De Koude oorlog Hoe kapitalisme en communisme de wereld in een nucleaire wurggreep hielden Docent: Nicolaas A. Kraft van Ermel, MA
Nederland-Rusland Centrum b.v. Antonius Deusinglaan 2 9713 AW GRONINGEN 050-3637823
[email protected] www.nrce.nl
2/104
Inhoudsopgave College-indeling ......................................................................................................................... 7 Locatie .................................................................................................................................... 7 College I: §I.1.
De Koude Oorlog als wereldgeschiedenis en de aanloop er naartoe ................... 9
Inleiding: De koude oorlog.......................................................................................... 9
§I.1.1.
Begripsbepaling ................................................................................................... 9
§I.1.2.
Het voorspel naar de Koude oorlog ................................................................... 10
College II:
Een kortstondig onwaarschijnlijk bondgenootschap 1941-1945 ....................... 17
§II.1.
Gezamenlijke oorlogsvoering ................................................................................ 17
§II.2.
China in de Tweede Wereldoorlog ........................................................................ 18
§II.3.
Diplomatieke strijd om Polen ................................................................................ 19
§II.4.
De conferenties ...................................................................................................... 19
§II.4.1.
Teheran .......................................................................................................... 19
§II.4.2.
Conferentie van Moskou ................................................................................20
§II.4.3.
Conferentie van Jalta .....................................................................................20
§II.4.4.
Europa & Japan .............................................................................................. 21
§II.4.5.
Conferentie van Potsdam ............................................................................... 22
§II.5.
De Japanse overgave ............................................................................................. 22
College III:
De eerste spanningen tussen ‘West’ en ‘Oost’: 1945-1947 ................................. 25
§III.1.
De Verenigde Staten als wereldmacht ................................................................... 25
§III.2.
Het Midden-Oosten: Iran en de Turkse zeestraten ............................................... 25
§III.3.
Economische strijd en beeldvorming .................................................................... 26
§III.4.
Problemen in Oost-Europa.................................................................................... 27
§III.5.
De Trumandoctrine ............................................................................................... 29
§III.6.
Probleemgeval Duitsland ......................................................................................30
§III.7.
Economische verwijdering: Het Marshallplan en Kominform ............................. 31
College IV:
Het hoogtepunt van de Koude Oorlog 1948-1953 ............................................. 33
§IV.1.
Staatsgreep in Tsjechoslowakije ............................................................................ 33
§IV.2.
De verdere verdeling van Duitsland ...................................................................... 33
§IV.2.1.
Totstandkoming van het NAVO-bondgenootschap ....................................... 34
§IV.2.2.
Het Verdrag van Brussel (1948) ..................................................................... 35
§IV.2.3.
De totstandkoming van de NAVO .................................................................. 35
§IV.3.
Communisme in China .......................................................................................... 36
§IV.4.
Wapenwedloop en onderlinge angst ..................................................................... 37
§IV.4.1.
The Red Scare/McCarthyisme ....................................................................... 37
§IV.4.2.
De Koreaoorlog ..............................................................................................38
§IV.5.
Wapenwedloop ...................................................................................................... 39
§IV.6.
De herbewapening van Duitsland en Europese eenwording ............................... 40
§IV.7.
De Joegoslavische breuk met Stalin ...................................................................... 41
3/104
College V:
Vreedzame co-existentie: 1953-1961.................................................................. 43
§V.1.
Nieuwe politiek onder president Dwight D. Eisenhower ...................................... 43
§V.2.
De Sovjet-Unie na Stalins dood ............................................................................. 43
§V.3.
Oproer in de DDR .................................................................................................. 44
§V.4.
Chroesjtsjov aan de macht en de vorming van het Warschaupakt ....................... 44
§V.5.
De conventie van Genève....................................................................................... 45
§V.6.
Destalinisatie ......................................................................................................... 46
§V.7.
Nieuwe Chinese verwikkelingen ............................................................................ 47
§V.8.
Dekolonisatie als probleem in de Koude Oorlog ...................................................48
§V.8.1.
Het Midden-Oosten als strijdtoneel van de Koude Oorlog ............................48
§V.9.
Vietnam ................................................................................................................. 49
§V.10.
Aziatische beschermingsgordel .............................................................................50
§V.11.
Cuba .......................................................................................................................50
§V.12.
‘Bomber’ en ‘Missile gap’ ....................................................................................... 51
§V.13.
Een nieuwe Berlijn-crisis....................................................................................... 51
College VI:
Terug naar versterkt antagonisme 1961-1968 ................................................... 53
§VI.1.
Kennedy’s antwoord .............................................................................................. 53
§VI.2.
De Berlijnse muur.................................................................................................. 53
§VI.3.
Op de rand van een nucleaire oorlog: de Cubacrisis ............................................. 54
§VI.4.
Wapenbeheersing .................................................................................................. 56
§VI.5.
Een coup tegen Chroesjtsjov ................................................................................. 56
§VI.6.
Vietnam loopt uit de hand ..................................................................................... 56
§VI.7.
Een Europese aanpak voor Europese problemen ................................................. 59
§VI.7.1.
Charles de Gaulle’s force de frappe ............................................................... 59
§VI.7.2.
Brandts eigen Duitse politiek & de Harmeldoctrine ...................................... 59
§VI.8.
Problemen in de communistische wereld ............................................................ 60
§VI.8.1. §VI.9.
De Praagse lente ............................................................................................ 60
Mutual assured destruction ................................................................................... 61
College VII:
Een tweede detente: 1969-1976 ..................................................................... 63
§VII.1.
Een nieuwe buitenlandpolitiek: Nixon en Kissinger ............................................. 63
§VII.2.
Strategic Arms Limitation Talks (SALT) ........................................................... 64
§VII.3.
Amerikaans-Chinese toenadering ..................................................................... 65
§VII.4.
Vervolg van de Vietnamoorlog en interventie in Cambodja .............................. 66
§VII.5.
Ontwikkelingen in Europa: Ostpolitik en het Helsinki-proces .........................68
§VII.6.
De grenzen van de detente ................................................................................. 69
College VIII: §VIII.1.
De jaren ’80: van wederopleving naar ontspanning: 1977-1988 ................... 73 Een periode van weinig veranderingen (1977-1981).......................................... 73
§VIII.1.1.
Jimmy Carter: een moralist als president van de Verenigde Staten .......... 73
§VIII.1.2.
Koude oorlog in de derde wereld ................................................................ 73
4/104
§VIII.1.3.
SALT II ....................................................................................................... 75
§VIII.1.4.
Kruisrakettenkwestie .................................................................................. 76
§VIII.2.
Een nieuwe opleving en ontspanning (1981-1988) ........................................... 76
§VIII.2.1.
Neoconservatieve draai in Amerika: Ronald Reagan aan de macht .......... 76
§VIII.2.2.
Polen en de Poolse Paus ............................................................................. 78
§VIII.2.3.
Reagans strijd tegen het communisme en terrorisme ............................... 79
§VIII.2.4.
Glasnost en perestrojka .............................................................................. 79
§VIII.2.5.
Internationale ontspanning ....................................................................... 80
§VIII.2.6.
Democratisering in de Sovjet-Unie ............................................................ 81
§VIII.3.
Een oplossing voor Afganistan en andere conflicten ......................................... 81
College IX: Het einde van de Koude oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie..........................................................................................................................83 §IX.1.
Omwenteling in Hongarije ....................................................................................84
§IX.2.
Polen ......................................................................................................................84
§IX.3.
Die Wende in de DDR ........................................................................................... 85
§IX.4.
Ontwikkelingen in andere communistische landen ..............................................86
§IX.4.1.
Tsjechoslowakije ............................................................................................86
§IX.4.2.
Bulgarije .........................................................................................................86
§IX.4.3.
Roemenië........................................................................................................86
§IX.4.4.
Albanië en Joegoslavië ................................................................................... 87
§IX.5.
Hervormingen en problemen in de Sovjet-Unie ................................................... 87
§IX.6.
Deflatie van de Koude Oorlog ................................................................................ 87
§IX.7.
De Duitse eenwording .......................................................................................... 88
§IX.8.
Verdere ontspanning .............................................................................................89
§IX.9.
Aanloop naar de einde van de Sovjet-Unie .......................................................... 90
§IX.10.
Een nieuwe wereldorde...................................................................................... 91
§IX.11.
Het einde van de Sovjet-Unie ............................................................................ 91
College X:
Overdenkingen over de Koude Oorlog............................................................... 95
§X.1.
Wie won de Koude Oorlog? ................................................................................... 95
§X.2.
Was de Koude Oorlog onvermijdelijk? .................................................................. 96
§X.3.
The end of History ................................................................................................. 97
§X.4.
The clash of civilizations........................................................................................98
§X.5.
Post-Koude oorlog teleurstellingen ....................................................................... 99
§X.6.
Een nieuwe Koude Oorlog? ................................................................................. 100
§X.7.
Tot slot ................................................................................................................. 102
Literatuur en films voor verdere studie ................................................................................. 103 Literatuuropgave ................................................................................................................ 104
5/104
6/104
College-indeling College Datum 24 september 2015 Ⅰ 1 oktober 2015 Ⅱ 8 oktober 2015 Ⅲ 15 oktober 2015 Ⅳ 22 oktober 2015 29 oktober 2015 Ⅴ 5 november 2015 Ⅵ 12 november 2015 Ⅶ 19 november 2015 Ⅷ 26 november 2015 Ⅸ Ⅹ
3 december 2015
Titel De Koude oorlog als wereldgeschiedenis en de aanloop er naartoe Een kortstondig onwaarschijnlijk bondgenootschap 1941-1945 De eerste spanningen tussen ‘West’ en ‘Oost’: 1945-1947 Het hoogtepunt van de Koude Oorlog 1948-1953 GEEN COLLEGE I.V.M. HERFSTVAKANTIE Vreedzame co-existentie: 1953-1961 Terug naar versterkt antagonisme 1961-1968 Een tweede detente: 1969-1976 De jaren ’80: van wederopleving naar ontspanning 1977-1988 Het einde van de Koude oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie Overdenkingen over de Koude Oorlog
Locatie Immanuelkerk Overwinningsplein 1 9728 GP Groningen Bussen 6 (Station Noord – Hoornse Meer via Hoofdstation) en 189 (Drachten, Van Knobelsdorffplein – Groningen Hoofdstation) stoppen om de hoek. Bushalte ‘Overwinningsplein’.
7/104
8/104
College I: De Koude Oorlog als wereldgeschiedenis en de aan-
loop er naartoe §I.1.
Inleiding: De koude oorlog
§I.1.1. Begripsbepaling De Koude oorlog vormt samen met de Eerste en Tweede Wereldoorlog een van de sleutelmomenten van de geschiedenis van de Twintigste eeuw. Het waren dus drie oorlogen die die eeuw karakteriseren. De Koude oorlog vormt het logische vervolg op de Eerste en Tweede Wereldoorlog, die onderling veel meer verbonden zijn dan wij geneigd zijn te onderkennen. Zo kan men dus ook beargumenteren dat de Koude Oorlog onderdeel uitmaakt van eenzelfde conflict: een conflict waarin ideologieën: communisme, kapitalisme, liberalisme, nationalisme en imperialisme lijnrecht tegen over elkaar stonden. In het geval van de Koude Oorlog hebben we het dan natuurlijk over communisme en kapitalisme als strijdende ideologieën. Toch is de Koude oorlog in een fundamenteel aspect verschillend van de Eerste en de Tweede Wereldoorlog: waar de Eerste en Tweede Wereldoorlog daadwerkelijke oorlogen waren kan dat van de Koude oorlog niet gezegd worden. De twee prominentste protagonisten, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, hebben gedurende de Koude oorlog nooit direct tegenover elkaar gestaan op het slagveld. Desondanks is de Koude oorlog op sommige vlakken wel degelijk een echte ‘warme’ oorlog geweest: daarbij moet natuurlijk gedacht worden aan de oorlogen in Korea (1950-1953) en Vietnam (1955-1975), maar ook aan andere kleinschalige conflicten zoals de Griekse Burgeroorlog (1946-1949) of de Sovjetinval in Afghanistan (19791989). De belangrijkste reden dat gedurende de Koude oorlog nooit een direct conflict tussen de twee protagonisten heeft plaatsgevonden is de afschrikwekkende werking van het kernwapen. Dat op het einde van de Tweede Wereldoorlog voor het eerst is toegepast door de Amerikanen en al vrij snel ook in Sovjet-handen terecht is gekomen. De Koude oorlog moet daarom worden gedefinieerd als een permanente strijd tussen de Verenigde Staten en de SovjetUnie die zich uitte in een strijd om bondgenoten, invloedssferen en grondstoffen. Natuurlijk moet ook een propaganda-element onderkend worden en het element van een wapenwedloop. De protagonisten hielden elkaar als het ware in een nucleaire wurggreep. Natuurlijk kunnen de nodige vraagtekens gezet worden bij de noodzaak van beleid tijdens de Koude Oorlog, had het toch niet anders gekund, bijvoorbeeld zonder de vele doden van de oorlog in Vietnam. Er is echter ook een ander aspect van de (Koude) oorlog dat onderkend moet worden: de wapenwedloop heeft als (positief) bijeffect gehad dat wij nu gebruik kunnen maken van technologie als het internet en mobiele telefonie. Hadden we die gemakken ook gehad zonder de Koude Oorlog? De mensheid heeft de merkwaardige eigenschap dit soort fundamentele en creatieve vindingen juist uit te vinden onder druk of dreiging van destructie. De Eerste en Tweede Wereldoorlog heten wereldoorlog, maar waren eigenlijk Europese conflicten waarin de rest van de wereld werden meegezogen. Voor de Koude Oorlog kan eigenlijk hetzelfde worden gezegd, ze vormt het sluitstuk op een eeuw die vooral om Europa draaide. Dat kan het beste geïllustreerd worden aan de hand van de stad Berlijn: de onmogelijkheid van de WO II-geallieerden om het eens te worden over het toekomstige bestuur van de stad Berlijn en het verslagen Duitsland laat zien dat het hier eigenlijk om een Europees conflict gaat. Toch is dat niet het hele verhaal, er zijn binnen de Koude oorlog ook hele duidelijke niet-Europese vertakkingen; de Koude oorlog vond immers plaats in een tijdperk waarin de invloed van Europa op de wereld tanende was (denk bijvoorbeeld aan dekolonisatie). Voorbeelden daarvan zijn bijvoorbeeld spanningen tussen de Sovjet-Unie en China (beide communistische landen), maar ook de beweging van niet-gebonden landen die samengesteld werd uit (voornamelijk) voormalige Europese koloniën die zich weigerden aan een van de beide kampen in de Koude oorlog te binden. Helaas is de geschiedschrijving omtrent de
9/104
Koude Oorlog, zoals geschiedschrijving in het algemeen, nog veel te Eurocentrisch om dit aspect van de Koude oorlog goed te bevatten. Historici zijn meesters in het voeren van discussies over periodisering. Een van de problemen daarvan is dat een sluitende periodisering simpelweg niet bestaat, zo ook voor het begin- en het eindpunt van de Koude oorlog. De term Koude oorlog werd voor het eerst gebruikt zo rond het jaar 1945-1946. De term komt in ieder geval voor het eerst in zwang bij politiek ingewijden in Washington rond het jaar 1946. Velen laten de Koude oorlog dan ook beginnen rondom het jaar 1947 met de totstandkoming van de Amerikaanse Trumandoctrine (De VS zal geen verder Sovjet-imperialisme tolereren). Daarbij kan worden vastgesteld dat de Koude oorlog het hevigst was in de periode voorafgaand aan Stalins dood in 1953. Sommige andere historici laten de Koude oorlog al beginnen in 1917, het jaar waarin Rusland een communistisch land werd. De begindatum van de Koude oorlog is dus niet duidelijk, de einddatum is dat net zo min. Sommige historici kiezen er voor 1962 (Cubacrisis) als eindpunt te nemen en gebruiken voor de toegenomen spanningen tussen 1979-1985 te term ‘Tweede Koude oorlog’. Weer andere historici kiezen het jaar van de Duitse hereniging (1990) of het jaar van de ineenstorting van de Sovjet-Unie (1991) als einde van de Koude Oorlog. Inmiddels gaan er stemmen op om de huidige periode van spanningen tussen de VS/Europa en Rusland te zien als een ‘Nieuwe Koude Oorlog’ of ‘Derde Koude Oorlog’. Het ligt in de lijn der verwachtingen dat over een aantal jaren er historici zullen zijn die zullen beargumenteren dat de Koude oorlog überhaupt nooit geëindigd is. Omdat periodisering nooit sluitend zal zijn, het is slechts een hulpmiddel en geen allesmakende realiteit, wordt er in deze cursus voor gekozen geen duidelijke periodisering te hanteren. We beginnen in deze cursus rond 1917 om zo de aanloop naar het hoogtepunt van de Koude Oorlog rond 1953 goed te kunnen begrijpen. Vervolgens volgen we het verloop van het conflict tussen communisme en kapitalisme, tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten (c.q. de NAVO/het Westen) tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991. In het laatste college zal over de vraag wanneer de Koude Oorlog nu eigenlijk eindigde en wat dat einde nu concreet inhoudt nader worden ingegaan. §I.1.2. Het voorspel naar de Koude oorlog Een van de redenen die er voor spreekt de Koude oorlog reeds in 1917 te laten beginnen is dat de spanningen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie (dan nog communistisch Rusland) ook dan beginnen. Om daar meer van te begrijpen is het noodzakelijk iets verder terug de geschiedenis in te gaan. De negentiende eeuw was een Europese eeuw. Europese staten, vooral de grootmachten, waren in wisselende coalities en bondgenootschappen in een strijd om invloedssferen en grondstoffen binnen en buiten de grenzen van Europa. Hierbij komen twee niet-Europese spelers nadrukkelijk in beeld: zowel de Verenigde Staten als Japan ontwikkelden zich tot grootmachten. De strijd om grondstoffen en invloedssferen leidde ertoe dat de bondgenootschappen tussen de grootmachten steeds heftiger werden, wat een van de oorzaken voor het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog vormde. Voor Groot-Brittannië was Rusland een bedreiging: de Russische uitbreiding in CentraalAzië en aspiraties m.b.t. de Turkse zeestraten waren een bedreiging voor de Indiase bezittingen van Groot-Brittannië. Groot-Brittannië en Japan, dat de Russische uitbreiding in het oosten, ook als een bedreiging zag voor de eigen expansie in Azië werden daarom tot elkaar gedreven. Met Britse steun voerde Japan daarom in 1904-1905 oorlog tegen Rusland en won deze oorlog glansrijk. Voor het eerst was een Europese grootmacht door een Aziatische mogendheid verslagen. De Nederlaag viel Rusland zwaar en leidde onder andere tot een binnenlandse revolutie die maar moeilijk bezworen kon worden. Rusland moest zijn banden met Groot-Brittannië wel normaliseren. Het in 1871 ontstane Duitsland was bovendien voor
10/104
Groot-Brittannië, Rusland en Frankrijk een gezamenlijke bedreiging. Tegen die achtergrond werden deze drie Europese landen in elkaars handen gedreven. Het waren deze drie landen die na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog het geallieerde kamp zouden vormen. De Amerikaanse deelname aan de Eerste Wereldoorlog betekende dat ook de Verenigde Staten voortaan een rol zouden spelen op het Europese continent, al was het maar vanwege de financiële banden die door de oorlog werden gecreëerd. De Verenigde Staten en Rusland konden het aanvankelijk onderling redelijk goed vinden. (Zie bijvoorbeeld the Alaska Purchase van 1867). Het feit dat Rusland een autocratie was en de Verenigde Staten een liberale democratie vormde voor beide landen geen beletsel, alhoewel op het einde van de 19e eeuw in de VS geageerd werd tegen bijvoorbeeld het Russische antisemitisme. De Russische uitbreidingspolitiek in het oosten bleek ook tegen de Amerikaanse belangen, dus werden de betrekkingen steeds slechter. §I.1.2.1 De Russische revolutie & burgeroorlog. De Eerste Wereldoorlog verliep voor de Russen desastreus en bracht het land op de rand van de afgrond. In februari 1917 leidde een broodoproer in Petrograd tot een heuse revolutie. Het Tsaristische regime werd afgezet en een voorlopige regering van liberalen en socialisten poogde het land te democratiseren. Verkiezingen voor een grondwetgevende vergadering zouden moeten gaan leiden naar een democratisch Rusland. Hierbij stond voorop dat Rusland de oorlog tegen de Centrale Mogendheden zou blijven voortzetten. De andere geallieerde mogendheden onthaalden de Februarirevolutie met enthousiasme. Rusland zou nu een democratische bondgenoot worden én blijven meevechten tegen de Centralen. Ook de Amerikaanse president Wilson reageerde enthousiast. Wilson steunde het regime financieel. Duitsland poogde ondertussen het regime in Moskou te ondermijnen. Het financierde de terugkomst van de Communistische banneling Vladimir Lenin naar de Sovjet-Unie. Lenin wilde een communistische wereldrevolutie bewerkstelligen zonder daarbij de weg van geleidelijkheid (democratie) te bewandelen. Daarbij was het noodzakelijk dat Rusland de oorlog zou staken. Lenin en zijn communisten maakten een einde aan het democratische experiment in Rusland en pleegden in Oktober 1917 een staatsgreep. Rusland zou een staat worden van Arbeiders- en Soldatenraden (Sovjets). Lenins eerste prioriteit was het beëindigen van de oorlog met de Centrale mogendheden; hij had in eigen land al tegenstanders genoeg en de communistische heerschappij in Rusland was nog lang niet zo zeker: op 8 november 1917 vaardigde hij daarom een verklaring uit waarin alle regeringen werden opgeroepen vrede te stichten zonder annexaties of veroveringen; tevens werden arbeiders opgeroepen zich wereldwijd bij de revolutie te scharen. Logischerwijze werden beide oproepen genegeerd: Lenin moest dus alleen onderhandelen met de Centrale mogendheden (tegen afspraken uit 1914 met de Russische bondgenoten in). De onderhandelingen bij de stad Brest-Litovsk duurden iets langer dan drie maanden. Tijdens de onderhandelingen poogden de communisten in Duitsland een revolutie uit te laten breken, maar zonder resultaat. Lenin kon daarom niet anders dan grote concessies doen aan de Centralen: De Baltische staten, Finland, Polen, Oekraïne en Wit-Rusland kwamen in de Duitse invloedssfeer te liggen. Tegelijkertijd plaatste de regering van het revolutionaire Oekraïne zich onder Duitse bescherming. Ook moest Rusland aan Duitsland grote geldbetalingen verrichten en olieproducten leveren. De Sovjets konden niet anders dan accepteren, maar zouden in hun achterhoofd blijven streven naar het ongedaan maken van de voorwaarden van Brest-Litovsk. Lenin wilde een wereldrevolutie en was bereid deze harde prijs daarvoor te betalen. Rusland kwam ondertussen terecht in een situatie van burgeroorlog. Het communistische Rode leger moest het hierbij opnemen tegen de Witte legers (legers van conservatieve Tsaristische generaals) en onafhankelijkheidsbewegingen in bijvoorbeeld Oekraïne. De Witte legers werden gesteund door de geallieerden. Zo landen er Britse, Franse Italiaanse en Amerikaanse militaire eenheden op Russisch grondgebied. Het doel van deze militaire interventies
11/104
was niet zo zeer het communistische regime omver te werpen (alhoewel dat zeker winst zou zijn), maar vooral om te voorkomen dat geallieerde wapenleveranties die aan Rusland waren gedaan in Duitse handen terecht zouden komen. De Russische burgeroorlog zou uitmonden tot een conflict met meer dan 13 miljoen doden. De Russische burgeroorlog eindigde met een Communistische overwinning vooral omdat de Witten onderling te verdeeld waren en de interventiekrijgsmachten zelden écht deelnamen aan de strijd en slecht gecoördineerd werden. De belangrijkste erfenis die de interventies nalieten was de Sovjetovertuiging dat de kapitalisten nooit het bestaan van de Sovjetstaat zouden accepteren en bij de eerste aandienende gelegenheid deze zouden willen vernietigen. §I.1.2.2 Het einde van de wereldrevolutie De Sovjet-Unie, opgericht in 1922 als een formele federale staat, maar in feite een centraal geleide eenheidsstaat, zag vervolgens haar kansen op een wereldrevolutie snel vervliegen. Wanneer Duitsland ineenstort in oktober en november 1918 wil daar een communistische revolutie niet slagen. Rechtse milities vermoorden zelfs de communistische leiders Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg. Een kortstondige communistische republiek in Beieren houdt slechts veertien dagen stand. In Hongarije komen in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog communisten onder leiding van Béla Kun aan de macht, maar de Roemenen en de Tsjechoslowaken maakten snel een einde aan deze communistische republiek. De zwaarste klap vond echter dichter bij Rusland plaats. Door de ineenstorting van Oostenrijk-Hongarije en Duitsland bleek de stichting van een Poolse staat mogelijk. De Sovjet-Unie en deze nieuwe Poolse staat waren in onderling conflict om het grondgebied van het huidige Oekraïne. De opmars van het Sovjet-leger wordt in 1920 echter voor de poorten van Warschau tot stilstaan gebracht. De conservatief-katholiek Poolse staat lag behoorlijk in de weg als het gaat om het exporteren van de Revolutie. Daarvoor was de export naar Duitsland onontbeerlijk, en dat was nu niet langer meer mogelijk. §I.1.2.3 Tijdelijk realisme De Sovjet-Unie kon dus niet anders dan een ander plan trekken: de wereldrevolutie was mislukt en het eigen land lag volledig in puin. Door middel van liberalisatie van de economie (de NEP) poogde Lenin de economie weer op gang te krijgen. Op internationaal gebied werd een nieuwe organisatie op poten gezet: de Derde communistische internationale, die de communistische partij naar Sovjet-voorbeeld moest exporteren naar het buitenland en sociaaldemocraten moest bestrijden. De hardheid en stelligheid van de Komintern vertaalt zich niet meteen in een ander buitenlandpolitiek. De Sovjet-Unie geeft de voorkeur aan een conventionele buitenlandse politiek om daarmee de eigen belangen te schaden De Sovjet-Unie blijft echter wel een internationale paria: de Amerikaanse president Wilson weigerde de Sovjet-Unie te erkennen. Hortend en stotend komen de eerste betrekkingen op gang. De grote doorbraak was het verdrag van Rapallo (1922) met Duitsland. Twee internationaal geïsoleerde landen vinden elkaar. De landen spreken af elkaar te erkennen en af te zien van wederzijdse schadeclaims. In 1921 sloten de Sovjet-Unie en het Verenigd Koninkrijk een handelsakkoord snel zouden ook andere landen de Unie gaan erkennen. De relaties met de Verenigde Staten blijven precair: de VS verschaffen wel voedselhulp, maar erkennen de Sovjet-Unie niet. De Komintern poogt in de Verenigde staten de nodige beroering teweeg te brengen. Amerikaanse ondernemers verdienen echter grof geld in de Sovjet-Unie met Amerikaanse technologie en kennis. Voorbeelden zijn General Electric dat betrokken is bij de bouw van de Dneprostroj-dam en Ford dat autofabrieken in de Sovjet-Unie bouwde. De wederopbouw van de Sovjet-Unie was zonder handel met het kapitalistische westen echter onmogelijk geweest. Op militair gebied vonden Duitsland en de Sovjet-Unie elkaar. In september 1921 sloten de beide landen een samenwerkingsovereenkomst. Het Duitse leger kon in de Sovjet-Unie verboden oefeningen houden en de Duitse industrie voorzag de Sovjet-Unie van militaire tech-
12/104
nologie die het ontbeerde. Deze samenwerking heeft bijgedragen aan de Sovjetoorlogsvoering tijdens de Tweede Wereldoorlog. De samenwerking kwam ook tot stand met doel op een gezamenlijke vijand: Polen, op wie Duitsland en de Sovjet-Unie beide territoriale claims onderhielden. §I.1.2.4 China, Japan en de Sovjet-Unie Een tweede belangrijke component in het internationale spel in deze periode is China. China was aan het begin van de twintigste eeuw een land in ernstig verval dat modernisering nodig had. Het land had zich daarom aan de kant van de geallieerden geschaard, met het doel de Duitse concessiehaven Guandong terug te krijgen en te voorkomen dat aartsvijand Japan deze in handen zou krijgen. China kreeg echter zijn zin niet in het verdrag van Versailles. China voelde zich verraden en werd daarom vatbaar voor de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie zag af van alle rechten die het Tsaristische regime had verworven in China. Met hulp vanuit de Komintern werd in 1921 de communistische partij van China opgericht, die door zwakte gedwongen werd samen te werken met de nationalistische Kwomintang. Een samenwerking die niet zonder problemen was. Na de dood van Kwomintang leider Soen Jatsen werd de relatie tussen communisten en nationalisten in China al snel slechter. De Sovjet-Unie was door interne strijd tussen Stalin en Trotski niet in staat iets te doen voor de communisten in China. China verviel in de periode van de ‘Witte terreur’, de inzet van paramilitaire troepen in Shanghai tegen communisten. De Communisten werden uit de Kwomintang gezet en de Communistische partij opgedoekt. Japan viel in september 1931 Mantsjoerije binnen vanwege de grondstoffen die daar te vinden waren. Tsjang-Kai Tsjek was niet bij machte daarop te reageren: hij hield zich vooral bezig met het bestrijden van het communisme en rekende op een internationale oplossing voor Mantsjoerije. De communisten in China kozen voor twee aanpakken om de repressie te overleven. Een factie van de partij, welke onder invloed van de Sovjet-Unie stond, bleef in de steden om het proletariaat tot revolutie aan te zetten. Een andere vleugel, geleid door Mao Tse-toeng, was juist van mening dat het communisme in China juist door de boeren moest worden gedragen. In 1931 richtte hij in het Jangxi-gebergte een Chinese volksrepubliek op. In 1934 slaagde Tsjang-Kai Tsjek er in de Communisten van Mao op de vlucht te drijven (de lange mars). Na de lange Mars wist Mao de macht te grijpen binnen de communistische partij. Daarmee kwam het communisme in China op relatieve afstand te staan ten opzichte van de SovjetUnie. §I.1.2.5 Acceptatie van de Sovjet-Unie Internationale ontwikkelingen in Europa zorgen ervoor dat de Sovjet-Unie steeds meer een geaccepteerd lid van de internationale gemeenschap wordt. Om iets te ondernemen tegen het door de economische crisis ontluikende fascisme gaan communistische partijen in Europa, op instigatie van Moskou, samenwerken met socialisten in zgn. Volksfronten. Stalins buitenlandse politiek was er echter op gericht om conflicten te vermijden. Door de Japanse inval in Mantsjoerije leek een oorlog tussen Japan en de Sovjet-Unie onvermijdbaar. Daar Stalin geen oorlog wilde liet hij Mao een alliantie aan gaan met Tsjang Kai-Tsjek. Daardoor was het Japanse leger vooralsnog geoccupeerd met China en hield Stalin zijn handen vrij. Ook de Amerikanen steunden deze coalitie in China om de Japanse invloed in de regio te verkleinen. In Duitsland was ondertussen Hitler aan de macht gekomen. Stalin heeft het gevaar van Hitler niet goed ingeschat: Stalin had via de Komintern de communisten in Duitsland juist de opdracht gegeven de sociaaldemocratie te bestrijden en de fascisten met rust te laten. Na Hitlers machtsgreep was Stalin echter wel verontrust: Hitler verklaarde het verdrag van Rapallo niet meer na te leven en had met Polen een niet-aanvalsverdrag afgesloten. Dat laatste werd door Stalin gezien als het begin van een alliantie met de Sovjet-Unie. Stalin was net-
13/104
zo bevreesd voor de Britten en de Fransen, zouden zij een alliantie aan willen gaan met Hitler tegen de Sovjet-Unie? Stalins waanideeën ten spijt werd de Sovjet-Unie steeds meer geaccepteerd als een normale internationale partner: in 1933 werd de Sovjet-Unie erkend door de Verenigde Staten en in 1934 volwaardig lid van de Volkenbond. De Japanse oorlogvoering in China verliep ondertussen in Japans voordeel. Stalin steunde nog altijd de Kwomintang in ruil voor een niet-aanvalspact met de Sovjet-Unie. Met steun uit de Sovjet-Unie konden de Chinezen beter weerstand bieden tegen de Japanners. Het voordeel voor Stalin was dat hij zich minder hoefde te bekommeren over een mogelijke tweefrontenoorlog. Door contacten met de Verenigde Staten bleek dat de Sovjet-Unie zich ook geen zorgen hoefde te maken over een mogelijke Amerikaanse invloedssfeer in Mantsjoerije. Alle hulp ten spijt verliep de oorlog voor China nog steeds rampzalig. Voor zowel de Kwomintang als de Chinese communisten liet de Sovjet-Unie China in de steek toen het een niet-aanvalspact sloot met Japans bondgenoot Duitsland. Het Sovjet-leger trok zich bovendien na een militair succes op Japan terug door een neutraliteitspact met Japan te tekenen. (1941) §I.1.2.6 Het Molotov-Ribbentroppact Waarom tekende Stalin een niet-aanvalsverdrag met Duitsland? Dat heeft alles te maken met een tweetal gebeurtenissen: de Spaanse Burgeroorlog en de conferentie van München. De Sovjet-Unie zag een groot gevaar in het opkomende fascisme en streed daarom mee met het republikeinse kamp tijdens de Spaanse burgeroorlog terwijl de westerse democratieën, met name Goot-Brittannië en Frankrijk zich afzijdig hielden in de strijd tegen Franco. Ook de appeasmentpolitiek die leidde tot het constant doen van concessies aan Hitler door Frankrijk en Groot-Brittannië en uiteindelijk leidde tot het opgeven van Tsjechoslowakije aan Hitlers wensen tijdens de conferentie van München (1938) speelden hier een rol in Dit betekende dat Stalin gedesillusioneerd was in Frankrijk en Groot-Brittannië. Stalin koos ervoor een dubbele politiek te voeren: een conflict met Duitsland en Japan moest zo lang mogelijk worden uitgesteld, eerst moesten interne vijanden op worden geruimd. Dankzij paranoia van Stalins kant werd de top van het Rode leger danig gezuiverd zodat de slagkracht van het leger miniem zou zijn. In 1939 was het voor Stalin duidelijk dat Hitler een oorlog tegen Polen aan het voorbereiden was. Frankrijk en Groot-Brittannië garandeerden de Poolse grenzen. Stalin twijfelde of de Fransen en Britten zich wel aan die beloftes zouden houden en niet op het laatst samen met Duitsland een alliantie tegen de Sovjet-Unie zouden aangaan. Stalin had twee keuzes: een Frans-Britse Alliantie aangaan of met Duitsland een alliantie aangaan. Die laatste optie had de meeste voordelen: Stalin kon rustig toekijken hoe de kapitalisten zich onderling bestreden en zijn eigen positie in die periode consolideren. Duitsland bood bovendien veel meer dan de Britten en Fransen poogden te bieden. Bovendien leken de Britten en de Fransen weinig haast te maken met onderhandelen en de Sovjet-Unie niet serieus te nemen (o.a. door de zuiveringen van het Rode Leger). Een alliantie met Hitler zou de situatie met Japan er ook makkelijker op maken. Het Molotov-Ribbentroppact, met geheime clausule, was zo ongeveer het tegenovergestelde van Brest-Litovsk. De meeste gebieden die de Sovjet-Unie daar verloren had kreeg het dankzij Brest-Litovsk na de Duitse aanval op Polen weer terug in bezit. Ook voor Hitler had dit akkoord voordelen: Hitler hoefde zich geen zorgen te maken over een tweefrontenoorlog én verzekerde zich van grondstoffenleveranties uit de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie kon bovendien weer hoogwaardig wapentuig in de Duitsland aanschaffen.
14/104
Hitler en Stalin richtten gezamenlijk in Polen een schrikbewind aan waarin de Poolse elite hardhandig werd aangepakt (afvoer van de professoren van de Jagiellonische Universiteit van Krakau naar Sachsenhausen en de massamoord van Katyn). §I.1.2.7 Verwijdering tussen Hitler en Stalin Dit betekende ook meteen dat in de Sovjet-propaganda het fascisme niet langer de hoofdvijand meer was. De Britten en de Fransen vreesden een echt Sovjet-Duits bondgenootschap en overwogen militaire acties tegen de Sovjet-Unie. Bijvoorbeeld in de Finse Winteroorlog (1939) waarin Stalin van Hitler de vrije hand had gekregen m.b.t. claims op Finland. Daarvoor hadden de Fransen en Britten toestemming nodig van Zweden, maar dat weigerde doorgang te verlenen. Het betekende wel dat de Sovjet-Unie uit de Volkenbond werd gezet. Stalin lijfde op slinkse wijze (d.m.v. veiligheidspacten) de drie Baltische staten in bij de Sovjet-Unie en lijfde vervolgens Besarrabië en Boekovina in. De betrekkingen tussen Stalin en Hilter werden ondertussen steeds slechter. Hitler was afhankelijk van Roemeense olie en wilde niet dat de Sovjets dat land in de invloedssfeer zouden trekken. Hitler maakte ondertussen ouvertures naar Finland, dat Stalin weer als zijn invloedssfeer zag. Hitler raakte bevreesd door Stalins expansiedrang. Zou Stalin mogelijkerwijs proberen een alliantie aan te gaan met de Britten? Om dat de voorkomen moest de Sovjet-Unie zo snel mogelijk worden verslagen. Hitler gaf in december 1940 de opdracht de inval van de SovjetUnie in het voorjaar van 1941 voor te bereiden. Daarmee zou een nieuwe fase van de Tweede Wereldoorlog ingaan, waarover volgende week meer. Om iets over de Koude oorlog te begrijpen moeten we namelijk meer inzicht verwerven in de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog en de manier waarop de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Amerikanen samen Nazi-Duitsland verslagen hebben.
15/104
16/104
College II: Een kortstondig onwaarschijnlijk bondgenootschap 1941-1945 Vorige week hebben we kunnen zien dat de spanningen die tijdens de Koude Oorlog tot uiting kwamen al sinds 1917 in een zekere vorm bestonden. Hierbij zijn een aantal zaken belangrijk. Hiertoe behoren onder andere het revisionisme bij Sovjet-leiders met betrekking tot Brest-Litovsk, de Westerse militaire interventies tijdens de Russische burgeroorlog (en de erfenis die dat in de vorm van angst achterliet bij communistische leiders in de Sovjet-Unie), maar ook het niet-optreden van Groot-Brittannië en Frankrijk tijdens de Spaanse burgeroorlog én de appeasementpolitiek in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Zo gezegd zou een bondgenootschap tussen de grote kapitalistische geallieerden van de Tweede Wereldoorlog en de Sovjet-Unie onwaarschijnlijk zijn. Hitlers inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941 bracht verandering in die situatie: de Sovjet-Unie werd plots een bondgenoot van GrootBrittannië en Frankrijk (na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 ook van de Verenigde Staten).
§II.1.
Gezamenlijke oorlogsvoering
Hitlers inval in de Sovjet-Unie kwam voor Stalin onverwachts, erger nog, het verliep in het begin bijzonder slecht voor de Sovjet-Unie. Na een periode van lange twijfel nam Stalin hoogstpersoonlijk de leiding van het Rode leger op zich en werd de oorlog tegen NaziDuitsland in een Russisch nationalistisch jasje gegoten: de ‘Grote Vaderlandse oorlog’, waarbij het verslaan van Napoleon als duidelijk voorbeeld diende. Stalins angst dat de Britten het nu op een akkoordje gooiden met Duitsland om zich samen tegen hem te keren werd geen waarheid: Churchill verklaarde juist dat hij de Sovjet-Unie wilde bijstaan. Op 12 juli 1941 volgde een samenwerkingsakkoord tussen de Sovjet-Unie en Groot-Brittannië, waarin een clausule was opgenomen dat de beide landen geen afzonderlijke vrede zouden afsluiten met Duitsland. Ook de Verenigde Staten begonnen de Sovjets te steunen, nog voordat de VS zelf een geallieerde mogendheid was geworden. President Roosevelt was er van overtuigd dat NaziDuitsland een grotere bedreiging was voor de VS dan het communisme en de Sovjet-Unie. Europa onder Duitse heerschappij zou een Duitse autarkische economische ruimte worden, hetgeen schadelijk zou zijn voor de Amerikaanse economie. Roosevelt breidde daarom in november 1941 de bestaande Lend and Lease act uit naar de Sovjet-Unie. De Sovjet-Unie kon nu militaire leveringen ontvangen uit de Verenigde Staten die pas ná de oorlog terugbetaald moesten worden. Hierbij moet worden aangemerkt dat Roosevelt aanvankelijk ook een ander voordeel zag in deze constructie: de Sovjets zouden de manschappen leveren om NaziDuitsland te verslaan, terwijl de Verenigde Staten het materiaal zouden leveren (en Amerikaanse bedrijven dus mooie winsten konden boeken). Het waren de militaire leveringen in 1941-1942 die er voor zorgden dat de Sovjet-Unie door de eerste oorlogsjaren heen kwam. Stalin had zich op 1 januari 1942 aangesloten bij de Verklaring van de Verenigde Naties. Die verklaring was een uitbreiding van de in augustus 1941 tussen Groot-Brittannië en de Verenigde Staten afgesproken Atlantic Charter. De ondertekenaars van deze verklaring verklaarden geen afzonderlijke vrede met Duitsland af te zullen sluiten. Het Atlantic Charter bevatte bovendien nog een aantal punten ten aanzien van de naoorlogse wereld zoals zelfbeschikkingsrecht, wegnemen van handelsbelemmeringen, vrije doorvaart op de wereldzeeën en de oprichting van een vereniging van naties. Hoewel op de oppervlakte het leek alsof alles tussen de bondgenoten goed ging was dat toch anders: de Amerikanen en Britten vreesden dat Stalin toch een individueel akkoord met Hitler zou gaan sluiten. Het is niet ondenkbaar dat er in 1943 in Stockholm onderhandelingen zijn geweest tussen Duitsland en de SovjetUnie, maar bewijzen zijn er niet voor. De geruchten gingen in ieder geval wel rond.
17/104
Andere spanningen ontstonden rondom het vraagstuk van de opening van een tweede front. De Sovjet-Unie had de volledige klap van Hitlers krijgsmacht opgevangen en stond er in feite, materiële hulp uitgezonderd, alleen voor. Stalin was bovendien bevreesd dat de Britten en Amerikanen het op een afzonderlijk akkoord met Hitler zouden gooien. Enerzijds om meer druk op Duitsland te kunnen uitoefenen, anderzijds om de Amerikanen en Britten meer in het conflict te betrekken en een afzonderlijk akkoord minder logisch te maken, stond Stalin op de opening van een tweede front in Europa. De Amerikanen beloofden in februari 1942 dat te doen zodra de Sovjet-Unie zelf een Tweede Front tegen Japan zou openen (Japan had zich in 1941 gehouden aan het neutraliteitspact dat eerder tussen de Sovjet-Unie en Japan was gesloten). Roosevelt zat daarbij in een lastig pakket: hij kon niet ingaan op de Sovjeteis dat de gebiedsuitbreiding van 1939 erkend zou blijven, anderzijds wilde hij voorkomen dat de Sovjets zelf een afzonderlijke vrede zouden sluiten. Roosevelt wilde daarom in 1942 een landing in Noord-Frankrijk organiseren om daarmee meer druk op de Duitse oorlogsmachine te zetten. Deze landing zou er echter nooit komen: Churchill wist er een landing in Noord-Afrika van te maken, vooral om de Britse transportroutes naar India te beschermen. Ook in 1943 wist Churchill een landing in Frankrijk te verhinderen: Tijdens de conferentie van Casablanca (januari 1943) werd afgesproken om via Sicilië en het Italiaanse vasteland een invasie van Europa te ondernemen. Dat was niet het tweede Front waar Stalin om gevraagd had: het zou zelfs gelezen kunnen worden als een poging om via een afsnijroute eerder in Duitsland te zijn dan Stalins leger. Als doekje voor het bloeden werd wel een concessie gedaan aan Stalin: Churchill en Roosevelt beloofden enkel een onvoorwaardelijke Duitse en Japanse overgave te accepteren. Dit alles was niet bevorderlijk voor Stalins vertrouwen in zijn bondgenoten. De eerder besproken geruchten over onderhandelingen in Stockholm in 1943 waren mogelijk een middel om meer druk op de Britten en Amerikanen te zetten. Stalin trok in 1943 zelfs demonstratief zijn ambassadeurs uit Londen en Washington terug. Pas toen op 13 mei 1944 de Britten en Amerikanen het besluit namen tot de landing in Normandië (operatie Overlord) toonde Stalin zijn goede wil door de Komintern af te schaffen en de illusie weg te nemen dat hij het kapitalisme zou willen bestrijden. De grote drie (Churchill, Roosevelt en Stalin) kwamen tussen 28 november-1 december 1943 bijeen in Teheran. Tijdens deze conferentie werd beloofd om in 1944 een tweede front in Frankrijk te openen. Hierbij moet worden opgemerkt dat de Amerikanen en Britten niet langer konden wachten, anders zou Stalin in zijn eentje geheel Duitsland veroveren. Wederom wantrouwen dus. Ook Stalins wantrouwen werd er niet minder op: hij dacht dat de invasie enkel en alleen plaats had om te voorkomen dat hij geheel Europa zou innemen. Ook was hij nog steeds bevreesd over een afzonderlijke vrede tussen de Amerikanen, Britten en Duitsers (bijv. bij de onderhandelingen over de overgave van Duitse legers in Italië in februari 1945).
§II.2.
China in de Tweede Wereldoorlog
Voor China was de Amerikaanse deelname aan de Tweede Wereldoorlog goed nieuws. Niet langer stond het land alleen tegenover Japan. Zowel de Kwomintang als de Chinese communistische partij zaten in een lastig parket. De Kwomintang behaalde her en der kleine overwinningen op de Japanners, maar over het algemeen was het duidelijk dat de Kwomintang geen vuist kon maken. De Chinese communistische partij stond er alleen voor, na het opdoeken van de Komintern in 1943 werden de communisten in China er nog meer geïsoleerd. Tijdens de conferentie van Jalta (4-11 februari 1945) kwamen de communisten nog meer alleen te staan: Stalin beloofde zich te mengen in de oorlog in Japan en met de Kwomintang te onderhandelen. Er werd in augustus 1945 daarom een vriendschaps- en alliantieverdrag gesloten tussen de Kwomintang en de Sovjet-Unie. Dit alles gaf Mao de mogelijkheid zijn macht over de communistische partij verder te vergroten. Het einde van de Tweede Wereldoorlog kwam voor de Kwomintang en communisten als een verrassing, beiden waren nog niet voorbereid op vrede.
18/104
§II.3.
