in puin

• Tijdelijke liberalisering van de economie (Nieuwe Economische Politiek; NEP) • Exporteren van de revolutie via de 3e Communistische internationale (Komintern) – Exporteren communistische partijen naar Sovjet-model – Bestrijden sociaaldemocratie – Harde woorden, maar buitenlandbeleid toch vooral conventioneel en opportunistisch

24 september 2015


29

Sovjet-Unie als internationale paria • Verenigde Staten en andere landen weigeren de Sovjet-Unie te erkennen – Verschaffen wel voedselhulp – Amerikaanse ondernemers verdienen goed aan de Sovjet-Unie • General Electric (Dneprostroj-Dam) • Ford (Autofabrieken in de Sovjet-Unie) • Wederopbouw Sovjet-Unie en industrialisatie was zonder handel met het kapitalistische westen niet mogelijk geweest

• Eerste betrekkingen komen langzaam op gang – 1921 Sovjet-Unie en Verenigd Koninkrijk sluiten handelsovereenkomst – 1922 Verdrag van Rapallo (Duitsland) • Twee geïsoleerde landen naar elkaar gedreven • Wederzijdse erkenning en afzien van schadeclaims • Militaire samenwerking – Duitse leger kon verboden oefeningen houden in de Sovjet-Unie – Duitsland leverde de Sovjets kennis en techniek die ze ontbeerde. – Gezamenlijke vijand: Polen

24 september 2015


30

China • China is ook een belangrijke speler binnen de Koude Oorlog • Begin 20ste eeuw: Land in ernstig verval – Modernisering nodig – China had zich achter geallieerden geschaard • Doel: Duitse consessiehaven Guandong terug krijgen – Voorkomen dat Japan deze in handen zou krijgen – China kreeg in Versailles zijn zin niet » Werd ervaren als verraad, vatbaar voor de Sovjet-Unie • De Sovjet-Unie zag tegelijkertijd af van alle rechten die het Tsaristische regime had verworven in China 24 september 2015


31

Communisme in China • Met hulp vanuit de Komintern – 1921 Oprichting Chinese Communistische Partij • Zwak, nauwelijks steun onder de bevolking – Gedwongen samen te werken met nationalistische partij Kwomintang » Voor beide partijen verre van Ideaal » Na dood Kwomintang-leider Soen-jat Sen worden onderlinge verhoudingen steeds slechter » Opvolger Tsjang-Kai Tsjek sterk anti-communistisch • Witte terreur • Inzet paramilitaire troepen tegen communisten in Shanghai • Communisten uit de Kwomintang gezet en communistische partij opgedoekt

• 1931 Japanse inval in Mantsjoerije (voor grondstoffen) – Tsjang-Kai Tsjek niet bij machte te reageren • Vooral geoccupeerd met het communisme • Rekende ook op een internationale oplossing voor Mantsjoerije – Met welke middelen? Volkenbond niet bij machte iets te doen.

24 september 2015


32

Communisme in China • Twee stromingen binnen Communistische partij – Stedelijke factie (onder invloed Sovjet-Unie): aanzetten tot revolutie onder proletariaat – Plattelandsfactie (onder leiding van Mao Tse-toeng • Communisme in China moest juist door de boeren worden gedragen • 1931 Oprichting Chinese Volksrepubliek in het Jangxigebergte • 1934 Tsjang-Kai Tsjek slaagt er in Mao op de vlucht te drijven (Lange mars) – Mao weet de macht binnen de communistische partij te verkrijgen » Communisme in China op relatieve afstand t.o.v. de Sovjet Unie • China als 3e pijler binnen de Koude oorlog

24 september 2015


33

De Lange Mars

24 september 2015


34

Emancipatie van de Sovjet-Unie • Sovjet-Unie door Europese ontwikkelingen steeds meer een geaccepteerd lid van de internationale gemeenschap – Economische crisis (1929) – Ontluikende fascisme • Volksfronten (op Moskous instigatie)

• Japanse invasie in Mantsjoerije maakt oorlog met de Sovjet-Unie onafwendbaar – Stalin wilde echter (nog) geen oorlog • Steunt Mao’s communisten – Coalitie tussen Kwomintang en Communisten

• Chinezen hielden de Japanners bezig

– Amerikanen steunen deze coalitie ook (bevreesd voor Japans expansionisme)

24 september 2015


35

Hitler en Stalin • Machtsgreep Hitler in Duitsland 1933 • Stalin onderschatte het gevaar van Hitler – Komintern had de Duitse communisten bevolen de sociaaldemocratie te bestrijden en de fascisten met rust te laten

• Machtsgreep verontrust Stalin wel – Hitler verklaarde zich niet langer aan Rapallo te willen houden – 1934 Niet-aanvalsverdrag met Polen • Was dit het begin van een anti-Sovjet Duits-Pools bondgenootschap?

• Stalins paranoia is geen waarheid! – Kapitalisten planden geen grote anti-Sovjetactie • Sovjet-Unie wordt juist internationaal meer geaccepteerd – 1934: Sovjet-Unie volwaardig lid van de Volkenbond.

