1
Communisme en kapitalisme
In het jaar 1867 schreef Karl Marx het eerste deel van zijn bekende boek “Das Kapital.” In 1989 viel de Berlijnse muur en met haar het communisme. In 2014 schrijft de Fransman Piketty zijn nu al overbekende boek “Kapitaal in de een en twintigste eeuw.” Er liggen 147 jaren tussen Marx en Piketty. Blijkbaar is kapitaal een aantrekkelijk onderwerp om over te schrijven. Marx bekritiseerde de erbarmelijke omstandigheden waaronder de arbeiders moesten werken. Hij heeft doelbewust toegewerkt naar een dictatuur van het proletariaat, hetgeen hem overigens niet gelukt is. In het midden van de negentiende eeuw voorzag hij een schaalvergroting ontstaan binnen de ondernemerswereld, waarbij grote bedrijven kleintjes opslokten. Verder verwachtte hij dat het kapitalisme door een opeenvolging van crisissen op termijn in zou storten. Hij bekritiseerde de egoïstische maatschappij die klaar was voor opstand. Op dit laatste kom ik later nog terug. We schrijven herfst 2008. Ik sta met de caravan op een camping in het Nederlandse gedeelte van het tweelingstadje, Baarle Nassau geheten, liggend op de grens van Nederland en België. Ik volg s'avonds om 18.00 uur het nieuws op de tv en hoor dat de Amerikaanse bank Lehman Brothers is gevallen. Ik begreep meteen dat hier geschiedenis werd geschreven. De voorbije dagen kon je de spanning in financieel economische kringen al voelen. Er zat wat aan te komen, maar niemand had een exact idee van datgene wat er zou komen. Plotseling kregen de verwachtingen een gezicht, een zeer onaangenaam en grauw gezicht. Van de ene op de andere dag was er totale paniek in de financiële en daarmee ook in de politieke wereld. Banken dreigden om te vallen, landen dreigden onder zware schulden te bezwijken en failliet te gaan en er dreigde een bankrun waarbij burgers hun geld van de banken halen. Kortom, algehele paniek op een schaal zoals dat niet eerder in de financieel economische wereld was voorgekomen. Ik nam me voor om me vanaf nu zodanig te verdiepen in financieel economische vraagstukken dat ik zou gaan begrijpen hoe het mogelijk was dat we in een dergelijke, rampzalige situatie terecht waren gekomen. Ik wilde naar de wortels van het kwaad om het kwaad te kunnen begrijpen. Het stond voor mij vast dat, als zoiets gebeurt, er kwalijke drijfveren aan ten grondslag liggen. Maar welke drijfveren waren dat? Hoe ziet het kwaad eruit? Welke verwerpelijke motieven van mensen hebben dit veroorzaakt? Eén ding stond bij voorbaat voor mij vast: het komt door mensen. Mensen hebben dit veroorzaakt en dus zijn het ook mensen die dit moeten oplossen. Als je iets wilt begrijpen is het soms noodzakelijk terug te gaan in de geschiedenis. Als je de financieel economische structuren op wereldschaal wilt begrijpen, moet je even terug in de tijd. Een van de eerste documenten op maatschappelijk en politiek economisch terrein is afkomstig van Karl Marx. Marx was een revolutionair socialist. Een van zijn belangrijkste uitspraken was: proletariërs aller landen verenigt u. Hij was een van de eerste economen die analyseerde wat er op economisch gebied gaande was. Hij had forse kritiek op het kapitalistisch stelsel. Hij zag de uitbuiting van de arbeidersklasse en heeft zich daar hevig tegen verzet. Hij zag een cumulatie van kapitaal ontstaan bij een in omvang kleine elite. Zijn analyses leidden tot een gewenst financieel economisch systeem dat primair gekenmerkt
werd door gelijkheid voor allen. In die zin was het de volstrekte tegenhanger van het kapitalisme. Met name de voorganger van het huidige Rusland(de USSR) heeft getracht het communistisch model als leidend model in haar maatschappij te introduceren onder de noemer van de geleide economie. Dit is een volledige mislukking geworden. De totaliteit van economisch handelen werd centraal vanuit Moskou geregisseerd, ondanks het feit dat er in de USSR sprake was van een land met een omvang van wel 5 tijdzones. Deze centrale aansturing leidde tot de meest vreemde economische activiteiten. Zo was er voor dat enorme land één fabriek die spijkers maakte met verschillende lengtes en diktes, ongeacht de vraag hoeveel spijkers er nodig waren. Het aantal spijkers werd vanuit Moskou vastgesteld. Dit leidde er elk jaar toe dat er teveel dan wel te weinig spijkers waren. Dit economisch model was niet wat Marx bedoeld had. Het was gedoemd te mislukken en dat gebeurde dan ook. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw stond het politiek maatschappelijk systeem(en daarmee ook het communisme) in de USSR op instorten. De val van de Berlijnse muur leidde de ondergang in. Ik zie ons nog in 1989, ten tijde van de val van de muur, dansen op het lijk dat communisme heet. In de dronkenschap van het kapitalisme, hebben we het communisme ten grave gedragen. En niet zomaar begraven. We metselden er een ondoordringbare koepel overheen, zodat dit wanproduct de komende eeuwen niet meer naar boven zou komen. In de Westerse media werd de ondergang bejubeld en werd het kapitalisme als de overwinnaar gezien en derhalve de hemel in geprezen. De hele wereld zou vanaf nu het kapitalisme als leidend economisch model gaan overnemen. Het kapitalisme wachtte een grote toekomst, zo dacht men. Hoogmoed komt voor de val, zou je achteraf zeggen. In de slipstream van de ondergang van het communistisch systeem, werden in de Westerse wereld veel onderdelen van het maatschappelijk stelsel zonder veel nadenken naar de markt gebracht. Denk maar aan de zorg, de bouwcorporaties en de energiemaatschappijen. De rol van de overheid moest tot een minimum teruggebracht worden. De menselijke maat raakte zoek: alles moest groot en daarmee anoniem gemaakt worden. Het huidige succes van het Chinese staatskapitalisme moet ons toch aan het denken zetten. Is dit staatskapitalisme de gewenste vorm van wereldwijde financieel economische bedrijfsvoering, liggend tussen het mislukte communistisch systeem en het inmiddels vastgelopen rauwe kapitalisme van de Westerse wereld? Ik zal in de komende artikelen ingaan op het ontstaan van de financieel economische crisis en de bedenkelijke rol die de kredietverschaffers hierin hebben gespeeld. Ik zal aangeven hoe de crisis en het financieel stelsel er nu uit zien. Ik beschrijf het gezicht van het huidige kapitalisme, de economische groei en welke oplossingen er voor handen zijn. Henk Geene
2
De aanloop naar de crisis
In 2008 dreigde er een financiële meltdown met verwoestende consequenties. Hoe kon dit zo gebeuren? Daar gaat dit artikel over. In de laatste 2 decennia van de vorige eeuw en in het begin van het eerste decennium van deze eeuw, stonden op financieel economisch terrein alle seinen op groen, althans dat dachten we. De bomen reikten tot de hemel. Alles was te koop en alles was betaalbaar. Er was geld in overvloed. De algemene mening was dat iedereen onbeperkt mee kon genieten van de almaar toenemende welvaart. Het geld moest rollen. Met name in Amerika kon iedereen een hypotheek krijgen ook al was duidelijk dat bij de minste of geringste tegenslag de betrokkene in de problemen zou komen met zijn rente- en aflossingsverplichtingen. Door alle ten onrechte verschafte hypotheken(zogenaamde sub-prime hypotheken van slechte kwaliteit) te bundelen en te verkopen, lukten de banken in Amerika het aanvankelijk om het risico, dat met het verschaffen van slechte leningen werd gecreëerd, voldoende te spreiden. Het ging echter niet lang goed omdat al snel bleek dat de eerste burgers niet meer aan hun verplichtingen konden voldoen en de banken in Amerika in de problemen kwamen, gevolgd door steeds meer Europese banken die ook pakketten slechte leningen van de Amerikanen hadden overgenomen. De welvaart vóór de crisis was een kunstmatig gecreëerde welvaart: de economische motor draaide op geleend geld. Op elk nieuw gebouwd huis werd een hypotheek afgesloten en toen de huizenprijzen stegen werd er over de overwaarde ook nog een hypotheek afgesloten. Al dit geleende particuliere geld kwam in de economie terecht en het werd booming business. Het zelfde gebeurde op de aandelenmarkt. De hier geboekte winsten werden ook weer in de economie