Diplomatieke strijd om Polen
Een verder pijnpunt in de betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en de andere geallieerden was de positie van Polen, het land waar de Tweede Wereldoorlog om begonnen was. Stalin had zich in 1939 delen van Polen toegeëigend en was er op gebrand deze bezittingen te behouden. De Poolse regering in ballingschap kon dit uiteraard niet accepteren. Deze eis was voor Churchill niet onoverkomelijk, maar Roosevelt weigerde over grenzen te onderhandelen voordat de oorlog geëindigd was. De Polen weigerden over dit Sovjet-voorstel te onderhandelen. Toen de Duitsers in april 1943 een massagraf van Poolse officiers ontdekten bij de bossen van Katyń kwam het tot een echte breuk tussen Polen en de Sovjet-Unie. De Sovjets gaven de Duitsers de schuld van de massamoord, terwijl Polen het Duitse verhaal dat de Sovjets de massamoord hadden begaan geloofde. De Sovjets verbraken daarom de diplomatieke contacten met de Poolse regering in Londen. Voor de westerse geallieerden was Polen niet belangrijk genoeg om het bondgenootschap met de Sovjet-Unie op het spel te zetten. Tijdens de conferentie van Teheran werd daarom de afspraak gemaakt de grens van 1939, die grotendeels overeenkwam met de Curzonlinie van december 1919, te handhaven. Een voor Polen bijzonder pijnlijke episode is de opstand van Warschau in augustus 1944. De Sovjets stonden voor de poorten van Warschau en keken toe hoe de Duitsers deze door de Poolse regering in Londen aangestuurde opstand neersloegen. Stalin had eerder al in de Stad Lublin een eigen Poolse regering (het Lublin-comité). Stalin wist de geallieerden er van te overtuigen dat dit de Poolse regering moest worden (uitgebreid met enkele leden van de regering in Londen). Stalin beloofde ook vrije verkiezingen, maar dit was natuurlijk een wassen neus.
§II.4.
De conferenties
De naoorlogse ordening van Europa is tot stand gekomen door middel van een aantal conferenties tussen de leiders van de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie. De wijze waarop dit is gebeurd verdient nadere behandeling. Hoe gingen de regeringsleiders de Conferentie van Teheran in? Roosevelt was totaal niet geïnteresseerd in Oost-Europa, conform het Atlantic Charter moesten geschillen na de oorlog onderling worden geregeld. Roosevelt vond ook dat de SovjetUnie het recht had zich tegen een nieuw recalcitrant Duitsland te beschermen door een zone van vriendschappelijke landen om zich aan te leggen. Roosevelt geloofde in een werldorde waarin de VS, de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en China gezamenlijk als internationale politiemacht zouden dienen in een systeem gelijkend op de Volkenbond. De Amerikaanse economie had de rest van de wereld nodig om een nieuwe depressie na WO II te vermijden en had daarvoor de medewerking van de Sovjets nodig. Bovendien dacht Roosevelt de Sovjets nodig te hebben in de oorlog met Japan. Roosevelt was Stalins uitbreidingspolitiek dus redelijk welgezind. Churchill wilde het Britse imperium behouden, en dus invloedssfeer in het Midden-Oosten en de oostelijke Middellandse zee. Churchill was niet bevreesd voor meer Sovjet-invloed, maar wel voor een aantasting van de Britse belangen. Zoals we weten wilde Stalin de tussen 1918-1920 verloren territoria terugwinnen. Tevens wilde hij een bufferzone tussen Duitsland en de Sovjet-Unie omdat hij bang was dat de Duitsers binnen een jaar of twintig opnieuw een oorlog zouden ontketenen tegen de Sovjet-Unie. Ook stond Stalin op herstelbetalingen om de Sovjeteconomie te compenseren voor verliezen door de oorlog. Stalin stond op zich positief ten opzichte van Amerikaanse voorstellen voor een naoorlogs bestuur, doormiddel van een directoraat van de grote Drie en China. §II.4.1. Teheran Tijdens de conferentie van Teheran (28 november-1 december 1943) verkeerden de westerse geallieerden overduidelijk in een zwakkere positie. Stalin had de kaarten in handen: hij al-
19/104
leen voerde oorlog tegen Hitler en verkeerde in een positie om met Hitler te onderhandelen (Daargelaten of Hitler daar wel oren naar had). Roosevelt wilde dat de Sovjets mee zouden doen met de Verenige Naties, en stond daarom op toezeggingen omtrent een tweede front in Frankrijk. Churchill moest daarom accepteren dat de Italië-route niet de belangrijkste route zou worden voor de oorlogsvoering tegen Duitsland. Duitsland bleef het belangrijkste twistpunt tussen de geallieerden. Roosevelt en Churchill stelden zich echter niet onbuigzaam op: de nieuwe Poolse oostgrenzen werden aanvaard en het Sovjetbezit van de Baltische staten werd erkend, evenals een pro-Sovjet bufferzone tussen de Sovjet-Unie en Duitsland. §II.4.2. Conferentie van Moskou De Britse politiek ging uit van het behouden van Britse invloed in het Oostelijke Middellandsezeegebied. Daarin was Griekenland een belangrijke schakel. De Sovjets hadden inmiddels Roemenië en Bulgarije, in de herfst van 1944, veroverd. Churchill was bevreesd dat Griekenland het volgende land was dat door het Rode leger zou worden ingenomen (Griekenland gold al decennialang als Britse pion in de regio). Om het erger te maken moest de Griekse verzetsbeweging ELAS worden ontwapend. En juist deze beweging bestond voor een belangrijk deel uit communisten. Churchill en Stalin maakten daarom op 9 oktober 1944 in Moskou een deal over de verdeling van invloedssferen in Zuid-Oost Europa. Invloedssferen zagen er als volgt uit: Bulgarije Griekenland Hongarije Roemenië Joegoslavië
Sovjet-Unie 75% 10% 50% 90% 50%
Westen 25% 90% 50% 10% 50%
De uiteindelijke percentages werden op 11 oktober door de ministers van Buitenlandse zaken nog iets veranderd: de Sovjet-Unie verkreeg 80% invloed in Hongarije en Bulgarije en 60% in Joegoslavië. Voor Churchill betekende dit dat zijn toegang tot het Suez-kanaal kon worden behouden. Roosevelt keurde deze afspraken later goed. Overigens golden deze verdelingen uitsluitend voor de duur van de oorlog en golden de percentages enkel voor buitenlandse politiek. Het betekende volgens Churchill geenszins dat landen in de Sovjet-invloedssfeer communistisch zouden worden. Landen die door westerse legers bevrijd zouden worden bleven in westerse invloedsfeer liggen. Het geheel betekende dat de Britten in Griekenland de vrije hand zouden hebben de communistische verzetsbeweging neer te slaan. §II.4.3. Conferentie van Jalta De tweede topconferentie van de Grote Drie in Jalta vond plaats tussen 4 en 11 februari 1945. De westerse geallieerden waren wederom in een slechte onderhandelingspositie: zij stonden bij Stalin in het krijt omdat Stalin de druk aan het oostfront had opgevoerd tijdens het Ardennenoffensief (December 1944 – Januari 1945). Roosevelt was bovendien opnieuw de vragende partij: hij wilde de Sovjet-deelname aan de oorlog tegen Japan verzekeren. Afgesproken werd dat de Sovjet-Unie uiterlijk drie maanden ná de Duitse capitulatie Japan de oorlog zouden verklaren. In ruil daavoor kreeg de Sovjet-Unie de in 1905 verloren gebieden en invloedssferen terug.Ook kreeg de Sovjet-Unie de Koerilleneilanden toegewezen. Afgesproken werd ook dat het gebied Buiten-Mongolië (het huidige Mongolië) ‘onafhankelijk’ zou worden, in ruil daarvoor zegde Stalin toe dat hij de Chinese communisten niet zou steunen na de Japanse nederlaag.
20/104
Roosevelt wilde ook dat de Sovjets verder mee zouden gaan in zijn plannen voor de Verenigde Naties. Stalin eiste dat alle sovjet-deelrepublieken deel zouden nemen in de algemene vergadering van de VN. Als een compromis werd besloten dat naast de Sovjet-Unie ook de Wit-Russische en de Oekraïense Sovjet-republieken lid zouden worden van de Verenigde Naties. (De VN kende bij oprichting slechts 51 leden, waarvan de Sovjet-Unie en de twee republieken deel van uitmaakten). De Britten wensten dat Frankrijk ook een bezettingszone in Duitsland zouden krijgen en een zetel in de geallieerde controlecommissie die het land moest gaan besturen. Dit plan was bedoeld om te voorkomen dat de Sovjets té veel invloed zouden krijgen in Duitsland. De belangrijkste eis van de Sovjets was dat Duitsland een aanzienlijk bedrag aan herstelbetalingen moest verrichten aan de Sovjet-Unie. Het principe en het bedrag van 10 miljard dollar werden door Roosevelt bespreekbaar geacht, maar door Churchill niet. Een daadwerkelijke beslissing over de na-oorlogse status van Duitsland werd verder uitgesteld. Stalin wilde het land verdelen in meerdere kleine staten, Churchill en Roosevelt waren niet bereid hierover te praten. Ook de kwestie Polen werd besproken: de oostgrens zou die van 1939 worden, maar over de westgrens was men het niet eens. De verstandhouding in Jalta was dus redelijk goed. Op veel pijnpunten werd overeenstemming bereikt. De drie vaardigden een gezamenlijke ‘verklaring over het bevrijde Europa’ uit waarin zij de verantwoordelijkheid op zich namen voor de politieke en sociaaleconomische toekomst van Europa, daarbij hoorde ook een interventierecht. Landen zouden wel democratische regimes krijgen en door middel van vrije verkiezingen worden bestuurd. Stalin was geenszins van plan zich echt aan die laatste belofte te houden, maar besefte dat Roosevelt die toezegging nodig had om de afspraken in de Verenigde Staten te kunnen verkopen. Vooralsnog hadden de drie grote mogendheden meer belang bij elkaar dan de spanningen te laten prevaleren. De samenwerking zou echter snel schade oplopen. Roosevelt overleed op 12 april 1945. Opvolger Harry Truman was minder realistisch ingesteld dan Roosevelt en was eerder geneigd zijn principes te volgen in plaats van overeenstemming te bereiken. Truman was bovendien niet goed op de hoogte van Buitenlandse politiek als Roosevelt. In de Verenigde Staten spelen Vicepresidenten vaak een ondergeschikte rol en worden vaak buiten de daadwerkelijke macht gehouden. Truman was bovendien een Amerikaanse nationalist die er van uitging dat de Verenigde Staten Gods uitverkoren natie was en derhalve de Amerikaanse samenleving en waarden superieur waren aan andere landen. Truman kon zich dus slecht inleven in de problemen die andere landen ondervinden. Truman poogde de buitenlandpolitiek van Roosevelt voort te zetten, maar kon slecht onderscheid maken tussen Roosevelts retoriek en zijn daadwerkelijke politieke handelen. §II.4.4. Europa & Japan Churchill vreesde dat de Amerikanen net zo als na de Eerste Wereldoorlog het Europese continent snel zouden verlaten. Dit terwijl de communisten in Roemenië en Bulgarije steeds meer invloed kregen; Churchill was dus bevreesd voor de Sovjets, en hun eventuele machtsgrepen in West-Europa. Hij had daarom aan de Britse bevelhebber Bernard Montgomery de opdracht gegeven wapens van Duitse krijgsgevangenen op te slaan zodat eventueel na een Amerikaanse terugtrekking Duitsland pijlsnel zou kunnen worden herbewapend. Stalin was echter niet van plan om door te stoten naar West-Europa, integendeel, hij wilde vooral dat de kwestie over herstelbetalingen geregeld zou worden. De oorlog tegen Japan verliep in Amerikaans voordeel, zo werd in juni 1945 het eiland Okinawa veroverd. De Amerikanen vreesden echter dat een invasie in mensenlevens te veel zou gaan kosten omdat de Jappanners hun vaderland tot de laatste snik zouden verdedigen, in overeenstemming met de Boeshido (Samoerai-code). Truman hield vast aan het principe van
21/104
de onvoorwaardelijke overgave, terwijl binnen het Amerikaanse leger steeds meer werd overwogen een overgave op voorwaarde dat de keizer zijn positie mocht behouden te accepteren. Ook in Japan gingen er stemmen op om een dergelijk vredesakkoord te accepteren. Japanse diplomaten zochten daarom actief contact met de Sovjets voor bemiddeling met de Verenigde staten. De Sovjets hielden de boot echter af want Stalin wilde echter geen vrede maar wilde zo snel mogelijk Japanse troepen in Mantsjoerije en Korea aan vallen zodat hij daarna gebieden kon inlijven die hij in Jalta beloofd had gekregen. §II.4.5. Conferentie van Potsdam De achtergrond van handelen vond de conferentie van Potsdam plaats tussen 17 juli en 2 augustus 1945. Truman dacht over goede kaarten te beschikken: op 16 juli was de eerste atoomproef ooit geslaagd. Op 1 juni was al besloten dit wapen tegen Japan in te zetten. Truman had daar twee redenen voor: enerzijds konden zo de enorme uitgaven m.b.t. de ontwikkeling worden verantwoord anderzijds kon hij daarmee de Sovjets te snel af zijn en de Jappanners tot overgave overwegen voordat de Sovjets op 15 augustus de oorlog aan Japan zouden verklaren. De Sovjets hadden dan niets in te brengen over het naoorlogse lot van Japan. Ook een voorstel van Churchill om 500.000 Britse soldaten te leveren voor een invasie in Japan in ruil voor invloed in Japan werd door Truman genegeerd. Truman zag het atoomwapen en het monopolie dat de VS daarop hadden als een middel om de Sovjet-Unie onder druk te zetten democratische regimes in Europa te steunen. Te Potsdam werden de laatste beslissingen over de bezettingszones in Duitsland genomen en werden besluiten genomen over herstelbetalingen. De Amerikanen en Britten konden niet toestaan dat Duitsland werd kaalgeplukt, zoals ook na Versailles in 1919 was gebeurd. Dat was niet voor herhaling vatbaar. Maar onredelijk vond men de wensen van de Sovjets ook niet. Het compromis dat werd bereikt is dat ieder in bezettingszone herstelbetalingen moest organiseren. Van de 20 miljard dollar werden er 10 miljard aan de Sovjet-Unie toegewezen. De Sovjets mochten ook beschikken over 25% van de industrieën in de westelijke zones. Daarvan was 10% herstelbetaling, en voor de overige 15% moest worden betaald in vorm van grondstoffen en voedselleveranties. Het gevolg van deze afspraken was dat Stalin nu voorstander was van een blijvende Duitse eenheid. In de praktijk heeft Stalin uit de westerse zones nauwelijks machinerie kunnen weghalen. Langetermijngevolg was dat in de diverse bezettingszones van Duitsland ieder een eigen economische politiek gevoerd zou worden, hetgeen de eenheid van Duitsland nader in het geding zou brengen. Stalin wilde Duitsland als industriële grootmacht uitschakelen, de VS en Groot-Brittannië zouden daar later anders over gaan denken. Iets soortgelijks gold voor de afspraak dat Duitsland zich niet meer mocht bewapenen.
§II.5.
De Japanse overgave
Waar wel overeenstemming over werd bereikt was dat er niet onderhandeld zou worden met de Japanners. De Britten wilden wel, maar de Amerikanen waren tegen. Uiteraard met het atoomwapen in de achterzak, maar ook omdat zij wraak wilden nemen voor Pearl Harbor. Op 27 juli werd in Potsdam een ultimatum opgesteld aan Japan: Japan moest zich onvoorwaardelijk overgeven en het ultimatum werd ondertekend door de VS, Groot-Brittannië en China. Het was uiteraard de bedoeling dat Japan het ultimatum zou negeren. De Sovjets begonnen het Amerikaanse spel door te krijgen en gaf de opdracht een eigen atoomproject te starten én een invasie in Mantsjoerije voor te bereiden. Op 6 augustus augustus werd voor het eerst een kernwapen gebruik boven de stad Hirosjima. Op 8 augustus verklaarden de Sovjets de oorlog aan Japan en een dag later werd Mantsjoerije binnengevallen. Op diezelfde 9 augustus werd nog een atoombom ingezet bij Nagasaki. Geschokt door het kernwapen en de Sovjet-oorlogsverklaring maakte de Japanse keizer bereid capitulatie te accepteren, onder de voorwaarde dat de positie van de keizer in stand
22/104
bleef. De Japanners dachten dat door de Sovjet-oorlogsverklaring de Amerikanen wel bereid zouden zijn vrede te sluiten onder voorwaarden, want de Amerikanen hadden geen belang om de Sovjets de kans te geven grote overwinningen in Mantsjoerije te behalen. Het Japanse voorstel werd met de nodige discussie ontvangen, maar inderdaad, de Amerikanen wilden de Sovjets niet te veel tijd geven. De Amerikanen, accepteerden de Japanse overgave met instemming van de Britten, de Chinezen en na veel moeite de Sovjets. De formele formulering was dat het om een onvoorwaardelijke overgave ging waarbij de keizer en de Japanse regering onder bevel kwamen te staan van de geallieerde opperbevelhebber. Op 18 augustus staakte het Japanse leger zijn vijandelijkheden, de Sovjets bleven tot 2 september echter oprukken om zo veel mogelijk winst te behouden. De vraag is of de atoombom wel zo’n grote rol heeft gespeeld in de Japanse overweging te capituleren. De Sovjet-oorlogsverklaring was in feite veel belangrijker. Het Japanse capitulatievoorstel was ingegeven door het feit dat Japan in feite al virtueel verslagen was door de Verenigde Staten, en de Sovjet-invasie zou dat enkel nog maar bespoedigen. Bovendien waren er al 600.000 Japanse burgerslachtoffers bij bombardementen gevallen en waren er miljoenen geëvacueerd. Daarbij vergeleken waren de 110.000 burgerslachtoffers van de atoombommen een klein offer. De belangrijkste les van het gebruik van het atoomwapen was deze: Truman heeft nooit het bevel gegeven deze te gebruiken. Dat is door het leger besloten en Truman heeft het enkel laten gebeuren, want als opperbevelhebber had hij de aanval uiteraard kunnen laten verbieden. Truman liet daarom de beslissingsmacht voor het kernwapen direct onder de president plaatsen, zodat de president voortaan de laatste zeggenschap zou hebben. Het kernwapen zorgde echter ook voor nieuwe problemen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Die laatste had geen kernwapens. De Sovjets zagen de inzet van kernwapens door de Verenigde Staten als een middel om de Sovjet-Unie te intimideren en niet zo zeer om de Japanners tot capitulatie te doen overgaan. Het belangrijkste element van de Koude Oorlog was geboren: er was een kernwapen. Volgende week gaan we zien hoe dat zich verder ontvouwt, daarnaast zullen we zien hoe de spanningen tussen de Sovjet-Unie en het westen steeds groter zullen worden, bijvoorbeeld over de vraag hoe om te gaan met de positie van Duitsland, maar ook andere vraagstukken van internationale orde, bijvoorbeeld de naoorlogse ordening op het Europese continent, de positie van Iran en de Turkse zeestraten.
23/104
24/104
College III: 1945-1947 §III.1.
De eerste spanningen tussen ‘West’ en ‘Oost’:
De Verenigde Staten als wereldmacht
Nadat de Tweede Wereldoorlog was afgelopen stond Europa er slecht voor, het algemene Europese BNP, zonder de Sovjet-Unie mee te rekenen, was gedaald met 25%. Grote delen van de Europese economie lagen volledig in puin. Industriële productie in Duitsland was in 1946 teruggelopen tot minder dan een derde van de productie in 1938, het Italiaanse BNP was slechts 40% van wat het in 1938 was geweest en dat van Frankrijk slechts 45%. GrootBrittannië stond er nog redelijk positief voor: het BNP was daar gestegen naar 106% ten opzichte van 1938, maar het land ging wel gebukt onder een enorme schuldenlast (zowel WO I als WO II). De Sovjet-Unie was er nog slechter aan toe: het land had meer dan 26,6 miljoen levens verloren (8.6 miljoen soldaten), de bevolking was van 194 miljoen in 1940 teruggelopen naar 170 miljoen in 1945. De destructie van steden en economische structuren in de Sovjet-Unie was enorm. De landbouwproductie was ten opzichte van 1945 zelfs gehalveerd. Daarnaast laaide in de nieuw verworven Sovjet-gebieden zoals West-Oekraïne en de Baltische staten een machtsstrijd op met opstandelingen die het Sovjet-gezag weigerden te erkennen. In Oekraïne woedde zelfs een guerillastrijd die tot 1952 zou voortduren. Vergeleken met dit alles leken de Verenigde Staten haast een paradijs op aarde. Er was in feite maar één grootmacht op deze wereld over. Het verlies in mensenlevens door WO II in de VS was beperkt: 293.000 Amerikanen. De bevolking was tijdens de oorlog toegenomen van 131 tot 140 miljoen, ook het BNP was gestegen van 90,5 miljard dollar in 1939 tot 211,9 miljard dollar in 1945. Om het geheel in perspectief te plaatsen: dat is drie maal groter dan de Sovjet-Unie en vijfmaal dat van Groot-Brittannië. In militaire termen was de productie van de VS zelfs even groot als die van Duitsland, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie tezamen. De VS hadden zeggenschap over 59% van de oliereserves en bezaten 75% van ’s werelds goudvoorraad. Het gemiddelde inkomen in de Verenigde staten lag met 1.453 dollar fors hoger dan in andere landen (320 dollar in Duitsland, 482 dollar in Frankrijk en 773 dollar in Groot-Brittannië). De Amerikaanse president Truman was zich wel bewust van het Amerikaanse overwicht. Dit betekende dat hij niet bereid was toegevingen te maken in de richting van de Sovjet-Unie. Zijn grootste zorg was het voorkomen van een economische ineenstorting zoals na WO I was gebeurd, dat was de achilleshiel van de Verenigde Staten. Daartoe ontwikkelden de Verenigde Staten plannen waarin de wereld een grote vrije markt zouden worden, zodat de Verenigde Staten de wereldmarkt kon overspoelen met Amerikaanse productie. In die plannen was de wederopbouw van Duitsland noodzakelijk. Stalin was zich bewust van de sterkere positie van Amerika. De Sovjet-Unie moest zich dus economisch herstellen. Hiervoor hoopte hij op een lening uit Amerika, maar ook op de tien miljard dollar herstelbetalingen uit Duitsland die in Jalta en Potsdam waren toegezegd. Stalin was daarom voorstander geworden van Duitse eenheid in plaats van opsplitsing. De Amerikanen en Britten verhinderden vanaf 1946 dat de Sovjet-Unie uit hun bezettingszones fabrieken zou afbreken en mee zou nemen. Een van de redenen voor de toename van spanningen. Nucleaire problematiek verergerde de spanningen alleen maar meer. In 1946 presenteerden de Amerikanen binnen de Verenigde naties een plan voor controle op civiele nucleaire activiteiten. De Sovjet-Unie kon dat plan niet accepteren, want het zou de VS een monopolie geven op nucleaire wapens. De Sovjets eisten daarom dat de VS hun wapens zouden vernietigen in ruil voor een controlesysteem. Over de voordelen van civiele toepassingen van nucleaire technologie was wel overeenstemming.
§III.2. Het Midden-Oosten: Iran en de Turkse zeestraten De eerste echte clash tussen de Verenigde Staten en Sovjets had plaats in het MiddenOosten. Een van de crises had betrekking op Iran. Dat land was tijdens de Tweede Wereld-
25/104
oorlog pro-Duits, maar van levensbelang voor de oorlogsvoering (denk aan de oliereserves en strategische ligging), het land was daarom bezet door de Sovjet en Britten. Afgesproken was dat het land zou worden verlaten op 2 maart 1946; de Sovjets weigerden echter te vertrekken. Dit werd door de Britten en de Amerikanen gelezen als een manier om de Sovjetinvloedssfeer uit te breiden. De Sovjets wilden echter enkel een olieconcessie in de wacht slepen en verlieten in mei 1946 alsnog het land na een olieovereenkomst. Een tweede twistpunt waren de Turkse zeestraten (Bosporus en de Dardanellen). De Turken moesten conform de conventie van Montreux (1936) alle schepen doorgang verlenen. Turkije was tijdens WO II neutraal, maar ook pro-Duits. Het land had enkel Duitse oorlogsschepen doorgelaten en Sovjetschepen tegengehouden. Zowel Roosevelt als Churchill hadden beloofd tussen beiden te komen en in Potsdam was overeengekomen dat Montreux herzien moest worden. Stalin had daarom in maart 1945 het non-agressieverdrag met Turkije opgezegd. In juni eiste de Sovjet-Unie een herziening van Montreux en de provincies Kars en Ardahan die het land na de Eerste Wereldoorlog was kwijtgeraakt. De Turken zochten steun bij de Verenigde Staten: Truman gaf de opdracht een oorlog met de Sovjet-Unie voor te bereiden, want er werd gevreesd dat Turkije en daarna Griekenland in Sovjet-handen zouden vallen. Strategen maakten in die plannen gebruik van het atoomwapen: Sovjet-steden zouden in de as worden gelegd. Ook de Britten waren plannen aan het maken voor een oorlog met de Sovjet-Unie, zij vreesden dat de Sovjets zelfs door zouden gaan naar het Suez-kanaal en Italië. Die angsten waren waarschijnlijk onterecht: Stalin heeft zich bijvoorbeeld gehouden aan zijn afspraken met Churchill over Griekenland. De Sovjet-druk op Turkije was waarschijnlijk enkel bedoeld om een te sterke Turkse (en mogelijk Amerikaanse) controle over de zeestraten tegen te gaan. Stalin had geen behoefte om de banden met de Britten en Amerikanen te verbreken: alleen in zo’n samenwerkingsverband waren de kansen op herstel van de SovjetUnie het grootst.
§III.3. Economische strijd en beeldvorming De spanningen werden verergerd doordat Truman het economische overwicht van de Verenigde Staten gebruikte om de Sovjets onder druk te zetten. Reeds in mei 1945 beëindigde Truman eenzijdig de lend and lease steun die de Sovjet-Unie tot dan toe had gekregen. Een toegezegde lening van 6 miljard dollar werd ook niet gegeven. Het Amerikaanse congres verbond daar de voorwaarde aan dat dat alleen kon als de Sovjet-Unie voor echte democratie zou zorgen, ook leningen aan landen in de Sovjet-invloedssfeer werden aan gelijke voorwaarden gebonden. Een soortgelijke politiek werd gehanteerd door nieuw opgerichte instituties als de Wereldbank en het Internationaal Monetair Fonds. De Verenigde staten hadden een dermate grote stem in deze organisaties dat enkel kapitalistische landen er leningen konden afsluiten. Ook de weigering van de westerse geallieerden om de Sovjets herstelbetalingen te laten ophalen in de Westerse bezettingszones van Duitsland kan worden gezien als onderdeel van Trumans economische oorlogsvoering. Het betekende echter wel dat de Sovjets nog meer dan voorheen herstelbetalingen haalden uit hun eigen bezettingszone en landen uit de Sovjet-invloedssfeer. De onderlinge beeldvorming werd ondertussen steeds slechter. Hierbij moet worden opgemerkt dat de beeldvorming niet op feiten berustte, maar gebaseerd was op de steeds duidelijker wordende spanningen en negatieve ervaringen uit het recente oorlogsverleden. De Amerikanen en de Britten maten zichzelf een soort superioriteitsgevoel aan: Russen zouden Aziatische barbaren zijn en om dat te bewijzen werd gewezen naar de sovjet-oorlogsvoering waarin miljoenen vrouwen door Sovjetsoldaten werden verkracht. De Sovjetleider Stalin zou onberekenbaar zijn en net zo oorlogszuchtig als Hitler. Ieder compromis zijn kant op werd voorgesteld als een nieuw München. In dit denken spelen twee figuren een hoofdrol: de Amerikaanse ambassadeur in Moskou George Kennan en Winston Churchill. Kennan had ideeën over de nieuwe wereldorde en ventileerde dat in een telegram aan zijn regering en in een artikel in Foreign Affairs. Volgens Kennan moest Europa als derde mogendheid worden
26/104
opgebouwd om samen met de Amerikanen het Sovjet-gevaar in te dammen (en dan vooral economisch en diplomatiek en minder militair). Het grootste gevaar was volgens Kennan gelegen in communistische partijen in West-Europa. Bovendien zo redeneerde Kennan: de macht van de Sovjets was gebaseerd op een vijandsbeeld van het westen dat gebruikt werd om de dictatuur in de Sovjet-Unie te rechtvaardigen. Winston Churchill, inmiddels ambteloos burger, hield op 5 maart 1946 een toespraak waarin hij het begrip ‘IJzeren Gordijn’ introduceerde; volgens hem zochten de Sovjets geen oorlog maar wilden zij wel hun invloed uitbreiden en ideologie verspreiden; enkel Engelssprekende democratische landen konden dat tegenhouden. Stalin kende zijn economische zwaktes en kon de spierballentaal van de Verenigde Staten slecht begrijpen. Hij dacht daarom dat Truman uit was op wereldheerschappij. Om daar wat aan te doen kregen communistische partijen in West-Europa de opdracht mee te werken aan de wederopbouw; met een sterke communistische partij zouden die landen minder afhankelijk worden van de Verenigde Staten. Ook hier speelde het verleden een rol: Stalin dacht dat de Amerikanen de Duitsers zouden gaan aansporen opnieuw een oorlog tegen de Sovjet-Unie te ondernemen, ditmaal samen met de Verenigde Staten. De VS werden immers geleid door kapitalisten die de Sovjet-Unie wilden vernietigen.
§III.4. Problemen in Oost-Europa Direct na de Tweede Wereldoorlog was het Stalin in Oost-Europa vooral te doen om de externe veiligheid van de Sovjet-Unie. Het was niet direct de bedoeling de landen een politiek systeem te geven zoals in de Sovjet-Unie. De omschakeling naar een communistisch systeem zou geleidelijk zijn en vele jaren duren. Het buitenlandse politieke concept zag Duitsland en Japan als de grootste bedreigingen voor de Sovjet-Unie. Daarom was een keten van vrienschappelijke landen rondom de Sovjet-Unie noodzakelijk. Joegoslavië zou al snel uitgroeien tot een hoofdpijndossier voor Stalin. Over Joegoslavië wordt altijd gezegd dat het land zichzelf bevrijd heeft van de Duitsers onder leiding van de communistische partizanenleider Josip Broz Tito. Dat is ten dele waar, maar de rol van het Rode leger mag niet onderschat worden. Het betekende in ieder geval dat de Sovjets nadien de macht niet overdroegen aan de Servische nationalistische verzetsleider Dragoljub "Draža" Mihailović maar aan Tito. Tito ging echer veel verder dan Stalin wilde: hij zorgde dat de nietcommunisten in de regering de regering snel verlieten en maakte een eenpartijstaat van Joegoslavië. De republiek werd uitgeroepen en omgetoverd in een federatie die uitgebreid kon worden met Bulgarije en Albanië (hetgeen tegen Stalins wensen inging). Er volgde een brute politieke zuivering. Ook in Albanië nam een partizanenleider, Enver Hoxha, de macht over en werd een dergelijk schrikbewind ingevoerd. Bulgarije, Roemenië en Hongarije kennen een zeer gelijkende ontwikkeling. Deze landen werden op het einde van de oorlog door het Rode leger bezet en waren bondgenoten van nazi-Duitsland geweest. Landen waren zwak: er was nauwelijks democratische traditie en kenden geen moderne sociaal-economische organisatie. Met het Rode leger op de achtergrond waren de communisten, telkens maar kleine bewegingen, toch een geduchte machtsfactor. Communisme had ook op de bevolking een zekere aantrekkingskracht, want WO II had aangetoond dat het kapitalisme gefaald had. De communisten trokken, gesteund door het Rode leger, steeds meer de macht naar zich toe. Eerst werden zij opgenomen in coalitieregeringen, waar zij telkens meer belangrijke posities verkregen dan het ledenaantal van de partijen rechtvaardigde, vervolgens werd tegenstanders het leven moeilijk gemaakt en uiteindelijk door middel van politieke machinaties uitgeschakeld. Naarmate de Oost-West spanningen vorderden oefende Moskou steeds meer druk uit om de landen communistisch te maken. Belangrijk hierbij was dat communisten vaak op de ‘machtsministeries’ terechtkwamen: binnenlandse zaken, defensie etc. Polen was voor de Sovjet-Unie van vitaal belang, het was de letterlijke bufferzone tussen de Sovjet-Unie en Duitsland, maar de belangen gingen verder dan dat: een vijandig gezind Po-
27/104
len kon natuurlijk ook territoriale claims leggen op de nieuwe grenzen van de Sovjet-Unie. Ook hier was de rol van het Rode leger sterk aanwezig. Op aandringen van de Amerikanen en de Britten werd ook in Polen in eerste instantie een coalitieregering gevormd. Deze bestond uit leden van het Lublin-comité en leden van de Poolse regering in ballingschap. Er zouden vrije verkiezingen komen om de nadere toekomst van de staat te bepalen; die verkiezingen op 17 januari 1947 en een referendum, die in feite een pseudo-verkiezing was, waren echter verre van vrij: door middel van fraude werd een communistische overwinning geboekt. Polen kon daarna een communistische staat worden. Polen was in een aspect afwijkend: in alle landen waren de ministers lokale communisten, maar in Polen was Sovjetmaarschalk Konstantin Rokossovski, zelf van Poolse afkomst, vanaf november 1949 vicepremier, minister van Defensie en lid van het politbureau van de Poolse communistische partij. Dit geeft aan hoe belangrijk Polen was voor de Sovjets. Tsjechoslowakije zou langer dan andere landen als democratie blijven functioneren. Een van de redenen hiervoor was dat de steun voor de communistische partij in Tsjechoslowakije relatief groot was: de reden was dat, met name de Tsjechen, zich verraden voelden door de appeasementpolitiek van het kapitalistische westen. De president in ballingschap Edvard Beneš tekende daarom tijdens de oorlog reeds een vriendschapsverdrag met de Sovjet-Unie. Hierin was ook een militaire clausule opgenomen: bij een nieuwe Duitse inval zouden de Sovjet-Unie en Tsjechoslowakije elkaar gaan steunen: beide landen beloofden elkaar niet deel te nemen aan militaire allianties die tegen elkaar gericht waren. ‘Democratische’ partijen, communistische partijen incluis, vormden na de bevrijding een nationaal front om het land samen te besturen; alle partijen waren het eens over de zuivering van de staat van Duitsers en Hongaren. Bij de verdeling van hun eigendommen bleek de communistische minister van landbouw het lidmaatschap van de communistische partij te gebruiken als vereiste. De partijen van het nationale front werkten tot de verkiezingen van 26 mei 1946 in harmonie met elkaar samen: zij stonden geen andere partijen toe en zouden ook na de verkiezingen een regering willen vormen. Tijdens de verkiezingen kwamen de communisten van Klement Gottwald als grootste partij uit de bus (38%/stemmen, 114/400 zetels). De nieuwe coalitieregering had dus een groot communistisch contingent (9 communistische ministers, waaronder belangrijke ministeries, 13 niet-communistische ministers en twee partijloze ministers). Van die partijloze ministers was er een pro-communistisch en de drie sociaaldemocratische ministers stonden dicht bij de communisten. De communisten hadden dus een forse invloed verworven. Toch bleef Tsjechoslowakije voorlopig een democratie en de partijloze minister van Buitenlandse zaken Jan Masaryk probeerde tussen de groeiende oost-west spanningen heen te laveren. Finland kreeg een andere behandeling: de Sovjets hadden het land tijdens de Tweede Wereldoorlog verplicht van kamp te veranderen en het land kreeg een mild vredesverdrag aangeboden: het moest enige gebieden afstaan aan de Sovjet-Unie, beperkte herstelbetalingen verrichten en het Finse leger werd verkleind. De coalitieregeringen waardoor Finland bestuurd werd na WO II kenden een belangrijke rol voor de communisten, maar die communisten voelden weinig voor een staatsgreep. Op 6 april 1948 sloten Finland en de Sovjet-Unie een Vriendschaps- en Bijstandsverdrag; in het geval van hernieuwde Duitse agressie zouden de beide landen elkaar bijstaan, maar ze zouden zich onthouden van binnenlandse politieke bemoeienis. Dit model, finlandisering, bestond er dus uit dat zolang Finland op buitenlands gebied de Sovjet-Unie niet zou benadelen het in het binnenland volstrekt soeverein gehouden zou worden. Griekenland is een bijzonder geval; het land was toegewezen tot de Britse invloedssfeer tijdens de conferentie van Moskou, Stalin hield zich hier aan zijn woord en liet het land onder Britse controle, maar dat ging niet zonder problemen. De Griekse communistische partij KKE had grote delen van het land, met name in het noorden, tijdens de oorlog in handen gekregen. Binnen het Griekse verzet EAM en het bevrijdingsleger ELAS drukten de communisten een zwaar stempel op. Gedurende de bezetting hadden de Duitse en Italiaanse bezet-
28/104
ter enkel nog de grote steden in handen, de rest van het land stond onder controle van ELAS. De Britten en Amerikanen steunden echter niet ELAS maar een royalistisch en anticommunistische beweging, de Nationale Republikeinse Liga. Dit geheel mondde tussen 1943-1944 uit in een burgeroorlog. In mei 1944 kwamen partijen tot overeenstemming: er zou een regering komen binnen een koninkrijk. Die regering werd geleid door de gematigde liberaal Georgios Papandreou. In september van dat jaar werden alle Griekse troepen en verzetsbewegingen onder Brits commando geplaatst. Na de Duitse terugtrekking uit Griekenland vulde EAM-ELAS het vacuüm dat zij achterlieten op. Stalin had de KKE bevolen nu niet te proberen te sterk de macht te nemen. In oktober 1944 keerde Papandreaou terug naar Athene: hij schreef een referendum over de toekomst van de monarchie uit en beval de ontwapening van alle milities. Alle ministers uit EAM namen ontslag en ELAS weigerde ontwapend te worden. Het geheel liep uit tot een bloedige episode: in Athene werd wekenlang gevochten tussen EAM-ELAS en het regeringsleger, rechtse groeperingen en Britse troepen. In januari 1945 werd EAM-ELAS verdreven uit Athene en werd er een wapenstilstand gesloten: EAM-ELAS mocht zich terugtrekken naar het noorden van Griekenland en de KKE werd gelegaliseerd. Ondertussen lonkte Tito naar de Griekse communisten en haakten niet-communistische aanhangers van EAM-ELAS af uit angst voor nog meer strijd. De Griekse regering bleef ondertussen aanhangers van EAM-ELAS gevangennemen en keek toe hoe rechtse milities als doodseskaders opereerden tegen communisten. In januari 1946 scheepte Stalin de KKE af, Stalin zou ze niet gaan steunen. Tito daarentegen steunde de KKE wel toen de beweging aangaf te willen strijden tegen de Griekse regering. De Britten vonden de kosten voor deze strijd echter te hoog oplopen (85 miljoen pond sinds 1944), maar de Amerikanen namen de financiering over. Nu de Amerikanen ook meededen, moest Stalin de Griekse communisten wel steunen, maar dit ging niet van harte en hij liet ze vanaf mei 1948 ook weer vallen. In dat jaar kwam het tot een definitieve breuk tussen Stalin en Tito. De KKE koos ongelukkigerwijze voor de kant van Stalin, hetgeen tot resultaat had dat ook Tito de KKE liet vallen. De KKE opereerde veelal vanuit Joegoslavië en dat was niet meer mogelijk. Alleen Bulgarije en Albanië hielden de grenzen nog langer open, maar onder druk van Stalin sloten ook die landen hun grenzen. In oktober 1949 kwam zodoende de Griekse burgeroorlog, die tot de dag van vandaag in Griekenland een rol speelt, ten einde.
§III.5. De Trumandoctrine Wie de wereld door de ogen van Truman bekijkt kan niet anders dan tot de conclusie komen dat Truman zich in het nauw gedreven voelde. In Oost-Europa waren Communisten aan de macht gekomen, terwijl West-Europa nog lang niet hersteld was van de oorlog en namen communisten deel aan regeringen in onder meer Frankrijk, Italië, België, Oostenrijk, Denemarken, Noorwegen, IJsland en Luxemburg. Truman vreesde dat communisten door middel van verkiezingen hun machtspositie in Frankrijk en Italië verder zouden uitbreiden. De hele episode in Griekenland had bovendien aangetoond dat de Amerikanen er min of meer alleen voorstonden. De Britten konden Griekenland niet langer ondersteunen en bovendien had het land in 1947 op zeer pijnlijke wijze India moeten verlaten én zat het in Palestina met een nieuw probleem: hoe om te gaan met de daar strijdende Joden en Palestijnen? Tegen deze achtergrond sprak Truman op 12 maart 1947 in het Amerikaanse congres een rede uit waarmee hij probeerde het congres zo ver te krijgen geld vrij te maken voor het economisch ondersteunen van Griekenland en Turkije. Van militaire acties was vooralsnog geen sprake. De redevoering is bekend geworden onder de noemer ‘Trumandoctrine’. Truman betoogde dat er twee werelden waren: een van de vrije wereld en een van communistische
29/104
dictatuur. De Verenigde Staten zouden volgens Truman alle landen bijstaan die zich wilden verdedigen tegen communistische expansie of door de Sovjet-Unie werden bedreigd. De facto komt dit neer op het beëindigen van het bondgenootschap met de Sovjet-Unie door Truman, hoewel Stalin daar op dit moment nog niet aan toe was.1 Deze indammingspolitiek (containment) bestond er uit dat de niet-communistische landen verdedigd moesten worden tegen communistische invloed. Daartoe werd een nieuw beleid uitgedacht waarvan George Kennan de belangrijkste vormgever zou gaan worden. Binnen de containmentpolitiek moet ook het Riopact van september 1947 worden bezien. Het was een alliantie van de Verenigde Staten met 19 Latijns-Amerikaanse landen gericht tegen communistische expansie die in 1948 zou uitgroeien tot de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS). De containmentpolitiek ging ook gepaard met het verder uitbouwen van instituties die bij de politiek zouden helpen. De Amerikaanse National Security Act (juli 1947) maakte één minister eindverantwoordelijkheid voor alle krijgsmachtsonderdelen. Ook werd er een nationale veiligheidsraad ingesteld die de president zou gaan adviseren en werd de Central Intelligence Agency (CIA) opgericht. Naast die CIA werd de Office of Policy Coordination (OPC) opgericht (deze zou later in de CIA opgaan). OPC had tot doel Oost-Europese landen te destabiliseren en kon daar diverse middelen voor inzetten: psychologische oorlogsvoering, propaganda, sabotage etc. Het personeelsbestand (2.812 vast, 3.142 tijdelijk) en het enorme budget van 82 miljoen dollar maakt ook duidelijk dat containment niet enkel defensief was, maar dat er ook een bevrijdingselement aan verbonden was. Dissidenten in de Sovjet-Unie en haar satellietstaten moesten door de VS worden ondersteund. In 1951 werd de Psychological Strategy Board opgericht die zich toelegde op pyschologische oorlogsvoering en propaganda. Hierbij kreeg de in 1942 opgerichte radiozender The Voice of America een belangrijke rol toegedicht, die in 1950 werd aangevuld met Radio Free Europe dat door de CIA werd gefinancierd en als Amerikaanse propagandazender in Midden- en Oost-Europa fungeerde.
§III.6. Probleemgeval Duitsland Zoals in deze cursus reeds eerder besproken was Duitsland het zwaarste probleemgeval in de aanloopfase naar de Koude oorlog. Groot-Brittannië, Frankrijk, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten hadden ieder een eigen bezettingszone in Duitsland en in de hoofdstad Berlijn. In Potsdam waren afspraken gemaakt over het te voeren beleid, dat programma bestond uit demilitarisatie, ontmanteling van de oorlogsindustrie, denazificatie en democratisering. In de praktijk kwam het daar echter niet van, de vier bezetters hadden meer oren naar hun eigen belangen dan naar eerder gemaakte afspraken. Iedere bezetter bestuurde zijn zone op zijn manier en in de geallieerde controleraad kon men het slecht eens worden. De Sovjet-Unie was om eerder genoemde economische redenen voorstander geworden van een Duitse staat. Omdat de andere mogendheden de Sovjet-Unie niet toestonden herstelbetalingen uit hun zones weg te nemen moest de eigen Sovjet-zone het zwaar ontgelden, daar verdween maar liefst 45% van de industrie naar de Sovjet-Unie. Om de macht van de traditionele Junkerklasse in te perken werden er landbouwhervormingen doorgevoerd waarmee grondbezit beperkt werd tot 100ha. De zone werd ook grondig gedenazificeerd. Het politieke leven in de Sovjet-zone werd onder sovjetbegeleiding opnieuw vormgegeven. De sovjets stonden antifascistische partijen toe te functioneren, maar de Sovjets controleerden het politieke leven sterk: onder communistische druk werden de socialisten van Otto Grotewohl bijvoorbeeld gedwongen te fuseren met de communistische partij geleid door Wilhelm Pieck. Frappant hierin is dat de socialistische partij groter was dan de Communistische en dat op 1
Trumandoctrine: http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=12846
30/104
deze manier in feite een machtige tegenstander van de communistische partij werd uitgeschakeld. De Britten, Fransen en Amerikanen waren het onderling veel meer eens dan met de SovjetUnie. Ook zij verkregen herstelbetalingen, maar in veel meer mate dan de Sovjet-Unie. Men koos er verder voor continuïteit te handhaven, het civiele bestuur, vooral intact; hier werd dus niet gedenazificeerd en de industrie werd niet systematisch ontmanteld er vonden ook geen fundamentele landhervormingen of nationalisaties plaats. Onenigheid was er wel over de vraag hoe de nieuwe Duitse staat er uit moest komen te zien. Frankrijk vreesde de komst van een nieuwe industriële Duitse staat en wilde dat de eigen bezettingszone en het Saarland (een Frans protectoraat) geen onderdeel zouden worden van een nieuwe Duitse staat. Het Rurhgebied zagen de Fransen liever ook als een internationaal bestuurd territorium. In de geallieerde controleraad en speciale viermogendhedenconferenties over Duitsland kwam het dan dus ook niet tot overeenstemming. George Kennan was een van de eerste die als oplossing voorstelde de drie westerse zones samen te laten smelten tot een staatkundige eenheid. Zowel de Amerikaanse als Britse ministers van Buitenlandse zaken (James F. Bynes & Ernest Bevin) kwamen onafhankelijk van elkaar tot diezelfde conclusie. Daardoor kwam het geheel in een stroomversnelling terecht: per 1 januari 1947 werden de Britse en Amerikaanse bezettingszone samengesmolten tot één bi-zone. Daarbij was het uitdrukkelijk de bedoeling dat de Duitsers in die zone economisch op eigen benen kwamen te staan, de voedselimporten voor deze gebieden werden de Britten en Amerikanen te duur. Voor de Amerikanen was het voordeel van deze constructie dat ze bovendien ook toegang verkregen tot het Ruhrgebied dat in de Britse zone lag. Tijdens de viermogendhedenconferentie in Moskou (maart-april 1947) werden ook de Fransen overtuigd dat een in tweeën gesplitst Duitsland minder een bedreiging zou zijn dan een herenigd Duitsland dat onder Sovjetinvloed stond. Officieel stond echter iedereen nog altijd één Duitse staat voor. De Britten wilden hier echter een federaal Duitsland van maken (á la Bondsrepubliek Duitsland) terwijl de Sovjets opteerden voor een terugkeer naar de constitutie van de Weimarrepubliek (een uiterst kwetsbaar en dus makkelijk beïnvloedbaar staatsysteem). Het enige waar de mogendheden het over eens waren was een blijvende internationale controle over het Rughrgebied. Na de viermogendhedenconferentie in Moskou zijn de eerste echte bewegingen richting de vorming van een West-Duitse staat zichtbaar geworden: de eerste stappen zouden gezet worden. Dit gebeurde echter discreet. Het mag dan ook geen wonder zijn dat de laatste viermogendhedenconferentie in Londen (november-december 1947) mislukte: de westerse geallieerden gingen niet in op de eis van de Sovjet-Unie de economische eenheid van Duitsland te bewaren door ook herstelbetalingen uit de westerse zones richting de Sovjet-Unie te krijgen.