– Duits-Pools non-agressiepact was ook geen grote anti-Sovjetactie 24 september 2015


36

Japan/China • Japanse oorlogsvoering in China liep in Japans voordeel – Stalin steunde de Kwomintang/Communisten in ruil voor een nietaanvalspact met de Sovjet-Unie • Helpt de Chinezen (een beetje)

• Stalin stelt zich huiverig op – Bang voor een tweefrontenoorlog (in Europa én in Azië) – Bang voor een Amerikaanse invloedssfeer in Mantsjoerije • Contacten met de VS bevestigen dat de VS hier niet naar streeft

– Japan en Duitsland bondgenoten; lastige positie voor Stalin • Militair succes tegen Japan in 1941 (terugtrekking in ruil voor neutraliteitspact) • Niet-aanvalsverdrag met Duitsland in 1939 • Chinezen voelen zich in de steek gelaten

24 september 2015


37

Molotov-Ribbentroppact • Waarom tekende Stalin dit niet-aanvalsverdrag met Duitsland? – Fascisme wordt steeds meer als dreiging ervaren • Non-interventie van Groot-Brittannië en Frankrijk tijdens Spaanse Burgeroorlog • Conferentie van München/Appeasementpolitiek

– Stalin gedesillusioneerd in Frankrijk en Groot-Brittannië – Dubbele politiek • Stalin was er van overtuigd dat een groot-conflict met Duitsland & Japan zou komen – Zo lang mogelijk uitstellen » Eerst interne problemen aanpakken (Zuivering Rode leger 1937) » Verder opbouwen en uitbouwen Rode leger

24 september 2015


38

Molotov-Ribbentroppact •

1939: Duidelijk is dat Hitler een oorlog tegen Polen aan het voorbereiden was – Frankrijk en Groot-Brittannië garandeerden de Poolse grenzen •

•

Stalin twijfelde of zij zich aan hun woord zouden houden

Twee keuzes voor Stalin – Brits-Franse alliantie • •

Stalins bedenkingen Brits-Franse bedenkingen bij slagkracht Rode Leger (zuiveringen) –

Britten en Fransen bleken de Sovjets weinig serieus te nemen.

– Duitse alliantie • • •

24 september 2015

Duitsland bood veel meer dan de geallieerden Voordeel: Stalin kon rustig toekijken hoe de kapitalisten elkaar bestreden Voordeel: Een alliantie met Hitler zou de situatie met Japan er ook makkelijker op maken.


39

Molotov-Ribbentroppact

24 september 2015


40

Molotov-Ribbentroppact • Geheime clausule – Verdeling Midden-Europa onder Duitsland en Sovjet-Unie – Tegenovergestelde van Brest-Litovsk(!)

• Verdrag had ook voor Hitler voordelen: – Geen zorgen over een tweefrontenoorlog – Verzekerd van grondstoffenleveranties uit de Sovjet-Unie – Sovjet-Unie kon weer hoogwaardige militaire technologie in Duitsland aanschaffen

• Paradox: – Duitse inval in de Sovjet-Unie was onmogelijk geweest zonder SovjetGrondstoffen – Sovjet-Overwinning op Duitsland was onmogelijk geweest zonder militaire samenwerking (Rapallo) 24 september 2015


41

Twee dictatoren • Hitler en Stalin richtten gezamenlijk in Polen een schrikbewind aan – Poolse elite werd hardhandig aangepakt • Bijv. Deportatie professoren van de Jagiellonische Universiteit van Krakau naar Sachsenhausen • Massamoorden op Poolse officiers in de Sovjet-Unie – Reservisten & Poolse culturele, maatschappelijke en economische elite

• Sovjet-houding tot het fascisme meteen minder vijandig – Propaganda 24 september 2015


42

Katyń

24 september 2015


43

Andere grootmachten • Britten en Fransen vreesden een echt SovjetDuits bondgenootschap – Overwegen militaire acties tegen Sovjet-Unie • Maar hoe serieus was dat? -> Schemeroorlog tegen Duitsland • Zweden weigerde mee te werken voor interventie in Finland – Finse Winteroorlog 1939 » Einde lidmaatschap uit de Volkenbond 24 september 2015


44

De kaarten keren • Stalin lijfde de Baltische staten op slinkse wijze in – Veiligheidspacten

• Besarrabië en Boekovina ingelijfd bij de Sovjet-Unie – Olievelden Roemenië lagen aardig dicht bij

• Hitler was bevreesd voor Sovjet-expansiedrang – Zou Stalin proberen een alliantie aan te gaan met de Britten? • Groot-Brittannië niet verslagen (Battle of Britain)

– Stalin moest verslagen worden vóórdat hij te sterk zou zijn • December 1940 opdracht inval in de Sovjet-Unie voor te bereiden – Voorjaar 1941 24 september 2015


45

Volgende week • Sleutelmoment in de wordingsgeschiedenis van de Koude Oorlog – Stalin wordt bondgenoot van de kapitalistische geallieerden

• Om Koude Oorlog goed te begrijpen moeten we meer inzicht in deze fase van de Tweede Wereldoorlog begrijpen – Hoe versloegen de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Verenigde Staten samen Nazi-Duitsland • Hoe zijn hun onderlinge verhoudingen?

– Wat waren de plannen voor de naoorlogse periode? 24 september 2015


46

De Koude Oorlog. College I 24 september 2015 Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA. 24 september 2015 College I - Inleiding: De Koude Oorlog

Recommend Documents