§III.7. Economische verwijdering: Het Marshallplan en Kominform De Amerikanen hadden inmiddels plannen gemaakt om Europa er economisch bovenop te krijgen, conform eerdere Amerikaanse gedachtes (o.a. van George Kennan). In dit Marshallplan was Duitsland en het economisch herstel daarvan onontbeerlijk; Duitsland zou de economische motor worden die Europa uit het slop moest trekken. Dit Marshallplan lijkt een altruïstisch Amerikaans instrument te zijn, maar de vraag is of het dat ook werkelijk was. Voor de steun aan Europa vroeg Amerika een hoge prijs terug: de markten in Europa en in de Europese koloniën moesten voor Amerika worden opengesteld. Bovendien was het de bedoeling dat het herstelde Europa ook voor zijn eigen defensie garant kon staan. Je kunt je ook afvragen of Amerika wel een keuze had: de Amerikaanse economie dreigde ineen te storten doordat er plots minder vraag was naar oorlogsproducten. Bestellingen uit Europa zou-
31/104
den verhoede dat Amerika in een depressie terechtkwam. Zogezegd was het Marshallplan een werkloosheidsbestrijdingsplan met geopolitieke voordelen. Een tweetal zaken zijn van belang als we het over het Marshallplan hebben: het nieuwe kapitalistische economische blok was bedoeld als lokkertje voor landen in de Sovjetinvloedssfeer; die zouden door dit blok in moeten zien dat er ook een alternatief was. Een tweede belangrijk element is dat de Europeanen samen een gezamenlijk plan moesten opstellen voor herstel. Omdat het een gezamenlijk plan betrof konden de Fransen dan niet het economische herstel van Duitsland blokkeren. Het Marshallplan stond op papier ook open voor participatie van de Sovjet-Unie en OostEuropese landen. Het was echter de bedoeling dat deze landen niet mee zouden gaan. Daarmee zou linkse politiek in Europa om de tuin worden geleid en zou er een grote propagandawaarde ontstaan. De Sovjet-Unie was echter via spionage er achter gekomen dat het plan was Europa te herstructureren en West-Duitsland uit Sovjet-invloed te onttrekken. Stalin liep dus rechtstreeks in de val van Truman en Marshall. Stalin beval ook zijn Oost-Europese satellietstaten, die op zich best geïnteresseerd waren niet op deze plannen in te gaan. De Sovjetweigering was voor Truman ook belangrijk omdat het Amerikaanse congres niet zou toestaan dat er ook maar een dollar in sovjethanden terecht zou komen. Met de weigering op zak kwam het plan zonder problemen door het congres heen. Wat het effect van het Marshallplan nu precies was, valt lastig te zeggen. Het economisch herstel was in 1946-1947 reeds langzaam begonnen. Wat wel zeker te zeggen valt is dat met het Marshallplan ook ‘the American way of life’ naar West-Europa werd gehaald. Het Marshallplan dwong Stalin er toe een harde keuze te maken: Het ijzeren gordijn moest worden opgetrokken om de Sovjet-invloed in de satellietstaten te behouden. Dit werd opgetrokken door middel van handelsovereenkomsten die de onderlinge afhankelijkheid van de landen in de Sovjet-invloedssfeer vergrootte. In 1949 werd hiertoe de Raad voor Wederzijdse Economische bijstand opgericht die in 1959 tot Comecon werd hernoemd. Om eventuele invloed uit West-Europa/Duitsland tegen te gaan werd naar het model van de Komintern een nieuw internationaal communistisch orgaan opgericht, het Communistisch Informatiebureau (Kominform). Communistische partijen kregen weer de opdracht om de klassenstrijd aan te gaan en het Marshallplan te saboteren. Het effect van deze politiek, en dan vooral de stakingen die op instigatie van het Kominform werden gevoerd in Frankrijk en Italië leidde enkel tot stemmenverlies voor West-Europese communisten. De Sovjet-Unie had zich in ieder geval ideologisch gezien weer ingegraven. De periode van bondgenootschap tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was ten einde. Voor de Amerikanen was dat bij de Trumandoctrine het geval, voor de Sovjet-Unie begon dat na het Marshallplan. We kunnen stellen dat de Koude Oorlog nu echt uitgebroken is.
32/104
College IV:
Het hoogtepunt van de Koude Oorlog 1948-1953
Vorige week hebben we gezien hoe de spanningen tussen de Verenigde Staten, GrootBrittannië en de Sovjet-Unie steeds verder opliepen. Vandaag vervolgen we dat verhaal tot het hoogtepunt van de Koude Oorlog begin jaren ’50.
§IV.1.
Staatsgreep in Tsjechoslowakije
Tsjechoslowakije heeft iets langer dan de andere landen in de Sovjet-invloedssfeer als echte democratie gefunctioneerd. De communisten hadden echter wel hun uitgangspositie telkenmale verbeterd: de inlichtingendiensten en politie waren in communistische handen en de procommunistische minister van defensie Ludvík Svoboda had het leger onder controle. De communistische partij had de vakbonden geïnfiltreerd en ook binnen andere partijen, zoals bij de sociaaldemocratische partij, waren communisten binnengedrongen. De Tsjechoslowaakse minister van Buitenlandse zaken Jan Masaryk had op zich wel oren voor deelname aan het Marshallplan. Dat werd echter door Stalin streng verboden, waarbij Stalin gebruik kon maken van het in 1943 gesloten verdrag waarin het Tsjechoslowakije verboden was deel te nemen aan een bondgenootschap tegen de Sovjet-Unie. Tegelijkertijd kreeg de Communistische partij vanuit Moskou het signaal dat het parlementarisme verlaten zou moeten worden en de communistische partij de macht zou moeten nemen. Om de macht te kunnen nemen moest eerst een crisis worden gecreëerd. De verkiezingen die voor mei 1948 waren aangekondigd zorgden al voor de nodige spanningen binnen de coalitieregering van het Nationale Front. In februari 1948 ontstond er binnen de regering een conflict over de benoeming van acht communistische bevelhebbers binnen de Nationale veiligheidsdiensten. Drie niet-communistische partijen binnen het nationale front reageerden verontwaardigd. Communistenleider Gottwald wilde echter niet inbinden: ministers van die drie anti-communistische partijen dienden daarom hun ontslag in. De bal werd nu neergelegd bij de niet-communistische president van Tsjechoslowakije, Edvard Beneš. De Sociaaldemocraten hoopten dat Beneš het ontslag niet zou aanvaarden en de communisten daarom zouden moeten inbinden. De Communisten wilden juist dat het ontslag zou worden aanvaard, waarna de regering zou kunnen worden aangevuld met communisten en heimelijke communisten die lid waren van andere partijen van het Nationale front. Ondertussen organiseerden vakbonden, die immers geïnfiltreerd waren door de communisten, demonstraties. Beneš besloot na aarzeling het ontslag te aanvaarden en de nieuwe ministers te benoemen. De weg lag open voor een Stalinistische dictatuur. Beneš nam in juni 1948 ontslag en minister van Buitenlandse zaken Jan Masaryk stierf onder verdachte omstandigheden. Westerse regeringsleiders waren op zich niet zo onder de indruk. Tsjechoslowakije behoorde immers tot de Sovjet-invloedssfeer en daar had men zich bij neergelegd. Maar de staatsgreep boezemde wel angst in: heeft de Sovjet-Unie deze coup georkestreerd? Zouden ze dit ook in andere landen kunnen doen? Niemand had deze coup eigenlijk verwacht.
§IV.2.
De verdere verdeling van Duitsland
De viermogendhedenconferenties over Duitsland waren mislukt, zo hebben we vorige week gezien. Tussen februari en juni 1948 werd in Londen een zesmogendhedenconferentie gehouden, waarbij de drie westerse bezetters werden aangevuld door de drie benelux-landen. Deze landen bereikten overeenstemming over de oprichting van een West-Duitse staat die door middel van Marshallhulp economisch zou moeten herstellen. Deze staat zou verdere expansie van het communisme moeten voorkomen; de Amerikanen werden daarom ook verzocht hun troepen voor onbepaalde tijd in Duitsland te blijven stationeren. Frankrijk had zijn verzet opgegeven in ruil voor internationale controle over het Ruhrgebied. De reactie van de Sovjet-Unie valt te raden: die was niet positief. De Sovjets vreesden dat deze nieuwe Duitse staat revanchistisch en militaristisch zou zijn. De druppel die voor Stalin
33/104
de emmer deed overlopen was de invoering van een nieuwe munteenheid in de Westerse bezettingszones, de West-Mark. Als reactie sloot Stalin daarom de toegangswegen naar West-Berlijn af onder het mom van ‘technische redenen’. Stalin maakte daarbij gebruik van het feit dat tijdens de conferentie van Potsdam wel afspraken waren gemaakt over de bezettingszones in Berlijn, maar niet over de toegang daartoe. Stalin beschouwde het inlijven van West-Berlijn in zijn Duitse bezettingszone min of meer als troostprijs voor de oprichting van een West-Duitse staat. De Westerse geallieerden wilden echter niet wijken en zetten een luchtbrug op om Berlijn te bevoorraden. Stalin had overigens geen belang West-Berlijn echt uit te hongeren: de vliegtuigen vlogen met Sovjetinstemming naar Berlijn en de luchtbrug was verre van voldoende om Berlijn te bevoorraden. Stalin liet daarom extra voedselproducten naar Oost-Berlijn brengen zodat West-Berlijners die daar konden aanschaffen. Stalin was immers nog steeds voorstander van één Duitse staat en het uithongeren van West-Berlijn zou daarbij niet helpen. De westerse geallieerden voerden als antwoord ook een uitvoerverbod af voor de Sovjet-zone. De economische plannen van Stalin waren gebaseerd op Duits-Duitse handel, dus dit bezorgde Stalin meteen problemen. De Amerikanen lieten echter ook op een andere manier hun spierballen zien: zij stationeerden B29 bommenwerpers, bedoeld om kernbommen af te werpen in Groot-Brittannië. Dat dit vooral bluf was (Truman wilde geen oorlog voeren over Berlijn, de Britten wel) wist Stalin niet; er waren namelijk geen kernwapens gestationeerd in Groot-Brittannië. Na een jaar moest Stalin de blokkade opgeven en was zijn poging West-Berlijn in te lijven (en een vooruitgeschoven kapitalistische voorpost in zijn invloedssfeer tegen te houden) of onenigheid te veroorzaken bij de westerse bezettingsmogendheden gefaald. In 1948 werd Berlijn opgesplitst in twee steden, waarbij de westerse geallieerden beloofden militair aanwezig te zijn zolang dit noodzakelijk was. Positief bijeffect van de luchtbrug was dat de beeldvorming onder West-Berlijners veranderde: de militairen waren niet langer bezetters, maar bevrijders. Berlijn kreeg in de westerse propaganda nu een belangrijke symboolfunctie. In West-Duitsland was inmiddels een verkiezing georganiseerd voor een assemblee die een constitutie moest opstellen. De crisis over Berlijn had er voor gezorgd dat West-Duitse politici een saamhorigheidsgevoel ontwikkelden; over de nieuwe grondwet (formeel slechts een ‘basiswet’ (Grundgesetz die tot de hereniging zou functioneren, waarna er alsnog een Verfassung zou moeten komen). Alleen de staat Beieren ratificeerde de nieuwe grondwet niet omdat het meer bevoegdheden voor de bondsstaten wilde zien. De nieuwe West-Duitse staat was overigens niet volledig soeverein, maar functioneerde onder een bezettingsstatuut waarin de geallieerden verantwoordelijk bleven voor buitenlandse politiek, buitenlandse handel, defensie en binnenlandse veiligheid. Het geheel was met ingang van 23 mei 1949 realiteit. Stalin was nu genoodzaakt om een eigen Duitse staat op te richten. De DDR werd aldus opgericht op 7 oktober 1949. Stalin was overigens nog steeds voorstander van een neutrale Duitse staat. Stalin was bereid de relatief arme DDR op te geven als de Westerse geallieerden het veel rijkere westen van Duitsland zouden opgeven. De Westerse bondgenoten konden niet op dergelijke voorstellen ingaan: zij zagen een neutraal Duitsland als een bedreiging: een neutraal Duitsland zou kunnen balanceren tussen oost en west en kon dan zelfs concessies afdwingen. Of nog erger, het zou een coalitie met de Sovjet-Unie aan kunnen gaan. §IV.2.1. Totstandkoming van het NAVO-bondgenootschap Na de Berlijn-crisis en de staatsgreep in Praag zat de schrik in West-Europa er goed in. Er heerste een groot gevoel van onveiligheid: er werd gevreesd dat communistische partijen in bijvoorbeeld Frankrijk en Italië op legale manier aan de macht zouden komen en het Rode leger zouden binnenhalen ofwel dat het Rode leger gewoonweg direct zou binnenvallen. Stalin werd gezien als de nieuwe Hitler, als een onberekenbaar politicus met wie niet te onder-
34/104
handelen viel. Het is tegen die achtergrond dat West-Europese staten afspraken maakten over hun gezamenlijke veiligheid. §IV.2.2. Het Verdrag van Brussel (1948) In 1947 sloten de Britten en Fransen in Duinkerken een verdedigingsakkoord dat tegen een eventuele Duits revanchisme bedoeld was. In maart 1948 sloten diezelfde landen samen met de Benelux Landen het verdrag van Brussel. Hierin spraken zij af elkaar 50 jaar lang tegen elke agressie te verdedigen. Later zouden ook Italië (1955) en Spanje en Portugal (1988) zich bij dit verdrag aansluiten. De belangrijkste provisie van het verdrag was artikel 4 dat bepaalde: dat indien een van de partijen werd aangevallen alle ondertekenaars militaire en andere bijstand moesten verlenen. Het verdrag bevatte ook afspraken over economische, sociale en culturele afspraken én een bepaling om nog vijftig jaar in Duitsland militair aanwezig te zijn. De Amerikanen deden niet mee aan het verdrag van Brussel, maar het werd natuurlijk wel met Amerikaans goedvinden afgesloten. Sommige landen, bijvoorbeeld België (Paul-HenriSpaak), zagen het verdrag om Europa verder te integreren. Spaak zag een Europese eenheid voor zich die door Groot-Brittannië geleid werd; Frankrijk kon zich in zo’n voorstelling weinig vinden en Groot-Brittannië was ook niet bereid die rol op zich te nemen. GrootBrittannië voelde meer voor een trans-Atlantische veiligheidsstructuur omdat de Britten vooral economische voordelen zagen in samenwerking op Amerika. Bovendien zou permanente Amerikaanse militaire aanwezigheid als een stabiliserende factor in Europa kunnen werken. §IV.2.3. De totstandkoming van de NAVO De Amerikanen konden zich in die visie op zich wel vinden, maar waren beducht voor de kosten van die militaire aanwezigheid. Politici in de VS en in West-Europa waren op zich meer bevreesd voor communistische politieke invloedssfeer als voor militaire uitbreiding. Gebruikmakend van electorale regels werden communistische partijen politiek buiten spel gezet (Communistische partijen verloren zetels vanwege angstgevoelens). Alleen in Italië oefenden de Amerikanen druk uit om de communisten uit de regering te zetten: zowel subversieve middelen zoals de geheime dienst als het dreigement dat Italië niet langer van Marshallhulp kon profiteren werden ingezet. Intimi vreesden niet direct een Sovjet-inval, maar minder geïnformeerde politici en de publieke opinie vreesden dat wel. Over het algemeen werd er gevonden dat Amerikaanse aanwezigheid een waarborg tegen het communisme kon zijn. Ook in de Verenigde Staten kwam een sterke anticommunistische lobby in stand (bijv. de luchtvaartindustrie). In dit licht werd de handel met de Sovjet-Unie en Oost-Europa ingeperkt. Senator Arthur H. Vandenberg diende in de senaat een motie in die het juridisch mogelijk maakte voor de Verenigde staten om in vredestijd een alliantie af te sluiten. De Britse inlichtingendienst heeft om deze motie mogelijk te maken overigens maar liefst drie vrouwelijke agenten op de senator afgestuurd. Tegen die achtergrond werd op 18 maart 1949 het NAVO-verdrag gesloten. Hierbij werd het artikel IV van het verdrag van Brussel enigszins afgezwakt. Artikel V van het NAVO-verdrag spreekt niet over militaire bijstand, maar over dat partijen dienen ‘op te treden op die wijze die zij nodig oordeelt’, hierbij werd militaire bijstand wel mogelijk geacht, maar niet verplicht gesteld. Die clausule werd afgezwakt omdat het Amerikaanse congres niet automatisch aan een oorlog gebonden wilde zijn (bovendien wilde het Congres zelf de bevoegdheid over een oorlogsverklaring houden). Tot de oorspronkelijke ondertekenaars behoorden naast de ondertekenaars van het verdrag van Brussel en de Verenigde Staten ook, Canada, Noorwegen, Denemarken, IJsland, Portugal en Italië. Later zouden ook Griekenland en Turkije (1952), de Bondrepubliek Duitsland (1955) en Spanje (1982) toetreden. De Amerikaanse toetreding tot de NAVO had diverse redenen: allereerst wilden de VS Europa sterker maken om op termijn de eigen troepen terug te kunnen trekken. Om dat te kunnen doen was de herbewapening van West-Duitsland noodzakelijk, maar de Fransen zouden
35/104
daar zonder Amerikaanse rugdekking nooit mee akkoord gaan. Ook was het een krachtig signaal naar de Sovjet-Unie dat het zich niet diende te bemoeien met West-Europa. De NAVO kreeg vooralsnog geen geïntegreerd defensiestelsel en gemeenschappelijke bevelsstructuur. Dat zou pas later komen na het uitbreken van de Koreaoorlog. De Sovjet-reactie was natuurlijk negatief: zij claimden dat de organisatie een offensief doel had en dus in strijd was met het handvest van de Verenigde Naties. Dat was onterecht, want de NAVO kon niet offensief opereren. In West-Europa was het gevolg dat men zich veiliger voelde en dat de Amerikaanse en West-Europese elites verder naar elkaar toegroeiden.
§IV.3.
Communisme in China
China was na WO II een chaos: in Mantsjoerije hadden de Japanners zich overgegeven aan de Sovjets en in de rest van China aan de Kwomintang. In Noord-China hadden de Amerikanen tot 1947 mariniers gelegerd om te voorkomen dat de Sovjets daar voet aan de grond zouden krijgen. Mao’s communisten stonden er in China min of meer alleen voor: De SovjetUnie en de Verenigde Staten steunden de Kwomintang. Stalin oefende druk uit op Mao om met de Kwomintang te onderhandelen, hij vond de tijd nog niet rijp voor een communistische machtsgreep. Stalin wilde het in China nog niet tot een confrontatie laten komen omdat hij eind jaren ’40 nog altijd meer voordeel had bij een goede band met de VS, wel leverde Stalin in het geheim inbeslaggenomen Japanse wapens aan de Chinese communisten. De vredesonderderhandelingen tussen de communisten en de Kwomintang verliepen verre van goed. In 1945-1946 waren er maar liefst twee kortstondige staakt-het-vurens die telkenmale geschonden werden door de Kwomintang. De Amerikanen poogden te bemiddelen, maar uit anti-communistische overwegingen bleven zij de Kwomintang steunen. Dit, samen met de toegenomen spanningen tussen de VS en de Sovjet-Unie leidde ertoe dat de SovjetUnie de Chinese communisten steeds meer ging steunen met hulp (wapenleveringen etc.). Dit maakte dat de communisten er steeds beter voor kwamen te staan. De Kwomintang maakte bovendien militaire fouten door haast alle troepen in Mantsjoerije te stationeren en de bevoorradingslijnen te lang te maken. Bovendien was het Kwomintang-regime corrupt en kon het op weinig steun rekenen onder het volk, Mao kon dat echter veel beter. De communisten golden bovendien als het symbool van het verzet tegen Japan. De boerenbevolking had bovendien grote sympathie voor de communisten. In de winter van 1948-1949 vielen de communisten de troepen van de Kwomintang aan en wonnen de strijd. De weg naar Peking lag open. De Kwomintang vroeg Stalin om te bemiddelen. De Sovjet-Unie stelde voor China te splitsen in een communistisch noorden en een nationalistisch zuiden. Mao wilde echter niet onderhandelen met de Kwomintang voordat deze aan een lijst met acht voorwaarden had voldaan, die voorwaarden waren voor de Kwomintang onacceptabel. Dit maakte de Sovjet-Chineescommunistische relaties er niet beter op: Mao liet de Sovjet-Unie weten dat hij interne Chinese zaken zelf af kon handelen, maar zou de Sovjet-Unie internationaal wel steunen. De Amerikanen probeerden vanaf 1949 een wig te drijven tussen de Chinese communisten en de Sovjet-Unie. De Chinese communisten eisten echter dat de Verenigde Staten de Kwomintang niet langer zouden erkennen, dus van echte relaties tussen de Verenigde Staten en de Chinese communisten kwam het niet. China had op dit moment ook meer belang bij steun uit de Sovjet-Unie dan bij de Verenigde staten. Mao riep op 1 oktober 1949 de Volksrepubliek China uit; de Kwomintang had zich teruggetrokken naar het eiland Taiwan waar zij hoopten met Amerikaanse hulp naar het vasteland terug te keren. In februari 1950 sloten China en de Sovjet-Unie een verdrag waarin voor 30 jaar militaire bijstand werd beloofd in het geval van een aanval door Japan of een van zijn bondgenoten (lees de Verenigde Staten). Stalin stond zijn verworven concessies in China af
36/104
aan het nieuwe communistische China, waarbij min of meer een verdeling gemaakt werd: Europa was het actieterrein van de Sovjet-Unie terwijl Azië dat van China was.
§IV.4. Wapenwedloop en onderlinge angst De Amerikanen waren ontdaan over het feit dat China ondanks al hun militaire en economische steun aan de Kwomintang communistisch geworden was. De Amerikanen verlegden hun aandacht nu deels van Europa naar Azië en maakten van Japan een kapitalistische vesting. De Japanse economie moest worden versterkt en verstrengeld met die van landen in het nog vrije Azië. Op 29 augustus 1949 brachten de Sovjets hun eerste atoombom tot ontploffing. Dit was veel eerder dan de Amerikanen verwacht hadden (zij gingen uit van 1953). De snelheid was het gevolg van spionage onder medewerkers aan het Amerikaanse kernwapenprogramma (o.a. Klaus Fuchs). Het Amerikaanse antwoord kwam in de vorm van de ontwikkeling van een nog krachtiger wapen, de waterstofbom. Dit was geen gemakkelijke beslissing want veel medewerkers van het Amerikaanse kernwapenprogramma hadden daar ethische bezwaren tegen. Het leger beargumenteerde dat de Verenigde Staten dit wel moest doen, omdat de Sovjets het ook zouden doen (hetgeen klopte, want de Sovjet-Unie ontwikkelde ook een waterstofbom). De Verenigde Staten waren in 1949 overigens veel sterker dan de Sovjets: de VS kon overal ter wereld oorlogvoeren, de Sovjets misten daar de transportmiddelen voor. De VS beschikte over 280 atoombommen, de Britten over 40 (met Amerikaanse steun ontwikkeld) en de Sovjets zouden pas in 1952 40 kernwapens in voorraad hebben. De Sovjets misten bovendien vliegtuigen om deze bommen boven de VS af te werpen. In 1952 beschikten de Amerikanen over 841 kernwapens en de Britten over 160. De Amerikanen hanteerden tot oktober 1949 een oorlogsplan waar met 133 kernbommen 30-40% van de Sovjetindustrie vernietigd zou worden. (Vergelijkbaar met de oorlogsschade uit WO II). §IV.4.1. The Red Scare/McCarthyisme De Amerikaanse publieke opinie raakte steeds meer verontrust over het oprukkende Rode gevaar. Dit werd aangewakkerd door de anti-communische senator Joseph McCarthy. Hij betoogde dat er binnen de Verenigde Staten een communistisch infiltratiecomplot gaande was dat ontmaskerd moest worden. Tussen 1947-1957 werden ruim 4.7 miljoen Amerikanen ondervraagd op verdenking van ‘onamerikaanse activiteiten’. Dit resulteerde in 108 veroordelingen en vele vrijwillige en onvrijwillige ontslagen. McCarthy werd in 1954 ten val gebracht omdat hij onheuse onderzoeksmethoden zou hebben gebruikt. Amerika was in ieder geval vervallen tot een anticommunistische hysterie. Paul Nitze, de opvolger van George Kennan (die was opgestapt omdat hij vond dat de Amerikaanse politiek te hard werd), hanteerde een wereldbeeld waarin de Sovjet-Unie en de communisten wereldheerschappij nastreefden. Hun defensiemacht zou veel groter zijn dan voor defensie strikt noodzakelijk was. Tegen 1954 zouden ze klaar zijn om een kernaanval te starten. De Verenigde Staten waren bijzonder kwetsbaar voor die aanval. Hij betoogde dat 20% van het budget aan defensie zou moeten worden besteed om zo het voortbestaan van de Christelijke beschaving en het kapitalisme te garanderen. Dit waren natuurlijk opgeklopte analyses want de Sovjet-Unie liep op technologisch gebied 25 jaar achter op de Verenigde staten en kon een conflict met de NAVO niet aan. Amerikaanse inlichtingendiensten wisten dat, maar overdreven hun analyses voor de zekerheid (uit lijfsbehoud?). De Sovjet-Unie werd gedreven door exact zo’n zelfde angst: de Amerikanen zouden op het punt staan een verrassingsaanval met de NAVO-bondgenoten te ondernemen. Dit werd versterkt omdat binnen de Amerikaanse legerleiding inderdaad gesproken werd over een mogelijke preventieve atoomaanval op de Sovjet-leiding (dit waren welgesteld strategische overdenkingen, geen plannen)
37/104
§IV.4.2. De Koreaoorlog Tijdens de conferentie van Potsdam was afgesproken dat de voormalige Japanse kolonie Korea door de Sovjets en de Amerikanen bezet zou worden waarbij de 38ste breedtegraad als grens zou dienen. Net zo als in Duitsland groeiden de beide bezettingszones uit elkaar, de beide bezetters legden hun eigen maatschappelijk model op aan de zones. Militaire kosten werden de Verenigde Staten te veel en de Verenigde Staten wilden Korea zonder gezichtsverlies verlaten. Zij hadden daarom de Verenigde Naties gevraagd een oplossing uit te werken, een speciale commissie van de VN kreeg echter geen toegang tot het noorden. In het zuiden werden in 1948 verkiezingen georganiseerd waarbij de rechterkant van het politieke spectrum, geleid door Syngman Rhee de verkiezingen won, deels met falsificaties. Het bewind van Rhee regeerde met autoritaire hand en met medewerking van de Amerikaanse troepen. Rhee stelde zich op als de enige wettige regering van geheel Korea en werd als zodanig door de Verenigde Naties aanvaard. In het noorden vormde de communist Kim Il Soeng een communistische regering. Hij zou zich ontpoppen tot een dictator met persoonlijkheidscultus. Ook het Noord-Koreaanse regime zag zich als de enige wettige regering van geheel Korea. Er waren dus nu twee Korea’s, waarna de Sovjets zich in december 1948 en de Amerikanen in juni 1949 terugtrokken. Rhee bouwde een sterk leger op (181.000 man eind 1950) met als doel Noord-Korea te veroveren, maar werd hierbij niet gesteund door de Amerikaanse president Truman. Het was echter Noord-Korea die de oorlog in Korea liet losbreken. Op 25 juni 1950 viel het Noord-Koreaanse leger Zuid-Korea binnen. Stalin stond Kim Il Soeng deze invasie toe omdat Kim hem overtuigd had dat er in Zuid-Korea meteen 200.000 communistische opstandelingen zouden opstaan om het regime van Rhee omver te werpen. De oorlog zou maximaal drie dagen duren. Stalin was er bovendien van overtuigd dat de Verenigde Staten Zuid-Korea en Taiwan niet van strategisch belang achtten en dus met rust zouden laten. Ook zag Stalin het als een drukmiddel in de immer voortdurende vredesonderhandeling met Japan. Een communistisch Korea was ook een tegenwicht tegen een kapitalistisch en mogelijk revanchistisch Japan. Stalin was geenszins van plan zich direct in het conflict te mengen, de Verenigde Staten waren immers sterker dan de Sovjet-Unie, maar had bedongen dat Mao de communisten in Korea te hulp zouden schieten als het niet volgens plan verliep. Wel waren er sovjetinstructeurs aanwezig die mochten adviseren, maar deelnemen aan de strijd mochten zij absoluut niet. De Amerikanen reageerden echter meteen: de militaire gouverneur van Japan, Douglas MacArthur kreeg meteen de opdracht Zuid-Korea bij te staan. Truman betoogde dat de geloofwaardigheid van de Verenigde Naties nu op het spel stond en dat via de veiligheidsraad militaire acties moesten worden afgevaardigd. De Sovjet-Unie boycotte op dit moment bijeenkomsten van de veiligheidsraad omdat zij eisten dat de zetel van China zou worden overgeheveld naar de Chinese volksrepubliek en niet in bezit van Taiwan bleef. Op 27 juni 1950 werd door de veiligheidsraad een dergelijke resolutie aanvaard en gelijktijdig viel de ZuidKoreaanse hoofdstad Seoel in Noord-Koreaanse handen. Truman reageerde ook zo heftig omdat hij redeneerde uit de gedachte van indammingspolitiek: het communisme mocht niet verder uitbreiden. Bovendien was Korea noodzakelijk voor de economische wederopbouw van Japan. Het Zuid-Koreaanse leger kon niet tegen de Noord-Koreanen op en die laatsten bleven oprukken. Op 4 juli 1950 nam de veiligheidsraad daarom een resolutie aan waarmee een expeditiemacht werd ingesteld waaraan zestien landen, waaronder Groot-Brittannië, Frankrijk, en de Beneluxlanden deelnamen. Het commando kwam in handen van de Verenigde Staten die de grootste bijdrage leverden.
38/104
In september 1950 hadden de communisten bijna geheel Zuid-Korea veroverd uitgezonderd de zuidelijke havenstad Pusan. Op 15 september landde MacArthur achter de vijandelijke linies bij Incheon en kon door verrassing Seoel veroveren. Het verraste Noord-Koreaanse leger kon weinig ondernemen tegen MacArthur. Op 7 oktober gaf de algemen vergadering van de Verenigde Naties MacArthur de opdracht geheel Korea te bevrijden en verkiezingen te organiseren. Stalin wist niet goed wat hij met de situatie aan moest en was zelfs bereid om Korea op te geven, maar vroeg uiteindelijk Mao om te interveniëren. Mao was echter niet bereid dat te doen en wilde het relatief zwakke China niet in een derde wereldoorlog storten. China en de Sovjet-Unie spraken af dat China gesteund zou worden door vier luchtmachtdivisies van de Sovjet-Unie en dat China moderne wapens kon kopen in de Sovjet-Unie. 19 oktober 1950 startte Mao een tegenoffensief. Officieel ging het echter om Chinese ‘vrijwilligers’. Deze interventie verraste MacArthur volkomen en in December moest Seoel opnieuw worden prijsgegeven. In december stelde MacArthur zelfs voor China met kernbommen te bestoken. Truman zag daar vanaf nadat Groot-Brittannië bezwaren uitte (wilde niet in oorlog met China en de Sovjet-Unie geraken). In Januari 1951 kwam het Chinese offensief tot stilstand en in maart werd Seoel weer terugveroverd. China poogde nog een offensief te ondernemen, maar dat mislukte. Iedereen snakte naar een wapenstilstand, maar MacArthur stond daarbij in de weg en werd door zijn president ontheven van zijn commando. Onderhandelingen duurden van 9 juli 1951 tot 26 juli 1953, terwijl de oorlog voortduurde. De onderhandelingen schoten niet op omdat Truman gevangenen die om politieke redenen niet terug naar China of Noord-Korea wilden niet wilde laten terugkeren. De nieuwe Amerikaanse president Dwight D. Eisenhower probeerde druk op de onderhandelingen te zetten door te dreigen met een kernaanval. Stalin was inmiddels (maart 1953) overleden. Zo’n aanval zou ook betekenen dat de VS in oorlog met de Sovjet-Unie zouden geraken, want in 1950 hadden de Sovjets en China een militair bijstandsverdrag getekend. Er moest dan dus ook een preventieve aanval op de Sovjet-Unie worden aangegaan. Het dreigement heeft niet geholpen, want de Sovjets waren na de dood van Stalin al bereid het conflict te beëindigen. Op 26 juli 1953 werd een wapenstilstand gesloten op basis van een voor het zuiden gunstige frontlijn en kregen de Amerikanen hun zin wat betreft krijgsgevangenen. Een vrede werd nooit getekend en de twee Koreaanse staten bleven voortbestaan, bovendien bleven Amerikaanse troepen in Zuid-Korea aanwezig
§IV.5.
Wapenwedloop
De Amerikanen zagen in Korea het begin van communistische expansie, maar ook een strategische zet: het leidde de aandacht af van Europa, waar de Sovjets zouden willen aanvallen. De Amerikanen begonnen daarom een sterke herbewapeningscampagne (14.559 miljoen dollar in 1950 naar 47.000 miljoen dollar in 1952). De Amerikaanse oorlogsindustrie werd een belangrijk deel van de Amerikaanse staat en economie. De militaire uitgaven van de Sovjets stegen wel, maar niet zo sterk, van 8.287 miljoen roebel naar 9.638 miljoen in 1951. Pas later zouden de defensie-uitgaven van de Sovjets noemenswaardig stijgen. Het onderzoek naar kernwapens, en dan met name de waterstofbom ging steeds verder door: de wapens werden steeds kleiner en handzamer. De NAVO verwachtte tussen 1952-1954 een Sovjetaanval op Europa: troepensterktes in Europa werden aangesterkt. Het NAVO-leger zou 90 divisies moeten beslaan en de Verenigde staten stationeerden eind 1953 tactische kernwapens in Europa. Dit betekende dat de NAVO het voorlopig op 30 divisies hield en voor de rest op het kernwapen vertrouwde. Europa en de Sovjet-Unie waren bevangen door oorlogspsychose. Strategen in de Sovjet-Unie dachten inderdaad na over een preventieve aanval op Europa, want over vier jaar zou de Amerikaanse superioriteit te groot zijn om nog aan te kunnen. Eigenlijk was de Sovjet-Unie al te laat, want
39/104
al in 1951 was de superioriteit van de Verenigde Staten zo groot dat het geen oorlog kon winnen.
§IV.6. De herbewapening van Duitsland en Europese eenwording De Koreaanse Oorlog betekende dat het politieke leven in Europa veranderde. Europeanen die een sterker Europa wilden kregen opeens een podium. Een initiatief dat daaruit voort kwam was het plan van Robert Schuman en Jean Monnet om Europese steenkoolmijnen en staalfabrieken onder een gemeenschappelijk gezag te plaatsen. Daarmee hoefde Frankrijk niet meer te vrezen voor Duitsland: Frankrijk had dan wat te zeggen over de Duitse zware industrie. Deze plannen werden op 18 april 1951 onderschreven door de Benelux, Italië, Frankrijk en West-Duitsland die de gemeenschappelijke Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal oprichtten, daarmee werd tevens de controleorganisatie voor het Ruhrgebied opgeheven. Met name West-Duitsland voelde wat voor een parallelle Europese Defensiegemeenschap (EDG). De Amerikanen waren voorstander van Duitse herbewapening, maar Frankrijk wilde dat zelfs al zouden die Duitse divisies onder Amerikaans commando staan niet accepteren. De Verenigde Staten weigerden zelfs de Franse oorlog in Vietnam niet langer financieel te ondersteunen als ze hun zin niet zouden krijgen. De Fransen stelden de vorming van een Europese Defensiegemeenschap voor, waarin een Europees leger Duitse divisies zouden opnemen. Groot-Brittannië kon zich in die plannen niet vinden omdat het in die plannen zijn soevereiniteit over het eigen leger moest opgeven. De Amerikanen waren echter wel voorstander: het EDG-leger zou kunnen worden opgenomen binnen de NAVO en in de bevelsstructuur (dus onder Amerikaans commando) worden opgenomen. Op 27 mei 1952 werd het EDG verdrag ondertekend, maar het verdrag sneuvelde in het Franse parlement. (Waarom zou Frankrijk zijn soevereiniteit opgeven als Groot-Brittannië dat niet bereid was te doen?). De Verenigde Staten waren woedend: zij dreigden alle Amerikaanse troepen terug te trekken en alle hulpverlening aan Europa te staken. Het waren de Britten die uit deze situatie nog iets bruikbaars wisten te maken. De Fransen en Britten bleken wel bereid een klassiek defensieverdrag te sluiten (geen soevereiniteitsafstand). Er werd in Parijs in 1954 een verdrag van economische, sociale en culturele samenwerking en collectieve zelfverdediging afgesloten. Door dit verdrag sloten Italië en West-Duitsland zich aan bij het Verdrag van Brussel (nu de West-Europese Unie geheten) en werd West-Duitsland ook lid van de NAVO. Daarbij moest Duitsland van Frankrijk wel aan voorwaarden voldoen: Duitsland mocht geen biologische, bacteriologische en nucleaire wapens en langeafstandsraketten fabriceren en de grootte van het Duitse leger werd beperkt tot 500.000 man. De West-Europese Unie zou eigenlijk nooit wat worden en het was de NAVO die de hoeksteen van de Europese defensiestructuur zou worden. In het geheim werd in Frankrijk begonnen aan een kernwapenprogramma om een eventuele Duitse dreiging het hoofd te kunnen bieden. Op 5 mei 1955 eindigde formeel de bezetting van West-Duitsland, maar de Amerikaanse, Britse en Franse troepen bleven wel gestationeerd. Stalin heeft in 1952 overigens nog geprobeerd ten laatste male het probleem Duitsland op te lossen en opnieuw een neutraal Duitsland voor te stellen. Dit maal beloofde hij zelfs vrije verkiezingen. De Amerikanen konden zich hier uiteindelijk niet in vinden en samen met de Fransen en Britten eisten zij dat Stalin onmiddellijk vrije verkiezingen voor heel Duitsland zou toestaan. Stalin was waarschijnlijk klaar met het probleem Duitsland en de Amerikaanse troepen in Europa en was bereid daar concessies in te doen. Stalin ging daarom in op dat voorstel en stelde voor een commissie van vier hoge commissarissen verkiezingen te laten organiseren. Dit ketste af, vooral omdat de Duitse kanselier Konrad Adenauer zich er niet in kon vinden. Adenauer en zijn NAVO-bondgenoten waren bang dat een neutraal verenigd
40/104
Duitsland uiteindelijk toch in Sovjet-invloedssfeer terecht zou komen. Ook was hij bang dat in het nieuwe verenigde Duitsland de socialistische SPD de sterkste partij zou zijn en hij daarom zijn machtspositie zou verliezen.
§IV.7.
De Joegoslavische breuk met Stalin
De Joegoslavische leider Tito was een overtuigd communist, maar wilde zelf de baas in eigen land zijn en was niet bereid zich naar Stalins buitenlandpolitiek te schikken. Een van de zaken die hij probeerde te organiseren was een brede balkanfederatie, waar bijvoorbeeld ook Griekenland in was opgenomen. Ook de Bulgaarse leider Georgi Dimitrov had wel oren naar dergelijke plannen. De Britten gaven aan dat zij dat niet zouden accepteren, waarop Stalin Tito en Dimitrov gebood in te binden. Dimitrov schikte in, maar Tito toonde zich weinig volgbaar. In juni 1948 werd Joegoslavië uit de Kominform gezet. Alle Oostbloklanden zouden hun economische en politieke banden met Joegoslavië moeten verbreken. Tito wist hiervan te profiteren door economische steun en militaire rugdekking bij de Verenigde Staten te bedingen. Ook Groot-Brittannië en West-Duitsland kenden Tito leningen toe. De Verenigde Staten hebben Tito zelfs het lidmaatschap van de NAVO aangeboden, maar Tito verkoos ongebondenheid. De breuk met Tito betekende ook een toegenomen interne controle in de satellietstaten van de Sovjet-Unie. Er moest voorkomen worden dat deze landen uit de pas zouden gaan lopen, onder het mom van een Titoïstisch-Trotskistisch-ZionistischAmerikaans complot werden communistische leiders in vrijwel alle satellietstaten van hun posities gehaald, sommigen werden zelfs ter dood veroordeeld. Ook de partijen zelf werden gezuiverd, ongeveer 25-20% van de partijleden werd geroyeerd of gestraft. Deze week hebben we kunnen zien dat de spanningen op een hoogtepunt stonden, zelfs een atoomoorlog was niet ondenkbaar. Volgende week zullen we zien hoe na Stalins dood er een periode van ontspanning aanbrak en er zelfs gesproken werd over ‘vreedzame co-existentie’.
41/104
42/104
College V: §V.1.
Vreedzame co-existentie: 1953-1961
Nieuwe politiek onder president Dwight D. Eisenhower
In 1953 volgde Dwight D. Eisenhower president Truman op. Zijn politiek was gebaseerd op een tweetal sporen: allereerst was zijn intentie het communisme actiever en effectiever te bestrijden. De bedoeling was de Sovjet-Unie te verzwakken en die te laten terugtrekken uit Europa. Mocht dat niet slagen dan moest er met een machtige Sovjet-Unie onderhandeld worden over ontwapening en containment toe gepast worden. Het tweede spoor was dat Eisenhouwer de militaire uitgaven van de Verenigde Staten fors wilde verkleinen. De Koreaanse oorlog had voor een stevig overheidstekort gezorgd en dat was volgens de republikein Eisenhower geen verstandige economische politiek. Eisenhouwer kon een dergelijk spoor volgen omdat de Verenigde Staten tot 1966 niet hoefde te vrezen voor het eigen territorium, bovendien hadden de Verenigde Staten een enorme nucleaire superioriteit. Eisenhower kromp de Amerikaanse landmacht in van 1.5 miljoen manschappen naar 856.000, maar versterkte tegelijkertijd de luchtmacht met langeafstandsbommenwerpers (B52). De nucleaire afschrikking van de Verenigde Staten werd een hoeksteen van Eisenhowers beleid: in 1960 zouden de Verenigde Staten beschikken over 18.000 kernwapens (in 1953 beschikten de VS over slechts 1000 kernwapens). Dankzij het nucleaire overwicht werd van de Sovjets niet verwacht dat zij hun conventionele overwicht zouden gaan inzetten in Europa. De militaire uitgaven van de Verenigde Staten daalden van 12,8% in 1954 van het BNP naar 9,1% in 1961. Eisenhower plande ook een verregaande herbewapening van West-Duitsland en wilde dat land zelfs van nucleaire wapens voorzien, hetgeen door zowel Frankrijk als Groot-Brittannië werd tegengehouden. Het propagandawapen werd door Eisenhower veelvuldig ingezet: onder andere via Radio Free Europe, The Voice of America en Radio Liberty, werd aan inwoners van communistische landen gepropageerd dat de Verenigde Staten hun zouden bevrijden en dat dat de belangrijkste taak van de Verenigde Staten zou zijn. Dit alles hield verband met het werk van Eisenhowers minister van Buitenlandse zaken John Foster Dulles. Hij baseerde zich op de roll-back theorie: het communisme moest uit Oost-Europa en China worden verdrongen. Daartoe moest elke oppositiebeweging worden gesteund, maar dit mocht niet leiden tot een oorlog. In december 1953 werd de roll-backpolitiek echter teruggedraaid en hield men het op containment, want het zou toch een zaak van lange adem worden. Met name Eisenhower vreesde vooral de Sovjet-uitbreiding door middel van communistische partijen, propaganda en subversief werken. Met name in de derde wereld was dat een probleem: de Verenigde Staten en het Westen waren afhankelijk van grondstoffenleveranties uit derdewereldlanden. Uitbreiding van het communisme moest door de VS worden voorkomen. Dit is wat de dominotheorie wordt genoemd: indien een derdewereldland voor het communisme zou vallen, zouden de anderen dat als dominostenen ook doen. Dit buitenlandse beleid kwam natuurlijk tot stand binnen de anti-communistische context in de Verenigde Staten begin jaren ’50 (McCarthyisme), het was vooral het beleid van Eisenhower dat door Dulles werd uitgevoerd. Overigens was Eisenhower zich terdege bewust van de kwetsbaarheid van zijn eigen politiek, dat illustreert zijn afscheidsrede met daarin een waarschuwing tegen het Amerikaanse militair-industriële-congressionele complex.
§V.2.
De Sovjet-Unie na Stalins dood
De directe kring van machthebbers rondom Stalin hadden reeds voor zijn dood in 1953 besloten na Stalins dood samen te gaan regeren. Georgi Malenkov werd secretaris-generaal van de partij en voorzitter van de ministerraad, Vjatsjeslav Molotov bleef minister van Buitenlandse zaken en Lavrenti Beria bleef minister van Binnenlandse zaken (met zeggenschap over het veiligheidsapparaat). Deze opvolgers wilden de internationale spanningen verminderen en poogden de interne terreur in de Sovjet-Unie te verminderen (in een poging hun eigen handen in onschuld te wassen?). Malenkov liet zich in augustus 1953 ontvallen dat er
43/104
geen redenen waren voor een oorlog tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie; de Sovjet-Unie streefde vanaf heden vreedzame co-existentie na. In augustus 1953 liet de SovjetUnie een waterstofbom tot ontploffing brengen, in maart 1954 volgde een nog krachtigere waterstofbom. Hierbij verklaarde Malenkov dat een kernoorlog nu ondenkbaar was, want dit zou het einde van de beschaving betekenen (het principe van Mutualy Assured Destruction). Echter, zo ver was het nog altijd niet: de Sovjet-Unie beschikte nog niet over de middelen dergelijke bommen op een doel tot ontploffing te brengen. Het triumviraat maakte een einde aan sommige excessen van Stalins beleid. Hierbij hoorde ook een nieuwe politiek voor de satellietlanden. Mede aangezet door stakingen in Bulgarije en Roemenië en een oproer in het Tsjechische Plzeň kwam het drietal tot de conclusie dat satellietlanden enkel binnen de Sovjet-invloedssfeer konden blijven door een beperkte democratisering en liberalisering. Aldus kregen communisten in de satellietlanden de opdracht een stap terug te zetten (waaronder in Hongarije, waar de Sovjets toelieten dat de hervormingsgezinde Imre Nagy premier werd in juni 1953).
§V.3.
Oproer in de DDR
Het triumviraat in Moskou, had samen met de andere leden van het presidium (waaronder Nikita Chroesjtsjov) van de opperste sovjet, weinig vertrouwen in de DDR. Zij dachten dat deze staat nooit zou slagen en waren voorstander van een neutraal Duitsland onder controle van de oorlogsbondgenoten. Om daar zorg voor te dragen moest er in de DDR het nodige veranderen: collectivisatiepolitiek moest worden beëindigd en partijleider Walter Ulbricht moest worden afgezet. De DDR moest verder worden gedemocratiseerd én de vrije markt moest meer speelruimte krijgen in Duitsland. De Nieuwe politiek werd op 11 juni 1953 bekendgemaakt in partijkrant Neues Deutschland. De reactie van de burgers van de DDR hadden de Sovjet-leiders echter niet verwacht. Op 16 juni ontstond er onrust onder Berlijnse arbeiders (mn. bouwvakkers), want ondanks de aangekondigde hervormingen bleven de op 1 juni verhoogde productienormen van kracht. Zij staakten en demonstreerden voor de afschaffing van de verhoogde productienormen. Amerikaanse radiostations speelden hier op in. Het gevolg was dat de volgende dag het protest nog verder uit de hand liep niet alleen waren er massale stakingen en protesten in Berlijn, maar ook in andere steden in de DDR. De Sovjet-leiders besloten het niet langer aan te zien en namen het heft in eigen handen; het Rode leger werd ingezet om de situatie te ontzenuwen. De DDR zou in de Sovjet-invloedssfeer blijven. Ulbricht, wiens aftreden onderdeel uit maakte van de plannen, mocht zijn positie behouden. De Sovjet-Unie was bang dat zijn aftreden zou leiden tot een verdere protestbeweging in andere satellietstaten en de Sovjet-Unie zelf. Een van de gevolgen van de crisis in Berlijn is dat Lavrenti Beria het veld moest ruimen. Chroesjtsjov en Malenkov spanden tegen hem samen en besloten dat Beria verantwoordelijk moest worden gehouden voor de oproer in de DDR. Op 26 juni 1953 werd hij gearresteerd en in december na een schijnproces ter dood veroordeeld. Ulbricht was de grote winnaar: de DDR werd na ongeveer de helft van de herstelbetalingen te hebben voldaan vrijgesteld van verdere betalingen. De Oost-Duitse communisten draaiden de aangekondigde hervormingen weer terug, alleen de verhoogde productienormen voor bouwvakkers werden afgeschaft. Als zoethoudertje werd de productie van consumptiegoederen in de DDR verhoogd, zodat het consumptieniveau voor gewone burgers hoger zou komen te liggen. De Sovjet-Unie erkende in 1954 de DDR als een volwaardige soevereine staat. Ook in andere satellietstaten werden de hervormingen teruggedraaid: in Hongarije werd premier Nagy zelfs gedwongen tot aftreden in april 1955.
§V.4. Chroesjtsjov aan de macht en de vorming van het Warschaupakt Nikita Chroestjov was ondertussen begonnen aan zijn eigen machtsgreep. Chroesjtsjov vreesde een kernoorlog en erkende het overwicht dat de Verenigde Staten hadden op militair
44/104
gebied, daarom moest het Sovjet-leger worden ingekrompen en moest de nadruk worden gelegd op zware industrie (om zodoende de achterstand in te lopen). Malenkov had echter niet verwacht dat Chroesjtsjov zich tegen hem zou keren. Ze stonden op internationaal politiek gebied immers hetzelfde voor. Economisch gezien echter niet: Malenkov wilde juist de landbouw hervormen en consumptiegoederen produceren. Chroesjtsov zweerde inmiddels samen met Molotov en Lazar Kaganovitsj en dwongen Malenkov af te treden als premier. Hij werd vervangen door Nikolaj Boelganin, die loyaal was aan Chroesjtsjov. De Sovjet-Unie en haar satellietstaten beschikten reeds over een geïntegreerd defensiesysteem. Maar de Duitse herbewapening was de aanleiding dit systeem te upgraden naar een volwaardig defensiepact zoals het NAVO-verdrag dat bood. Het Warschaupact zou net als de NAVO een geïntegreerde commandostructuur krijgen (uiteraard onder Sovjet-leiding). De oprichting van het Warschaupact was vooral een politiek signaal, want het West-Duitse leger was nog geen militaire realiteit. Bovendien kende het Warschaupact nog geen solide structuur. Pas vanaf 1960 kreeg het Warschaupact echte militaire betekenis. Belangrijk is het volgende: Zowel binnen de NAVO als het Warschaupact werd de elite van officieren, diplomaten en vertegenwoordigers van de militaire industrie steeds belangrijker. In beide kampen hadden deze elites de dreiging van de ander nodig om hun eigen macht te verantwoorden. De elites, zowel in Oost als in West, waren dus afhankelijk van elkaar. Onderdeel van Chroesjtsjovs nieuwe politiek was ook het aanhalen van de banden met zowel Tito als Mao. Het verleden werd onder een dunne laag zand weggeschoven en betrekkingen werden hartelijker. Onderdeel hiervan was dat het Kominform in 1956 werd opgeheven. Het Kominform was immers vooral gebruikt om het Titoïsme te bestrijden. De aangehaalde betrekkingen met Mao leidden ertoe dat de Sovjet-Unie China zou ondersteunen met de opbouw van zware industrie en een modern leger, ook bij nucleair onderzoek kwam er ondersteuning.
§V.5.
De conventie van Genève
Bij de ontspanningspogingen hoorde natuurlijk ook dat er gesprekken plaatsvonden om de spanningen te verminderen. Met name Eisenhouwer en Dulles waren niet genegen naar ontspanning te werken, alhoewel ze tijdens de gebeurtenissen in de DDR wel degelijk voorzichtig hadden geopereerd. Winston Churchill, in 1951 opnieuw premier geworden, stelde in 1953 voor een conferentie over wereldvrede te organiseren. Zowel de Amerikanen als West-Duitsers gingen daar niet op in; Dulles vreesde kritiek van senator McCarthy en Adenauer vreesde Duitse hereniging en neutralisering. Churchill was bevreesd door de vernietigingskracht van de waterstofbom en wilde een oorlog voorkomen; hij was bereid een neutraal Duitsland te aanvaarden in ruil voor vreedzame co-existentie. In Januari-Februari 1954 werd in Berlijn een conferentie over Duitsland georganiseerd, deze mislukte omdat de Sovjet-Unie vasthield aan een geneutraliseerd Duitsland en de Verenigde Staten en West-Duitsland daar niet aan wilden. Het betekende dat ook Churchill dit pad zou verlaten. Verdere onenigheid bestond er over China: de Britten waren bereid het communistische China te erkennen, de Verenigde Staten niet. Het enige waar overeenstemming werd bereikt is dat de Britten en Sovjets in Genève een conferentie zouden organiseren over Korea en Indochina. (In die laatste kolonie voerden de Fransen met Amerikaanse steun een koloniale oorlog tegen de Communistische Viethminbeweging). In Genève kwamen de Fransen met de Vietminh overeen de strijd te staken. Laos en Cambodja werden onafhankelijke neutrale staten, Vietnam werd op de 17e breedtegraad opgedeeld in een Communistisch noordelijk deel en een niet-communistisch zuidelijk deel. De Verenigde Staten en Zuid-Vietnam weigerden deze overeenkomst te ondertekenen.
45/104
De Sovjets toonden hun goede wil door het probleem van de bezetting van Oostenrijk op te lossen. De bezetting werd opgeheven in ruil voor de garantie dat Oostenrijk een neutrale staat zou zijn. De Amerikanen vreesden echter dat er met de Sovjets geen afspraken gemaakt konden worden over Europa, terwijl de Fransen en Britten absoluut aan de conferentie wilden deelnemen. Het mag dan geen verrassing zijn dat de conferentie mislukte. De Amerikanen en Sovjets praatten simpelweg langs elkaar heen: De Amerikanen wilden finlandisering van de satellietstaten, Chroesjtsjov wilde een nieuwe veiligheidsstructuur in Europa die de NAVO én het Warschaupact zouden vervangen. Daarbij behoorden troepenreducties en een einde aan kernproeven. De Amerikanen waren niet bereid hun overwicht op te geven. Als consequentie besloot Chroesjtsjov de DDR hertebewapenen. De conferentie mislukte, maar de winst was dat er in een ontspannen sfeer gezichtspunten werden uitgewisseld tussen de regeringsleiders in de VS, Groot-Brittannië, Frankrijk en de Sovjet-Unie. De psychologische barrières tussen de Sovjet-Unie en het Westen werden deels geslecht.
§V.6.
Destalinisatie
Chroesjtsjov liet een schokgolf door de communistische wereld heengaan: Op het twintigste partijcongres in 1956 hield hij een geheime rede waarin hij afstand nam van Stalin. (Mogelijk ook in een poging zijn eigen verleden, van collaboratie met Stalins misdaden te verdoezelen). Met name de persoonlijkheidscultus moest het ontgelden. Chroesjtsjov hield echter vast aan de onfeilbaarheid en de positie van de communistische partij. De reden voor Chroesjtsjovs toespraak was dat het een middel was om rivalen binnen de Sovjet-machtsstructuur uit te schakelen (Molotov, Kaganovitsj en Malenkov). Molotov werd in juni 1957 ontslagen als minister van Buitenlandse zaken. In 1958 nam Chroesjtsjov ook de leiding van de Regering op zich. Hij zou zijn macht blijven vergroten en stelde zich tot doel de levensstandaard in de Sovjet-Unie te verhogen, de productie te verhogen en militaire uitgaven te laten dalen. Chroesjtsjovs politiek had een grote invloed op de Sovjet-Unie, maar ook op de satellietstaten waar Stalinistische leiders nog sterk in het zadel zaten. In Polen leidde de geheime rede van Chroesjtsjov tot grote onrust. In juni 1956 demonstreerden arbeiders in Poznań voor loonsverhogingen. De demonstraties liepen uit de hand en de eisen werden steeds hoger: vrije verkiezingen, een einde aan het communisme en het vertrek van de Sovjet-troepen. De opstand werd door het leger met geweld beëindigd, maar dit maakte de volkswoede enkel groter. De situatie werd tot bedaren gebracht door Władysław Gomułka, die tijdens Stalinistische zuiveringen het veld had moeten ruimen, te herstellen als Poolse communistische leider. Gomułka wilde zich ontdoen van de Poolse minister van defensie Rokossovski. Dit leidde tot een confrontatie: Chroesjtsjov liet het Sovjetleger oprukken naar Warschau, terwijl Gomułka kon rekenen op de trouw van de Poolse interne veiligheidsdiensten. De confrontatie werd ontzenuwd door een bezoek van Chroesjtsjov aan Warschau: Gomułka beloofde dat Polen strikt communistisch zou blijven en lid van het Warschaupact. Onder die voorwaarden werd Polen intern verder met rust gelaten. Rokossovski en andere Sovjetgeneraals verdwenen uit Polen, hoewel het Rode leger in Polen gestationeerd mocht blijven. In Hongarije liepen zaken echter anders. De situatie in Polen had in Hongarije grote invloed op de politieke opinie. Geïnspireerd door Polen en de geheime rede van Chroesjtsjov gingen Hongaarse burgers onder aanvoering van studenten op 23 oktober 1956 de straat op en wierpen het Stalinbeeld in Boedapest omver. Een van de eisen was het vertrek van de gehate communistische partijleiders Ernő Gerő en Mátyás Rákosi en het herstel van Imre Nagy als premier. Partijleider Gerő vroeg de Sovjets om militaire bijstand. Het Hongaarse centrale comité benoemde uit wanhoop Nagy tot premier van Hongarije. Op 24 oktober rolden Sovjet-tanks Hongarije en de hoofdstad Boedapest binnen. De situatie veranderde in een revolu-
46/104
tionaire oproer. In een poging het tij te keren werd partijleider Gerő door een sovjetdelegatie vervangen door János Kádár, die zelf tijdens het Stalinisme was vervolgd. Hongaarse revolutionairen en Sovjet-troepen vochten in de straten van Boedapest. Ook sommige eenheden van het Hongaarse leger schaarden zich aan de kant van de demonstranten. Nagy vormde een nieuwe regering waarin ook niet-communisten deelnamen en erkende communistische misdaden uit het verleden. Nagy wilde op grond van gelijkheid met de Sovjet-Unie onderhandelen over de terugtrekking van de Sovjet troepen. De nieuwe regering werd door de vrijheidsstrijders, zoals de Hongaarse revolutionairen zichzelf noemden, erkend en de Sovjet-Unie stemde in met een wapenstilstand en gingen akkoord onderhandelingen te beginnen. Hierna schaarde Nagy zich achter de revolutionairen: hij ontbond de geheime politie en verkondigde dat democratisering van Hongarije noodzakelijk was. Moskou was bereid geweest een ‘Poolse’ oplossing te accepteren: Hongarije zou dan soeverein zijn zolang het communistisch bleef en het Warschaupact niet zou verlaten. De Sovjet-Unie beval de Sovjet-troepen zich terug te trekken uit Hongarije. Nagy werd door revolutionairen onder druk gezet Hongarije terug te trekken uit het Warschaupact; Hongarije zou een neutraal land worden. In de Sovjet-Unie werd daarom op 31 oktober besloten tot een volledige invasie van Hongarije. Bij deze beslissing speelden ook bredere internationale verwikkelingen een rol: de Amerikanen en Britten hadden aangegeven Hongarije niet militair te steunen, op 31 oktober waren Britse en Franse troepen Egypte binnen gevallen (Suez-crisis). De kapitalisten waren dus aan het oprukken en er moest in Hongarije orde op zaken gesteld worden. De Amerikanen en Britten reageerden vooral niet op de invasie van Hongarije die op 4 november begon. (De Amerikaanse propaganda was dus volkomen ongeloofwaardig) De Sovjets installeerden in Boedapest een nieuw regime van János Kádár dat aanvankelijk zeer repressief was, maar al snel een van de meest liberale regimes in het communistische blok zou worden. Imre Nagy en andere leiders van de revolutie in Hongarije werden in het geheim ter dood veroordeeld. De crisis in Hongarije had in de Sovjet-Unie het nodige teweeg gebracht: de spanningen tussen Stalinisten en Chroesjtsjov kwamen op scherp te staan. Op 18 juni 1957 ondernamen Malenkov en Boelganin een machtsgreep: Chroesjtsjov werd tot aftreden gedwongen. Met steun van maarschalk Zjoekov kon Chroesjtsjov echter zijn positie behouden. Tegenstanders en mogelijke tegenstrevers zoals Zjoekov moesten het veld ruimen. Chroesjtsjov liet zich in maart 1958 ook tot premier benoemen en verkeerde op het toppunt van zijn macht en geloofde oprecht dat de Sovjet-Unie de Verenigde Staten snel voorbij zou streven in levensstandaard en in bewapening.
§V.7.
Nieuwe Chinese verwikkelingen
De verstandhouding tussen de Chinezen en Sovjets werd ondertussen steeds moeizamer. Allereerst waren er ideologische verschillen: Chroesjtsjov benadrukte de productie van consumptiegoederen, terwijl Mao vast hield aan de orthodoxe opbouw van zware industrie. Maar er was meer: Mao zag de Sovjet-Unie als de onbetwiste leider van de communistische wereld, maar de Sovjet-Unie moest wel met andere communistische staten samenwerken en overleggen. De toespraak van Chroesjtsjov op het twintigste partijcongres kwam voor Mao onverwacht en hij vreesde de invloed ervan op de communistische wereld (en zag in Polen en Hongarije zijn gelijk). Desondanks beloofde Chroesjtsjov Mao in 1957 een prototype voor een kernbom te leveren. De breuk werd in november 1957 steeds zichtbaarder: op het internationale congres van communistische partijen keerden de Chinezen zich tegen de politiek van vreedzame coexistentie. Mao had voor binnenlands gebruik een extern vijandsbeeld nodig om zijn autoritaire hand te kunnen rechtvaardigen. Dit maakte dat de Sovjets minder bereid het Chinese nucleaire programma te steunen (zou China soms een nucleaire confrontatie willen). De ver-
47/104
houdingen werden steeds slechter: China verbood Sovjet-schepen nog langer Chinese havens aan te doen en ondernam meerdere pogingen de Kwomintang uit Taiwan te verdrijven. Dit bracht de Verenigde Staten en China bijna op voet van oorlog. Eisenhower wilde echter niet op het Chinese vasteland met China vechten, want dan zou de Sovjet-Unie zich in het conflict kunnen mengen. Chroesjtsjov had aan de Verenigde Staten laten weten dat dat inderdaad het geval zou zijn. De twee eilanden waar het conflict om draaide: Matsu en Qumoi werden voortaan dagelijks beschoten met propagandamateriaal. Mao had echter ook door dat Chroesjtsjov geen oorlog met de Verenigde Staten wilde, dus de verwijdering tussen China en de Sovjet-Unie werd alleen maar groter. De Amerikanen steunden Taiwan in militair opzicht en gokten dat Chroesjtsjov de Chinezen nooit in dezelfde mate zouden steunen. Chroesjtsjov liet China in 1959 weten dat China niet langer hoefde te rekenen op een prototype van een atoombom. Chroesjtsjov vreesde dat China dit wapen zeer lichtvaardig zou hateren. In 1959 was er ook een grensconflict uitgebroken tussen China en India, en de SovjetUnie steunde daarin India met wapenleveranties. In 1960 trok de Sovjet-Unie alle sovjetraadgevers en technici terug uit China. Het conflict mondde uit tot een schisma in de communistische wereld, want China had Albanië in zijn kamp weten te krijgen.
§V.8.
Dekolonisatie als probleem in de Koude Oorlog
De Verenigde Staten zaten in een lastig parket: enerzijds begrepen zij het streven naar vrijheid van Europese koloniën maar al te goed, anderzijds snapten zij de wens van de koloniën om niet gebonden te zijn in de Koude Oorlog niet. Vanuit de dominotheorie geredeneerd is het dan ook volstrekt logisch dat de Verenigde Staten poogden regimes in de derde wereld met clandestiene middelen omver te werpen en zo vriendschappelijk georiënteerde regimes te installeren, zoals in Iran waar met steun van de CIA het links-nationalistische regime van premier Mohammed Mossadeq omver werd geworpen en het regime van Sjah Mohammed Reza Pahlevi werd gesteund en de omverwerping van de democratisch verkozen, maar linkse regering van Jacobo Arbenz Guzmán in Guatemala. §V.8.1. Het Midden-Oosten als strijdtoneel van de Koude Oorlog De dekolonisatie van de Arabische wereld ging gepaard met groeiend nationalisme. Een ontwikkeling die door de Sovjet-Unie werd toegejuicht, want alleen al het feit dat landen zich losmaakten van hun voormalige kapitalistische overheersers was winst voor de Sovjet-Unie. Dit moest uiteraard wel leiden tot spanningen tussen de Verenigde Staten (als leider van het Westen), Groot-Brittannië en Frankrijk (als voormalige koloniale grootmachten) en de Sovjet-Unie. Een bekend voorbeeld hiervan is de Suez-crisis (1956). Aan deze crisis ging een machtsgreep in Egypte vooraf: militair Gamal Abdel Nasser zette in 1952 de westersgezinde koning Faroek af. Aanvankelijk steunden de Amerikanen zijn regime met als hoop dat Nasser een rol kon spelen in verzoening tussen de Arabische wereld en de staat Israël (uitgeroepen in 1948). Nasser had met Amerikaanse steun de Britten zo ver gekregen dat zij hun troepen uit Egypte zouden gaan terugtrekken. Het ging echter mis toen de Verenigde Staten Nasser onder druk zetten zich aan te sluiten bij het zgn. Bagdadpact. Een anti-Sovjet bondgenootschap waarvan Groot-Brittannië, Iran, Turkije en Pakistan deel van uitmaakten. Het was een manier van Groot-Brittannië vast te houden aan hun inmiddels verloren status als grootmacht. Nasser legde dit echter naast zich neer en sloot zich in 1955 aan bij de antikolonialistische conferentie die in Bandoeng (Indonesië) werd gehouden. Nasser zou samen met Soekarno en Nehru een voorstander worden van ongebondenheid. De Verenigde Staten weigerden vervolgens om Nasser wapens te leveren die gebruikt konden worden tegen Israël. Nasser kocht daarom via Tsjechoslowakije Sovjetwapens (waaronder jachtvliegtuigen en bommenwerpers) uit de Sovjet-Unie. Ook erkende Nasser de Volksrepubliek China in ruil voor wapenleveranties. Voor de Verenigde Staten en Britten was het dui-
48/104
delijk dat Egypte afdreef naar de Sovjet-invloedssfeer en zij zegden hun steun aan de bouw aan de Assoeandam stop. Als reactie daarop nationaliseerde Nasser het Suezkanaal (hetgeen Britse en Franse financiele belangen schaadde; het kanaal was met Brits en Frans geld gefinancierd). Wat volgde was een laatste poging van Groot-Brittannië en Frankrijk om zich als grootmachten te laten gelden. De beide landen spanden in het geheim samen met Israël en betrokken de Verenigde Staten niet bij hun plannen. Eisenhower was namelijk tegen een interventie, enerzijds vanuit anti-imperialistisch Amerikaans denken, anderzijds omdat hij in 1956 herkozen wilde worden als ‘vredespresident’; een oorlog zou hem in dat imago schaden. Er werd afgesproken dat Israël de Sinaï-woestijn zou binnentrekken, de Fransen en Britten zouden vervolgens eisen dat de Suez-kanaalzone door zowel Egypte als Israël zou worden verlaten. Israël zou dat weigeren en vervolgens lag de weg voor een Brits-Franse interventie open. Nasser had het kanaal onbruikbaar laten maken door er schepen in te laten zinken, waardoor er olieschaarste ontstond in het westen. De Sovjets kozen de kant van Nasser. Chroesjtsjov dreigde zelfs Israël, Frankrijk en GrootBrittannië te bestoken met kernraketten (waarover Chroesjtsjov nog geen beschikking had). Eisenhower was verontwaardigd dat hij nergens in gekend was en keurde het optreden van zijn bondgenoten geheel af en oefende druk op hen uit. Groot-Brittannië en Frankrijk moesten toegeven, zij zouden nooit het hele kanaal in handen krijgen. Israël was min of meer de lachende derde in deze situatie: het nieuw bewapende Egyptische leger was vernietigd. De Suez-crisis was het begin van nieuwe Amerikaanse politiek in het Midden-Oosten, dat voor de VS zeer belangrijk was. 90% van alle olieleveranties aan West-Europa kwamen uit het gebied en 70% daarvan werd geleverd en gewonnen door Amerikaanse bedrijven. Het Midden-Oosten moest tegen het oprukkende communisme worden beschermd. Eisenhower zag daarbij geen verschil tussen Arabisch nationalisme en communisme. Nasser werd de voorman van het Arabische nationalisme en leider van een Verenigde Arabische Republiek (Egypte, Syrië), die deel uitmaakte van een Verenigde Arabische Staten (confederatie met Jemen). De CIA zou er alles aan doen Arabisch nationalisme verder in te dammen. De Amerikanen vreesden dat Libanon en Jordanië ook tot de Sovjetinvloedssfeer zouden behoren en steunden de regimes daar met militaire middelen. Eind oktober 1958 trokken de Britse en Amerikaanse troepen zich terug zonder aanwijzingen voor Sovjet-invloed te vinden. De Britten raakten tamelijk gedesillusioneerd: ze voelden zich overvleugeld door de Amerikanen en konden geen aanspraak maken op imperiale status.
§V.9.
Vietnam
We hebben gezien hoe tijdens de conferentie van Genève Vietnam werd opgedeeld in een communistisch noorden en een kapitalistisch zuiden. Mao en Stalin streefden hier een Korea-oplossing na. China had zelfs belang bij een verdeeld Vietnam, dat gaf China de mogelijkheid om Laos en Cambodja tot de eigen invloedssfeer te houden. De nationalistische bevrijdingsbeweging Vietminh, die steeds meer door de communisten werd gedomineerd had de controle over het noorden. Onder Truman was besloten de Fransen bij te staan in hun strijd tegen het communisme. Onder Eisenhower werd die politiek voortgezet in het kader van de dominotheorie. ZuidVietnam moest worden opgebouwd tot anticommunistische staat. Op aandringen van de Verenigde Staten werd de Katholieke Ngô Đình Diệm benoemd tot premier. Frankrijk trok zich in de herfst van 1954 terug uit Vietnam (na in mei 1954 de slag om Điện Biên Phủ verloren te hebben). De Fransen vreesden dat hij als militante Katholiek door de meerderheid van Vietnamese Boeddhisten niet zou worden geaccepteerd, de Amerikanen zagen zijn Katholicisme juist als teken van zijn anticommunisme.
49/104
Diệm zette in 1955 na gefalsificeerde verkiezingen de Keizer van Vietnam af en liet zich tot president uitroepen. De familie Diệm organiseerde een familiedictatuur. Diệm saboteerde de in Genève afgesproken geheel Vietnamese verkiezingen. Enkel de Vietminh wilde die verkiezingen, want die zouden ze waarschijnlijk winnen. De Amerikanen hielden daarom de boot af, ook de Sovjets en Chinezen waren geen voorstander omdat ze liever een gedeeld Vietnam zagen. Het regime van Diệm in Zuid-Vietnam werd een brute gewelddadige dictatuur. Diệm gebruikte zijn Amerikaanse steun niet alleen om de Vietminh buiten de deur te houden, maar ook om interne vijanden uit de weg te ruimen. Tussen 1954-1959 reageerde Noord-Vietnam slechts met verbale protesten op de schending van de afspraken in Genève. Vanaf 1957 braken er opstanden tegen Diệm uit, waardoor Diệm een schrikbewind losliet, onder andere op aanhangers van de Vietminh in Zuid-Vietnam. Omdat de Vietminh vreesde invloed in het zuiden te verliezen werden vanaf 1959 soldaten naar het zuiden gestuurd, tegen de wensen van Peking en Moskou in. In 1960 ontstond er in Zuid-Vietnam een verzetsbeweging tegen het regime van Diệm, het Nationaal Bevrijdingsfront van Zuid-Vietnam, oftwel de Vietcong. De Amerikanen zagen dit als Noord-Vietnamese troepen (de Vietcong stond inderdaad sterk onder Noord-Vietnamese invloed). De Vietcong zetelde met een regering in ballingschap in het noorden, maar streefde een neutrale Zuid-Vietnamese staat na. Communisten waren het eigenlijk niet: ze wilden enkel de uitvoering van de akkoorden van Genève. De Vietcong wist een bevrijdingsleger op poten te zetten van ruim 250.000 man sterk (waaronder 20.000 communisten). NoordVietnam werd door de Sovjets er toe bewogen vooral een vreedzame manier te vinden de hereniging van Vietnam te bewerkstelligen. Ook in buurland Laos was er het nodige aan de hand. Hier woedde een machtsstrijd tussen een lokale neutralistische prins Souvanna Phouma, een communistische beweging Pathet Lao die gesteund werd door de Sovjets en de Viethmin en een rechtse groep geleid door Prins Boun Oum, gesteund door de Amerikanen. In december 1960 poogde Boun Oum de regering van Souvanna Phouma te verdrijven. De Sovjets reageerden met een luchtbrug, maar die kwam te laat. Noord-Vietnamese troepen waren reeds in Laos actief en baanden via Laos een weg richting Zuid-Vietnam (de Ho Tsji Min route) om zo onbespied Zuid-Vietnam te kunnen bereiken. Zo werd ook Laos in het Vietnam-conflict betrokken.
§V.10. Aziatische beschermingsgordel Azië werd voor de Verenigde Staten dus steeds belangrijker. Dulles had daarom in 1954 het initiatief genomen een Aziatische beschermingsgordel op te richten: de Southeast Asia Treaty Organisation (SEATO). Daarvan werden Groot-Brittannië en Frankrijk lid, maar ook regionale landen als Australië, Nieuw-Zeeland, Pakistan, Thailand en de Filipijnen). In 1955 werd het Baghdadpact (vanaf 1959 Central Treaty Organisation, CENTO) gesloten, dat NAVO-landen met de SEATO moest verbinden. De bedoeling was de Sovjet-Unie in te sluiten met een verdedigingsgordel. SEATO zou blijven functioneren tot 1977 toen de meeste landen zich terugtrokken en CENTO functioneerde tot 1979 toen Iran en Pakistan het pact verlieten.
§V.11.
Cuba
Amerikaanse politiek jegens Cuba had voor de Verenigde Staten negatieve effecten. Cuba was al decennialang een semi-kolonie van Amerika; de Cubaanse suikerteelt was voor 40% in Amerikaanse handen. De Cubaanse revolutionair Fidel Castro had in 1959 het rechtse en door de Verenigde Staten gesteunde regime van Fulgenico Batista verdreven. Castro was eerder een Cubaanse nationalist dan een communist, maar onderhield wel contacten met zijn communistische broer Raoul en de Argentijnse arts Ernesto Che Guevara. Het nieuwe Cubaanse regime was in ieder geval links georiënteerd en de door Che Guevara ingevoerde landhervormingen troffen Amerikaanse grootgrondbezitters. De Verenigde Staten hadden dus grote moeite met het regime van Castro. De CIA kreeg daarom de opdracht Cuba te de-
50/104
stabiliseren en ondernam vele moordpogingen op het leven van Castro. Castro reageerde daarop met de nationalisering van het grootgrondbezit, banken, en industrieën, die voornamelijk in Amerikaanse handen waren. De VS reageerden daarop met een importverbod voor Cubaanse suiker, de voornaamste inkomstenbron van Cuba. Dit dreef Cuba in de armen van de Sovjet-Unie die een groot deel van de Cubaanse suikerteelt kocht. (later volgde ook China). In januari 1961 verbraken de VS hun diplomatieke betrekkingen met Cuba. De CIA ontwikkelde plannen om met een Cubaans vluchtelingenleger Cuba binnen te vallen. Hetgeen in de eerste maanden van Eisenhowers opvolger John F. Kennedy ten uitvoer werd gebracht (17 april 1961).
§V.12. ‘Bomber’ en ‘Missile gap’ In de Verenigde Staten vreesden generaals en sommige politici een ‘bomber gap’; de SovjetUnie zou in 1959 meer bommenwerpers hebben dan de Verenigde Staten. Eisenhower weigerde echter de productie van bommenwerpers te verhogen, want dankzij geheime spionagevluchten wist hij dat de ‘bomber gap’ slechts fantasie was en niet gebaseerd op feiten. De lancering van de ruimtesonde ‘Spoetnik’ op 4 oktober 1957 veroorzaakte meer paniek. De Sovjet-Unie zou met raketten een (first strike) verrassingsaanval kunnen ondernemen die de Amerikaanse bommenwerpers uit de weg zouden ruimen. De VS zouden dan niet meer kunnen terugslaan. In West-Europa was men bevreesd dat dit zou betekenen dat de Verenigde Staten hen niet langer rugdekking konden geven. Eisenhower ontkende dat er sprake was van een ‘missile gap’. De Sovjets zouden slechts een handjevol operationele langeafstandsraketten hebben, en honderden middellangeafstandsraketten gericht op doelen in West-Europa en China. De Amerikanen organiseerden met rappe vaart een eigen rakettenprogramma geleid door de Duitse raketingenieur Werner von Braun.
§V.13. Een nieuwe Berlijn-crisis De NAVO-raad had in december 1957 besloten middellangeafstandsraketten te stationeren in West-Europa en West-Duitsland. Dit bevreesde Chroesjtsjov. Bovendien was de positie van West-Berlijn als vooruitgeschoven kapitalistische voorpost een doorn in het oog. Het vrije verkeer van personen tussen Oost- en West-Berlijn was bovendien een probleem. Om dit alles tegen te gaan stelde Chroesjtsjov een ultimatum: Als er binnen zes maanden geen akkoord zou zijn over een vredesverdrag met Duitsland en de status van Berlijn dan zou de Sovjet-Unie alle toegangswegen naar West-Berlijn overdragen aan de DDR. Het westen erkende de DDR niet en zou dan de toegang tot West-Berlijn kwijtraken. De Verenigde Staten, Bondsrepubliek en Groot-Brittannië waren dan ook verontrust. De Britse premier Harold MacMillan kon de situatie bedaren: Chroesjtsjov kreeg een internationale conferentie over het Duitse vraagstuk, maar zonder harde einddatum. De conferentie in Genève (11 mei – 5 augustus 1959) liep tot niets uit, anders dan dat Chroesjtsjov in september 1959 de Verenigde Staten zou bezoeken. Het bezoek van Chroesjtsjov aan de Verenigde Staten had ook geen succesvol resultaat, anders dat er in 1960 een top over de diverse problemen georganiseerd moest worden. Bij de Verenigde Naties stelde hij een ambitieus ontwapeningsprogramma voor: ontwapening binnen vier jaar en een kernwapenvrij Europa gecombineerd met een niet-aanvalsverdrag tussen de NAVO en het Warschaupact. Chroesjtjsov beschouwde net als Eisenhower een kernoorlog niet noodzakelijk; een paar honderd kernkoppen ter afschrikking zou voldoende zijn. Chroesjtsjov had het Sovjetleger al meerdere keren ingekrompen onder het mom dat de nucleaire macht van de Sovjet-Unie voldoende afschrikking was (hetgeen niet juist was, want de Sovjet-Unie was nauwelijks een nucleaire mogendheid en beschikte niet over afdoende langeafstandsraketten. Vlak voor de conferentie in mei 1960 te Parijs was Frankrijk ook toegetreden tot de kernmogendheden. De conferentie over een verbod op nucleaire proeven, Duitsland en andere
51/104
voortslepende kwesties mislukte. Een overeenkomst over een verbod op nucleaire tests was mogelijk geweest, ware het niet dat een incident in de weg stond. Op 1 mei 1960 hadden de Sovjets een Amerikaanse U2-spionagevlucht uit de lucht geschoten en de piloot gevangen genomen. Eisenhower erkende de verantwoordelijkheid, maar weigerde zich te verontschuldigen en toe te zeggen nooit meer spionagevluchten te laten uitvoeren. Chroesjtsjov was in zijn trots gekrenkt en verliet tijdens de openingszitting de conferentie. Chroesjtsjov had duidelijk gezichtsverlies geleden inzake Duitsland en Berlijn en moest militanter opereren, bovendien had de Chinese communistische partij steeds meer kritiek op de Sovjet-Unie en moest hen de wind uit de zeilen genomen worden. Het resultaat was dat een dreiging troepen te sturen naar Belgisch Kongo om de afscheiding van de provincie Katanga ongedaan te maken en de eis dat Dag Hammarskjöld als secretaris-generaal van de Verenigde Naties zou worden afgezet en vervangen zou worden door een Trojka (een westers lid, een communistisch lid en een ongebonden lid. Het summum van dit alles was de scène waarin Chroesjtsjov met een schoen op de lessenaar in de vergaderzaal van de Verenigde Naties op tafel bonkte nadat hij aangevallen was door een Filipijnse diplomaat die beweerde dat de Sovjet-Unie Oost-Europa koloniseerde. Het geloof in een oplossing van de Koude oorlog en vreedzame co-existentie verdween snel. Volgende week zullen we zien hoe de spanningen weer verder zullen oplopen: de Berlijnse muur zal worden opgericht, de Wereld zal op de rand van de nucleaire afgrond geraken (Cuba-crisis), de Vietnamoorlog zal uitmonden in een groot bloedvergieten. Ook gaan we de positie van Europa bespreken, dat naarstig opzoek leek te zijn naar een eigen aanpak in de Koude Oorlog. We zullen ook zien hoe de Sovjet-Unie in zijn communistische machtspositie verder word aangetast.
52/104
College VI: §VI.1.
Terug naar versterkt antagonisme 1961-1968
Kennedy’s antwoord
De verkiezing van John Fitzgerald Kennedy tot president van de Verenigde Staten eind 1960 was in vele opzichten een novum: Kennedy was jong en bovendien Katholiek. Tijdens zijn verkiezingscampagne hamerde Kennedy onder andere op het bestaan van een ‘missile gap’. Hoewel Kennedy wist dat deze niet bestond maakte hij er toch een campagne-item van. De Sovjets hadden weliswaar een paar langeafstandsraketten, maar die waren niet meteen gebruiksklaar. Eenmaal president bouwde Kennedy een nieuwe nucleaire vernietigingskracht op van met kernraketten uitgeruste onderzeeboten en langeafstandsraketten. Het Amerikaanse nucleaire overwicht werd er alleen maar groter door. Kennedy vond Eisenhowers politiek tegenover de derde wereld te afwachtend. Kennedy wilde voorkomen dat de Sovjets hun invloed verder zouden uitbreiden en wilde dat de Verenigde Staten op iedere situatie een eigen antwoord zouden hebben (flexible response). Als antwoord op de Cubaanse revolutie lanceerde Kennedy de Alliance for progress die tot doel had met een steunpakket van 20 miljard dollar economische vooruitgang in Zuid-Amerika te bewerkstelligen. Alleen met een verhoogde welstand zou het communisme kunnen worden ingedamd, bovendien zou het automatisch leiden tot democratie. Het programma werd echter door de Zuid-Amerikaanse elites, die geen belang hadden bij sociaal-economische veranderingen, deskundig gesaboteerd. Ook had Kennedy geen enkele moeite om progressief ingestelde regimes in Zuid-Amerika met subversieve middelen, zoals het steunen van militaire machtsovernames (bijvoorbeeld in Argentinië, Guatemala en Peru), te beëindigen. Uit dezelfde gedachtegang kwamen ook ideeën als het Peace Corps en andere hulpprogramma’s voor derdewereldlanden tevoorschijn. Tevens vergrootte Kennedy het Amerikaanse leger en liet hij het militaire budget verder stijgen. Kennedy ging uit van een selectieve kernoorlog, die enkel beperkt werd tot militaire doelen. Hierbij gold dat het overwicht van de Verenigde Staten groot was: de VS konden de Sovjet-Unie als eerste treffen (First Strike) zonder dat de Sovjet-Unie er iets aan kon doen (gebrek aan capaciteit). Ondanks alle wapengekletter geloofde Kennedy echter ook in dialoog. Het aangaan van een gesprek hoorde ook tot Kennedy’s flexible response. Kennedy en Chroesjtsjov ontmoetten elkaar voor het eerst in Wenen op 3 en 4 juni 1961. Chroesjtsjov was daar heen gegaan met het idee Kennedy een lesje te leren. Chroesjtsjov wilde dat er eindelijk vrede zou worden gesloten met de beide Duitse staten en dat West-Berlijn een vrijstad zou worden zonder militaire bezetting. Kennedy ging daar niet op in omdat hij vreesde dat die West-Berlijnse vrijstad uiteindelijk opgeslokt zou worden door de DDR. Chroesjtsjov kwam daarop met een ultimatum: Chroesjtsjov kondigde aan dat hij voor het einde van het jaar zelf vrede zou sluiten met de DDR, deze zou dan volledig soeverein worden in eigen land. Daarbij hoorde ook dat Westerse mogendheden West-Berlijn zouden moeten verlaten, want de DDR hoefde geen rekening te houden met de westerse toegang tot West-Berlijn. Het was een eerste teken aan de wand; spanningen zouden weer gaan toenemen.
§VI.2.
De Berlijnse muur
De wereld werd op 13 augustus 1961 verrast: Oost-Duitse grenswachten hadden midden door Berlijn een prikkeldraadafscheiding gemaakt; West-Berlijn was afgesloten van Oost-Berlijn en Oost-Duitsland. Drie dagen later volgde de bouw van een meer solide grens: een muur. De Berlijnse muur was onderdeel van een door het Warschaupact goedgekeurd plan om te verhinderen dat DDR burgers zonder problemen overliepen naar het Westen. De DDR maakte namelijk een sterke Brain Drain mee en kwam daardoor steeds verder in de problemen. De Berlijnse muur is in wezen een paradox: in de beeldvorming was de Berlijnse muur een daad van agressie, maar in de realiteit zorgde hij zelfs voor een beperkte mate van ontspan-
53/104
ning. Dankzij de Berlijnse muur verviel het eerder uitgevaardigde Sovjetultimatum, alhoewel Chroesjtsjov nog steeds niet de aanwezigheid van West-Berlijn als enclave accepteerde. Uiteindelijk zou de Sovjet-Unie de huidige status van West-Berlijn erkennen, maar dat zou pas na de Cubacrisis (1962) gebeuren. De muur was eigenlijk een zwaktebod, een erkenning van de Sovjet-Unie dat ze niet bij machte waren iets te doen aan de status van Berlijn. De officiele Sovjet-uitleg was dat de muur werd opgetrokken om het ‘oprukkende kapitalisme’ tegen te gaan. Wie met een communistische bril naar die redenering kijkt moet al snel tot de conclusie komen dat er iets raars aan de hand is: het communisme zou toch de geschiedenis aan zijn kant hebben? Waarom is het dan nodig verdediging tegen de vijand op te bouwen die je toch gaat verslaan? Kennedy zei het niet in het openbaar, maar hij was eigenlijk ook content met de nieuwe situatie. De Berlijnse muur had het lont uit het Berlijnse kruidvat gehaald, bovendien betekende de muur dat West-Berlijn voorlopig niet in de handen van de DDR of de Sovjet-Unie zou komen. De muur was echter voor zowel de VS als de Sovjet-Unie reden om de opbouw van het leger en de verhoging van de defensiebudgeten verder door te zetten. De Sovjet-Unie hervatte in september 1961 kernproeven met waterstofbommen (hetgeen sinds 1958 niet meer gebeurd was). Kennedy had daarom geen keuze om ook Amerikaanse kernproeven te hervatten.
§VI.3.
Op de rand van een nucleaire oorlog: de Cubacrisis
Cuba werd langzamerhand een groter probleem. De invasie die onder Eisenhower door de CIA werd uitgedacht werd 17 april 1961, in Kennedy’s eerste regeringsmaanden, ten uitvoer gebracht. Kennedy was overigens enthousiast over het idee om met Cubaanse bannelingen een machtsomwenteling op Cuba te orkestreren, ook zijn minister van defensie Robert McNamara was voorstander. De landing was echter een fiasco: de Cubanen waren van te voren op de hoogte en toen alles faalde weigerde Kennedy reguliere troepen in te zetten. Kennedy hield de CIA verantwoordelijk voor de mislukking. CIA-chef Allen Dulles (broer van John Foster Dulles) werd ontslagen en het vertrouwen tussen Kennedy en de CIA was definitief beschadigd, net zo als de verhoudingen tussen Cuba en de Verenigde Staten. Op 16 april had Castro zich tot het socialisme bekeerd (die bekering was bedoeld om de Sovjets geëngageerd met Cuba te krijgen). Na de invasie ging alles in een stroomversnelling; in december werd Castro aanhanger van het marxisme-leninisme. Het gevolg was dat Kennedy in februari 1962 een economische boycot van Cuba afkondigde. Op 14 oktober 1962 bevestigde een spionagevlucht over Cuba dat de Sovjets op Cuba bezig waren raketbassissen in te richten. Die raketten zouden de Sovjet-Unie de mogelijkheid geven met gemak de Verenigde Staten te raken met kernbommen. De Sovjet-plannen gingen uit van 36 middellangeafstandsraketten (bereik 2.200 km) en 24 middellangeafstandsraketten (bereik 4.000 km) te installeren. De installaties werden verdedigd met luchtafweergeschut, bovendien zouden er ook nucleair bewapende bommenwerpers op Cuba gestationeerd worden, samen met 45.234 sovjetsoldaten. Daarbovenop kwamen nog tactische nucleaire wapens gericht tegenover een eventuele Amerikaanse invasie. Die laatste categorie was het gevaarlijkst, want die zouden misschien wel echt gebruikt worden. Bij ontdekking waren de kernraketten nog niet operationeel, maar zouden dat binnen 10 dagen kunnen zijn. De Amerikanen hadden van de tactische kernwapens geen weet. Waarom had Chroesjtsjov deze raketten op Cuba laten stationeren? Allereerst om Cuba en het regime van Castro te beschermen. De CIA had immers meermaals pogingen ondernomen om Castro te vermoorden en Cuba te destabiliseren. De Sovjets hadden er alle belang bij om dicht bij de Verenigde Staten een clientstaat te hebben. De beslissing had echter ook alles te maken met de nucleaire achterstand van de Sovjet-Unie: de VS beschikten in 1960 over ruim 450 langeafstandsraketten, terwijl de Sovjets over enkele niet praktisch inzetbare rakketten beschikte; Sovjet-bommenwerpers konden bovendien de VS niet bereiken. Dat kon veranderd worden door de stationering op Cuba. De middellangeafstandsraketten die gericht wa-
54/104
ren op Europa werden bovendien geflankeerd door Amerikaanse middellangafstandsrakketten in Turkije. De stationering van die raketten werd door Chroesjtsjov als een provocatie gezien: Chroesjtsjov vond dat hij nu ook het recht had op raketbases in de buurt van de VS. Bovendien had Chroesjtsjov prestigeverlies geleden: hij had wel gepocht over de superioriteit in termen van langeafstandsraketten, maar dankzij spionage was duidelijk geworden dat deze superioriteit in het geheel niet bestond. Hoe werd in de Verenigde Staten gereageerd? Kennedy was in eerste instantie resoluut: de raketten moesten worden weggebombardeerd. Minister van Defensie Robert McNamara wilde echter onderhandelen (hij had net een boek gelezen over de Eerste Wereldoorlog waarin werd betoogd dat onderhandelingen mogelijk het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog konden voorkomen). Ook broer Robert Kennedy maande tot voorzichtigheid. De belangrijkste vergissing die echter gemaakt werd is dat Chroesjtsjov de raketten had geplaatst om inzake de kwestie Berlijn druk uit te oefenen. Beslissingen in de Verenigde Staten werden genomen door de Executive Committee of the National Security Council (vicepresident Lyndon Johnson, Robert Kennedy, Robert McNamara en minister van buitenlandse zaken Dean Rusk en de opperbevelhebber Maxwell Taylor aangevuld door deskundigen en sleutelfiguren). Daarnaast waren er geheime gesprekken tussen Robert Kennedy en de sovjetambassadeur Anatoli Dobrynin en kleinere overleggen tussen de Kennedy’s en sleutelfiguren. Na de nodige discussie kwam men uit op onderhandelen. Daartoe werd op voorstel van McNamara een zeeblokkade van Cuba ingesteld. Deze werd op 22 oktober afgekondigd samen met een publieke aankondiging van de kernraketten op Cuba. Om volkenrechtelijke redenen werd het woord ‘quarantaine’ gebruikt. Kennedy verkondigde dat iedere aanval vanuit Cuba beantwoord zou worden met een aanval op de Sovjet-Unie; in het geheim werd ook een inval en bombardement op Cuba voorbereid. Kennedy hield voor Chroesjtsjov de mogelijkheid open om een aftocht te organiseren: Sovjet-schepen begonnen rondjes te varen in plaats van naar Cuba te koersen; sommige schepen keerden zelfs om. Robert Kennedy leidde het onderhandelingsteam van de Verenigde Staten in de door VNsecretaris-generaal Oe Thant geleide gesprekken. Castro speelde geen rol in deze onderhandelingen (hij had de Sovjet-Unie min of meer verzocht een preventieve nucleaire aanval op de Verenigde Staten te beginnen). De Sovjet-Unie zat in een hopeloze situatie: de Verenigde Staten hadden een overwicht, dus de Sovjet-Unie had weinig andere keuze dan zoeken naar een oplossing. Robert Kennedy kondigde op 27 oktober aan dat als de raketten niet binnen een week zouden zijn verwijderd er militaire acties zouden volgen. Op 28 oktober liet Chroesjtsjov weten dat de raketten en bommenwerpers werden terugtrok als de VS beloofden Cuba niet meer aan te vallen. In het geheim werd ook een overeenkomst gesloten: de VS zouden middellangeafstandsraketten uit Turkije teruggetrokken (raketten die door onderzeeboten en langeafstandsraketten in feite overbodig waren geworden). De quarantaine werd op 20 november opgeheven. (De tactische kernwapens bleven tot eind 1962 in Cuba) De Verenigde Staten hadden de Cubacrisis gewonnen, maar ook Chroesjtsjov had de nodige zaken binnengehaald: de raketten in Turkije verdwenen én Cuba was gered. De Sovjetlegerleiding maar ook de Chinezen zagen die overwinningen echter niet in: Chroesjtsjov had aan gezag ingeboet. Castro was het minst tevreden: hij had geen inspraak gehad in het akkoord en zijn eisen (einde aan de economische boycot, geen sabotage en moorden meer in Cuba en de Amerikaanse basis op Cuba) waren niet ingewilligd. Castro was bovendien in Sovjet-ogen ongeschikt bevonden de revolutie te leiden; hij had immers een kernoorlog willen beginnen. Het gevolg van de Cubacrisis was een ontspanning: beide partijen hadden laten zien dat ze een kernoorlog wilden vermijden, bovendien was duidelijk geworden dat met kernwapens geen spelletjes moesten worden gespeeld.
55/104
§VI.4. Wapenbeheersing Tot op heden was het vooral de Sovjet-Unie geweest die voorstellen tot (nucleaire) ontwapening hadden gedaan. Dit kwam natuurlijk vooral vanwege de zwakkere positie van de SovjetUnie. De Verenigde Staten hadden die verzoeken veelal genegeerd. Toch werd er al in december 1959 een succesje geboekt: De VS, de Sovjet-Unie en andere landen kwamen overeen dat de zuidpool niet militair mocht worden gebruikt en dat het gebied kernwapen vrij zou blijven. Na Cuba kwam het geheel echter in een stroomversnelling. Kennedy was na de Cubacrisis overtuigd geraakt dat de wapenwedloop moest worden gestabiliseerd, want de kansen op een spontaan nucleair conflict moesten worden verkleind. De speciale telexverbinding voor noodgevallen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie was bedoeld om die kansen kleiner te maken. (Er werd expliciet voor een tekstvorm van communicatie gekozen om eventuele taalproblemen en emotionele problemen te verkleinen). Op 5 augustus 1963 sloten de Verenigde Staten en de Sovjet-unie een verdrag dat kernproeven verbood. Millieufactoren gaven hierbij de doorslag. Groot-Brittannië sloot zich bij dit verdrag aan, maar Frankrijk en China wilden dit niet onderschrijven. (De VS wilden echter voorkomen dat ook de Chinezen over een kernwapen zouden beschikken, maar de Sovjets lieten blijken niet gediend te zijn van een eventuele Amerikaanse actie in China; hij wilde de banden met Mao juist verbeteren). In oktober 1963 werd in de Verenigde Naties een overeenkomst gesloten waardoor de ruimte kernwapenvrij werd verklaard. Chroesjtsjov had eerder een non-agressiepact tussen de NAVO en het Warschaupact voorgesteld, maar dat was toch een stap te ver. Belangrijker nog was dat er een soort van vertrouwen tussen Chroesjtsjov en Kennedy groeide; beiden waren er van overtuigd dat ze op elkaar konden rekenen. Ook in bredere kring werd die gedachte gedeeld. Door begrip op te brengen voor elkaars standpunten konden de twee leiders een dialoog voeren.
§VI.5.
Een coup tegen Chroesjtsjov
In 1964 werd Chroesjtsjov als Sovjetleider afgezet. De instigator van deze coup was de voorzitter van de Opperste Sovjet (formeel het staatshoofd) Leonid Brezjnev. De samenzweerders verweten Chroesjtsjov dat hij hen nooit raadpleegde en ondoordachte beslissingen nam (bijv. bijna een kernoorlog veroorzaken in Cuba, maar ook het conflict met China). Ook interne overwegingen speelden een rol: Chroesjtsjov had bestuurlijke veranderingen doorgevoerd welke schadelijk waren voor de heersende hogere bureaucratie in de Sovjet-Unie. Binnen de legerleiding had Chroesjtsjov ook vijanden gemaakt vanwege conflicten over het militaire budget en troepenverminderingen. Chroesjtsjov werd op 14 oktober 1964 gedwongen met pensioen te gaan. Brezjnev werd zijn opvolger. Brezjnev was een conservatieve communist die vooral aan het behoud van zijn eigen positie dacht. Hij was daarom best bereid met de VS te onderhandelen als dit de bestaande grenzen en invloedssferen kon behouden. Hij wilde een oorlog koste wat kost voorkomen.
§VI.6. Vietnam loopt uit de hand Kennedy had het probleem Vietnam geërft van zijn voorganger. Kennedy was geen voorstander van Amerikaanse gevechtseenhedeninzet in Vietnam. Want hij was er van overtuigd dat de meerderheid van de bevolking de Vietminh en hun leider Ho Tsji Minh steunde. Kennedy ging er daarom vanuit dat neutralisering van Zuid-Vietnam het hoogst mogelijk was. Publiekelijk moest Kennedy echter wel een militant anticommunisme hanteren. De Amerikaanse veiligheidsbureaucratie was echter wel voor troepeninzet in Vietnam. Op 11 november 1961 liet Kennedy de Military Assistance Command Vietnam oprichten in Saigon. Deze kreeg helicopters en vliegtuigen ter beschikking en het aantal Amerikaanse adviseurs en ingenieurs steeg tot grote aantallen. Kennedy had geregeld dat grondtroepen gestuurd konden worden
56/104
binnen het kader van SEATO, maar enkel op basis van unanimiteit (Frankrijk en GrootBrittannië waren tegen), daarmee had Kennedy voorlopig zijn zin; er kwam geen troepeninzet in Vietnam. In 1962 wilde Kennedy via India onderhandelen over de neutralisering van Vietnam. Daarbij gold de overtuiging dat zowel de Sovjets als de Noord-Vietnamezen zich in zo’n optie konden vinden (Ho Tsji Minh was eerst nationalist en pas daarna communist). Chroesjtsjov had echter weinig grip op Vietnam en had in 1963 zijn handen van het land afgetrokken. China kon voortaan in zijn eentje de communistische lijn in Vietnam bepalen: de Chinezen beloofden Noord-Vietnam militair te steunen bij een Amerikaanse inval. In het geheim onderhandelde de Zuid-Vietnamese regering van Diệm met Noord-Vietnam. Dat gaf Kennedy de mogelijkheid om plannen te maken de Amerikaanse troepen in ZuidVietnam terug te trekken. De bedoeling was om dit eind 1965 bereikt te hebben. In Vietnam vonden echter omwentelingen plaats die dit onmogelijk zouden maken: de CIA had van Kennedy de opdracht gekregen een staatsgreep tegen Diệm te organiseren; dit gebeurde op initiatief van de CIA die Diệm weg wilde hebben vanwege de onderhandelingen die hij voerde. Kennedy bedacht zich echter en trok de opdracht weer in; de coup kwam echter toch; Diệm werd op 1 november 1963 vermoord door het leger. In korte successie losten twee Vietnamese generaals elkaar af; beiden hadden onder de Fransen gediend en waren niet populair. Een neutraal Vietnam was wel mogelijk; alle partijen, behalve de Amerikaanse veiligheidsdiensten waren voorstander van een neutraal Vietnam. Voor Laos kon wel een oplossing worden bereikt: Choesjtsjov en Kennedy kwamen in 1961 overeen het land neutraal te maken en Noord-Vietnam te gebieden het land te verlaten. Ho Tsji Min was daar echter niet toe te bewegen. Kennedy’s dood betekende dat vicepresident Lyndon Johnson het Amerikaanse presidentschap overnam. Johnson werd in 1964 herkozen als president met een binnenlandspolitiek programma: hij wilde van Amerika een welzijnsstaat maken; deze plannen faalden echter omdat Vietnam te veel tijd en energie opslokte. Het duurde tot 1965 voordat Johnson zich met de oorlog in Vietnam kon vereenzelvigen; in ieder geval stond indammingspolitiek en de dominotheorie weer bovenop de agenda. Zuid-Vietnam moest met hand en tand verdedigd worden. Een neutraal Zuid-Vietnam kon alleen maar problemen opleveren. De staatsgreep in Zuid-Vietnam had voor politieke instabiliteit gezorgd, hetgeen een gevaar kon opleveren. De Amerikaanse veiligheidsdiensten en het leger vonden dat de Amerikanen door middel van bombardementen hun ernst moesten aantonen. Johnson wilde het conflict echter niet verder laten escaleren. Dankzij een incident in de Golf van Tonkin, waar naar verluid buiten de territoriale wateren van Noord-Vietnam een Amerikaans oorlogsschip door Noord-Vietnam beschoten zou zijn had Johnson op 7 augustus 1964 toestemming van het congres gekregen om alle aanvallen op Amerikaanse militairen meteen te vergelden. Johnson was echter ook bedrogen: minister van defensie McNamara was ‘vergeten’ te vertellen dat er geen zekerheid bestond over de vraag of het schip beschoten was. Johnson gaf echter wel toestemming voor vergelding: er mochten doelen in Noord-Vietnam gebombardeerd worden. Johnson was de verkiezingen van 1964 ingegaan met de belofte Noord-Vietnam niet aan te vallen, maar Zuid-Vietnam niet aan zijn lot over te laten. Verzoeken voor nieuwe bombardementen werden dan ook geweigerd. De veiligheidsdiensten begonnen Johnson echter steeds meer onder druk te zetten: zij vreesden een neutraal Zuid-Vietnam. Johnson werd bewust verkeerd geïnformeerd en een aanbod van de Sovjet-Unie te bemiddelen werd zelfs verzwegen. Ook aanvallen uit republikeinse hoek waar Johnson als ‘zwak president’ werd bestempeld leidden ertoe dat Johnson uiteindelijk toestemming gaf tot regelmatige bombardementen in Noord-Vietnam. Op 2 maart 1965 begon operatie ‘Roling Thunder’ die acht jaar zou duren; aanvankelijk moest Johnson elk bombardement individueel goedkeuren, maar
57/104
die presidentiële controle verdween langzaam. De bombardementen escaleerden, want uiteindelijk werden ook middelen als napalm- en clusterbommen ingezet. Een fenomeen dat in militaire termen mission creep wordt genoemd. McNamara betoogde dat bombardementen niet voldoende meer waren om de strijd tegen Noord-Vietnam bestendig te winnen. Hij zinspeelde openlijk over een nucleaire oplossing, maar omdat Johnson daar nooit voor te winnen zou zijn richtte hij zijn pijlen op de inzet van Amerikaanse gevechtstroepen in Zuid-Vietnam. De Noord-Vietnamezen zouden daarna geen troepen meer naar Zuid-Vietnam willen sturen. Johnson vond dat de Zuid-Vietnamezen hun oorlog zelf moesten voeren, maar gaf ook hier uiteindelijk toe en beval op 20 april 1965 dat Amerikaanse grondtroepen aan de oorlog mochten deelnemen. Johnson wilde echter graag zijn handen van de oorlog aftrekken, maar McNamara en de militairen hanteerden het argument dat het engagement nu al te groot was en dat terugtrekken politieke zelfmoord zou zijn. De strijd moest dus worden voortgezet. De troepeninzet in Vietnam werd almaar groter, waarvoor zelfs de dienstplicht moest worden hersteld. De Amerikaanse troepeninzet had twee gevolgen: de bevolking van ZuidVietnam werd door alle geweld steeds anti-Amerikaanser én het regime in Zuid-Vietnam werd steeds minder democratisch (hoewel de Amerikaanse troepen er in naam waren om democratie te beschermen). McNamara raakte er steeds meer van overtuigd dat de Amerikaanse strategie niet werkte en ook niet kon werken. Hij stelde in november 1967 voor de oorlog aan Zuid-Vietnam over te laten en de bombardementen te staken. Johnson kon echter geen stap terugzetten. McNamara nam daarop in februari 1968 ontslag en werd directeur van de Wereldbank. De belangrijkste aanstichter van de Vietnamoorlog verliet het zinkende schip. U bent ook bekend met de gevolgen van de Vietnamoorlog voor de Amerikaanse publieke opinie; die kreeg een steeds duidelijkere antistemming. Ook in West-Europa was de publieke opinie sterk tegen het optreden in Vietnam. De Gaulle ondernam pogingen gesprekken over Vietnam te organiseren en de Britse premier Harald Wilson poogde in 1965 en 1967 te bemiddelen. In die laatste bemiddeling werkten zelfs de Sovjets mee. De Sovjets voelden steeds meer voor bemiddeling om het conflict te beëindigen. Mao saboteerde alle vredesplannen en wilde de oorlog continueren. Chinese troepen werden zelfs ingezet om de infrastructuur in Noord-Vietnam te herstellen. Mao’s beweegredenen: hij wilde geen Amerikaanse invloedssfeer onder de Chinese grens en de strijd in Vietnam kwam hem om binnenlandspolitieke propagandaoverwegingen goed uit. Ook dacht Mao dat zolang de oorlog in Vietnam voortduurde er geen toenadering kon zijn tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten; dat kon alleen maar in Chinees voordeel zijn. Het conflict in Vietnam kreeg een doorbraak door het Tet-offensief op 30 januari 1968. (Met Vietnamees Nieuwjaar). De Noord-Vietnamezen vielen met een leger van 84.000 man Saigon en alle provinciehoofdsteden aan. De Amerikanen konden het offensief nauwelijks weerstaan. Hoewel de Amerikanen militair gezien wonnen, was nu voor iedereen duidelijk dat de VS op deze manier de strijd niet konden winnen. De bevelhebber in Vietnam generaal William Westmoreland eiste 200.000 nieuwe troepen, waarvoor reservisten moesten worden opgeroepen. Dat ging Johnson in verkiezingsjaar 1968 te ver. Op 16 maart stelde Robert Kennedy zich kandidaat voor de verkiezingen met de expliciete bedoeling de oorlog te beëindigen. Daarop kondigde Johnson een koerswijziging aan: bombardementen boven NoordVietnam, behalve in de grensstrook, werden gestaakt. Hierdoor waren de NoordVietnamezen bereid om te onderhandelen. Tijdens die onderhandelingen in Parijs werd duidelijk dat de Noord-Vietnamezen niet bereid waren echt te onderhandelen zonder de definitieve beëindiging van de bombardementen. Op 31 oktober 1968 werden daarom alle bombardementen gestaakt. Johnson zou de onderhandelingen echter niet meer meemaken: opvolger Richard Nixon zou de onderhandelingen in moeten gaan. (Johnson had uiteindelijk
58/104
besloten geen gooi naar een herverkiezing te doen, waarvoor de redenen nooit duidelijk zijn geworden).
§VI.7.
Een Europese aanpak voor Europese problemen
§VI.7.1. Charles de Gaulle’s force de frappe Onder president Charles de Gaulle die in 1958 verkozen werd, omwille van de koloniale oorlog in Algerije, sloeg Frankrijk een eigen buitenlandpolitiek in. De Gaulle vreesde dat de Verenigde Staten Frankrijk en Europa niet zouden steunen; het Franse kernwapenprogramma (force de frappe) was dan ook een politiek wapen; met kernwapens zou Frankrijk een Europese grootmacht zijn. Volgens De Gaulle (plan Fouchet) moest Europa los komen te staan van de Verenigde Staten. De Nederlanders en Belgen waren op zich wel geïnteresseerd, maar alleen als Groot-Brittannië ook mee mocht doen. Volgens De Gaulle was GrootBrittannië een Amerikaanse vazal die buitengesloten moest worden (zie bijvoorbeeld het veto tegen het Britse lidmaatschap van de EEG in 1963). De Duitse bondskanselier Adenauer had wel oren naar de Franse plannen. Adenauer vreesde dat de Verenigde Staten nog wel een kernoorlog voor Duitsland over hadden in het kader van de ‘flexible response’. De Gaulle dacht dat hij door een Duits-Franse toenadering (1963 verzoenings- en vriendschapsverdrag) de Sovjets gerust kon stellen dat Duitsland niet langer revanchistisch was. Daarmee zou de noodzaak voor het IJzeren gordijn verdwijnen. Adenauers opvolger (oktober 1963) Ludwig Erhard verkoos echter toch Amerikaanse bescherming, omdat hij vreesde dat de Amerikanen zich uit de NAVO zouden terugtrekken vanwege de Franse positie. De Gaulle nam een steeds onafhankelijker positie in: samen met de Britten blokkeerde hij een voorstel voor een Multilateral Nuclear Force waarin Duitsland verregaande zeggenschap kreeg over de geallieerde kernstrategie (kernonderzeeërs met gemengde bemanningen, onder Amerikaans en NAVO-commando); tevens knoopte De Gaulle betrekkingen met China aan en nog veel belangrijker: Frankrijk in maart 1966 onttrok zijn troepen aan de geïntegreerde commandostructuur van de NAVO en gebood dat het NAVO hoofdkwartier uit Frankrijk moest verdwijnen. Hoewel al deze strategische overwegingen uitgingen van een aanval door het Warschaupact (waarna de Verenigde Staten zouden weigeren kernwapens in te zetten), was het Warschaupact aanvankelijk geen mogendheid om rekening mee te houden. Pas in 1961 was er een eerste gemeenschappelijke oefening, over de structuren in het Warschaupact bestonden grote verschillen tussen de aangesloten landen. Het oorlogsplan van het Warschaupact was dan ook tamelijk irreeël: met kernwapens zouden eerst militaire doelen aangevallen worden, waarna de Warschaupact legers zouden oprukken naar West-Europa. Daar zouden de legers door het proletariaat vreugdevol ontvangen worden. Dat het westen terug zou slaan met eigen kernwapens was geen realiteit in de plannen van het Warschaupact §VI.7.2. Brandts eigen Duitse politiek & de Harmeldoctrine Het Gaullisme was een inspiratiebron voor de Duitse sociaaldemocraat Willy Brandt. Als Duitse minister van Buitenlandse zaken streefde hij naar ontspanning: hij brak met de hallsteindoctrine (Duitsland onderhoudt geen diplomatieke betrekkingen met landen die de DDR erkenden, uitgezonderd de Sovjet-Unie). Brandt dacht dat om de Duitse eenmaking mogelijk te maken de splitsing eerst officieel moest worden erkend; Brandt zocht openlijk toenadering met Oost-Europese landen. Deze politiek zou hij vanaf oktober 1969 als bondskanselier blijven voortzetten. Ook de Belgische minister van Buitenlandse zaken Pierre Harmel lanceerde zijn versie van de Ostpolitiek: de Harmeldoctrine (1967). Deze ging er vanuit dat landen in Europa uiteindelijk een verenigd Europa moest worden. Daartoe moesten allerlei economische en culturele contacten met Oost-Europa worden gelegd. Harmel werkte zelfs aan een Europese veilig-
59/104
heidszone met zijn Poolse collega Adam Rapacki. Die plannen bleven echter in een embryonale fase door de gebeurtenissen in Tsjechoslowakije in 1968. De Harmeldoctrine wordt echter wel binnen de NAVO-aangenomen; waarna er overeenstemming kan worden bereikt over de militaire strategie: allereerst moet een sovjet-aanval met conventionele middelen worden tegengegaan. Alleen in uiterste nood mogen de nucleaire middelen (die afdoende moeten zijn) worden ingezet.
§VI.8. Problemen in de communistische wereld De communistische landen vormden steeds minder een eenheid. Dit valt te zien aan de spanningen tussen China en de Sovjet-Unie, maar ook bijvoorbeeld met Albanië. Albanië accepteerde de destalinisatie niet waardoor in 1961 de diplomatieke betrekkingen tussen de Sovjet-Unie en Albanië eindigden; het land woonde vanaf 1962 bijeenkomsten van de Comecon niet bij en verliet het Warschaupact in 1968 (Praagse lente). Albanië wendde zich daarom China; hetzelfde China dat ook zou proberen met andere landen (DDR, Hongarije en Polen) banden op te bouwen. De Sovjet-Unie was niet langer de onbetwiste leider in de communistische wereld. Ook Roemenië volgde een eigen koers. Roemenië negeerde de economische dictaten van de Comecon en Sovjettroepen werden na 1958 niet meer toegelaten. Op internationaal vlak voer het land zijn eigen koers: het liet in 1963 zelfs aan de VS weten dat het in een nucleair conflict neutraal zou blijven. De spanningen met China gingen uiteraard het verst: het Sovjet-leger aan de Chinese grens werd meer dan verdubbeld en uitgerust met middellangeafstandsraketten. Mao betwistte de grens met de Sovjet-Unie en veroordeelde in 1968 de interventie in Tsjecho-Slowakije. §VI.8.1. De Praagse lente De Praagse lente vormt het grootste voorbeeld van problemen binnen de communistische wereld. Tsjechen en Slowaken raakten geïnspireerd door de onafhankelijke opstelling van China, Frankrijk en Roemenië. Bovendien werden de economische hervormingen in Hongarije in januari 1968 in Tsjechoslowakije ook als voorbeeld gezien. De Tsjechoslowaakse economie stond er zeer slecht voor. Het regime van Antonín Novotný was nog lang stalinistisch gebleven, maar vanaf 1960 werden er langzaam de eerste hervormingen doorgevoerd. Dit ging studenten niet ver genoeg, wat tot protesten binnen de communistische partijen van Tsjechië en Slowakije leidde. De Sovjets lieten Novotný daarom vervangen door de Slowaakse secretaris-generaal Alexander Dubček. Dubček zette een veel strakkere hervormingskoers in en liet zich uit voor meer vrijheid, verantwoordelijkheid en verdraagzaamheid; hij wilde communisme met een menselijk gezicht in plaats van het dwingende Russische communisme. De hervormingen waren veelomvattend: zelfs een meerpartijenstelsel werd ingevoerd, alhoewel de communistische partij leidend bleef. Privéondernemingen werden in de dienstensector toegelaten en de vrije meningsuiting werd hersteld. Dubček maakte echter niet de fout die in Hongarije werd gemaakt: Tsjechoslowakije zou volgens hem lid blijven van het Warschaupact en het Comecon. Vele communistische leiders (bijv. in Polen en de DDR, maar ook in de Sovjet-Unie) reageerden bezorgd op de ontwikkelingen in Tsjechoslowakije; zij dachten dat het programma van Dubček terug zou leiden naar kapitalisme en vreesden ook voor de gevolgen in hun eigen land. Het Warschaupact besloot daarom Tsjechoslowakije te intimideren door een invasie in het land te oefenen. Uit deze oefeningen bleek dat de landen onderling militair niet goed konden samenwerken. De leiders van de Warschaupactlanden kozen een tweesporenbeleid: enerzijds werd een invasie voorbereid, anderzijds werd met Dubček onderhandeld om de hervormingen in Tsjechoslowakije terug te draaien. De belangrijkste beweegredenen voor het harde optreden was
60/104
dat een neutraal Tsjechoslowakije een bres in de verdedigingslinies van het Warschaupact konden slaan, maar ook de angst dat Tsjechoslowakije als een voorbeeld zou dienen. Dubček, gewaarschuwd door János Kádár, geloofde niet in een invasie en bleef vasthouden aan zijn hervormingen. In Augustus werd nog gepoogd op Dubček in te praten, maar dat mislukte. Op 17 augustus werd het besluit genomen om Tsjechoslowakije binnen te vallen. Hierbij werd samengewerkt met de Tsjechoslowaakse minister van defensie, Martin Dzúr (president Ludvík Svoboda was op de hoogte). Sovjet-getrouwe communisten nodigden de Sovjet-Unie uit binnen te vallen en orde op zaken te stellen en de gaande contrarevolutie tegen te houden. Op 20 en 21 augustus vielen net geen 500.000 soldaten uit Polen, Hongarije en Bulgarije het land binnen. De Tsjechoslowaakse regering en bevolking boden geen verzet; de bevolking toonde wel zijn afkeur. De communistische leiders bleven Dubček trouw, ook president Svoboda weigerde een nieuwe regering te vormen. Dubček werd op 26 augustus 1968 door de Sovjets vrijgelaten. Het gevolg was evenwel dat Tsjechoslowakije ‘genormaliseerd werd’ en gedwongen werd een bilateraal verdrag te ondertekenen waarin Sovjet-troepenstationeringen werden goedgekeurd. Dubček werd in 1969 vervangen door de sovjetgetrouwe Gustáv Husák die de taak kreeg de hervormingen terug te draaien. De invasie van Tsjechoslowakije was het begin van wat de ‘Brezjnev-doctrine’ is gaan heten; de communistische tegenhanger van de Trumandoctrine. Ieder land had een eigen weg naar het socialisme, maar broederlanden hadden de plicht tussenbeide te komen als de socialistische verworvenheden werden bedreigd of als de veiligheid van socialistische buurlanden in geding kwam. De Brezjnjevdoctrine kreeg weinig aanhang bij West-Europese communistische partijen die vanaf nu als ‘eurocommunisten’ hun eigen pad in zouden slaan.
§VI.9. Mutual assured destruction Tot aan 1966 hadden de Verenigde Staten een enorm nucleair overwicht. Maar ook op andere vlakken waren de Sovjets kwetsbaar: de Sovjet-vloot kon niet ver van de eigen kust operereren en het conventionele overwicht in Europa was op divisieniveau wel groot, maar inmiddels was een Sovjet-divisie nog maar 1/3e van een NAVO-divisie. De Verenigde Staten hadden dus ook in conventioneel opzicht een betere positie. In 1966 ontwikkelden de Sovjets met succes de SS9 , een nieuwe generatie langeafstandsraket met een bereik van 12.000 kilometer. Enkele jaren later volgde de geavanceerdere SS11. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten werden in nucleair opzicht elkaars gelijken. In 1969 stonden er 1.140 Sovjetraketten tegenover 1054 voor de Verenigde staten. De Sovjet-inhaalslag veroorzaakte een verandering in het militaire denken, in zowel de Sovjet-Unie als de Verenigde Staten. De Amerikanen waren door de geldverslindende oorlog in Vietnam aanhanger geworden van de Mutual assured destruction strategie. Ook het Kremlin raakte daar van overtuigd; Een kernoorlog was zinloos, want geen van beide partijen kon de andere partij met een first strike uitschakelen. De andere partij had na een strike nog voldoende slagkracht over (bommenwerpers 24u in de lucht en onderzeeërs). De verrassingsaanval zou niets anders inhouden dan de apocalyps. Wederzijds verzekerde vernietiging was dus de beste garantie voor wereldvrede. Redenerend vanuit de MAD-doctrine had de Amerikaanse minister McNamara het aantal raketten bevroren op 1054; want enkele honderden waren voldoende om MAD te verzekeren. Met de Sovjets kon onderhandeld worden over bevriezing van het aantal raketten. Die gesprekken waren gaande in 1968, maar werden door de gebeurtenissen in Tsjechoslowakije tijdelijk bevroren. In de Verenigde Staten werd al sinds 1956 gewerkt aan systemen om inkomende raketten te vernietigen. In het kader van MAD moest die ontwikkeling gestaakt worden. McNamara ver-
61/104
klaarde in september 1967 dat er afgezien moest worden van een dergelijk systeem. De opstelling van zo’n systeem zou de wapenwedloop met de Sovjet-Unie enkel stimuleren. MAD maakte het mogelijk ondanks alle spanningen over Vietnam belangrijke overeenkomsten te sluiten met de Sovjet-Unie en andere landen. Hiertoe behoorden ondermeer -
-
19 december 1966 Algemeen akkoord inzake het vreedzame gebruik van de ruimte. (Geen enkel land mocht de ruime of hemellichamen monopoliseren. Wapens, inclusief kernwapens waren verboden in de ruimte). Alleen China ondertekende dit verdrag niet. 14 februari 1967 Verdrag van Tlatelolco (Zuid-Amerika werd een kernwapenvrije zone). Argentinië en Brazilië ratificeerden het verdrag niet (verdrag werd nooit van kracht) 12 juni 1968 Het non-proliferatieverdrag. De atoommogendheden namen de verplichting op zich te voorkomen kernwapens te verwerven. Niet bezitters verklaarden af te zien van de ontwikkeling van kernwapens. In de vorm van het Internationaal Atoomenergieagentschap kwam er een controlemechanisme op de naleving van het verdrag. De Sovjets tekenden vooral om te verhinderen dat West-Duitsland over kernwapens zou kunnen beschikken. De meeste landen ondertekenden op enkele uitzonderingen na: Frankrijk, China, India, Pakistan, Brazilië, Argentinië, Cuba, Israël en Zuid-Afrika. Volgens China was dit verdrag het bewijs dat de Sovjets en Amerikanen samen wereldheerschappij nastreefden.
We zouden kunnen zeggen dat de Koude Oorlog opnieuw bezig was in een detente te geraken. Deze gaan we volgende week nader beschouwen: we gaan het onder anderen hebben over Wapenbeheersingsovereenkomsten, hoe de Verenigde Staten en China nader tot elkaar kwamen, het einde van de Vietnamoorlog, de verdere ‘Ostpolitik’ van Brandt.
62/104
College VII:
Een tweede detente: 1969-1976
§VII.1. Een nieuwe buitenlandpolitiek: Nixon en Kissinger Johnsons onverwachte mededeling betekende dat de Democratische partij zich onvoldoende achter de nieuwe presidentskandidaat Hubert Humphrey schaarde; het gevolg was dat de republikein Richard Nixon de verkiezingen won. Nixon was onder Eisenhower vice-president geweest en had de verkiezingen van 1960 nipt verloren tegen Kennedy. Nixon was de verkiezingen van 1968 ingegaan met de belofte het probleem Vietnam op een eervolle manier op te lossen. Hoe dat moest, daar was Nixon nog niet uit. Nixon was een eenzame en egocentrisch denkende man die tot doel had te bewijzen dat ook iemand van armoedige afkomst zoals hij zelf een groot president kon worden. Nixon dacht dat dat vooral op het gebied van buitenlandse politiek kon. Nixons buitenlandse politiek leidde tot een zeker ontspanning in de koude oorlog. Nixon liet zich hierin adviseren door Henry Kissinger die eerst nationale veiligheidsadviseur was en vervolgens minister van buitenlandse zaken. Ook na het aftreden van Nixon t.g.v. het Watergateschandaal bleef Henry Kissinger minister van Buitenlandse zaken. Opvolger Gerald Ford zou dan ook het zelfde buitenlandse beleid als Nixon blijven volgen. Nixon en Kissinger gingen in hun buitenlandpolitiek niet langer uit van een enorm Amerikaans overwicht en een bipolaire wereld waarin de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten samen de twee belangrijkste grootmachten waren. In plaats daarvan streefden ze naar stabiliteit, als die stabiliteit er daadwerkelijk was kon gewerkt worden aan de verbetering van levensomstandigheden en mensenrechten. De stabiliteit moest bereikt worden door niet langer te denken in een wereld van twee grootmachten, maar in een wereld die gevormd werd door vijf grote machtscentra: De Verenigde Staten, West-Europa, de Sovjet-Unie, Japan en China. Nixon en Kissinger zagen het als de taak van deze vijf machtscentra om een wereldoorlog te vermijden. Het middel daartoe was onderling respect; het was dus niet de bedoeling vrede te bereiken met wapenwedlopen en militaire allianties maar juist door beperkingen in het wapenarsenaal. De vijf machtscentra zouden in evenwicht moeten zijn. Nixon en Kissinger dachten hierbij uit een realistische internationaal-politieke visie: zij gingen er vanuit dat iedere mogendheid altijd zijn nationale belangen op een rationele en voorspelbare wijze zou nastreven. Als de vijf machtscentra elkaar daartoe de ruimte gaven, dan was er veel minder kans op een oorlog. Gezegd moet worden dat het denken over de Grote Vijf Machtscentra eerder theorie was dan praktijk, want Nixon en Kissinger hadden vooral aandacht voor drie grote machtscentra: de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en China. Nixon en Kissinger vonden de relatie met de Sovjet-Unie nog steeds wel de belangrijkste. Wat er veranderde is dat minder met een emotionele blik naar die verhouding werd gekeken, maar met een realistische: de Sovjet-Unie was niet zo zeer gevaarlijk vanwege haar ideologie en afwijkende sociaaleconomische systeem, maar vooral vanwege haar expansiedrang. Taak was dus die expansiedrang in bedwang te houden, dat kon niet door bewapening maar wel door het aan de macht brengen of houden van elementen binnen de Sovjet-Unie die niet voor een expansionistische politiek waren. De SovjetUnie moest als het ware worden overtuigd dat expansie en militaire opbouw niet zouden resulteren in de gewenste effecten. Dit alles betekende dus dat de bewapeningspolitiek van de Verenigde Staten veranderde: Nixon en Kissinger streefden niet een volledig overwicht na, maar ‘voldoende bewapening’. De praktijk was dat de Verenigde Staten niet een volledige pariteit nastreefden, maar een zeer lichte kwalitatieve en kwantitatieve voorsprong op de Sovjet-Unie. Een belangrijk kernelement van de politieke strategie van Nixon en Kissinger was dat zij uitgingen van de onderlinge verwevenheid van problemen. Dit is wat binnen de internationale betrekkingen ‘linkage’ wordt genoemd. Toenadering tot China leidde bijvoorbeeld ook tot een betere band met de Sovjet-Unie en dat had ook invloed op de oorlog met Vietnam.
63/104
Nixon en Kissinger zetten daarom vol in op onderhandelingen. Liefst niet via de officiele kanalen, maar via paraelle contacten. Door onderhandelingen zouden de spanningen van de Koude Oorlog plaats maken voor een detente; die detente zou liberalere elementen en kritische groeperingen binnen de communistische wereld meer ademruimte geven waardoor uiteindelijk ook de Amerikaanse Liberale waarden in de communistische wereld zouden komen. De Sovjet-Unie had ook een grote onderhandelingszin. Rond 1969 bereikte de Sovjet-Unie nucleaire strategische pariteit. De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten konden elkaar vernietigen bij een first strike van de ander. Brezjnev was bovendien de mening toegedaan dat een verdere wapenwedloop geen zin had; Brezjnev wilde vooral de levensstandaard in de SovjetUnie verbeteren om het regime in stand te houden, daarbij waren dure militaire uitgaven niet gewenst. Een ontspannen sfeer zou de Sovjet-Unie bovendien mogelijk maken om in het westen technologie en voedsel te kopen, zaken die ook nodig waren om de levensstandaard te verhogen. Ook het conflict met China was voor Brezjnev een reden toenadering tot de Verenigde Staten te zoeken: een oorlog tussen de Sovjet-Unie en China was niet uitgesloten, dus vriendschappelijker betrekkingen met het westen waren bijzonder welkom.
§VII.2. Strategic Arms Limitation Talks (SALT) Binnen de ontspannen context konden er meerdere akkoorden worden bereikt over de beperking van de wapenwedloop. Op 17 november 1969 begonnen in Helsinki gesprekken over de beperking van strategische nucleaire wapens. Die gesprekken zouden iets langer dan twee jaar duren. Ondertussen volgden al enkele akkoorden. Hiertoe behoorden een akkoord dat het stationeren van kernwapens op de zeebodem verbood (februari 1971) en een akkoord dat de productie en het gebruik van bacteriologische wapens verbood (april 1972). In mei 1972 sloten de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie het Anti-Balistic Misssile treaty. Dit systeem regelde dat de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten ieder slechts twee raketafweersystemen mochten opstellen: een bij de hoofdstad en een bij een raketlanceerbasis. Dit zou in 1974 zelfs worden beperkt tot een installatie per land. Er waren drie redenen voor het afsluiten van dit laatste verdrag: een raketafweersysteem zou het MAD-principe ondermijnen en daarmee het evenwicht tussen de grootmachten verstoren. Bovendien zagen beide grootmachten op tegen de hoge kosten die met de ontwikkeling van een dergelijk systeem gepaard zou gaan. Voor de Sovjet-Unie kwam daar nog eens bovenop dat de Verenigde Staten een dermate grote technologische voorsprong had op de Sovjet-Unie, dat de VS binnen enkele jaren over een operationeel systeem konden beschikken, terwijl de ontwikkeling in de Sovjet-Unie langer zou duren. De Verenigde Staten zouden uiteindelijk geen raketafweersysteem opstellen, terwijl de Sovjet-Unie enkel een verouderd en niet-betrouwbaar systeem rond Moskou in stand hield. De onderhandelingen in Helsinki resulteerden in het SALT-I verdrag op 26 mei 1972. De overeenkomst was bedoeld als interimovereenkomst voor vijf jaar. In de tussentijd moest een nieuwe definitieve overeenkomst worden uitgewerkt. Het verdrag bevroor het aantal lanceerinrichtingen voor langeafstandsraketten op 1054 voor de VS en 1618 voor de SovjetUnie. Voor onderzeeërs werd het aantal raketten beperkt op 656 op 44 onderzeeërs voor de VS en 740 op 62 onderzeeërs voor de Sovjet-Unie. Het aantal langeafstandsbommenwerpers werd beperkt tot 455 voor de VS en 140 voor de Sovjet-Unie. Het akkoord gold niet voor middellangeafstandsraketten en nieuwere moderne kruisraketten. Het lijkt alsof in het SALT-verdrag de Sovjet-Unie een groot numeriek voordeel kreeg op de Verenigde Staten, maar dat is niet het geval. Allereerst moet worden gewezen op het Amerikaanse overwicht als het gaat om langeafstandsbommenwerpers (de Verenigde Staten beschikten bovendien over de bijzonder geavanceerde B1 Lancer bommenwerper) en op het feit dat Britse en Franse kernwapens niet zijn meegenomen in deze cijfers. Ook de middellangeafstandsraketten in Europa zijn niet meegenomen. Verreweg het belangrijkste is dat de
64/104
Verenigde staten over technologische superieure langeafstandsraketten beschikten: hun rakketten waren accurater en voorzien van meerdere afzonderlijke kernkoppen per raket (MIRV, Multiple Independently Targeted Reentry Vehicles). In feite beschikten de Amerikanen daarom over het dubbele aantal langeafstandsraketten. SALT-I zorgde voor een zekere mate van detente. Nixon en Brezjnev vaardigden op 29 mei 1972 een verklaring uit waarin zij stelden dat er geen alternatief was voor vreedzame coexistentie. Volledige ontwapening zou het enige juiste pad naar wereldvrede zijn. Voor de Sovjets gold dat ze zich nu als gelijken voelden behandeld. Op 25 mei 1972 was ook al een verdrag getekend met bepalingen om incidenten op zee en een oorlog op zee te vermijden. Later in hetzelfde jaar kreeg de Sovjet-Unie toestemming om voor 750 miljoen dollar graan te kopen in de Verenigde Staten, waarvan 2/3e op krediet. Op 22 juni 1973 volgde een verdrag ter vermijding van een kernoorlog waarin werd afgesproken elkaar voortdurend te consulteren en niet langer met geweld te dreigen. In 1974 sloten Nixon en Brezjnev de Threshold Test Ban Treaty dat ondergrondse kernproeven boven de 150 kiloton verbood. President Gerald Ford zette deze weg voort toen hij samen met Brezjnev op 24 november 1974 een verklaring omtrent strategische offensieve wapens uitgaf. Op 23 november was overeenstemming bereikt over een nieuw SALT-verdrag dat het aantal offensieve langeafstandsvervoersmiddelen (raketten, bommenwerpers) beperkte tot 2.400 per partij waarvan maximaal 1.320 MIRVS. Het hoofdlijnenakkoord werd goedgekeurd door beide kamers van het Amerikaanse congres, maar de details moesten nog worden uitgewerkt. SALT II kwam echter niet goed van de grond omdat de minister van defensie James Schlesinger en conservatieve groepen en militairen te veel tegenwerking gaven.
§VII.3. Amerikaans-Chinese toenadering In 1969 stonden China en de Sovjet-Unie op de voet van oorlog met elkaar. China had op 2 maart een eiland in de grensrivier Oessoeri aangevallen en daarbij sovjetmilitairen gedood en het eiland bezet. De Sovjets heroverden het eiland op 15 maart. Op 11 september werd een wapenstilstand gesloten, maar de situatie bleef gespannen. De Chinezen hadden laten zien dat zij zich tegen een Sovjet-aanval zouden verzetten en de Sovjets zinspeelden op een bombardement op de Chinese kerncentrale van Lobnor om zo een verdere opbouw van een Chinese kernmacht te voorkomen. (De Amerikanen hadden de Sovjets laten weten dat een dergelijke aanval met een nucleair bombardement op de Sovjet-Unie zou worden beantwoord). Voor de Chinezen was de Sovjet-Unie de hoofdvijand en dus zochten zij toenadering tot hun ander vijand: de Verenigde Staten. Goede betrekkingen met de VS zouden de Sovjets er van weerhouden China aan te vallen. Als teken van goede wil had China in 1968 al zijn troepen en materieel uit Noord-Vietnam teruggetrokken. Deze troepen konden beter aan de grens met de Sovjet-Unie worden opgesteld, bovendien waren de Amerikanen in dat jaar begonnen met Noord-Vietnam te onderhandelen. Het lijkt vreemd dat China en de Verenigde Staten tot toenadering konden komen. China gold vanwege Vietnam in de Verenigde Staten als aartsvijand, en in de Verenigde Staten was er een behoorlijk sterke pro-Taiwanlobby. Nixon en Kissinger waren echter in het geheim met China onderhandelingen begonnen over Vietnam. Zij vonden dat het tijd was om China een normale rol in de wereldpolitiek te geven en het land uit isolement te halen. China kon bovendien door contacten met de Verenigde Staten worden beschermd tegen een SovjetChinese oorlog. Zo’n oorlog zou gevaarlijk zijn voor de wereldvrede. Maar ook economische motieven gaven de doorslag: de Verenigde Staten waren geïnteresseerd om op de grote Chinese markt te kunnen opereren. Een goede band met China zou het toelaten om het militaire budget te verkleinen; de Amerikaanse planning was er tot nog toe vanuit gegaan dat de VS tweeëneenhalve oorlog tegelijk zou moeten voeren: een tegen de Sovjet-Unie, een tegen China en een kleiner conflict elders.
65/104
Kissinger bracht op 11 juli 1971 via Pakistan een geheim bezoek aan de Chinese premier Zhou Enlai. Er werd afgesproken de Amerikaanse troepen in Taiwan te reduceren. Taiwan werd beschouwd als een intern Chinees vraagstuk en dat zou door China opgelost moeten worden. Ook de steun voor opstandelingen in Tibet werd ingetrokken. China beloofde op zijn beurt zich in te spannen voor een oplossing in Vietnam. Afgesproken werd ook dat China op de hoogte zou worden gehouden van Amerikaanse satellietobservaties van Sovjettroepenbewegingen aan de Chinese grens. De gesprekken resulteerden in een uitnodiging aan Nixon om China te bezoeken. In China moest echter ook de nodige weerstand tegen de toenadering tot de VS worden weerstaan. (Couppoging van Lin Biao, Mao’s opvolger als hoofd van de Communistische partij). De Verenigde Staten ondernamen ondertussen diverse voor China gunstige maatregelen: het handelsembargo werd opgeheven, en met hulp van de Verenigde Staten verkreeg China in oktober 1971 de zetel in de Veiligheidsraad die tot dan toe door Taiwan werd bezet. De VS bleven Taiwan echter wel economisch en militair steunen. De VS speelden dus dubbel spel. China maakte op zijn beurt grote interne veranderingen door. Het land was door de culturele revolutie in een grote crisis geraakt en het leiderschap van het eerste uur was langzaam uit aan het uitsterven (Zhou Enlai en Mao) stierven in 1976. Het gevolg was een korte machtsstrijd tussen Mao’s vrouw Jian Qing, Mao’s aangewezen opvolger Hua Guofen en de pragmaticus Deng Xiaoping. Deng zou langzamerhand steeds meer op de voorgrond treden en het roer in China overnemen: hij was voorstander van het moderniseren van China en de wederopbouw van het land. Deng stuurde nog meer dan voorheen aan op toenadering tot de Verenigde Staten en het Westen. De Chinees-Amerikaanse toenadering betekende dat de Sovjets voortaan vreesden dat het zou komen tot een Chinees-Amerikaanse alliantie en dat zij daarom een tweefrontenoorlog moesten uitvechten. Militair optreden tegen China was nu uitgesloten: de Sovjets kozen daarom voor een defensieve opstelling jegens China.
§VII.4. Vervolg van de Vietnamoorlog en interventie in Cambodja Nixon was verkozen met de belofte van een waardige terugtrekking uit Vietnam. De oorlog in Vietnam was een hopeloze situatie geworden en de Amerikaanse publieke opinie en het congres begonnen zich er steeds meer tegen te keren. Nixon en Kissinger stelden zich tot doel de ineenstorting van de Amerikaanse oorlogsvoering een jaar uit te stellen zodat Saigon niet zou vallen tijdens verkiezingsjaar 1972. In januari 1969 waren er vredesbesprekingen in Vietnam begonnen. Deze werden echter meteen geblokkeerd door een tweetal Noord-Vietnamese eisen: de onmiddellijke terugtrekking van alle Amerikaanse troepen én de vervanging van de Zuid-Vietnamese regering. Het is evident dat deze eisen te ver gingen; Nixon ging er dus niet op in. Maar hij trok wel troepen terug uit Vietnam, de bedoeling was dat midden 1972 de Amerikaanse troepen uit Vietnam verdwenen zouden zijn. In plaats van militairen kreeg Zuid-Vietnam meer economische steun en wapenleveranties, zodat het Zuid-Vietnamese leger zelf de Vietcong en de NoordVietnamezen kon bestrijden. Nixon wilde echter niet vanuit een zwakkere positie onderhandelen: hij liet daarom vanaf 18 maart 1969 in het geheim basissen van de Vietcong in het neutrale Cambodja bombarderen. Langzamerhand werd het devies dat elke troepenterugtrekking zou worden gecompenseerd met massale bombardementen. In Cambodja was een onhoudbare situatie ontstaan: De voormalige koning van het land Norodom Sihanoek had gepoogd het land uit het conflict te houden maar kon er niets tegen ondernemen. Bovendien had hij ook nog te maken met een interne maoistische verzetsbeweging: de rode Khmer. Sihanoek rekende op Amerikaanse steun, maar werd op 18 maart 1970 afgezet door generaal Lon Nol. Nol riep een republiek uit en verklaarde dat hij de Vietcong als de Rode Khmer zou bestrijden. Het land was niet langer neutraal. Sihanoek riep de be-
66/104
volking op zich tegen Lon Nol te verzetten en werd daarin gesteun door de Rode Khmer en Noord-Vietnam. De Verenigde Staten en Zuid-Vietnam ondernamen een gezamenlijke militaire interventie in Cambodja. Dit leidde in de VS tot grote protestacties; de senaat wilde de invasie na 30 juni niet meer betalen. Nixon moest daarom het Amerikaanse leger uit Cambodja terugtrekken zonder dat het communistische hoofdkwartier in Cambodja was uitgeschakeld. Bombardementen boven Cambodja gingen onverminderd door, en inmiddels werd ook Laos door Amerikaanse bommen getroffen. In beide landen was de vernietiging zeer groot. Het ZuidVietnamese leger was vanaf mei 1979 ook in Laos actief, maar werden daar door de NoordVietnamezen verslagen. 30 maart 1972 begon Noord-Vietnam een nieuw offensief. De overweging hiervoor was dat Noord-Vietnam een snelle overwinning wilde omdat het land vreesde minder rugdekking uit China te krijgen door de Amerikaans-Chinese toenadering. Het Zuid-Vietnamese leger bleek geen partij te zijn voor Noord-Vietnam en er moesten behoorlijke territoria worden prijsgegeven. De Amerikanen reageerden met een blokkade van alle Noord-Vietnamese havens en zware bombardementen op Noord-Vietnam die een groot deel van de economische infrastructuur in het noorden vernietigde. De Noord-Vietnamezen wisselden van leenheer: terwijl China zich terugtrok begon Brezjnev de Noord-Vietnamezen te steunen als reactie op de Chinees-Amerikaanse toenadering. Brezjnev stelde zich tot doel van Vietnam een sovjetgezinde satellietstaat te maken om China in te kunnen dammen. (China verbood daarom de doorvoer van Sovjet-hulpgoederen aan Noord-Vietnam). De Sovjets waren evenwel niet bereid hun detente met de Verenigde Staten op het spel te brengen voor Vietnam. Op 11 oktober 1972 bereikten Kissinger en de Noord-Vietnamese generaal Lê Đức Thọ een akkoord in Parijs. De Amerikanen zouden Vietnam verlaten als Amerikaanse krijgsgevangenen zouden worden vrijgelaten. Noord-Vietnamese troepen mochten in Zuid-Vietnam blijven, maar er mochten geen nieuwe troepen bijkomen. Na de Amerikaanse terugtrekking zouden er in Zuid-Vietnam vrije verkiezingen worden georganiseerd die werden georganiseerd door de Zuid-Vietnamese president Nguyễn Văn Thiệu en de Vietcong. Voor Zuid-Vietnam was deze overeenkomst niet acceptabel, want Noord-Vietnam erkende Zuid-Vietnam niet als een soevereine staat. Bovendien wilde president Thiệu de volledige terugtrekking van Noord-Vietnamese troepen uit de noordelijke provincies van ZuidVietnam en weigerde hij samen te werken in de organisatie van de verkiezingen. Nixon was te zeer geoccupeerd met zijn herverkiezing in 1972 om tussenbeide gekomen. Nixon werd herkozen met de belofte de oorlog snel te beëindigen en het nieuwe verkozen congres zou vanaf januari de president daartoe zelfs kunnen verplichten. Om Noord-Vietnam te dwingen akkoord te gaan met een soevereine Zuid-Vietnamese staat lanceerde Nixon een nieuwe reeks met bombardementen tussen 18 en 30 december. NoordVietnam weigerde te onderhandelen zolang de bombardementen voortduurden. Uiteindelijk ging president Thiệu akkoord met de overeenkomst van oktober 1972, maar onder zware Amerikaanse druk. Kissinger tekende een geheim memorandum waarin Zuid-Vietnam werd beloofd dat de VS opnieuw troepen zouden sturen als het nodig zou zijn of als de verkiezingen niet plaats zouden vinden. Kissinger en Lê Đức Thọ kwamen op 27 januari 1973 in Parijs tot een nieuwe overeenkomst. Dit akkoord regelde een staakt het vuren op 27 januari, krijgsgevangenenruil en de terugtrekking van Amerikaanse troepen binnen zestig dagen. Noord-Vietnamese troepen mochten in Zuid-Vietnam blijven. Een nationaal Comité voor Nationale Verzoening, waarin alle belanghebbende partijen deelnamen, zou de verkiezingen moeten organiseren. De Zuid- en Noord-Vietnamese regeringen zouden samen gesprekken over de toekomst van het land
67/104
moeten voeren, waarbij de Verenigde Staten de eenheid van Vietnam erkenden. Het Amerikaanse congres beloofde 3.2 miljard dollar wederopbouwgeld aan Noord-Vietnam te schenken. De overeenkomst betekende dat de weg naar de Zuid-Vietnamese hoofdstad Saigon open lag. In Cambodja greep de Rode Khmer de macht op 17 april 1975 en Zuid-Vietnam gaf op 30 april 1975 de strijd tegen het noorden op. Op 2 juli 1976 werd de Socialistische Republiek Vietnam uitgeroepen. De in 1975 uitgeroepen Volksrepubliek Laos werd een satellietstaat van het communistische Vietnam. Vietnam zou hegemonie over geheel Indochina nastreven, maar werd alsnog door het Chinagezinde Rode Khmerregime verhinderd dat te doen. De gevolgen van de Vietnamoorlog in de Verenigde Staten waren groot: de vele gewonden en gesneuvelden lieten diepe wonden in de Amerikaanse samenleving na. De oorlog was nooit officieel uitgeroepen door het congres, maar de Amerikaanse president had als opperbevelhebber het recht troepen in te zetten zonder oorlogsverklaring. Deze macht werd in 1973 door het congres ingeperkt met de War Powers Act. De wet verbood troepeninzet in het buitenland zonder toestemming van het congres indien deze troepeninzet langer dan 60 dagen duurde. Het belangrijkste gevoel dat in de Verenigde Staten overheerste was een gevoel van teleurstelling: alle inzet in Vietnam was voor niets geweest. Bovendien waren de Verenigde Staten vooral in Vietnam gaan vechten om China tegen te gaan; men had niet ingezien dat Vietnam en China eerder elkaars rivalen waren dan bondgenoten en dat zij elkaar wel in toom zouden houden. De Sovjet-Unie was min of meer de lachende derde: China accepteerde NoordVietnamese expansie richting Zuid-Vietnam, Laos en Cambodja niet en staakte vanaf 1976 alle gratis voedselhulp en renteloze voorschotten. De Vietnamezen werden daarop in 1978 lid van het Comecon; Vietnam dreef richting de Sovjet-invloedssfeer.
§VII.5. Ontwikkelingen in Europa: Ostpolitik en het Helsinkiproces Als bondskanselier zette Willy Brandt de politiek die hij als minister van Buitenlandse zaken had ingezet voort. Zijn politiek is bekend geworden als de Ostpolitik. Brandt ging er vanuit dat zijn doelen het beste kon worden bereikt door ontspanning. Brandt wilde onder meer een statuut voor West-Berlijn en goede betrekkingen met de DDR. Brandt was er van overtuigd dat Duitse hereniging beter in een ontspannen sfeer verkeerde. Dit betekende dat Brandt ook accepteerde dat Duitsland in het oosten grondgebied had verloren aan Polen. Brezjnev ging op de toenaderingspogingen in: het betekende dat de Sovjet-Unie niet langer bang hoefde te zijn voor een revanchistisch Duitsland. Aanhangers van de Ostpolitik betoogden bovendien dat als de Sovjet-Unie zich veilig zou voelen ze zich mogelijk uit Oost-Europa en OostDuitsland zou terugtrekken. West-Duitsland sloot zich op 28 november 1969 aan bij het non-proliferatieverdrag. De Sovjet-Unie hoefde dus niet meer bang te zijn voor een nucleair West-Duitsland. Dit maakte het West-Duits-Sovjetverdrag van 12 augustus 1970 mogelijk: daarin erkenden beide lande alle bestaande grenzen (inclusief die van de DDR en Polen) in Europa. Ook verzekerde beide landen dat ze geen militaire middelen zouden inzetten om die grenzen te veranderen. In december 1970 sloten West-Duitsland en Polen een soortgelijk verdrag. Symbool van deze politiek is de knieval van Brandt voor het monument in het Joodse Ghetto van Warschau. Voor al zijn inspanningen kreeg Brandt de Nobelprijs voor de Vrede In deze atmosfeer tekenden de vier mogendheden in 1971 een akkoord over West-Berlijn: De Sovjet-Unie erkende de enclave in de DDR. Voortaan zou West-Duitse wetgeving er van kracht zijn en zou West-Duitsland West-Berlijn internationaal vertegenwoordigen. Doorgang naar West-Berlijn werd gegarandeerd. West-Berlijn werd echter geen onderdeel van WestDuitsland, maar formeel een bezet gebied door de vier mogendheden.
68/104
Dit werd gevolgd door een verdrag tussen de DDR en de BRD. Beide staten erkenden elkaars soevereiniteit en grenzen. West-Duitsland zou niet langer claimen de enige vertegenwoordiger van geheel Duitsland te zijn. Men kwam tot het concept van ‘twee staten in een natie’. De beide staten zouden geen ambassadeurs uitwisselen zoals gewone staten dat deden, maar wel vaste vertegenwoordigers. Dankzij dit akkoord konden beide landen een zetel binnen de VN verwerven. Op 11 december 1973 volgde nog een verdrag met Tsjechoslowakije, dat de afspraken uit München (1938) formeel vernietigde en de grenzen erkende inclusief het Sudentenland. De Ostpolitik werd door Nixon, Kissinger maar ook de Franse president George Pompidou met argwaan bekeken: de eerste twee vreesden dat het land zich zou verleiden door het communisme, terwijl de laatste bevreesd was voor een hernieuwde Duitse oost-oriëntatie. Het gevolg was dat Pompidou Groot-Brittannië toeliet tot de Europese gemeenschap. Nixon en Kissinger waren vooral bevreesd voor een onafhankelijk optredend Europa: zij wilden erkend zijn als de enige leiders van het Westen. Er ontstond steeds meer wrevel tussen de westerse bondgenoten: de VS steunde Israël onvoorwaardelijk, terwijl in Europa steeds meer een genuanceerder standpunt werd ingenomen. De detente zette zich wel voort in Europa. De Sovjet-Unie vroeg al sinds 1966 om een Europese veiligheidsconferentie, die zou in 1973 van start gaan als Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (CVSE). Hieraan werd ook een conferentie over wederzijdse en evenwichtige vermindering van de strijdkrachten in Europa gekoppeld. Voorafgaand aan de laatste conferentie werd afgesproken troepen te verminderen in de Benelux, WestDuitsland, Oost-Duitsland, Polen en Tsjechoslowakije, maar de gespreken op die conferentie bleven voortslepen tot 1990. Het CVSE-proces werd in Helsinki afgesloten op 1 augustus 1975 met de afsluiting van het Helsinki-slotakkoord. Alle Europese landen, uitgezonderd Albanië, de Verenigde Staten, Canada en de Sovjet-Unie tekenden die slotakte. Afgesproken werd alle huidige naoorlogse grenzen in Europa te erkennen en dat geen geweld gebruikt mocht worden om die te veranderen. Ook werden afspraken gemaakt over toeristische, en culturele uitwisseling en wetenschappelijke en economische samenwerking als middel om de veiligheid en samenwerking in Europa te waarborgen. Een belangrijke afspraak waren de zogenaamde militaire vertrouwenswekkende maatregelen (Confidence Buiding Measures); een van die bepalingen was dat grootschalige militaire manoeuvres (oefeningen, troepenverplaatsingen) vooraf moesten worden gemeld aan de deelnemers van de slotakte. Achteraf gezien bleek echter de op Belgisch initiatief en door de EG-landen gesteunde verklaring over politieke en religieuze rechten van de mens de belangrijkste afspraak in Helsinki te zijn. Deze bepaling hield in dat de deelnemende landen de fundamentele vrijheden moesten eerbiedigen. Als ruil voor deze verklaring liet de Sovjet-Unie een bepaling van nietinmenging in binnenlands politieke aangelegenheden en het recht van iedere natie op haar eigen politieke en sociaal-economische systeem opnemen. Wel werd er afgesproken regelmatig toetsingsconferenties te organiseren om de naleving van het akkoord te controleren. Het was de bepaling over mensenrechten die betekende dat westerse landen op die conferenties konden opkomen voor de rechten van onderdrukte politieke comités zoals Charta ’77 in Tsjechoslowakije. (Veel oppositiebewegingen in de communistische wereld vinden hun oorsprong in comités die binnen de communistische landen tot doel hadden de naleving van de Helsinki-slotakte na te leven).
§VII.6. De grenzen van de detente De detente betekent natuurlijk niet dat de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie het overal over eens waren. Met name in de Derde Wereld bleven spanningen tussen de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten bestaan. Al had de Sovjet-Unie het idee van de export van revolutie wel
69/104
opgegeven, revoluties die spontaan uitbraken moest de Sovjet-Unie echter wel blijven ondersteunen. In de Verenigde Staten ontstond een krachtige politiek tegengeluid tegen de detente: de neoconservatieven. Hiertoe behoorden onderander Paul Nitze en Ronald Reagan. Reagan dacht dat de detente zou leiden tot een fataal einde van de Verenigde Staten. De neoconservatieve senator Henry Jackson verhinderde in oktober 1972 met het zgn. Jackson-Vanikamendement de verdere uitbouw van de handelsbetrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie; het ammendement had dit voorwaardelijk gemaakt op beperkingen aan Joodse emigratie uit de Sovjet-Unie. Als reactie beëindigden de Sovjets alle handelsbesprekingen met de Verenigde Staten in 1975. Desondanks bleven graanimporten uit de Verenigde Staten een belangrijke bron voor de Sovjet-economie. Een verdere beperking aan de detente werd door Nixon, Ford en Kissinger zelf gelegd: zij hadden een panische obsessie: het communisme mocht niet uitbreiden, want dan zouden de Sovjets en de Chinezen de Verenigde Staten niet meer serieus nemen. Dat betekende dus een harde koers ten opzichte van het communisme buiten Europa, de Sovjet-Unie en China. Een zo’n situatie was de burgeroorlog in Bangladesh (Oost-Pakistan). De Sovjet-Unie steunde Oost-Pakistan terwijl de Amerikanen (West-)Pakistan steunden. Het was uiteindelijk India die in 1971 de knoop doorhakte en het Pakistaanse leger versloeg. Amerika leed gezichtsverlies omdat het een mensenrechten schendende staat had gesteund in een hopeloze zaak. In dit licht moet ook de Amerikaanse steun voor de coup van generaal Augusto Pinochet tegen de democratisch gekozen linkse regering van Salvador Allende worden gezien. Ook hier hielpen de Amerikanen een dictatoriaal regime aan de macht om het vermeende communisme in te dammen. Een verder moment van spanningen was de Jom Kipoeroorlog in 1973. Egypte en Syrië vielen Israël aan, niet met de bedoeling de staat te vernietigen, maar met het doel een gunstiger vredesakkoord te verkrijgen dan in de vorige oorlog van 1967 het geval was geweest. De Sovjets waren slechts enkele dagen van te voren op de hoogte gebracht van de plannen van hun bondgenoten. De Verenigde Staten steunden Israël. Brezjnev en Kissinger bereikten op 21 oktober een akkoord over een staakt het vuren, maar dat werd door Israël genegeerd. Egypte stelde daarop een gezamenlijke Sovjet-Amerikaanse interventie voor. De Amerikanen wilden geen Sovjet-soldaten bij het Suezkanaal en gingen daar niet op in. De Sovjets lieten daarom weten zelf tussenbeide te komen (dit was bedoeld als drukmiddel op de Verenigde Staten). De Sovjets brachten vervolgens parachutisten in gereedheid, waarop de Amerikanen zich voorbereidden op een kernoorlog. Uiteindelijk was het een compromis van Kissinger dat erger kon voorkomen: de VN zouden een vredesmacht uitzenden naar het Suez-kanaal om de twee strijdende partijen uit elkaar te houden. De Verenigde Staten oefenden uiteindelijk druk uit op Israël om een wapenstilstand te accepteren. Dit betekende het einde van grootscheepse Sovjet-invloed in het Midden-Oosten. De Amerikanen zagen in het van de Sovjet-Unie afgekeerde eurocommunisme een paard van Troje. De CIA kreeg dan ook de opdracht te verhinderen dat communisten ergens in westerse landen aan de regering zouden gaan deelnemen. De Amerikanen konden niet inzien dat deze eurocommunisten dermate door de Sovjet-Unie werden gewantrouwd dat deze nooit echt onder Sovjet-invloed konden staan. Het feit dat in Angola een communistische beweging gesteund door Cubaanse militairen en materiële steun uit de Sovjet-Unie optraden als reactie op een Zuid-Afrikaans ingrijpen ten voordelen van een pro-westerse beweging werd door Kissinger gezien dat de communisten nog altijd wilden uitbreiden. Die Pro-westerse beweging Unita-FNLA werd ook door China gesteund, maar China trok zijn steun terug omdat het geen conflict met de Sovjet-Unie wilde riskeren. Dankzij de Cubaanse militairen won de marxistische MPLA-beweging in 1976 de burgeroorlog. Amerikaanse vrees werd echter geen waarheid: het communistische regime
70/104
was ook realistisch en wilde balanceren tussen de VS en de Sovjet-Unie, maar het regime kreeg daar weinig kans toe door de spanningen tussen die beide spelers. Ook in Mozambique en Guinee-Bissau kwam een marxistische beweging aan de macht. Ook in beide landen vreesde Kissinger de Sovjet-invloed, die in werkelijkheid erg klein was. Ondertussen nam de kritiek op de detente in de Verenigde Staten toe: rechtse critici zoals Ronald Reagan, James Schlesinger en Melvin Laird leidden ertoe dat Kissinger in maart 1976 afstand nam van de ‘detente’. De nieuwe doelstelling van de Verenigde Staten zou weer een vorm van containment worden.. Dit werd ook een verkiezingsthema tijdens de presidentsverkiezingen van 1976 (Gerald Ford vs. Jimmy Carter). Ford stelde zich in die campagne op als een havik: hij zwoer de detente af en wilde meer geld besteden aan bewapening. Volgende week gaan we zien hoe ons geschiedverhaal verder gaat: Hoe onder Jimmy Carter moralisme een rol gaat spelen in de Amerikaanse buitenlandse politiek, hoe de Koude oorlog zich in de derde wereld voortzet en hoe het verder gaat met strategische beslissingen omtrent kernwapens. Ook gaan we zien hoe onder Ronald Reagan de spanningen weer toenemen én hoe Reagan en Gorbatsjov de spanningen weer doen verminderen.
71/104
72/104
College VIII: De jaren ’80: van wederopleving naar ontspanning: 1977-1988 §VIII.1. Een periode van weinig veranderingen (1977-1981) §VIII.1.1. Jimmy Carter: een moralist als president van de Verenigde Staten De Amerikaanse president Jimmy Carter versloeg in de verkiezingen van 1976 de zittende president Gerald Ford. Hij was een diepgelovige baptist en had een zeker moralistische insteek: hij wilde zo snel mogelijk wereldwijd ontwapenen en kende geen ruimte toe aan geheime diplomatie zoals Nixon en Kissinger dat deden. Ook zouden de VS niet langer militair moeten ingrijpen in de derde wereld, maar door middel van economische steun er toe brengen dat mensenrechten wereldwijd werden gerespecteerd. Carters moralisme was echter vooral retoriek, want in de praktijk werd de politiek van Nixon en Kissinger voortgezet. Dit maakte dat Carter in de Sovjet-Unie slecht werd begrepen. Zijn politiek en boodschap werden als inconsistent ervaren. Carter beschikte over vrijwel geen ervaring op het gebied van buitenlandse politiek en liet zich op dit gebied adviseren door onder andere Zbigniew Brzezinski (nat. veiligheidsadviseur), Cyrus Vance (buitenlandse zaken) en Harold Brown (defensie). Brzezinski was een bekende intellectuele criticus van Kissinger en had, afkomstig uit een Pools adelsgeslacht, een afkeer van de Sovjet-Unie. Terwijl Brzezinski aanstuurde op confrontatie met de Sovjet-Unie, stuurde Cyrus Vance juist aan op een detente. Vanaf 1979 volgde Carter steeds meer de lijn van Brzezinski, wat leidde tot Vance’s aftreden in april 1980. Als minister van defensie was Brown verantwoordelijk voor nieuwe investeringen in het wapenbeleid. Carter wilde de besprekingen over een nieuw SALT verdrag graag voeren, maar viel de Sovjets tegelijkertijd aan vanwege mensenrechtenproblematiek. Dat, in combinatie met het feit dat Carter datzelfde niet deed t.a.v. China en zijn clientstaten, is geen tactisch verstandige zet. Ook verhoogde Carter het militaire budget aanzienlijk en streefde daarbij de tactiek van zijn voorgangers na: de Verenigde Staten moesten hun kwalitatieve militaire superioriteit tegenover de Sovjets behouden en vergroten. De relatie met China werd gebruikt als tegengewicht tegen de Sovjet-Unie. (China was inmiddels het pad van de marktwerking ingeslagen, hetgeen de betrekkingen zeker niet moeilijker maakte). Carters buitenlandse politiek was dus een grote tegenspraak, in de praktijk veranderde er echter weinig. §VIII.1.2. Koude oorlog in de derde wereld De Amerikaanse politiek t.a.v. Afrika was er op gericht de Sovjet-invloed op het continent te weren. Dit betekende dat de regering van Angola niet erkend werd zolang Cubaanse militairen in het land aanwezig waren. Het Angolese verzet, georganiseerd in Unita, werd dan ook door de CIA gesteund, maar ook door Zuid-Afrika. Met dat zelfde land had het regime van Carter een moeilijke relatie vanwege de apartheidspolitiek. Het feit dat de Ethiopische keizer Haile Selassie op 12 september 1974 door het leger was afgezet en dat in februari 1977 de marxistische Haile Mariam Mengistu de macht overnam verontrustte de Verenigde Staten, helemaal omdat de Sovjet-Unie Ethiopië hielp in de strijd tegen de afvallige provincie Eritrea en de strijd met Somalië om de etnisch Somalische provincie Ogaden. In ruil daarvoor kregen de Sovjets toegang tot havenfaciliteiten in de havenstad Massawa. Voor de Verenigde Staten lag hier wel een kans, want Somalië was tot dan toe een Sovjet-cliënt geweest. In 1977 wisselden de Somaliërs van kamp en werd de Somalische haven Berbera geopend voor de Amerikaanse marine. Ook het feit dat Moamar al-Khadafi zich graag door de Sovjet-Unie liet bijstaan verontrustte de Amerikanen. Een aanval van Katangese vluchtelingen op de Zaïerese provincie Shaba on-
73/104
dernomen met steun uit Angola verontrustte Carter. Volgens hem was het een teken dat de Sovjets en Cubanen de detente aan het saboteren waren. De spanningen in de driehoeksrelatie China-Verenigde Staten-Sovjet-Unie kwamen ook tot uiting in Vietnam en Cambodja. Vietnam was er veel aan gelegen goede betrekkingen met de Verenigde Staten er op na te houden om zodoende het in 1973 toegezegde steungeld te ontvangen. Carter en het Amerikaanse congres weigerden dat geld te betalen, omdat NoordVietnam Zuid-Vietnam veroverd had, in weerwil van de gemaakte afspraken. Dat betekende dat Vietnam niets anders restte om in het Sovjet-Kamp terecht te komen. Vorige week hebben we al besproken dat het land lid werd van het Comecon, daaraan kan worden toegevoegd dat het land in 1978 een vriendschapsverdrag met de Sovjet-Unie ondertekende. China steunde het regime van de Rode Khmer in Cambodja. De Verenigde Staten steunden dat regime ook, vooral vanwege de goede banden met China die het land wilde onderhouden. Conflicten tussen de Rode Khmer en Vietnam leidden ertoe dat Vietnam in december 1978 Cambodja binnenviel en het regime van de Rode Khmer ten einde bracht. Aan de volkerenmoord die door de Rode Khmer werd uitgericht kwam ook een einde. De Rode Khmer vluchtte naar Thailand (China, de Verenigde Staten en vele westerse landen bleven het regime van de Rode Khmer erkennen als Cambodja’s regering). Cambodja werd daarmee een Vietnamees protectoraat. Hetgeen in de Verenigde Staten werd gelezen als Sovjetinvloedssfeer. China ondernam in februari 1979 een strafexpeditie naar Vietnam, maar China werd de situatie militair niet de baas en moest zich in maart al terugtrekken. De Sovjets kregen in Vietnam beschikking over havenfaciliteiten en een luchtmachtbasis. In januari 1979 stortte het door de Verenigde Staten gesteunde autoritaire regime van Sjah Mohammed Reza Pahlevi van Iran in en onder ayatollah Roehalla Khomeini werd het land een theocratische republiek. Khomeini hield er een anti-westerse, maar ook anti-Sovjetideologie op na. Toch was het een zware klap voor de Verenigde Staten: de vermindering van de olieproductie door Iran veroorzaakte een tweede oliecrisis (de eerste had plaats in 1973 n.a.v. een Israëlisch-Arabische oorlog). De Verenigde Staten verloren een steunpilaar in de Perzische Golf, en bovendien een spionagepost dicht bij de Sovjet-Unie. Iconisch is natuurlijk ook de gijzeling in de Amerikaanse ambassade in Teheran. Het mislukken van een militaire operatie om de ambassade te ontzetten leidde tot het ontslag van Cyrus Vance: Brzezinski was voorstander van die operatie, Vance tegenstander. De gijzeling speelde ook een rol bij de verkiezingsnederlaag van Carter in november 1980. In Afghanistan was in 1978 een radicaal communistisch regime aan de macht gekomen dat in weerwil van de conservatieve mullahs en grootgrondbezitters in het land aan drastische hervormingen begon: landhervormingen, alfabetisering en vrouwenemancipatie. Het regime was tamelijk klein en geïsoleerd t.o.v. het volk. Het regime ondervond dus behoorlijke interne bijstand en Islamitische fundamentalisten namen, met steun van de CIA, Pakistan, China én Iran, de wapens op tot het regime. De Sovjet-Unie reageerde daarop met wapenleveranties, en door adviseurs en technici te sturen. Het communistische regime werd geleid door Nur Mohammed Taraki als president en Hafizullah Amin als premier. In 1979 poogde Taraki, zich op Sovjet-advies te ontdoen van zijn gehate premier. Deze moordpoging werd echter ontdekt door Amin en Amin liet daarop Taraki vermoorden. De Sovjets meenden dat Amin nu contact zou zoeken met de Verenigde Staten om daarmee zijn eigen interne positie te verstevigen. Ondanks tegenstand binnen het Sovjet-leger werd op 12 december 1979 door de Sovjet-Unie besloten tot een militaire invasie van Afghanistan om Amin van het zadel te wippen en een voor de Sovjet-Unie zekerder regime te installeren. Amin werd door Sovjettroepen vermoord en vervangen door de Sovjetgezinde Babrak Karmal. Afghanistan zou voor de Sovjets uitgroeien tot hun Vietnamoorlog: de tegenstanders van het regime bleven de wapens opnemen en de aanwezigheid van de atheïstische Sovjet-Unie was voor moslimfundamentalisten enkel meer reden om te gaan vechten.
74/104
Carter en Brzezinski zagen de Sovjetinvasie van Afghanistan als een Sovjetmiddel om troepen dicht bij de Perzische Golf te hebben en daarmee de oliebevoorrading van het westen te kunnen verstoren. Dit leidde o.a. tot de boycot van de olympische spelen in Moskou van 1980 en het feit dat de gespreken over SALT-II werden stilgelegd. De Verenigde Staten richtten in januari 1980 een Rapid Deployment Force op die in nood in de Perzische Golf kon worden ingezet, daarbij mochten ook tactische kernwapens ingezet worden. Het was Afghanistan dat de militaire budgetten vanaf 1981 aanzienlijk zou doen stijgen. De Sovjets waren echter nooit van plan geweest door te stoten naar de Perzische golf, maar was puur en alleen bedoeld om Afghanistan binnen de Sovjet-invloedssfeer te houden en te voorkomen dat Moslim-fundamentalisme vanuit Afghanistan zou overspringen naar de Sovjet-Unie. Het feit dat de Verenigde Staten via Pakistan Afghaanse opstandelingen steunden betekende dat de relaties tussen de VS en India verzuurden en India in Sovjethanden werd gedreven. Wat nog meer verontruste was dat ook in Midden-Amerika (Nicaragua, El-Salvador en Grenada) communistische regimes en bewegingen actief waren. Nog veel verontrustender was dat in Cuba in augustus 1979 een Sovjet-trainingsbrigade werd gesignaleerd. (Later bleek dat die al sinds 1962 in Cuba aanwezig was en geen schending was van de afspraken die in dat jaar waren gemaakt). Ook het feit dat Cubaanse militairen in Angola en Ethiopië meevochten verontrustte Carter. Wat echter onvoldoende werd gezien is dat Castro zijn eigen buitenlandse politiek voerde: sinds 1979 was hij zelfs de leider van de organisatie van niet-gebonden landen. In het Midden-Oosten speelden de Sovjets sinds 1973 geen noemenswaardige rol meer: de Egyptische president Sadat wisselde van kamp en zegde in 1976 het vriendschapsverdrag met de Sovjet-Unie op en stuurde aan op verzoening met Israël. Hij bezocht in 1977 Israël en erkende dat land zelfs. Een van Carters enige echte buitenlandse successen waren dan ook besprekingen tussen Israël en Egypte die in maart 1979 eindigden in een vredesakkoord tussen Israël en Egypte. De Amerikaans-Chinese toenadering had ook effecten op de relaties tussen China en Japan. Beide landen sloten in 1978 een vriendschapsverdrag met elkaar. De Japanners hadden eerst gepoogd relaties met de Sovjet-Unie aan te knopen, maar vanwege het conflict over de Koerilleneilanden kwam dit er niet van. Japan ging investeren in China: het leverde China fabrieken in ruil voor Chinese olie. Carter verbrak in 1978 de diplomatieke betrekkingen met Taiwan (maar culturele en economische betrekkingen bleven bestaan). In 1979 opende Carter volwaardige diplomatieke betrekkingen met China, om de Sovjets te straffen voor hun interventies in Ethiopië. China kreeg in 1980 de status van ‘meest begunstigde natie’ als het gaat om handelsbetrekkingen. §VIII.1.3. SALT II We hebben kunnen constateren dat de onderhandelingen over SALT II zeer moeilijk verliepen, redenen hiervoor waren er in veelvoud: Carter hield geen rekening met het memorandum dat door Ford en Brezjnev getekend was en wilde nog minder kernwapens dan was afgesproken. Ook liet Carter nieuwe kernraketten ontwikkelen die technologisch superieur waren. Hoewel Carter en Brezjnev beide een overeenkomst wilden was het Carters gehamer op mensenrechten dat de onderhandelingen verzuurde. Vance stuurde aan op een akkoord, maar Brzezinski was mordicus tegen. Uiteindelijk werd op 18 juni 1979 een akkoord gesloten: beide partijen mochten in 1981 niet meer dan 2.250 lanceerinrichtingen, bommenwerpers, lucht-grondraketten bezitten. Voor verschillende klassen kernraketten golden verschillende limieten voor het aantal kernkoppen per raket, ook het aantal kruisraketten per bommenwerpers werd beperkt. Beide landen mochten maximaal 1320 MIRV’s aanhouden. Ook werd er afgesproken dat er onderhandeld zou worden over SALT III waarin ook middellangeafstandsraketten zouden worden opge-
75/104
nomen. De NAVO had nog steeds nucleaire overmacht, want Franse en Britse kernwapens waren niet meegenomen in het verdrag. Het verdrag werd omwille van Afghanistan niet geratificeerd door de Amerikaanse senaat. Desondanks hielden de beide landen zich wel aan de bepalingen van het verdrag. Dit duurde tot 1986 toen president Ronald Reagan meer bommenwerpers van kruisraketten voorzag dan SALT-II toestond. §VIII.1.4. Kruisrakettenkwestie Binnen de NAVO was er een nucleair verdedigingssysteem dan krachtiger was dat zijn Sovjet-tegenstander. Het bestond uit 400 Amerikaanse kernwapens, 64 Britse kernwapens en 80 Franse kernwapens op onderzeeërs. Daarnaast waren er 108 Amerikanen raketten met 324 kernkoppen en 72 van diezelfde raketten van het Duitse leger (onder Amerikaanse controle). Dit werd met bommenwerpers aangevuld tot een totaal van 7000 kernwapens. Vanaf 1977 begon de Sovjet-Unie met het moderniseren van zijn kernwapenarsenaal. De SS20 raket was op Europa gericht, maar kon desgewenst ook delen van de Verenigde Staten bereiken. Carter had tijdens SALT-II geweigerd over Europese raketten te onderhandelen, hetgeen tot wrevel zorgde bij de Duitse kanselier Schmidt. Dit werd verergerd door een rel over neutronenbommen die wel mensenlevens eiste, maar infrastructuur en gebouwen zou sparen: deze waren niet populair in Europa. Carter besloot in 1980 dit wapen in Europa te stationeren, waarbij Schmidt in eigen land gedwongen werd kritiek te ontvangen. Vervolgens besloot Carter de ontwikkeling van dit wapen uit te stellen. Schmidt twijfelde door deze kwesties of de Verenigde Staten Europa niet zouden opgeven om een kernoorlog te vermijden. De Amerikanen gebruikten deze situatie om de NAVO-landen te dwingen hun defensieuitgaven te laten stijgen. Om die betrokkenheid van de VS aan te tonen moest een nieuw Amerikaans wapen in Europa worden gestationeerd. Besloten werd om de Pershing 2-raket die sneller in gereedheid was dan de Sovjet SS-20 en trefzekerder dan de al in Europa gestationeerde Pershing 1A in Europa te stationeren. Daar werd de kruisraket aan toegevoegd. De kwestie leidde in Europese landen, maar Nederland in het bijzonder, tot de nodige beroering. Moesten die raketten wel geplaatst worden? Brezjnev had in 1979 immers zijn goede wil laten zien door te verklaren een aantal SS20 raketten te zullen ontmantelen als de kruisraketten niet zouden worden opgesteld, ook trok hij een Sovjet-tankdivisie terug uit de DDR. Uiteindelijk besloot de NAVO tot conditionele plaatsing in West-Duitsland, GrootBrittannië, Italië, België en Nederland vanaf 1983: als onderhandelingen over beperkingen van raketten met de Sovjets zouden slagen. Dit dubbelbesluit had grote invloed op de Europese publieke opinie. Ook de Sovjet-Unie protesteerde hevig: zij zagen hierin een beweging dat de Amerikanen een first strike mogelijkheid aan het opbouwen waren. (De Amerikanen dachten echter aan een selectieve kernoorlog in Europa). De detente kwam door Afghanistan en het NAVO dubbelbesluit duidelijk tot een einde.
§VIII.2. Een nieuwe opleving en ontspanning (1981-1988) §VIII.2.1. Neoconservatieve draai in Amerika: Ronald Reagan aan de macht Tijdens de detente ontstond de beweging van zich tegen die detente verzettende neoconservatieven. Zij verenigden zich in 1976 in het Comittee on the Present Danger. Zij verzetten zich tegen MAD-denken en vonden dat Amerika moest streven naar militaire suprematie, de Sovjet-Unie speelde immers hoog spel door de uitbreidingspolitiek. Ronald Reagan had zich bij dat comité aangesloten. Reagan ging er vanuit dat de Sovjet-Unie via de Perzische Golf Europa in een wurggreep zou houden, vervolgens met China en Japan akkoorden zou gaan sluiten om de VS te isoleren. Neoconservatieven als Paul Nitze beweerden dat de Sovjet-Unie bezig was een first strike macht op te bouwen om daarmee de Verenigde Staten te kunnen chanteren. Deze ideeën klopten niet met de werkelijkheid: de NAVO had meer conventionele
76/104
troepen dan het Warschaupact, de Verenigde Staten hadden buiten langeafstandsraketten om nucleair overwicht én de cliëntstaten van de Sovjet-Unie waren lang niet zulke zekere bondgenoten voor de Sovjet-Unie als gedacht werd. Reagan was een als professioneel acteur in staat zichzelf goed te presenteren, en dankzij de teruglopende Amerikaanse economie (vanaf 1977) kon hij Carter tijdens de verkiezingen van 1980 gemakkelijk verslaan. Reagan zou zich steeds meer gaan richten op de adviezen van minister van defensie George Schultz: die beweerde dat de communicatierevolutie het communisme onmogelijk had gemaakt en dat die regimes vanzelf inelkaar zouden storten. Dat beweerde ook de invloedrijke slavist Richard Pipes; volgens hem was het communisme een dodelijk ziek economisch regime: door geen kredieten te verlenen en geen handel te drijven zou het regime uit zichzelf instorten. Het gevolg van Reagans nieuwe politiek was een enorme stijging van de Amerikaanse defensiebudgetten (met ruim 70%, voor inflatie gecorrigeerd). De politiek veroorzaakte een enorme Amerikaanse staatsschuld en ontwikkelde een ernorm handelstekort. De spanningen liepen, mede door de kruisrakettenkwestie in Europa, verder op. Steeds meer raketten werden in Europa gestationeerd, hetgeen de Sovjet-Unie beangstigde. De Sovjets waren niet bereid zonder tegenprestatie hun SS20 raketten te vernietigen. Ze vreesden bovendien dat de Amerikanen een verrassingsaanval op de Sovjet-Unie zouden lanceren. Sovjetleider Joeri Andropov lanceerde zelfs een spionageoperatie om achter het moment van die vermeende aanval te komen om de raketten op voorhand te kunnen vernietigen. Teken van die spanningen waren ook de verwikkelingen rondom Korean Airlines vlucht 107 op 1 september 1983. Deze vlucht was van zijn koers afgeweken en boven Sovjet-territorium beland, en was door een lokale commandant aangezien als spionagevlucht en daarom neergeschoten. Als reactie kondigde Reagan nieuwe economische sancties tegen de Sovjet-Unie af. Ook de consternatie rondom NAVO-oefening Able Archer 83 was een teken aan de wand: de Sovjets zagen deze oefening als een first strike aanval en brachten de Sovjet-Unie in de hoogste staat van paraatheid. Het meest verstrekkende programma dat Reagan Lanceerde was het zogenaamde Strategic Defense Initiative (SDI), beter bekend als Star Wars. Een programma dat tot doel had raketafweersystemen voor verschillende fases van de vlucht van inkomende raketten te ontwikkelen. Een deel van dit systeem zou zelfs in de ruimte worden gestationeerd. Voor het programma werd 26 miljard dollar gereserveerd. SDI werd buiten de NAVO om tot stand gebracht. Dat SDI technisch gezien vrijwel onmogelijk was en geen bescherming bood tegen bijvoorbeeld bommenwerpers verhinderde niet dat de Amerikanen claimden dat binnen vijf jaar de eerste systemen operationeel konden zijn. Andere hinderingen waren de hoge kosten (uitgegaan werd voor 60 miljard dollar), maar sommige specialisten gingen zelfs uit van 1000 miljard dollar. Ook het ABM-verdrag uit 1972 was een hindernis. SDI zette de betrekkingen duidelijk op scherp: de Sovjets reageerden dan ook heftig en claimden dat het systeem destabiliserend zou werken. De technische haalbaarheid was echter zo goed als nul. En uiteindelijk raakten de Sovjets er van overtuigd dat het systeem makkelijk te omzeilen zou zijn. De Sovjets gingen er in een later stadium van uit dat de bedoeling was de Sovjet-Unie tot het ontwikkelen van eenzelfde systeem zou verleiden en het meer een economische vorm van oorlogsvoering was. Reagan wilde echter oprecht het MAD-denken doorbreken, want MAD hield de Sovjet-Unie in stand en dat was in zijn ogen immoreel. Ook in Europa leidde SDI tot grote verontrusting: een beschermd Amerika zou mogelijk Europa niet meer Europa’s beschermheer willen zijn. Het gevolg was dat Europese landen hun wapens liever bij Europese producenten afnamen. In 1986 kwam men tot het Europese Defensie Initiatief (EDI) dat een gezamenlijke verdediging van militaire installaties regelde. Het was echter een bijzonder onduidelijk plan, waarvan afgevraagd mag worden of het wel echt zou werken.
77/104
§VIII.2.2. Polen en de Poolse Paus Reagan wilde de vijand op alle vlakken bestrijden, daarbij hoorde steun voor Unita-rebellen in Angola en de Moedjahedin in Afghanistan. Het feit dat het in het communistische Europa bijzonder slecht ging en de landen steeds minder een eenheid zouden vormen (1979 Roemenië weigert Sovjet-bevel over Roemeense troepen te accepteren) laat zien dat het communistische project in Europa eigenlijk aan het mislukken was. In Polen hadden de economische omstandigheden het regime genoopt tot het verhogen van prijzen voor consumenten. Dat leidde tot protesten waarna Władysław Gomułka vervangen werd door Edvard Gierek. Gierek gebruikte westerse kredieten om inefficiënte industrieën te subsidiëren. De economie werd er niet door geholpen, maar de Poolse staatsschuld steeg enorm. In oktober 1978 werd de Poolse en zeer anticommunistische kardinaal Karol Wojtyła verkozen tot Paus. In 1979 bracht hij een triomfantelijk bezoek aan Polen: Paus Johannes Paulus II zou in Polen uitgroeien tot het symbool van moreel verzet tegen het communistische regime. Enkel het feit dat hij Paus was maakte dat Polen zich vrijelijker tegen het regime opstelden. In de zomer van 1980 werden vleesprijzen met 100% verhoogd. Het gevolg was een grote staking door de vakbond Solidarność (Solidariteit). Solidarność werd de eerste vrije vakbond van Polen. Het Poolse regime werd uiteindelijk, na tussenkomst van de Katholieke kerk en paus, gedwongen Solidarność te erkennen. Solidarność leider Lech Wałęsa liet de vakbond uitgroeien tot een massabeweging (bijna de helft van de mannelijke bevolking zou lid worden). Leiders van omringende communistische landen reageerden verontrust en planden een oefening: troepen van Warschaupactlanden zouden het land binnenvallen en orde op zaken stellen. Polen wist echter Brezjnev ervan te overtuigen dat het land zelf orde op zaken zou stellen. De Sovjet-Unie koos voor deze optie omdat het vreesde dat een deel van het Poolse leger zich tegen een interventie zou verzetten. Het Poolse communistische regime was verdeeld: Secretaris-Generaal Stanisław Kania stuurde aan op een overeenkomst met Solidarność, terwijl minister van defensie en premier Wojchiech Jaruzelski de vakbond wilde liquideren. De Amerikanen speelden, samen met de Paus en Wałęsa in op het losweken van Polen uit het Sovjet-blok. Solidarność wilde een algehele staking organiseren om het regime buiten spel te zetten; de Sovjets kwamen met de Paus overeen dat die staking niet door zou gaan. (Maar hoe zit het met de aanslag op de Paus op 13 mei 1981?) De situatie in Polen werd enkel ontvlambaarder: Solidarność eiste een referendum over medezeggenschap en vrije verkiezingen en riepen arbeiders in andere communistische landen op hun voorbeeld te volgen. Kania trad op 18 oktober 1981 af; Jaruzelski werd nu ook secretaris-generaal. De Sovjet-Unie en Jaruzelski wilden beide de staat van beleg uitroepen in Polen, maar Jaruzelski wilde dit enkel met militaire steun van het Warschaupact doen. De Sovjet-Unie weigerde die rugdekking te geven: zij vreesden dat het Poolse leger zich zou verzetten en de voedseltekorten in de Sovjet-Unie gaven weinig ruimte. Jaruzelski moest alleen handelen: op 11 en 12 december kwam het bestuur van Solidarność bijeen en eiste maatregelen die het einde van het communisme uit. Jaruzelski riep op 13 december 1981 de macht over en verbood Solidarność; aanhoudingen en huisarresten van leiders van Solidarność Reagan reageerde met nog strengere economische sancties tegen Polen. Hij had op 7 juni 1982 een onderhoud met de Paus en spraken af het communisme in Polen een doodsteek te geven. Solidarność zou gesteund door de CIA en het Vaticaan als breekijzer dienen. Als Polen omviel zouden andere communistische regimes een voor een sneuvelen. Onderhandelingen tussen de Paus en Jaruzelski leidden tot een akkoord: in ruil voor een nieuw pausbezoek aan Polen zou Wałęsa worden vrijgelaten. Dit pausbezoek zou het regime van Jaruzelski legitimiteit moeten verschaffen. De paus werd in Polen als een held onthaald. De staat van beleg
78/104
werd min of meer opgeheven, maar Solidarność bleef verboden. Jaruzelski was niet in staat de problemen van het communistische regime op te lossen. Het zou enkele jaren rustig blijven in Polen, maar het was wel duidelijk dat het regime op zijn achterste benen stond. §VIII.2.3. Reagans strijd tegen het communisme en terrorisme Niet alleen in Polen poogde Reagan te strijden tegen het communisme. Voorbeelden daarvan zijn onder meer te vinden in Libanon, Grenada, Nicaragua en El-Salvador. In Libanon zond Reagan in 1982 mariniers om het rechtse regime van president Amin Gemayel te helpen tegen Palestijnen, Syriërs, Druzen en andere groepen die door de Sovjet-Unie gesteund werden in de in Libanon gaande burgeroorlog. De mariniers kwamen in een hopeloze situatie terecht en de missie werd in februari 1984 teruggetrokken. Symbool voor deze mislukte interventie was de zelfmoordaanslag op 23 oktober 1983 waarbij 241 Amerikaanse mariniers werden gedood. In Grenada werd op 19 oktober 1983 de gematigde premier Maurice Bishop vermoord door generaal Hudson Austin die een veel extreem-linkser geluid vertegenwoordigde. Austin wilde de macht grijpen maar werd verhinderd dat te doen door een Amerikaanse invasie (met steun van andere Caraïbische landen). Na verkiezingen in 1984 kwam er een democratische regering aan de macht. Reagan was overtuigd dat hij een land had teruggewonnen op de Sovjets, achteraf bleek echter dat van Sovjet-invloed in Grenada geen sprake was. Tegen Nicaragua voerde Reagan economische sancties in met als doel de bevolking op te zetten tegen de Linkse Sandinistische regering die door Cubaanse en Sovjet-hulp werd gesteund. Reagan steunde ook de zogenaamde ‘contra’s’, tegenstanders van het regime met wapens en financiële middelen. Ook Amerikanen die werkzaam waren voor de CIA raakten betrokken bij gevechten tussen de contra’s en de regering. Reagan kwam door de steun aan de contra’s in problemen: geld bleek illegaal die kant op te zijn gegroeid en de VS werd door het Internationaal Gerechtshof in Den Haag veroordeeld voor de steun aan de contra’s en het leggen van zeemijnen voor de kust. Het leidde bovendien tot zware protesten van ZuidAmerikaanse en West-Europese landen. Op instigatie van Costa Rica werd een vredesplan opgesteld waarmee het regime akkoord ging: er kwam een wapenstilstand per 23 maart 1988 en amnestie in 1991 zouden er verkiezingen worden georganiseerd. Reagan heeft dus nooit een overwinning geboekt in Nicaragua. In El Salvador steunde Reagan het conservatieve regime van grootgrondbezitters in de strijd tegen Linkse rebellen die door Cuba en de Sovjet-Unie werden gesteund. Overigens was de Sovjet-Unie helemaal niet uit op nieuwe satellietstaten in Zuid-Amerika: cliëntstaat Cuba kostte al 8 miljoen dollar per dag. Reagan wilde ook actief het terrorisme bestrijden dat vooral in West-Europa onrust zaaide (Palestijnse acties in Europa). Reagan meende dat de Libische leider Kaddafi als zetbaas van de Sovjet-Unie deze acties coördineerde. Reagan gaf op 15 april 1986 de opdracht Libië te bombarderen met als bedoeling Kadaffi te doden. Ook Iran was een terroristische natie volgens Reagan; de consternatie was dan ook groot toen bleek dat de Verenigde Staten in het geheim via Israël wapens had geleverd aan Iran om daarmee Amerikaanse gijzelaars die Iran in Libanon vasthield vrij te krijgen. Reagan beweerde dat Iran als buurland van de SovjetUnie belangrijk was en daarom bepaalde contacten toch open moesten blijven staan. Later kwam nog eens uit de doeken dat de opbrengsten van deze wapenverkopen bedoeld waren om de contra’s in Nicaragua te steunen, hetgeen door het Amerikaanse congres verboden was. Reagan verloor door deze situatie aan geloofwaardigheid. §VIII.2.4. Glasnost en perestrojka Tegen Reagans tweede ambtstermijn was de wereld veranderd (1984): de Amerikaanse economie trok aan en Sovjet-leider Brezjnev was in 1982 overleden. In de Sovjet-Unie verslechterde de situatie: de olieprijzen waren meer dan gehalveerd en de sovjetlandbouw en industrie verkeerden in crisis.
79/104
Opvolger Joeri Andropov koos voor een hervormingskoers: corruptie inperken, alcoholisme aanpakken en meer autonomie voor bedrijfsleiders. Om de onderhandelingen met de VS over wapenvermindering meer schot te geven koos hij voor betere contacten met WestEuropa. In West-Europa waren meestal Reagangetrouwen aan de macht (Thatcher, Kohl) of Amerikaansgezinde socialisten (Mitterand). Andropovs toenaderingspoging slaagden daarom niet. Andropov leed echter aan een ernstige nierziekte en heeft maar acht maanden het bewind gevoerd. Opvolger Konstantin Tsjernenko hield het niet veel langer vol. Uiteindelijk werd gekozen voor de veel jongere Michail Gorbatsjov als nieuwe Sovjet-leider. Gorbatsjov stelde zich tot doel het communistische systeem te verbeteren: alle fouten uit het systeem halen, maar het systeem intact laten. De Sovjet-Unie moest als eenheid worden behouden én de invloed over Oost-Europa moest bewaard werden. Volgens Gorbatsjov waren de grootste problemen van de Sovjet-Unie economisch: de economie moest gaan steunen op technologische vernieuwing in plaats van extensieve groei die vormen van roofbouw aannam. Gorbatsjov wilde de wapenwedloop staken om meer de nadruk op civiele industrie te leggen. De defensie uitgaven waren 16-20% van het BNP van de Sovjet-Unie. Om hervormingen door te voeren koos Gorbatsjov een radicale koers: perestroikja (hervorming) zou de economische ordening van de maatschappij veranderen en glasnost zou de samenleving opener moeten maken waarbij de precondities voor een moderne dynamische maatschappij zouden creëren. De hervormingen bestonden onder meer uit meer verantwoordelijkheid voor staatsbedrijven, en enige marktwerking voor hun producten, ook kregen arbeiders het recht om mee te praten over het te voeren beleid. Gevolg was dat investeringen daalden, terwijl de lonen stegen. De beschikbare consumptiegoederen verdwenen echter niet. De meeste Sovjetburgers beschikten nu dus over geld waar ze niets mee konden doen. De dankzij Glasnost ingevoerde vrijheid van meningsuiting leverde een nieuw probleem op: volkeren in de Sovjet-periferie begonnen autonomie te eisen. §VIII.2.5. Internationale ontspanning Ontspanning was een integraal onderdeel van Gorbatsjovs politiek. Hij stond een utopisch beeld voor waarin alle landen vriendschappelijk zouden samenwerken. Hij liet zich hierin bijstaan door zijn minister van Buitenlandse zaken Eduard Sjevardnadze. Reagan en Gorbatsjov ontmoetten elkaar in november 1985 voor het eerst. Er was een hartelijke sfeer, maar er werd verder niets besloten. Reagan wilde niet praten over SDI. Reagans thuisfront legde steeds meer de nadruk op militaire kostenreductie omdat deze de economische groei afremde. Gorbatsjov stelde daarop in 1986 voor alle middellangeafstandsraketten in Europa af te schaffen en vervolgens in een driefasenplan alle kernwapens te vernietigen. De VS diende daarbij SDI in te leveren. Ook stelde Gorbatsjov in 1986 voor de conventionele troepen in Europa te verminderen. Tijdens een ontmoeting in oktober 1986 te Reykjavik kwamen Gorbatsjov en Reagan dicht bij een akkoord.: vermindering van kernwapens en alle kernwapens na tien jaar geheel te vernietigen en de verwijdering van middellangeafstandsraketten uit Europa te verwijderen. Reagan wilde echter SDI nog niet opgeven. Reagan beschouwde dat als een soort verzekeringspolis. Toch was er een psychologische barrière geslecht; er kon nu echt aan toenadering gewerkt worden. Tegen de zin van de legertop in voerde Gorbatsjov een politiek die er op neer kwam dat de Sovjet-Unie enkel offensief hoefde te opereren. Dat betekende dat de druk op Reagan om in
80/104
te gaan op Gorbatsjovs ideeën groter werd. Deze Sovjetleider moest worden geholpen in plaats van worden tegengewerkt. Uiteindelijk werd op 8 december 1987 het Intermediate Nuclear Forces-akkoord gesloten (INF). Gorbatsjov liet de eisen rondom SDI vallen, omdat hij door Sovjet-wetenschappers was overtuigd dat het systeem toch niet zou gaan werken. De VS en Sovjet-Unie spraken af alle middellangeafstandsraketten (500-5.500 km) te vernietigen en stonden waarnemers toe dat te verifiëren. Het Europese rakettenprobleem was daarmee opgelost. Ook werden 3800 kernkoppen vernietigd. Duidelijk was dat beide grootmachten geen agressieve ambities meer tegen elkaar hadden. §VIII.2.6. Democratisering in de Sovjet-Unie Gorbatsjov zette ondertussen in op de verdere democratisering van de Sovjet-Unie. Volgens Gorbatsjov zouden de inwoners van de Sovjet-Unie kiezen voor de communistische partij, want die partij zou het beste voor de belangen van de burgers opkomen. In 1988 hief Gorbatsjov de uitvoerende en controlerende macht van de communistische partij op het economische leven en het staatsbestel op. Gorbatsjov wilde regeren met een gekozen parlement, mede om zo diverse partijbonzen te kunnen omzeilen. De opperste Sovjet zou een parlement worden van 542 leden dat door een volkscongres van 2.250 afgevaardigden zou worden gekozen. Daarvan werden er 1.500 direct gekozen, de overige 750 werden aangesteld door maatschappelijke organisaties. Verkiezingen zouden in maart en april 1989 plaatshebben. Gorbatsjov kreeg inmiddels te maken met steeds grotere problemen: de staatschuld nam toe, de economische hervormingen werkten niet en in de Baltische staten roerde de bevolking zich, georganiseerd in zgn. volksfronten. Ook woedden er conflicten op tussen Armeniërs en Azeri over Nagorno-Karabach.
§VIII.3. Een oplossing voor Afganistan en andere conflicten Op 14 april 1988 ondertekenden de VS, de Sovjet-Unie en Pakistan een akkoord waardoor de Sovjet-Unie zich zonder gezichtsverlies kon terugtrekken uit Afghanistan. De drie landen beloofden zich in de toekomst te onthouden van bemoeienis met Afghanistan. Na de terugtrekking van de Sovjettroepen (februari 1989) stortte het linkse regime dat door de Sovjets werden gesteund echter niet in. De Afghaanse leider Mohammed Nagibullah, bleef nog enkele jaren de macht houden in Kaboel en grotere steden, terwijl de Moejahedin onderling streden. De wereld vergat Afghanistan stilaan. De Sovjet-strijd in Afghanistan lijkt erg op de Amerikaanse oorlog in Vietnam: beide grootmachten waren in een uitzichtloze oorlog verzeild geraakt in een land waar ze de cultuur en problemen niet kenden. Maar er is ook een belangrijk verschil: de Sovjet-oorlog was veel minder veelomvattend, waardoor de invloed op de Sovjet-maatschappij veel minder was. De VS hadden 600.000 Amerikaanse militairen in Vietnam, de Sovjets maar 120.000 in Afghanistan. Het aantal Sovjetslachtoffers (14.453) is ruim een derde van het aantal Amerikaanse slachtoffers in Vietnam. Ook bleef de oorlog beperkt tot Afghanistan en spreidde die zich niet uit naar de buurlanden van Afghanistan, zoals de Vietnamoorlog had gedaan. Het belangrijkste gevolg was geweest dat de detente tot een einde kwam. In de nieuwe sfeer van ontspanning werden meerdere problemen opgelost: Vietnam trok zich terug uit Cambodja en in Angola werd op 12 december 1988 een vredesakkoord gesloten, waarna de Cubaanse troepen zich terugtrokken uit Angola Op 7 december 1988 kondigde Gorbatsjov in de algemene vergadering van de VN zelfs een eenzijdige ontwapening af. Het Sovjet-leger zou een half miljoen militairen minder gaan tellen en wapensystemen werden vernietigd. Dit deed Gorbatsjov in de hoop dat hiermee gesprekken over ontwapening verder op gang zouden komen. Volgende week gaan we zien dat verder gaat. We zullen ook gaan zien dat Gorbatsjov niet slaagt in zijn hervormingspogingen:
81/104
de communistische regimes zouden eerst in de satellietstaten instorten, waarna de SovjetUnie zelf zal volgen. De Koude Oorlog zal eindigen.
82/104
College IX: Het einde van de Koude oorlog: het mirakel van 1989 en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie De gebeurtenissen in het jaar 1989 leken vanuit westers perspectief haast miraculeus: in het tijdsbestek van een jaar vielen de meeste communistische regimes in Midden- en OostEuropa om. Dit had men niet zien aankomen: er werd over het algemeen vanuit gegaan dat de imperialistische Sovjet-Unie haar invloedssfeer nooit zomaar zou opgeven. Die beeldvorming was zo sterk dat het feit dat de communistische regimes zelf zieltogend waren gewoonweg niet werd gezien. Ook werd niet gezien dat de noodzaak voor de SovjetUnie deze regimes te onderhouden langzamerhand verdween: de bufferzone van de SovjetUnie was immers aangelegd uit angst voor een mogelijk revanchistisch Duitsland, mogelijkerwijs in combinatie met de Verenigde Staten. De Sovjet-Unie had echter steeds minder reden daarvoor te vrezen: de akkoorden tussen West-Duitsland, de Sovjet-Unie en andere oostbloklanden onder Willy Brandt, het feit dat zowel de DDR als de BRD het nonproliferatieverdrag hadden ondertekend droegen daartoe bij. Het belangrijkste was echter de conferentie van Helsinki en de daarmee gepaarde erkenning van de huidige landsgrenzen. Daarbovenop kwam nog dat in West-Duitsland een aanzienlijke en actieve vredesbeweging was ontstaan. Een tweede functie voor de oostbloklanden was dat zij aan de Sovjetburgers moesten laten zien dat het socialisme internationaal was en dat vele landen zich daar ‘spontaan’ toe hadden bekeerd. De noodzaak voor die functie verdween echter op de achtergrond vanwege Gorbatsjovs democratisering. Hierbij zou het behulpzaam zijn als ook de satellietstaten een dergelijke weg in zouden slaan. Men kan zich afvragen of de kosten nog wel opwogen tegen de baten. De militaire bezetting en ondersteuning van de Oost-Europese landen was zeer kostbaar voor de Sovjet-Unie (die 90% van de kosten van het Warschaupact droeg). De economieën van de satellietstaten hadden via het Comecon altijd ten dienste gestaan van de Sovjeteconomie, maar doordat de industrie in de satellietstaten steeds meer technologisch verouderd raakte was dat steeds minder mogelijk. De Sovjet-Unie subsidieerden de satellieteconomieën door middel van goedkope grondstoffenleveranties. De satellietstaten waren in feite een verliespost geworden voor de Sovjet-Unie en de satellietstaten hadden inmiddels bij westerse banken grote schulden opgebouwd. Voor de Sovjet-Unie was het voor de eigen modernisering nodig om ongehinderde toegang te hebben tot westerse technologie. Men kan niet anders dan tot de conclusie komen dat de Koude Oorlog moest worden afgebouwd voor de hervormingen in de Sovjet-Unie. Zeker als ook de militaire uitgaven van de Sovjet-Unie mee worden gewogen. Gorbatsjov ondervond tegen dat streven natuurlijk weerstand van conservatieve communisten én het militaire apparaat van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov wilde vermijden dat er bloedige opstanden uitbraken in de satellietstaten die tot een conflict met de Sovjet-Unie zouden lijden. Wel koesterde hij de hoop dat de nieuwe regimes vriendschappelijke banden zouden houden met de Sovjet-Unie en lid zouden blijven van het Warschaupact. Hij ging er ook vanuit dat Duitsland opgesplitst zou blijven. In de satellietstaten was de economische achteruitgang t.o.v. het westen overduidelijk geworden. In de meeste satellietstaten had men toegang tot westerse media en had men een beeld gekregen van de westerse consumptiemaatschappij. Het verlangen daarnaar was de belangrijkste katalysator geweest voor de gebeurtenissen in 1989. Glasnost en Perestrojka in de Sovjet-Unie waren daarbij een belangrijk voorbeeld. In de satellietstaten geloofde men niet dat de troepen van het Warschaupact nog zouden ingrijpen om hervormingen tegen te gaan. Gorbatsjov had in juli 1989 immers duidelijk gebroken met de Brezjnev-doctrine. Gorbatsjov had het grappend de ‘Sinatradoctrine’ genoemd
83/104
naar het liedje ‘My Way’: de Sovjet-Unie zou de satellietstaten voortaan hun eigen koers laten bepalen; de Sovjet-Unie had niet het recht zich daarin te mengen. In deze context kan men natuurlijk verwachten dat zodra een regime zou omvallen, de anderen snel zouden volgen. De veranderingen die in 1989 plaatsvonden gingen echter veel verder dan op voorhand door de hoofdrolspelers werden verwacht.
§IX.1.
Omwenteling in Hongarije
Hongarije was het eerste land dat letterlijk aan het IJzeren gordijn zaagde. De Hongaarse communistische partij was al verdeeld geweest in een reformistische en een nietreformistische vleugel, waarbij de eerste vleugel vanaf 1988 de overhand had gekregen. Dat betekende dat de positie van partijleider János Kádár onhoudbaar was geworden (hij had immers de Sovjet-Unie in 1956 gedekt). Hij werd op 8 mei 1989 tot erevoorzitter van de partij benoemd en op een zijspoor gezet. De nieuwe partijleider Károly Grósz stelde een technocraat, Miklós Németh aan als premier. Németh zocht contact met de oppositie en voerde wetten in over vrijheid van vergadering en vereniging en maakte het mogelijk om politieke partijen op te richten. Uiteraard poogde hij ook het nodige te doen tegen de economische problemen waar het land mee te kampen had. Hongaren kregen ook toestemming om vrij naar het westen te reizen. De Hongaren braken in mei 1989 de fysieke grens tussen Oostenrijk en Hongarije af; het IJzeren Gordijn werd geslecht. Ondertussen verzamelden zich in Hongarije ook Oost-Duitsers met als doel door te reizen naar West-Duitsland. Na een onderhoud met Gorbatsjov kregen de Hongaren toestemming deze Oost-Duitsers door te laten reizen. Dit was uiteraard een destabilisering van het regime in Oost-Duitsland. Op 16 juni werd Imre Nagy, inmiddels volledig gerehabiliteerd, onder grote publieke belangstelling en in aanwezigheid van Nemeth herbegraven. Het decommunistificatieproces was ingeslagen: de communisten wilden echter wel invloed houden op het land, al was het maar voor hun eigen positie. Tijdens het congres van 6-10 oktober hief de communistische partij zichzelf daarom op en vormde zich om tot de Hongaarse Socialistische partij met sociaaldemocratische omslag. Deze partij verwierf tijdens de verkiezingen van maart 1990 nog maar 9% van de stemmen.
§IX.2. Polen In Polen bestond natuurlijk al langer en gespannen situatie. Solidarność en Lech Wałęsa bleven onverminderd populair maar ook verboden. Het regime van Jaruzelski poogde wel te hervormen, maar die hervormingen stelden weinig voor en werden door de bevolking systematisch geboycot. In 1988 moedigde Gorbatsjov het regime aan Solidarność te erkennen. Jaruzelski was aanvankelijk tegen, maar omdat hij ook niet beter wist wat er te doen viel stemde hij in met erkenning en met de instelling van rondetafelgesprekken met de oppositie (waarvan Solidarność de belangrijkste vertegenwoordiger was). Deze begonnen op 6 februari 1989 en werden op 5 april afgesloten met een akkoord: de vakbond zou gelegaliseerd worden, er zouden democratische verkiezingen komen en politieke en economische hervormingen. Daarbij zouden oppositie en communisten voorlopig de macht delen. Tijdens de verkiezingen van 4-18 juni werd de complete senaat gekozen en ruim 35% van de leden van de Sejm (lagerhuis). Dit werd voor Solidarność een enorme overwinning: ze veroverden 99/100 senaatszetels en alle 161 verkiesbare zetels in de Sejm. De Poolse geheime politie en Jaruzelski wilden als reactie de noodtoestand uitroepen en de verkiezingsuitslagen ongeldig verklaren, maar Gorbatsjov steunde dit voorstel niet; Gorbatsjov heeft meermaals moeten voorkomen dat er alsnog een staatsgreep plaats zou hebben in Polen. In een soort van compromis benoemde de senaat en Sejm Jaruzelski op 19 juli tot president.
84/104
Solidarność verzekerde Gorbatsjov van het lidmaatschap van het Warschaupact en met zijn zegen kreeg Polen zijn eerste niet-communistische regering geleid door de journalist Tadeusz Mazowiecki. De Poolse communistische partij besefte dat Polen niet langer een communistische staat zou zijn: op 28 december schrapte het parlement, met communistische instemming, de grondwetsartikelen over de leidende rol van de communistische partij.
§IX.3. Die Wende in de DDR De DDR verkeerde in zwaar weer: economisch ging het niet goed en vele Oost-Duitsers wilden naar het Westen vertrekken. DDR leider Honecker beweerde ondertussen dat glasnost en perestrojka in de DDR overbodig waren: de DDR was de productiefste communistische staat en de levensstandaard was er het hoogste. De veertigste verjaardag van de DDR in oktober 1989 werd dan ook groots gevierd. Het aantal vluchtelingen naar het westen nam dan ook met rasse schreden toe, daarbij kwam de klap van de opening van het IJzeren Gordijn in Hongarije, maar ook het feit dat OostDuitsers via de West-Duitse ambassades in Praag en Warschau poogden het land te verlaten. Er ontstond een oppositiebeweging Neues Forum dat op 4 oktober vrije en democratische verkiezingen eiste. De positie van Honecker was onhoudbaar geworden en hij werd op 18 oktober door het Centrale Comité vervangen door Egon Krenz. Hij wilde anders dan Honecker geen gewelddadig ingrijpen op protestanten en hij besefte ook dat Gorbatsjov het regime niet militair zou steunen. Hij stond daarom een koers voor die leek op die van Dubček: de SED zou een machtsmonopolie behouden, maar het socialisme zou een menselijk gezicht krijgen. De oppositiebeweging die ontstaan was groeide echter almaar en die stonden overduidelijk geen machtsmonopolie voor de SED voor. Betogingen bleven groeien én inmiddels werd onder de lijfspreuk ‘Wir sind das Volk’ gedemonstreerd, vanaf 30 oktober werd in Leipzig voor het eerst de spreuk ‘Wir sind ein Volk’ gehoord. Omdat de DDR inmiddels naarstig opzoek was naar geld zocht het contact met WestDuitsland. Kanselier Helmuth Kohl was bereid de DDR geld te lenen op voorwaarde van vrije verkiezingen. Op 4 november dwongen betogingen in Oost-Berlijn de regering geleid door premier Willi Stoph tot aftreden, er kwam een nieuwe regering geleid door de hervormingsgezinde partijchef van Dresden Hans Modrow. Op 9 november werd besloten dat alle Oost-Duitsers vrij konden uitreizen, als zij over een paspoort zouden beschikken. De aankondiging van deze maatregel ging echter dermate klungelig dat tienduizenden Oost-Berlijners direct naar de grensovergangen gingen; de grenswachten waren dermate verbijsterd dat de grensovergangen zonder geweld in een keer open gingen; de Berlijnse muur was gevallen. Zowel in Oost- als in West-Duitsland heerste nu een euforische stemming en betogers eisten nu duidelijk de Duitse hereniging, waar Helmut Kohl meteen op insprong met een programma voor Duitse Hereniging: een confederatie die zou lijden tot een federale Duitse staat, met daarin een democratische en een op vrijemarkteconomie overgeschakelde DDR. Onder druk van de demonstraties schrapte ook de SED op 22 november de leidende rol van de SED uit de grondwet. Demonstraties bleven echter voortgaan: in Leiptzig werd het hoofdkantoor van de Stasi begin december bestormd door een woedende menigte die in Leiptzig eerder een levende ketting hadden gevormd onder de leuze ‘Eén natie, één vaderland, één staat’. Krenz trad op 6 december af en werd als partijvoorzitter vervangen door Gregor Gysi. De SED veranderde de naam op 16 december in SED/PDS en op 4 december tot PDS (Partij van het Democratisch Socialisme). In feite bestond er geen communistische partij meer en stonden de wegen naar het westen wagenwijd open. Iedere dag vertrokken 2000 OostDuitsers naar het westen. Een situatie die zowel voor de DDR als de BRD onhoudbaar was.
85/104
Een hereniging van Duitsland zou noodzakelijk zijn, maar daarvoor was wel de instemming nodig van de VS, Sovjet-Unie, Frankrijk en Groot-Brittannië.
§IX.4. Ontwikkelingen in andere communistische landen §IX.4.1. Tsjechoslowakije De ontwikkelingen in Tsjechoslowakije volgden de algemene lijn die ook in Hongarije, Polen en de DDR had plaats gevonden: de druk op het regime werd na betogingen steeds groter waarbij een hervormingsbeweging ontstond met de schrijver en dissident Václav Havel steeds meer aanhang verkreeg. Op 29 november werd de leidende rol van de communistische partij afgeschaft en op 7 december trad de communistische regering die al nietcommunisten had opgenomen af. Op 10 december werd een nieuwe regering gevormd met een meerderheid van niet-communisten. Gustáv Husák trad af als president. Op 28 december coöpteerde het door communisten gevormde parlement Alexander Dubček tot lid en benoemden hem tot parlementsvoorzitter, de volgende dag werd Havel tot president gekozen door datzelfde parlement. Tsjechoslowakije kende zijn eigen Fluwele revolutie. §IX.4.2. Bulgarije Ook in Bulgarije waren er de nodige problemen: economische stagnatie en een vervuilende industrie. Er waren geen voedselproblemen, maar er was wel een lage levenstandaard. Er ontstond een oppositiebeweging onder de naam ecoglasnost maar deze werd door partijleider Todor Zjivkov gehinderd. De communistische partij bracht de 78-jarige Zjivkov, reeds 35 jaar partijleider, in een paleisrevolutie ten val. Gesteund door Moskou en hervormingsgezinde ministers dwong minister Petar Mladenov Zjivkov op 10 november af te treden. Mladenov stelde zich tot doel een verlicht communisme in te voeren, maar ondertussen stonden ook in Bulgarije demonstranten op. Op 11 december kondigde Mladenov vrije en democratische verkiezingen af. De communistische partij deed op 13 december afstand van haar leidende rol in de maatschappij. §IX.4.3. Roemenië Roemenië had zwaar te leiden onder de politiek van Ceaușescu: om de schulden van Roemenië had hij een streng fiscaal beleid geïntroduceerd, waarin voor binnenlandse consumptie nauwelijks ruimte was: Roemenen hongerden uit en er was geen goede medische zorg. Tegelijkertijd sloopte Ceaușescu diverse megalomane projecten zoals de bouw van een paleis in Boekarest waarvoor complete woonwijken werden gesloopt. Roemenen durfden echter niet hun protest te laten horen vanwege de gevreesde veiligheidsdienst Securitate. Binnen de communistische partij ontstond langzamerhand een beweging richting een paleiscoup, onder de noemer Front voor Nationale Redding spanden meerdere communisten waarschijnlijk met Sovjet-inspanning tegen Ceaușescu samen. Ook de Securitate en het leger spanden waarschijnlijk tegen Ceaușescu samen. Een paleiscoup kwam er evenwel niet omdat op 15 december in de stad Timișoara een volksopstand uit brak, waarin de grote Hongaarse minderheid een rol speelde. Op 17 december openden het leger en de Securitate het vuur op de menigte waarbij enkele slachtoffers vielen. Betogingen breidden zich daarna uit; Ceaușescu werd op 21 december in Boekarest door een menigte uitgejouwd. Ook in Boekarest werd op de menigte geschoten. Uiteindelijk nam het Front voor Nationale Redding de macht over, het echtpaar Ceaușescu vluchtte en werd op 25 december na een schijnproces door het leger ter dood gebracht. Het Front moest ondertussen doen alsof ze nu pas in actie waren gekomen en ensceneerde een burgeroorlog waarin het leger de macht moest veroveren op de Securitate. De slachtofferaantallen werden bewust opgeschroefd om de Securitate in diskrediet te brengen (60000 terwijl er in werkelijkheid 1104 slachtoffers vielen). De leider van het front Ion Iliescu liet zich op 26 december tot president uitroepen en op 29 december werden democratisering en vrijemarkteconomie aangekondigd. De communistische kliek geleid door Iliescu bleef echter nog jarenlang het land besturen en hield elke wezelijke hervormingen en vrijemarkteconomie tegen.
86/104
§IX.4.4. Albanië en Joegoslavië Vreemde eenden in de bijt waren Joegoslavië en Albanië. In dat laatste land veranderde er eigenlijk vrij weinig. De stalinistische dictator Enver Hoxha was in 1985 overleden en opgevolgd door Ramiz Alia. Alia poogde voorzichtige betrekkingen aan te gaan met de SovjetUnie en de Verenigde staten, maar het regime hield vooralsnog stand. In Joegoslavië was Tito op 4 mei 1980 overleden, maar het land bleef een communistische federale staat die ongebonden was. Ook in Joegoslavië stagneerde de economie en nam de werkloosheid toe. Dit zorgde ervoor dat spanningen tussen de verschillende Joegoslavische volkeren toenamen: het rijkere noorden, Slovenië en Kroatië, voelden steeds minder voor economische transfers naar het armere zuiden. Ook in de overwegend Albanese, maar Servische provincie Kosovo, namen spanningen toe. In Servië poogde de Servische communistische leider Slobodan Milosevic zich juist door een toenemend Servisch nationalisme populair te maken: de autonomie van Kosovo werd door hem op 5 juli 1990 teruggedraaid. In September verklaarde het parlement van Slovenië dat de republiek onafhankelijk, soeverein was en het recht tot afscheiding beschikte. Ook in Kroatië ontstond een groeiend anti-Servisch gevoel. Het bleef echter overal nog tot verklaringen, maar we weten allemaal dat deze kookpot zou uitgroeien tot een burgeroorlog met grote gevolgen voor de regio. Hierbij speelden de herinneringen aan gebeurtenissen eerder in de 20ste eeuw ook nog een grote onderhuidse rol.
§IX.5. Hervormingen en problemen in de Sovjet-Unie In de Sovjet-Unie hadden in maart en april 1989 verkiezingen plaatsgevonden voor het Congres van Volksafgevaardigen. De communistische partij was de enige toegestane partij, maar er werden ook veel onafhankelijke intellectuelen gekozen (28%) van de zetels. In plaats van bestaande partijbonzen werden veelal kritische jongere leden van de partij gekozen. Hieronder bevond zich ook Boris Jeltsin, een hervormer met wie Gorbatsjov een verleden had, en daarom Gorbatsjovs aartsvijand genoemd mag worden. Het Congres verkoos de opperste Sovjet, en Gorbatsjov werd verkozen tot diens voorzitter en werd daarmee ook staatshoofd (en bleef partijvoorzitter). Rondom de persoon van Boris Jeltsin ontstond een groep hervormers die vonden dat de hervormingen binnen de Sovjet-Unie niet ver genoeg gingen, maar Gorbatsjov en zijn premier Nikolaj Ryzjkov waren nog niet bereid over te stappen naar een volledige markteconomie. 1989 werd echter volledig overheerst door de onafhankelijkheidsbewegingen in de Baltische staten die steeds verder radicaliseerden. Op de verjaardag van het Molotov-Ribbentroppact (23 augustus 1989) vormden meer dan een miljoen Balten een menselijke keten van zeshonderd kilometer. Tegen het einde van het jaar verklaarde Estland de aansluiting bij de SovjetUnie in 1940 onwettig, werd in Litouwen een meerpartijenstelsel goedgekeurd en scheurde de Litouwse communistische partij zich af van de Sovjet-moederpartij. In Georgië klonk de roep op meer autonomie en op 9 april 1989 kwam het leger tussenbeide komen in een demonstratie. Gorbatsjov keerde zich daarop van het leger af, want hij had geen opdracht daartoe gegeven. Dit verontrustte het leger en de KGB, want zij wisten dat Gorbatsjov geen voorstander was van afscheidingsbewegingen. In Nagorno-Karabach bleef de strijd tussen Armenen en Azeri voortduren en in Wit-Rusland en Oekraïne ontstonden volksfronten die soevereiniteit van hun republieken nastreefden. Gorbatsjov kon de diverse bewegingen in de republieken geen steun verlenen: hij was tegen afscheiding en kon ook niet begrijpen dat een sovjetrepubliek onafhankelijk zou willen worden. Gorbatsjov maakte dus geen aanstalten concessies te doen aan de diverse bewegingen
§IX.6. Deflatie van de Koude Oorlog In de Verenigde staten had Vice-president George H.W. Bush in januari 1989 president Reagan opgevolgd. Hij had een gematigder anticommunistisch standpunt dan Reagan en was bovenal een conservatief die geen echte veranderingen wilden. Aanvankelijk wantrouwde hij
87/104
Gorbatsjov en de Sovjet-Unie, dat gold ook voor de nieuwe minister van buitenlandse zaken James Baker. In Januari 1989 werd binnen het kader van de CVSE een akkoort gesloten tussen de NAVO en het Warschaupact over de betere toepassing van mensenrechten en meer vertrouwenswekkende maatregelen: Er kwam een nieuw verdrag het CFE (Conventional Forces in Europe). Zowel de Sovjets als de Amerikanen wilden het aantal conventionele troepen in Europa terugdringen. Bush en Gorbatsjov ontmoetten elkaar op 2-3 december op Malta op aandringen van Wałęsa en West-Europese leiders. De top verliep in een goede sfeer, maar er werden geen echte afspraken gemaakt. Bush stemde echter wel in met de belofte dat de Verenigde Staten niet zouden ingrijpen in de Baltische staten in ruil voor een belofte van Gorbatsjov daar zelf ook niet militair in te grijpen. Voor Gorbatsjov en Bush was het duidelijk geworden dat ze elkaar konden vertrouwen. Gorbatsjov zette de internationale ontspanning voort: hij bezocht op 1 december 1989 de Paus en beloofde godsdienstvrijheid in de Sovjet-Unie. Hij betreurde op 4 december de inval in Tsjechoslowakije van 1968. Op 15 december kondigde hij troepenterugtrekkingen aan. Gorbatsjov wilde ook de relaties met China verbeteren. China wilde daar pas op ingaan na drie eisen: Vietnam moest zich terugtrekken uit Cambodja, de Sovjets moesten zich terugtrekken uit Afghanistan en het Sovjetleger moest zich terugtrekken uit Buiten-Mongolië. Gorbatsjov vervulde deze eisen praktisch gezien in 1989. Gorbatsjov bracht in mei 1989 een bezoek aan Deng Xiaoping, maar dit bezoek werd verstoord door de protesten op het plein van de Hemelse vrede, waarvan de uitkomst ons allen bekend is. Dit vormde evenwel geen beletsel voor de normalisering van de relaties tussen de SovjetUnie en China. Zou dit tien jaar eerder zijn gebeurd, dan zouden de Verenigde Staten hebben gepoogd dit te verhinderen of zouden de relaties tussen de VS en China zijn verzuurd. Dat dit niet gebeurde is een teken van de verbeterende Sovjet-Amerikaanse betrekkingen.
§IX.7.
De Duitse eenwording
Helmuth Kohl had vriend en vijand verrast met zijn tienpuntenplan. Het tegenvoorstel dat door Hans Modrow was gedaan ging dan ook uit van een heel ander plan: een Duitse confederatie die volledig neutraal zou zijn. De Duitse hereniging die had plaatsgevonden moest heel wat tegenstand overwinnen: niet alleen had de Sovjet-Unie moeite met een verenigd Duitsland binnen de NAVO, maar ook andere WO-II bondgenoten en buurlanden hadden hun reserves. Frankrijk en GrootBrittannië wantrouwden een groot en op Midden-Europa gericht Duitsland. Mitterand en Thatcher hebben ook echt geprobeerd de Duitse eenwording te voorkomen: dit Duitsland zou de grootste staat van Europa worden en was economisch het sterkste. Mitterand stemde uiteindelijk toe omdat hij inzag dat de eenwording onafwendbaar was geworden. In ruil zegde Kohl toe dat de sterke Duitse D-mark zou worden vervangen door een Europese eenheidsmunt. Daarmee zouden Frankrijk en Duitsland onderling verbonden zijn en had Frankrijk dus minder te vrezen van een sterker Duitsland. (Een korte persoonlijke noot van uw docent: U kunt dus met gerust hart zeggen dat onze huidige Europese economische problematiek in wezen de schuld is van Mitterand en Kohl). Voor de Fransen, Britten en Amerikanen gold dat zij zich niet in een neutralistisch Duitsland konden vinden, dus Duitsland moest lid blijven van de NAVO en lid blijven van de Europese gemeenschap. De Verenigde Staten moesten daarom ook hun bases in Duitsland behouden. Gorbatsjov was echter niet bereid de DDR op te geven en vreesde een Duitsland dat lid was van de NAVO.
88/104
Eigenlijk was alleen Bush snel voorstander van de Duitse hereniging, het was uiteindelijk de onafwendbaarheid van de Duitse eenwording die de doorslag zou geven. Er werd vanaf 8 februari geprobeerd in de zgn. 2+4 formule tot een overeenkomst te komen. In maart 1990 vonden er in de DDR democratische verkiezingen plaats, waarin de door Kohl gesteunde christendemocratische Alliantie voor Duitsland de verkiezingen won. Gorbatsjov was teleurgesteld, want hij had op een linkse overwinning gehoopt. In april werd een nieuwe regering geïnstalleerd geleid door de christendemocraat Lothar de Maizière, hij kreeg de lastige taak de desintegrerende DDR (emigratie, instortende economie) te leiden. Op 18 mei 1990 sloten de DDR en de BRD een staatsverdrag over de vorming van een monetaire, economische en sociale unie. Vanaf juli 1990 zou de West-Duitse mark ook in OostDuitsland worden ingevoerd, geld kon tot een bepaald plafond tegen de voordelige koers van een op een worden ingewisseld. Er werd een fonds van 95 miljard Mark opgericht om de economische en maatschappelijke integratie van Oost-Duitsland te bekostigen. In feite sorteerden de beide Duitslanden al voor op een eenwording. De NAVO speelde de Duitse eenwording in de kaart doordat tijdens een top van 6 juli 1990 officieel het einde van de Koude oorlog werd uitgeroepen en aan de landen van het Warschaupact werd gevraagd diplomatieke betrekkingen met de NAVO te openen. Er werd voorgesteld wederzijds te beloven geen agressie jegens elkaar te gebruiken. Het was deze verklaring die de belangrijkste hindernis voor een Duitse eenwording wegnam: een eengeworden Duitsland dat lid was van de NAVO was geen bedreiging meer voor de Sovjet-Unie. Een laatste hindernis werd op 16 juli weggenomen door Kohl en Gorbatsjov. Duitsland beloofde de kosten voor het voorlopig stationeren van Sovjet-troepen in Oost-Duitsland te betalen én het Duitse leger werd beperkt tot 370.000 soldaten. Op het grondgebied van de voormalige DDR zouden geen vreemde NAVO-troepen aanwezig mogen zijn. De Sovjettroepen zouden blijven tot 1994, wanneer zij, inmiddels als Russische militairen de voormalige DDR verlieten. Waarom zwaaide Gorbatsjov om? Hij had ingezien dat een neutraal Duitsland voor de Sovjet-Unie gevaarlijker was dan een NAVO-lid Duitsland dat de NAVO in toom zou kunnen houden. Bovendien leverde de erkenning van een nieuwe Duitse staat in totaal 12 miljard mark op en een renteloze lening van drie miljard mark. Duitsland erkende bovendien de huidige staatsgrenzen. Duitsland zou bovendien het non-proliferatieverdrag handhaven en beloofde geen chemische of bacteriologische wapens te produceren. De bovenstaande afspraken vormden het raamwerk waarbinnen op 17 juli 1990 in de 2+4 conferentie een compromis werd bereikt. Ook de rechten van de vier mogendheden over Berlijn hielden op te bestaan. Duitsland werd op 3 oktober 1990 één staat. Een van de belangrijkste componenten die de Koude Oorlog had gevormd bestond niet meer: het probleem Duitsland was opgelost.
§IX.8. Verdere ontspanning Tijdens een CVSE-bijeenkomst op 21 november 1990 verklaarden de aanwezige regeringsleiders dat het tijdperk van tegenstelling en verdeeldheid in Europa beëindigd was. Vanaf heden zou worden samengewerkt op basis van respect. De ministers van buitenlandse zaken zouden voortaan als één vaste raad een maal per jaar samenkomen. Deze conferentie zou in Praag een vast secretariaat krijgen, in Wenen een centrum voor conflictpreventie en in Warschau een bureau voor vrije verkiezingen. Dit zouden de contouren worden voor een nieuwe organisatie: de OVSE. Op 19 oktober tekenden de leden van het Warschaupact en de NAVO het CFE-akkoord dat aanzienlijke wapenreducties introduceerde: de NAVO en het Warschaupact mochten elk be-
89/104
schikken over 20.000 tanks, 20.000 stuks artillerie, 30.000 pantservoertuigen, 6.800 vliegtuigen en 20.000 helikopters. Overschot zou worden vernietigd onder wederzijds toezicht. Alle voormalige oostbloklanden, met uitzondering van Albanië nu democratisch geleide landen. Alleen in Joegoslavië en Roemenië waren na verkiezingen nog communisten aan de macht. De koers naar een vrijemarkteconomie waren ingezet. Dit zou een moeizaam proces worden, en de eerste resultaten vielen bovendien tegen: de prijzen op basisproducten stegen in de voormalige communistische landen aanzienlijk. Op initiatief van de Europese gemeenschap werd daarom op 29 mei 1990 de Europese bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling opgericht. Deze bank kreeg de beschikking over 10 miljard Europese valuataeenheden (rekeneenheid; voorloper van de Euro) om door middel van leningen de vrijemarkteconomie te bevorderen.
§IX.9. Aanloop naar de einde van de Sovjet-Unie De interne problemen van de Sovjet-Unie waren niet bepaald minder geworden, de ratsoenering voor basisproducten werd zelfs weer terugingevoerd en de staatsschuld steeg enorm. Gorbatsjov was ondertussen voorstander geworden van een gecontroleerde overgang naar een marktmaatschappij, premier Ryzjkov wilde een meer geleidelijkere aanpak en Boris Jeltsin liet zich steeds meer horen. Jeltsin werd op 29 mei 1990 gekozen tot voorzitter en staatshoofd van de Russische deelrepubliek van de Sovjet-Unie. Hij hanteerde een nationalistisch programma. De Russische federatie zou baas in eigen land moeten worden en de Sovjet-Unie mocht enkel macht hebben over de gebieden die de deelrepublieken aan de unie afstonden. Op 8 juni liet Jeltsin het Russische parlment verklaren dat Rusland een soevereine republiek was en dat Russische wetten voorang hadden boven Unie-wetten. Andere sovjet-republieken volgden al snel het Russische voorbeeld. Op 12 juli brak Jeltsin met de communistische partij. Gorbatsjov was niet bij machte iets tegen deze Jeltsin te doen en negeerde het bestaan van de Russische federale sovjetrepubliek en Jeltsin zo veel mogelijk. Aangespoord door Jeltsins dreiging eigenhandig hervormingen in Rusland door te voeren, begon Gorbatsjov aan een eigen hervormingsstelsel: in vijfhonderd dagen moest de economie worden gemoderniseerd: 70% van de bedrijven moesten geprivatiseerd zijn en republieken zouden meer te zeggen krijgen over het te voeren beleid. Gorbatsjov krabbelde uiteindelijk terug omdat hij te veel tegenstand ervoer van premier Ryzjkov en zijn regering. Jeltsin liet het plan wel goedkeuren door het Russische parlement en werd zodoende de leider van het hervormingskamp binnen de Sovjet-Unie. Zonder tijdslimiet van 500 dagen werd het plan alsnog goedgekeurd op 19 oktober door het Sovjet-parlement. Het gevolg van dit alles was dat de Sovjet-Unie op bestuurlijk vlak een chaos geworden. Hoewel Gorbatsjov in maart 1990 zelfs president van de Sovjet-Unie was geworden en hij uitgebreide bevoegdheden had, was hij niet bij machte iets te doen tegen deelrepublieken die zijn bevelen niet meer opvolgden. Gorbatsjov had in diezelfde maand het machtsmonopolie van de communistische partij geschrapt: staat en partij werden officieel gescheiden. Gorbatsjov kon nu regeren zonder rekening te houden met de wensen van de partij, maar hij was er ook zijn machtsbasis door kwijt geraakt. Gorbatsjov werd daardoor steeds afhankelijker van het leger en de KGB en had in september en december volmachten gekregen om per decreet te regeren en bijvoorbeeld het nationalisme in de Sovjet-Unie te bestrijden. Dat nationalisme werd steeds meer een probleem: in Bakoe vond een pogrom tegen Armeniers plaats, het gevolg was 68 slachtoffers. Sovjetsoldaten doden in een poging op te treden weer 100 Azeri. Litouwen verklaarde zich op 11 maart onafhankelijk. Gorbatsjov reageerde met een economische boycot, maar omdat de Amerikaanse senaat economische sancties tegen de Sovjet-Unie wilde instellen als reactie, moest Gorbatsjov zijn verzet staken. Ook in
90/104
Armenië en Georgië nam de roep tot onafhankelijkheid toe. In de zomer van 1990 verklaarden alle sovjetrepublieken zich soeverein. Gorbatsjovs problemen werden steeds groter.
§IX.10. Een nieuwe wereldorde De problemen van Gorbatsjov in eigen land ten spijt werd er internationaal steeds meer duidelijk over hoe de nieuwe wereldorde eruit zou zien. Gorbatsjov poogde, omdat hij in het binnenland geen steun meer genoot, zo veel mogelijk de steun van andere wereldleiders op te zoeken Gorbatsjov maakte bijvoorbeeld geen bezwaar tegen de door de VS geleide reactie op de Iraakse inval in Koeweit. De Koude oorlog was dan wel afgelopen, dat betekende niet dat China van het communisme afstapte (al had het dat in economische zin natuurlijk al gedaan). De NAVO had zich nooit bedreigd gevoeld door een communistisch China. Ook de resterende communistische regimes werden niet als bedreiging gezien. In Albanië kwam in 1990 een democratiseringsproces op gang, al duurde het allemaal langer dan in andere landen, bovendien viel het land uiteen in een strijd tussen clans en maffiabenden. Ook in Mongolië kwam na de terugtrekking van Sovjet-troepen een democratiseringsproces op gang. Met name de Verenigde Staten verkeerden in euforische stemming: zij hadden het communisme verslagen en het sovjetexpansionsime teruggedrongen. Op 1 oktober 1990 kondigde de Amerikaanse president Bush in de algemene vergadering van de VN een ‘nieuwe wereldorde’ aan: een die gebaseerd was op een multipolair systeem van kernmogendheden die met elkaar zouden samenwerken en via internationale en regionale organisaties problemen zouden oplossen.
§IX.11. Het einde van de Sovjet-Unie Een van de peilers van Bush’s multipolaire wereld was de Sovjet-Unie. Die Sovjet-Unie zou echter in elkaar storten. Gorbatsjov had ongewild een keten van bewegingen tot beweging gebracht die hij niet meer kon stoppen. Hij wilde de Unie redden en steunde steeds meer op het leger en de inlichtingendiensten. Minister van Buitenlandse Zaken Sjevardnadze had op 20 december 1990 daarom zijn ontslag aangeboden. Binnen deze beweging moet ook de aanval op het televisiegebouw in de Litouwse hoofdsdtad Vilnius op 13 januari 1991 gezien worden. Hoewel Gorbatsjov deze aanval (13 doden en 604 gewonden) in de hand had gewerkt door de troepen naar Litouwen te sturen, had hij geen opdracht gegeven hem uit te voeren. Dat was bewust, want na het bloedbad, kon hij zijn handen in onschuld wassen en beweren dat hij geen opdracht had gegeven tot deze actie. Het vertrouwen tussen de KGB/leger en Gorbatsjov raakte hierdoor beschadigd. Het optreden van Gorbatsjov in de Baltische staten was de aanleiding tot de opheffing van het Warschaupact op 1 juli 1991 in Praag. Op 17 maart vond in de Sovjet-Unie een referendum plaats over de wenselijkheid voor een Sovjet-Unie nieuwe stijl. Een meerderheid van de kiezers (76%) schaarde zich daarbij achter Gorbatsjov. Maar de Baltische staten, Armenië, Georgië en Moldavië deden niet mee aan dit referendum. Dat waren precies de republieken waarin de roep om afscheiding het grootst was. De machtsstrijd tussen Gorbatsjov en Jeltsin werd ondertussen steeds groter: in februari had Jeltsin het aftreden van Gorbatsjov geëist. Gorbatsjov poogde daarom op 28 maart via de communistische afgevaardigden in het Russische parlement Jeltsin af te laten zetten als Russisch staatshoofd. Jeltsin behaalde echter een grote overwinning in het Russische parlment. Jeltsin was populairder dan Gorbatsjov en sprong maar al te graag in de leidersrol. Op 12 juni werd Jeltsin tot president van Rusland gekozen en beschikte over een electoraal mandaat. Gorbatsjov was nooit door de bevolking van de Sovjet-Unie gekozen. Enkel op het gebied van buitenlandse politiek kon Gorbatsjov nog een succes scoren: op 13 juli 1991 ondertekende hij met Bush het Strategic Arms Reduction Treaty (START I). De VS
91/104
en Sovjet-unie beperkten hun kernkoppen van 30.000 tot 8.600 en het aantal langeafstandsraketten tot 1.600. Bush kondigde in september bovendien aan alle tactische nucleaire wapens uit Europa te verwijderen. Gorbatsjov was in overleg met Jeltsin, de Kazachse leider Nursultan Nazarbaev en enkele andere leiders van unierepublieken begonnen aan onderhandelingen over een nieuw unieverdrag dat een nieuwe Sovjet-Unie moest vormgeven. Pijnlijk was dat deelstaat Oekraïne niet mee onderhandelde. Het nieuwe verdrag kwam in een betrekkelijk goede sfeer tot stand: de soevereine republieken zouden op vrijwillige basis toetreden tot een unie van soevereine staten die een gemeenschappelijke munt en leger zouden delen. Ook buitenlandse politiek zou gezamenlijk gevoerd worden. Iedere staat zou over een eigen veiligheidsdienst beschikken en de macht van de KGB zou worden afgebroken. Waarschijnlijk luisterde de KGB deze gesprekken af, maar de feiten zijn op dit punt niet geheel duidelijk. Op 20 augustus 1991 zou het verdrag worden ondertekend door Gorbatsjov en de vertegenwoordigers van Kazachstan en Oezbekistan. Andere republieken konden zich later aansluiten. Het gevolg was echter dat een deel van de oude garde, communistische hardliners en de militaire leiding besloten in te grijpen. De coup die plaatsvond was eerder een coup voor Gorbatsjov dan tegen hem. Voor Gorbatsjov was het unieverdrag verre van een ideale oplossing, maar een noodoplossing, het best haalbare om de Sovjet-Unie te behouden. De plannen van de coupplegers gingen Gorbatsjov echter te ver. Het probleem was dat de coupplegers binnen het raamwerk van de constitutie wilden werken, om de coup te laten slagen hadden ze dus Gorbatsjovs medewerking nodig (Hij zou moeten verklaren dat hij de noodtoestand verklaarde of niet geschikt was zijn functie uit te voeren). Op 18 augustus bezochten de coupleiders, de staatscommissie voor noodtoestand, Gorbatsjov op zijn vakantieadres in Foros. Gorbatsjov weigerde het document te tekenen waarmee de noodtoestand uitgeroepen werd. De coupplegers verklaarden daarop in het openbaar dat Gorbatsjov door ziekte onbekwaam was en dat zij daarom de macht tijdelijk over hadden genomen. De coup was echter slecht georganiseerd en beschikte niet over een charismatisch leider die de coup echt kon leiden. Een fout die zij maakten was bijvoorbeeld om Boris Jeltsin niet te arresteren. Jeltsin kon vanuit het Witte Huis, de zetel van de Russische regering en parlement,d de coup tegenwerken. Het Witte Huis werd omsingeld door militairen die de opdracht hadden gekregen het gebouw in te nemen, maar niemand nam uiteindelijk het definitieve besluit dat ook echt te doen. Bekend zijn de beelden van Jeltsin die boven op een tank stond en de troepen toe sprak. Veel soldaten voelen zich naast Sovjet-soldaat ook Rus en voelden ook loyaliteit naar de persoon van Boris Jeltsin. Op 20 augustus liepen twee van de drie commanderende generaals over naar het kamp van Jeltsin. De internationale gemeenschap bleef trouw aan Gorbatsjov en de Verenigde Staten hadden Jeltsin verzekerd dat als er iets zou misgaan hij asiel kon genieten in de Amerikaanse ambassade. De coup viel langzaamaan uiteen. Gorbatsjov had te passief gehandeld, en was tijdens de coup te afwezig geweest. Anders dan hij beweerde werd hij niet opgesloten in zijn vakantieverblijf en kon hij nog altijd vrijelijk communiceren met de buitenwereld. Als hij had gewild, had hij iets kunnen doen. Ook Gorbatsjovs aanhangers reageerden passief. Jeltsin was de grote winnaar van de coup, zijn zichtbaarheid was enkel vergroot. Gorbatsjov was enkel nog in naam president van de Sovjet-Unie. Hij keerde terug naar de Sovjet-Unie en moest meteen de confrontatie aangaan met Jeltsin. Jeltsin had als reactie op
92/104
de coup de volledige Russische economie onder zijn jurisdictie gebracht. Het schip was te klein geworden voor twee kapiteins en Jeltsin eigende zich nu deze rol toe. Op 25 augustus trad Gorbatsjov, onder druk van Jeltsin, af als secretaris-generaal van de communistische partij. Die organisatie was te zeer betrokken bij de coup om nog geloofwaardig te zijn. Jeltsin nationaliseerde alle partijbezittingen binnen Rusland en verbood de communistische partij binnen Rusland. De communistische partij speelde geen rol meer. Op 24 augustus riep de Oekraïense Sovjet-republiek de onafhankelijkheid uit, die op 1 december per referendum werd bekrachtigd. Oekraïne was de belangrijkste Sovjet-Republiek geweest in economische zin en een Sovjet-Unie had zonder Oekraïne geen bestaansrecht meer. Een dag later volgde Wit-Rusland op 27 augustus volgde Moldavië, 30 augustus Azerbeidzjan. De coup was de katalysator geweest die de Sovjet-Unie deed ontploffen. Op 8 december richtten Jeltsin, Leonid Kravtsjoek (Oekraïne) en Stanislav Sjoeskjevitsj (Wit-Rusland) in Wit-Rusland een nieuwe organisatie op: het Gemenebest van Onafhankelijke Staten waarin de landen onderling zouden samen werken. Daarmee hieven de drie staten, ongeacht de kwestie van legitimiteit, ook de Sovjet-Unie op. Bijzonder pijnlijk is dat de drie heren eerst de Amerikaanse president Bush inlichtten en vervolgens pas Gorbatsjov. Gorbatsjov heeft nog gepoogd het leger een poging te laten doen de Sovjet-Unie te verdedigen, maar de legertop koos er voor het zinkende schip te verlaten en steunde Jeltsin die had verklaard dat hij vanaf nu de opperbevelhebber was en bovendien het de Russische Federatie was die de militaire salarissen uitbetaalde. Op 22 december sloten de meeste Sovjetrepublieken (uitgezonderd de Baltische staten en Georgië) zich aan bij het GOS. Gorbatsjov diende op 25 december zijn ontslag in en droeg de bevoegdheden die hij op papier genoot over aan Jeltsin. De Russische federatie werd de erfgenaam van de Sovjet-Unie: alle bevoegdheden, maar ook alle schulden vielen toe aan Rusland. De Sovjet-Unie hield op 31 december 1991 officieel op te bestaan. Het GOS zou nooit tot een bestendige organisatie uitgroeien, want geen van de Sovjetrepublieken wilde zich echt met het GOS engageren uit angst voor Russische dominantie. De Koude Oorlog was evenwel geëindigd: het probleem Duitsland was opgelost, het IJzeren Gordijn was opgehouden te bestaan en de Sovjet-Unie bestond niet meer. Toch zijn er nog voldoende vragen over om ons te stellen in deze cursus. Hierbij moet worden gedacht aan: hoe heeft de Koude oorlog onze huidige post-Koude oorlogperiode gevormd? In het licht van de huidige ontwikkelingen is ook de vraag interessant of we inmiddels niet in een nieuwe koude oorlog beland zijn. Dergelijke vragen zullen volgende week in ons laatste college worden behandeld.
93/104
94/104
College X:
Overdenkingen over de Koude Oorlog
Met de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991 kwam er een einde aan de Koude Oorlog. De jaren ’90 zouden in niets lijken op de voorafgaande decennia. Het leeuwendeel van de voormalige sovjet-satellietstaten kozen voor een nieuwe toekomst: een van vrije markt én democratie. Op Joegoslavië na verliep dit transitieproces, hoewel het niet gemakkelijk ging, zonder noemenswaardige gewelddadige spanningen. Uiteraard geldt dat sommige landen sneller waren in de transitie dan anderen, Tsjechië en Polen gelden als snelle succesverhalen, terwijl het er op leek dat Slowakije juist in eerste instantie een minder democratisch pad was ingeslagen. In ons hedendaagse beeld kan Hongarije dat onder Viktor Orbán een duidelijk autocratisch denkende regeringsleider heeft als een relatief zwakke broeder gezien worden. Ook over Rusland kunnen de nodige vragen worden gesteld: reeds onder president Jeltsin was er sprake van een eerste staatsgreep waarbij een koers richting een autoritair presidentieel regime werd ingezet, dat is onder President Poetin en Medvedev alleen maar doorgezet. Ook in het geval van China moet worden opgemerkt dat China reeds tijdens de koude oorlog de weg naar een markteconomie is ingeslagen, maar dat het land alleen maar harder is geworden op het gebied van mensenrechten. De overgang naar democratie was dus geen vanzelfsprekendheid. Hoewel het einde van de Koude Oorlog vaak werd aangehaald om aan te tonen dat er vanaf heden geen grootschalige conflicten meer zouden plaatsvinden zijn er nadien voldoende grootschalige en veelal bloedige conflicten geweest die het tegendeel bewijzen. Wat echter wel duidelijk is, is dat het idee van ‘wederzijds verzekerde vernietiging’ en de angst voor de tegenstander grotendeels is verdwenen.
§X.1.
Wie won de Koude Oorlog?
Reeds vorige week hebben we al gezien dat George Bush dacht dat de Verenigde Staten de Koude Oorlog hadden gewonnen, of in bredere zin, dat het kapitalistische en democratische westen de Koude Oorlog hadden gewonnen. Het is een denkbeeld dat niet alleen in de top van de Amerikaanse politiek leefde en breed werd gedeeld door de Amerikaanse publieke opinie, maar ook onder historici. Dit denkbeeld gaat er vanuit dat de Amerikaanse verhoging van het defensiebudget onder Reagan de de Sovjet-defensieuitgaven dermate opdreven dat de Sovjet-Unie er aan onderdoor was gegaan. Dit zou de Sovjets hebben doen inzien dat de vrije markt een superieur systeem was en daarom hebben de Sovjets uiteindelijk gecapituleerd. Wie dit beeld echter kritisch beschouwt moet tot de conclusie komen dat de werkelijkheid genuanceerder ligt: de defensie-uitgaven van de Sovjet-Unie zijn inderdaad een oorzaak voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, maar een hoofdrol is er niet voor weggelegd. De Sovjets waren in eerste instantie bevreesd voor Reagans SDI-project, maar omdat aan de technische haalbaarheid van het project werd getwijfeld werd het niet als bedreiging beschouwd. De Sovjet-Unie dacht bovendien al veel langer over ontwapening (Chroesjtsjov) en Gorbatsjov was in 1988 al eenzijdig met troepenreducties begonnen. De Sovjet-Unie was zich bovendien aan het terugtrekken uit de derde wereld en Afghanistan. Op eigen wijze raakte Gorbatsjov er van overtuigd dat een vorm van marktwerking en democratisering binnen de Sovjet-Unie voor het voortleven van die Unie een must was. Daarbij heeft het voorbeeld uit het westen weinig te maken. Het feit dat de Sovjet-Unie implodeerde was veeleer het gevolg van het feit dat hervormingen in de Sovjet-Unie te laat kwamen om nog te resulteren in het gewenste effect. De hervormingen waren bovendien grotendeels improvisaties zonder groot overkoepelend masterplan. Dat Gorbatsjov inzag dat hij de economische concurentiestrijd verloren had was meer het gevolg van het gebrek aan een antwoord op de crisis dan de Amerikaanse uitgavendrang. Bovendien speelde op de achtergrond mee dat tijdens de jaren ’80 de olieprijs behoorlijk daalde; Olie en gas waren nu net de twee voornaamste exportproducten van de Sovjet-Unie en een van de zaken die de Sovjet-staatskas spekten. Bij het einde van de Koude Oorlog speelt ook de publieke opinie in het westen een rol. De wapenwedloop riep steeds meer weerstand op: er was een krachtige vredesbeweging ontstaan die opriep tot ontwapening, vooral omdat verdere bewapening nutteloos zou zijn (Zie bijvoorbeeld de anti-rakettenbeweging in de Europa).
95/104
Aan de oppervlakte lijkt het inderdaad of de Sovjet-Unie de grote verliezer van de Koude oorlog is geweest, maar bij nader onderzoek blijkt dat er misschien wel helemaal geen winnaar is geweest. Gorbatsjov heeft het ooit als volgt gezegd: alle partijen hebben de koude oorlog verloren. De ideologische strijd heeft geleid tot verspilling van enorme bedragen en inzet van mankracht die veel productiever hadden kunnen worden besteed aan bijvoorbeeld verbetering van levensomstandigheden en welvaartsgroei. De ‘hete’ episodes van de koude oorlog heeft bovendien talloze mensenlevens gekost. Kunnen de Verenigde Staten wel als winnaar worden aangemerkt? De Koude oorlog heeft ook een economische weerslag gehad op de Verenigde Staten; daarvoor hoeft u alleen maar te kijken naar de enorme Amerikaanse staatsschuld die het land tot de dag van vandaag een grote last bezorgd. De enorme sociale ongelijkheid in de Verenigde Staten wordt mede veroorzaakt door de enorme Koude Oorlogsuitgaven. De Amerikaanse industrie is er minder concurrerend door geworden hetgeen heeft geleid tot grote verschuivingen: de Duitse en Japanse industrie werden veel concurrerender dan de Amerikaanse. Om over de opkomst van China als industriële grootmacht in de jaren ’90 maar te zwijgen. Er moet ook gezegd worden dat het Westen nu veel minder een eenheid vormde dan dat het dat deed tijdens de Koude Oorlog. Tijdens de Koude Oorlog was er een samenbindend element: angst voor het communisme en een atoomoorlog. Het winnen van de Koude Oorlog gold voor de elites in West-Europa en de Verenigde staten als het belangrijkste project en dat was opeens weg gevallen. Toen dit wegviel waren westerse staten vaak zoekende naar een nieuwe rol in de wereld. Hiervoor hoeft alleen maar gewezen te worden op de matig geëngageerde rol van West-Europese landen tijdens de burgeroorlog in Joegoslavië. Maar ook een deel van de huidige strijd binnen de Europese Unie over de toekomst van Europa valt hier op terug te voeren; de Europese Unie was in wezen een kindje van twee gedachten: ‘Nooit meer een Tweede Wereldoorlog en Holocaust’ en ‘geen communistisch Europa’.
§X.2.
Was de Koude Oorlog onvermijdelijk?
Dat doet de vraag opkomen of de Koude oorlog te vermijden was geweest. Als historicus heeft uw docent moeite met deze vraag. Historici onderzoeken het verleden vanuit de grondgedachte dat het verleden en ieder tijdvak daarin een op zichzelf staand gegeven is én dat dat het verleden moet worden weergegeven zoals het daadwerkelijk is geweest. Leopold von Ranke, de vader van de moderne geschiedschrijving noemde dit ‘jede Epoche ist unmittelbar zu Gott’ en ‘Geschichte ist bloss zeigen wie es eigentlich gewesen (ist)’. Het werken met een vraag of een bepaalde uitkomst van de geschiedenis onvermijdelijk is geweest verondersteld dat er alternatieve uitkomsten zijn voor het verleden. Dat is inderdaad het geval, maar dergelijke uitkomsten zijn niet toetsbaar. De enige uitkomst van het verleden die toetsbaar is, is het verleden zoals dat daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Met dat in het achterhoofd wil ik toch een poging wagen dit vraagstuk aan te snijden. Al was het maar vanuit een didactisch oogpunt; het vermijden van een tweede Koude Oorlog is misschien toch het nodige waard. In een zekere zin kan gezegd worden dat de strijd tussen communisme en kapitalisme, maar ook binnen de communistische wereld, misschien niet te vermijden viel, de uiteindelijke vorm waarin dit heeft plaatsgehad mogelijk wel. Waarom was die confrontatie dan onvermijdbaar, eigenlijk vooral omdat zowel de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie gekenmerkt werden door een grote zendingsdrang. Beiden twijfelden niet aan hun eigen boodschap en dachten te weten hoe de wereld moest worden gered. Beide grootmachten zagen elkaars uitbreidingspolitiek als imperialisme dat bestreden moest worden. Daarbovenop kwam een vermeend veiligheidsprobleem: zowel de Verenigde Staten als de Sovjet-Unie voelden zich voortdurend door elkaar bedreigd waarbij gestreefd werd naar een effectieve verdediging (toen Gorbatsjov inzag dat de Verenigde staten en WestDuitsland in feite geen bedreiging vormden kwam de Koude oorlog ook eigenlijk heel snel ten einde). Angstgevoelens kwamen de elites binnen het veiligheidsapparaat na WOII bijzonder goed uit; het verzekerde hen van een dominante rol in de samenleving na het einde
96/104
van die oorlog. Eigenlijk moet gezegd worden dat de Koude Oorlog vooral steunde op wederzijdse misverstanden en ongefundeerde angstgevoelens. Als die misverstanden niet hadden bestaan, dan zou er nog steeds sprake zijn geweest van strijd tussen communisme en kapitalisme, maar dan zou deze niet de vorm van een koude oorlog hebben gehad. Mogelijk was de strijd dan beperkt gebleven tot economische oorlogsvoering of juist wel een ‘hete oorlog’ zijn geworden. De geschiedenis kan ons niet leren hoe dat conflict er wel had uitgezien; wat ze ons wel leert is dat we ons goed moeten afvragen of we in huidige en toekomstige conflicten niet ook vast zitten in gedachtegangen die op misverstanden of onbegrip gestoeld zijn. Dan kunnen we het hebben over de huidige spanningen tussen Rusland, Europa en de Verenigde Staten, maar bijvoorbeeld ook over het denken in Noord-Europese landen over de crisissituatie in Griekenland. Een goed begrip van geschiedenis kan dus in het heden een handig instrument zijn. Om terug te keren naar het gevoel dat het westen de Koude Oorlog gewonnen zou hebben. Waar komt dit gevoel vandaan? Natuurlijk uit de plotselinge implosie van de Sovjet-Unie in 1991 en het ineenstorten van het communisme in satellietstaten in 1989. Het overwinningsgevoel was echter geen kortstondig gebeuren, maar heeft de Amerikaanse en Europese politieke houding gedurende de jaren ’90 duidelijk gevormd. De jaren ’90 golden als een periode waarin vanuit een euforische gedachte het haast leek alsof de bomen tot in de hemel reikten: alles kon en was mogelijk, uiteraard geholpen door economische voorspoed. Daarbij speelde ook het feit dat geld dat voordien aan bewapening werd besteed plots anderzijds benuttigd kon worden. De algemene westerse gedachtegang was dat de voormalige communistische landen snel op het pad van een kapitalistische markteconomie moesten worden gebracht, daarmee zou de democratische omwenteling geborgd worden. De voormalige communistische landen werden hierbij geholpen door westerse instituten zoals het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank. Omdat veel van deze instituten in Washington gevestigd waren, wordt het programma dat gehanteerd werd ook wel de ‘Washingtonconsensus’ genoemd. Het programma kwam neer op: Begrotingsdiscipline; inkrimping van publieke uitgaven, lage belastingen; door de markt bepaalde rentetarieven, vrije wisselkoersen tussen munteenheden; het opheffen van handelsbelemmeringen, liberalisering op het gebied van buitenlandse investeringen, privatisering van staatsbedrijven, deregulering en verzekering van eigendomsrechten. Het programma dat zowel in de voormalige communistische landen als in het westen zelf uitvoering kreeg werd in de voormalige communistische wereld niet direct een succes. Natuurlijk zou hervorming het nodige kosten, maar achteraf gezien kun je je afvragen of de snelheid waarin dit gebeurde (‘shock therapy’) niet meer schade heeft aangericht dan dat het medicijn aan verbetering heeft opgericht.
§X.3.
The end of History
Een van de belangrijkste denkers over het einde van de Koude Oorlog is de JapansAmerikaanse filosoof Francis Fukuyama. Fukuyma publiceerde in 1989 al een filosofisch betoog onder de titel ‘the End of History’, dat hij in 1992 uitwerkte tot een boek onder de titel ‘The end of history and the last man’. Het laat zich raden wat de kern van zijn betoog is geweest: de menselijke geschiedenis was ten einde gekomen omdat de Koude Oorlog ten einde was gekomen. Fukuyama’s betoog geldt als een van de belangrijkste en invloedrijkste filosofische gedachten van de twintigste eeuw. Als Fukuyama het heeft over het einde van de geschiedenis dan bedoelt hij niet dat de tijd niet meer voortschrijdt en dat er daarom geen geschiedenis meer is, maar bedoelt hij te zeggen dat de menselijke geschiedenis zijn logische evolutionaire eindpunt heeft bereikt. Dat eindpunt was voor Fukuyama een maatschappij gebaseerd op een liberale vrijemarkteconomie en democratie. Fukuyama betoogde dat er simpelweg geen systemisch alternatief meer bestond voor het westerse liberalisme: de twee voornaamste uitdagers van het westerse liberalisme; het fascisme en het communisme waren geen duurzaam alternatief gebleken en dus moest het liberalisme wel het logsiche eindpunt
97/104
van de menselijke geschiedenis zijn. Dat betekende uiteraard niet dat er geen internationale problemen meer zouden zijn; staten zouden natuurlijk onderling nog steeds problemen hebben, maar een groot ideologisch conflict zou er niet meer komen. Wie deze gedachtegang goed onderzoekt moet tot de conclusie komen dat Fukuyama’s betoog erg lijkt op een communistische heilsgeschiedenis; binnen het marxistische denken was immers het communisme het eindpunt van de menselijke geschiedenis, waarna alle grote problemen in de wereld opgelost zouden zijn. Die overeenkomst is niet toevallig, want zowel Marx als Fukuyama bedienden zich van dezelfde bron voor hun gedachten. Beiden zijn interpretaties van de filosofie van de Romantische filosoof Johann Gottfried Herder. Herder had reeds na het Napoleontische tijdperk betoogd dat de geschiedenis een duidelijk eindpunt zou hebben. Voor Hegel waren dit de idealen van de Franse revolutie en de Volksgeist van ieder volk; Marx en Fukuyama hadden dit eindpunt slechts anders geïnterpreteerd.
§X.4.
The clash of civilizations
De filosofie van Fukuyama had grote invloed op het politiek denken in de Verenigde Staten en West-Europa en verklaren deels de euforische stemming over het winnen van de Koude Oorlog. Toch kunnen we ons afvragen of er niet een tegengeluid klonk. Dat tegengeluid kwam vooral van de Amerikaanse politicoloog Samuel P. Huntington die in 1993 een artikel publiceerde onder de titel ‘The Clash of Civilizations’ en dat in 1996 uitwerkte tot een boek onder de titel ‘The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order´. Huntingtons these formuleerde een nieuw wereldbeeld op basis van Amerikaanse conservatieve denkbeelden. De kern van de theorie is dat cultuur en culturele identiteiten, met beschavingsidentiteiten als breedste representant daarvan, de patronen van cohesie, desintegratie en conflict in de wereld van de post-Koude oorlog zouden vormen. In Huntingtons eigen woorden: In the post-Cold War world, the important distinctions among peoples are not ideological, political, or economic. They are cultural. Peoples and nations are attempting to answer the most basic question humans can face: Who are we? And they are answering it, by reference to the things that mean most to them. … They identify with cultural groups: tribes, ethnic groups, religious communities, nations, and, at the broadest level, civilizations. De belangrijkste entiteiten in Huntingtons wereldbeeld zijn dus beschavingen, voor hem is een beschaving de hoogste vorm van culturele identiteit. Zo zijn de Franse en Duitse cultuur onderling fors verschillend, maar de overeenkomsten zijn zo groot dat zij tot een beschaving behoren: de westerse beschaving. De belangrijkste overeenkomst tussen culturen binnen de westerse beschaving is hun religie. Deze culturen worden gekenmerkt door ofwel het RoomsKatholicisme of een vorm van Protestantisme. Huntington beschouwt religie als het belangrijkste onderscheidende element tussen beschavingen. In totaal worden door hem acht beschavingen onderscheiden: de Chinese (of Confusianistische), Japanse, Indiase (of Hindoestaanse), Islamitische, Westerse, Orthodoxe, Latijns-Amerikaanse en Afrikaanse beschavingen. Kenmerkend voor Huntingtons these van de 'Clash of Civilizations' is dat landen die tot een bepaalde beschaving behoren zich rondom een centrale grote staat binnen de eigen beschaving zullen organiseren. Voor de Westerse beschaving zijn dat de Verenigde Staten en voor de Orthodoxe beschaving is dat Rusland. Huntingtons these is dus vooral een geopolitieke these die iets zegt over de geopolitieke ordening van de wereld. Wie Huntingtons these volgt kan niet anders dan tot een radicaal andere conclusie komen dan Fukuyama: de geschiedenis is nog lang niet ten einde, maar kent een nieuw vervolg; een strijd tussen verschillende beschavingen. Want zo stelt Huntingon: beschavingen hebben een natuurlijke levensloop: een van opkomst, een van bloei en een van verval. De Westerse beschaving zou op het punt staan in verval te raken en daar moest voor gewaarschuwd worden.
98/104
De overeenkomsten tussen Huntingtons denken en fatalistisch denken uit het interbellum (Denk bijvoorbeeld aan Oswals Spenglers Der Untergang des Abendlandes) zijn opvallend. In feite lijkt dit soort denken sterk op elkaar, wat in Huntingtons stelling echter ontbreekt zijn racistische elementen. Huntington is vooral beducht voor culturele invloed van buiten de westerse beschaving en niet zo zeer voor ‘onrein bloed’. Zowel Huntington als Fukuyama hebben in grote mate vorm gegeven aan westerse politiek in de bredere wereld. Zijn Amerikaanse pogingen ‘liberale’ democratieën te vestigen in OostEuropa of Irak niet een voortvloeisel van het denken van Fukuyama? Evenzo kan dezelfde vraag gesteld worden voor de Washington concensus. Is de War on terror zoals die na 9/11 gevoerd wordt niet deels een uitvloeisel van het denken van Huntington? De Koude Oorlog, en dan vooral het einde ervan is tot op de dag van vandaag nog actueel.
§X.5.
Post-Koude oorlog teleurstellingen
In de voormalige communistische wereld waren de jaren ’90 vooral een telleurstelling. Het ging economisch niet beter, alleen maar veel slechter. Vooral in Rusland was de chaos groot: het nu tot een bijrol af geserveerde Rusland was nog maar een schim van wat de machtige Sovjet-Unie ooit geweest was. Uiteindelijk ging het beter met de voormalige communistische landen, maar dit heeft lang geduurd. In het geval van de voormalige satellietstaten waren structurele maatschappelijke en economische hervormingen aanleiding voor de verbeterde situatie, maar deze samenlevingen presteren nog steeds minder dan hun westerse broeders als wordt gekeken naar de burgermaatschappij en economische ontwikkeling. Het communisme zal in deze landen nog een lange schaduw werpen. In het geval van Rusland en andere voormalige Sovjetrepublieken geldt dat in wezen dezelfde elite nog altijd aan de macht is en er nauwelijks structurele hervormingen zijn doorgevoerd. Het Russische economische herstel aan het begin van deze eeuw moet dan ook vooral worden toegeschreven aan de verhoogde olieprijs. In met name dat laatste land heeft het westerse optreden in de jaren ’90 diepe wonden nagelaten. In Rusland wordt er vanuit gegaan dat tijdens de 2+4 gesprekken beloofd zou zijn dat de NAVO niet verder zou uitbreiden in de voormalige invloedssfeer van de Sovjet-Unie; Oost-Duitsland zou de nieuwe grens worden van de NAVO. De uitbreiding van de NAVO met de voormalige satellietstaten van de Sovjet-Unie en zelfs voormalige Sovjet-republieken zoals de Baltische staten wordt in Rusland als bedreigend, vernederend en bovenal een gebroken belofte beschouwd. Voor het bestaan van dergelijke afspraken bestaan geen bewijzen, maar de beeldvorming in Rusland is duidelijk. Dat de landen die zich aansloten bij de NAVO juist uit angst voor een eventueel Russisch revanchisme wensten aan te sluiten bij de NAVO en dat aanvankelijk voor de NAVO onduidelijk was wat de toekomst zou worden wordt in Rusland als niet relevant beschouwd. Rusland is vernederd en dat mag niet nog een keer gebeuren. Niet alleen voelt Rusland zich vernederd in het geval van de NAVO-uitbreiding, maar het voelt zich ook vooral genegeerd. Gedurende de jaren ’90 en het begin van deze eeuw hebben er meerdere internationale crises voorgedaan waarbij Rusland zich genegeerd voelde. Hierbij moet bijvoorbeeld worden gedacht aan de internationale interventies in Joegoslavië waarbij Rusland niet of nauwelijks gehoord werd, maar ook de NAVO-bombardementen tijdens de Kosovo-crisis in 1998-1999 en de daarop volgende (semi)-onafhankelijkheid van de Servische provincie gelden als een vernedering van Rusland. Ook de Amerikaanse inval in Irak in 2003 zonder dat Ruslands bezwaren tegen die interventie werden meegewogen dragen bij tot het gevoel van teleurstelling en vernedering dat in Rusland breed gedragen wordt. Bij al deze gevoelens kunnen vraagtekens geplaatst worden, je kunt je bijvoorbeeld afvragen of Rusland in de jaren ’90 wel bereid en in staat was om op een serieuze manier zich met wereldproblemen bezig te houden. Was het land niet veel te veel met zichzelf bezig om daar commitment voor te tonen?
99/104
Veel wezenlijker is echter het volgende: de gevoelens van vernedering en teleurstelling spelen een belangrijke rol in de manier waarop Rusland heden ten dage internationaal opereert. Het verwijt ‘het westen’ deze handelswijze. In alle redelijkheid vallen die gevoelens natuurlijk best te begrijpen, maar zo’n begrip verhult denk ik wat er werkelijk in Rusland gaande is: in Rusland hebben nog altijd geen structurele hervormingen plaats gehad en dezelfde elite bestaande uit voornamelijk vertegenwoordigers van de veiligheidsdiensten zijn nog altijd aan de macht. In feite opereert de Russische president Poetin uit een positie van zwakte, want door de hoge olieprijzen heeft hij jarenlang structurele hervormingen van de Russische economie en samenleving voor zich uit kunnen schuiven. Deze hervormingen zijn natuurlijk niet in het belang van de zittende Russische elite. De protesten na de presidentsverkiezingen van 2008 waren daar een uiting van: Poetin heeft meer welvaart gecreëerd waarbij een kleine maar groeiende middenklasse is ontstaan. In 2008 eiste die middenklasse de hervormingen die horen bij die welvaartsgroei: een einde aan het corrupte regime én meer politieke inspraak voor de gewone Rus. Poetin gebruikt de onderbuik gevoelens in de jaren ’90 samen met de gebeurtenissen in Oekraïne in 2013-2014 en de vermeende slechte positie voor de Russische minderheid in dat land duidelijk als bliksemafleider voor zijn eigen interne problemen. Was de Koude Oorlog op een andere manier ten einde gekomen, dan had Poetin dat nooit kunnen doen.
§X.6.
Een nieuwe Koude Oorlog?
Dit doet de vraag opkomen of we niet hard op weg zijn naar een nieuwe Koude Oorlog. Toegegeven moet worden dat er signalen zijn die die kant op wijzen. De betrekkingen tussen Rusland en het Westen staan op een dieptepunt dat dieper is dan eerdere dalen in het PostKoude Oorlogtijdperk. Het feit dat westerse landen naar aanleiding van de gebeurtenissen rond vlucht MH17 zelfs bereid waren hun eigen economische groei in te leveren door stevige economische sancties tegen Rusland af te kondigen is veelzeggend. Er is een diepe vertrouwensbreuk ontstaan tussen Rusland en het Westen. Rusland bezigt ondertussen koude oorlogsretoriek door te dreigen met de plaatsing van kernraketten in Russische exclave Kaliningrad. Ook de manier waarop in het Russische politieke discours wordt aangekeken is beangstigend. Europa geld als een schoothondje van het Fascistische Amerika en Duitsland die niets goeds op hebben met Rusland; bovendien pogen Amerikaanse NGO’s Rusland hoegenaamd intern te ondermijnen en te perverteren met een agenda die bestaat uit het verspreiden van burgerrechten en gelijke rechten voor seksuele minderheden. Andersom valt in westerse samenlevingen een sterke anti-Russische ondertoon te waarmerken. Rusland geldt weer als de kwade boeman dat zich niet aan de afspraken houdt en het westen en vooral de westerse vrijheden bedreigt. Zo bezien zijn we weer helemaal terug in de Koude Oorlog. Belangrijk is ook dat er denkers zijn zoals de Britse journalist Edward Lucas die reeds vanaf 2008 waarschuwen voor het hernieuwde assertieve Rusland. En betoogde dat we beland zijn in een nieuwe koude oorlog, die vooral op het gebied van energiepolitiek uitgevochten moest worden. Overigens moet worden opgemerkt dat Lucas' werk vaak wordt opgevat als het werk van een roepende stem in de woestijn die als een havik waarschuwt voor het nieuwe Rusland. Wie Lucas’ werk echter leest vanuit de gedachte dat het boek een anti-Russisch pamflet is, komt bedrogen uit. Het boek leest veeleer als een genuanceerd betoog over de veranderingen in de Russische samenleving die hebben geleid tot de huidige Russische assertieve houding én als een voorspelling over hoe die nieuwe strijd gaat plaatsvinden, maar vooral ook over de vraag hoe het Westen moet reageren op dat nieuwe Rusland. Toch denk ik dat we niet mogen spreken over een nieuwe Koude Oorlog. Er zijn grote verschillen tussen de Koude oorlog van toen en de huidige lastige situatie rondom Rusland en Oekraïne. Om te beginnen had de Koude Oorlog een heel duidelijke frontlijn: die liep van
100/104
Stettin naar de Adriatische zee, het IJzeren gordijn. Nu is er sprake van een gewapend conflict in een perifere regio van Oekraïne. Het is natuurlijk ongehoord dat Rusland kennelijk nog niet kan accepteren dat Oekraïne inmiddels een zelfstandige staat is met haar eigen soevereiniteit, maar dat wil nog niet zeggen dat het conflict zo verregaand en diep zit als tijdens de Koude Oorlog. Het nieuwe conflict is minder omvattend: er is een daadwerkelijk gewapend conflict, terwijl dit er tijdens de Koude oorlog legio waren. Deze conflicten waren in de koude oorlog bovendien sterk verweven met dekolonisatievraagstukken. Daar is in het heden geen sprake van. Het IJzeren Gordijn bestaat niet, en zal ook niet snel terugkeren. Inmiddels zijn Russen en Westerlingen gewend af te reizen naar elkaars landen, er is simpelweg meer sociaal contact tussen beide werelden. Ook het internet faciliteert dergelijke contacten. Bovendien zijn Rusland en het Westen in economisch opzicht veel meer afhankelijk van elkaar dan ze dat in de Koude Oorlog waren. Het Westen is afhankelijk van Russische olie- en gasleveranties, maar Rusland is net zo goed afhankelijk van de inkomsten die het uit die leveranties haalt. Belangrijk is ook dat zowel Rusland als de Verenigde Staten veel minder bondgenoten hebben dan tijdens de Koude Oorlog. Rusland staat alleen, China houdt zich angstvallig ter zijde in het huidige conflict. Ook de Verenigde Staten kunnen niet meer rekenen op breedgedragen steun: nieuwe economieën zoals Brazilië voelen er weinig voor de Verenigde Staten te volgen in hun harde aanpak van Rusland. Dat was tijdens de Koude Oorlog wel anders. Op lange termijn hebben Rusland en het westen elkaar waarschijnlijk meer nodig dan dat ze elkaars vijanden zullen zijn: China zal een steeds grotere rol in de wereldpolitiek gaan opeisen en dat is zowel voor Rusland als westerse mogendheden een bedreiging. Juist de Koude Oorlog leert ons wat dan de meest logische gang van zaken zal zijn: Rusland en het westen zullen elkaar gaan opzoeken. Dit zal ook het geval zijn ingaande de dreiging die uitgaat van islamitisch fundamentalisme en terrorisme. Hierin vinden het westen en Rusland een gezamenlijke vijand. (Islamitische staat heeft inmiddels zijn propaganda-kanaal ook uitgebreid met een Russischtalige versie). Er is bovendien geen duidelijk ideologisch conflict tussen Rusland en het Westen. Natuurlijk wordt over zaken verschillend gedacht, maar Poetins concept van een ‘soevereine democratie’ dat hij tegenover de westerse liberale democratie stelt is toch vooral een lege huls. Rusland is bovendien niet het enige land met een afwijkend politiek systeem, daarvoor hoeft alleen maar naar China worden gekeken. Tegenover China slaat het westen echter een heel andere toon aan dan tegen Rusland. Een ander element dat ontbreekt is een duidelijke wapenwedloop. Defensieuitgaven worden nu zowel in Rusland als in het westen verhoogd. Dit neemt alleen niet de vormen aan die het tijdens de Koude Oorlog aan heeft genomen. Bovendien gaat het vaak om symbolen, bijvoorbeeld de NAVO-flitsmacht ter bescherming van de Baltische staten. Voor zowel Rusland als het Westen geldt dat zij zich een nieuwe wapenwedloop niet kunnen permitteren; dit zou te veel kosten én daarvoor zal welvaart moeten worden ingeleverd. Het is niet waarschijnlijk dat de westerse kiezers in toch al onzekere economische tijden bereid zullen zijn in economische zin in te leveren. De financiële problemen van de Russische staat zijn bovendien dermate groot dat Poetin zich niet heel veel meer dan de huidige situatie kan permitteren. De Russische staatskas raakt door de economische sancties van de EU en de Verenigde Staten en de lage olieprijs steeds leger. Poetins machtspositie in het binnenland steunt op de belofte dat het Russische volk mee profiteert van welvaartsgroei. Valt die pijler weg, dan is het regime van Poetin meteen een stuk minder stabiel. Poetin is bovendien meer gebaat bij stabilisering van het huidige conflict. Een Oekraïne dat in limbo verkeert kan niet meer naar het westen toegroeien en dat is precies dat Poetin hebben wil. Een analogie met de Koude Oorlog is hier wel goed mogelijk: door noodzaak werd de Sovjet-Unie opeens broodheer van een communistisch ingesteld Oost-Duitsland.
101/104
Bevriezing van de huidige situatie biedt daarom ook mogelijkheden voor de huidige situatie. In feite is Europa toe aan een nieuw Helsinki-proces; erken elkaar en beloof dat je je niet zult mengen in elkaars aangelegenheden. Het was een belangrijke stap in de de-escalatie van de Koude oorlog en zou nu zo’n zelfde rol kunnen spelen. Het levert iedereen voordelen op: voor Rusland is dat Oekraïne niet te ver naar het westen toe kan groeien, voor Europa geeft dat meer ruimte de interne Europese problemen op te lossen, de Verenigde Staten zouden meer ruimte hebben voor het oplossen van hun eigen problemen. Gek genoeg biedt zo’n oplossing ook voor Oekraïne kansen: de Donbas is niet het meest interessante deel van Oekraïne, door dat gebied te laten voor wat het is krijgt de Oekraïense regering de mogelijkheid broodnodige hervormingen door te voeren in de meer westers georiënteerde delen van het land. Als die hervormingen op een termijn van 10-20 jaar slagen ben ik benieuwd of de Donbass nog steeds zo graag bij Rusland wil horen. (Vergelijk dit met het voorbeeld dat de westerse consumptiemaatschappij tijdens de Koude Oorlog gaf aan de satellietstaten van de Sovjet-Unie).
§X.7.
Tot slot
Waarschijnlijk heeft u deze cursus gevolgd met het idee dat u iets wilt leren over geschiedenis. In deze cursus was daar dan ook alle ruimte toe: we hebben gezien hoe de Koude Oorlog is ontstaan, hoe deze verlopen is en hoe deze uiteindelijk geëindigd is. Geschiedenis is wat mij betreft een a-politieke wetenschap. Dat wil echter niet zeggen dat historici zich niet met hun vak mogen engageren bij hedendaagse problematiek. Daarom heb ik er expliciet voor gekozen om dat in dit college te doen en daarmee te laten zien waarom de bestudering van geschiedenis ook in het heden van belang kan zijn. Het staat natuurlijk eenieder vrij om het met mijn denkbeelden oneens te zijn, dat heb ik zelfs liever dan dat we het allemaal met elkaar eens zijn. Een samenleving zonder debat functioneert niet, ook dat is een les die we uit de Koude Oorlog kunnen trekken. De Sovjet-Unie en de satellietstaten waren samenlevingen zonder diepgaand maatschappelijk debat. U kunt dit laatste college daarom zien als een pleidooi voor de diepgaande bestudering van het verleden en een pleidooi tegen de voortschrijdende veranderingen in het hoger onderwijs: voor dergelijke diepgaande debatten is steeds minder ruimte. Het zou zonde zijn om dat te verliezen. 102/104
Literatuur en films voor verdere studie Voor een algemeen overzicht van de ontwikkelingen tijdens de Koude Oorlog kunt u zich wenden tot de recentste editie van R.R. Palmer, e.a. A History of Europe in the Modern World (dat tot en met de 10e druk verscheen onder de titel A History of the Modern World verscheen). Palmer is een veel gebruikt handboek, onder andere bij de opleidingen geschiedenis en internationale betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Voor de voorbereiding van deze cursus is gebruik gemaakt van een handboek van de Belgische historicus Yvan Vanden Berghe (De Koude Oorlog. Een nieuwe geschiedenis). Het handboek biedt een complete beschouwing van de (voor)geschiedenis van de Koude oorlog en heeft als voordeel dat het zowel Amerikaanse, Europese, Russische als Chinese gezichtspunten van de Koude Oorlog beslaat. Het boek heeft bovendien een uitgebreide bibliografische referentielijst met werken over specifieke thema’s die een onderdeel vormen van de Koude Oorlog. Een eenzijdig Amerikaans gezichtspunt wordt geboden in John Lewis Gaddis’ The Cold War. Eerder publiceerde Gaddis al The United States and the origins of the cold war. Wie juist over meer achtergronden wil beschikken kan zich uitstekend richten op het oeuvre van de Britse historicus Tony Judt. Zijn Postwar is een complete naoorlogse geschiedenis van Europa en zeer lezenswaardig. Naast de Koude Oorlog komen ook culturele, economische en intellectuele veranderingen in het naoorlogse Europa uitgebreid aan bod, ook het thema van de Europese integratie wordt aangesneden. Ook in zijn essayverzameling Reappraisals wordt ingegaan op aspecten van de Koude Oorlog. Een van de essays in dit boek is een bespreking van het bovengenoemde boek van John Lewis Gaddis. In de nadagen van Judts leven heeft historicus Timothy Snyder een aantal zeer interessante interviews met hem afgenomen. Deze zijn gepubliceerd in Thinking the Twentieth century. De in het laatste college besproken werken van Francis Fukuyama en Samuel P. Huntington zijn ook zeer de moeite waard. Dit geld zowel voor de essays, welke ook online zijn te vinden2, als de twee uitgebreidere boeken: The end of history and the last man respectievelijk The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. Voor het einde van de Sovjet-Unie als staat is verleden jaar een zeer interessante nieuwe studie verschenen van Serhy Plokhy: The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union. Een verdere interessante benaderingswijze van de Koude Oorlog zou zijn door de memoires en biografieën van hoofdrolspelers te bestuderen. Omwille van compactheid zijn deze niet in dit literatuuroverzicht opgenomen. Naast wetenschappelijke literatuur zijn er inzake de Koude Oorlog ook een aantal films die zeker de moeite waard zijn. Daar uw docent noch filmhistoricus noch filmliefhebber is, kan hij u geen volledigheid garanderen. Als een illustratie van hoe angstgevoelens tijdens de Koude Oorlog functioneerden en ter illustratie van het MAD-principe kan Dr. Strangelove or: How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (1964) van Stanley Kubrick dienen. Indien we het hebben over de sovjetificering van de satellietstaten kan de film Rewers (2009) van de Poolse regisseur Borys Lankosz dienen. Een later beeld over de verstandhouding tussen de Sovjet-Unie en haar satellietstaten wordt gegeven in de film Mała Moskwa (Little Moscow; 2008) van Waldemar Krzystek. Voor de omwentelingen in 1989 kan de film Kolya (1996) van de Tsjechische regisseur Jan Svěrák dienen. Voor de omwenteling in Roemenië is de film A fost sau n-a fost? (12:08 East of Bucharest; 2006) worden gekeken. Als klassieker over de omwenteling in Oost-Duitsland geldt natuurlijk de bekende film Goodbye Lenin! (2003) van Wolfgang Becker. In het geval van Hongarije zijn twee films zienswaardig: The end of history: http://www.wesjones.com/eoh.htm; The Clash of civilizations: https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/1993-06-01/clash-civilizations 2
103/104
de film Sunshine (1999) van István Szabó vertelt de 20ste eeuwse geschiedenis van Hongarije door de geschiedenis van de Joodse familie Sonnenschein. De film A temetetlen halott (De onbegravene dode; 2004) van Márta Mészáros gaat over het schijnproces dat na de Hongaarse opstand (1956) gevoerd is tegen Imre Nagy.
Literatuuropgave Fukuyama, Francis, Het einde van de geschiedenis en de laatste mens. Amsterdam: Contact, 1992. Fukuyama, Francis. The End of History and the Last Man. Harmondsworth: Penguin, 1992. Gaddis, John Lewis. The Cold War: A New History. New York [etc.]: Penguin Press, 2005. Gaddis, John Lewis. The United States and the Origins of the Cold War, 1941-1947. New York: Columbia University Press, 2000. Huntington, Samuel P. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York, N.Y.: Simon & Schuster, 1996 Judt, Tony, and Timothy Snyder. Thinking the Twentieth Century. London: Heinemann, 2012. Judt, Tony. Postwar: A History of Europe Since 1945. New York, NY [etc.]: Penguin Press, 2005. Judt, Tony. Reappraisals: Reflections on the Forgotten Twentieth Century. New York: Penguin Press, 2008. Palmer, R.R., Joel Colton, and Lloyd Kramer. A History of Europe in the Modern World. New York: McGraw-Hill Education, 2014. Plokhy, Serhii. The Last Empire: The Final Days of the Soviet Union. New York, NY: Basic Books, a member of the Perseus Books Group, 2014. Van den Berghe, Yvan. De Koude Oorlog: een nieuwe geschiedenis (1917-1991). Leuven: Acco, 2008.
104/104