gepompt. We leefden in een roes. We wisten niet beter of dit was het nieuwe leven. Zo zou het voortaan altijd zijn. De vervangingseconomie( het kopen van nieuwe spullen terwijl de oude nog niet versleten zijn; de wegwerpmaatschappij), draaide op volle toeren. In Nederland kwamen we vrij gemakkelijk aan ons geld. Het Groningse aardgas leek een onuitputtelijk geldbron te zijn. De Noordzee een onuitputtelijke visvijver. We hebben met elkaar een soort piramide spel opgezet dat prima blijft doorlopen zolang er aan de piramide gebouwd wordt. Als er op enig moment echter een hapering ontstaat in het bouwproces, stort in korte tijd de hele piramide in elkaar. Uiteindelijk storten alle piramides in, behalve die van Egypte. Een bovenmatig vertrouwen in ons aflossend vermogen en een onterecht eindeloos vertrouwen in de vrije markteconomie, stonden in feite aan de basis van deze crisis. De nooduitgang voor de EU landen om de crisis te ontlopen door verder te gaan met lenen, was inmiddels door diezelfde EU op slot gezet. De jaarlijkse begrotingen mochten niet boven een tekort van 3% uitkomen en de staatsschulden van de landen werden aan een maximum gebonden. Voor de meeste EU landen had dit tot gevolg dat opnieuw geld lenen uit den boze was. Van de kredietcrisis kwamen we terecht in de economische crisis: omdat extra geld niet meer beschikbaar was, liepen de investeringen van bedrijven en de uitgaven van
particulieren en de Staat fors terug. In totaal heeft de Nederlandse Staat de afgelopen 2 jaar een bedrag van € 52 miljard aan bezuinigingen en ombuigingen gerealiseerd. Het gevolg van deze desinvesteringen was onder meer een sterk oplopende werkeloosheid en hiermee was de crisis in de breedte een feit. Geld lenen is het tegenovergestelde van geld sparen. Als je spaart geef je geld van nu later uit. Als je geld leent, reis je als 't ware door de tijd heen de andere kant op: van de toekomst naar het nu. Je haalt iets wat normaliter in de toekomst ligt, naar het moment van nu. Je leent van de verwachte overschotten uit de toekomst. En hier zijn we meteen bij de kern van de zaak: als de verwachte overschotten uit de toekomst tegen vallen, heb je een probleem met de terugbetaling van de schuld. Daarom heet de crisis ook kredietcrisis, maar had ook schuldencrisis genoemd kunnen worden. Niet alleen burgers deden het bovenstaande, landen deden niet anders. Niet alleen in de VS ging dit zo, de hele Westerse wereld handelde zo. Om het ontstaan van de crisis te begrijpen is het ook noodzakelijk te kijken naar het gedrag van de topbestuurders in de financiële sector. Op geldbeluste bestuurders van grote financiële instellingen(hebzucht is goed, zeiden ze letterlijk), waanden zich de goden van het stelsel. Ze wisten dat de politici hun banken niet zouden laten vallen, want dan zou de economie stil vallen. De banken wisten dat ze op deze manier iedereen in de houtgreep hadden: wat ze ook zouden doen, de regeringen van de landen met de grote banken zouden altijd te hulp schieten. Het was pure chantage. Als je zo je eigen positie inschat, dan ga je vanzelf grote risico's nemen. Zoals ik eerder aangaf, komt hoogmoed voor de val. Dit blijkt wel uit een opmerking van de hoogste baas van de bank Citygroup in juli 2007: “Als de muziek stopt, in termen van liquiditeit, wordt het ingewikkeld. Maar zolang de muziek speelt, moet je staan en dansen. Wij zijn nog aan het dansen.” Warren Buffet, de bekendste speculant in de VS, zei in 2008: “Je ziet pas wie er naakt zwemt op het moment dat het tij keert.” Met andere woorden: beide topmensen zagen wat er gebeurde en wisten dat het op korte termijn mis zou gaan. Ze konden voor hun eigen bedrijven tijdig de nodige maatregelen nemen. Vanuit morele maatstaven gezien, was het crimineel wat deze topbestuurders deden. Het nastreven van het eigenbelang is voor de top binnen het financiële stelsel de kernideologie geworden. De door adrenaline en testosteron gedreven gladde teckels van de banken, konden hun geil zijn op geld niet bedwingen. Als de bank lehman Brothers Lehman Sisters had geheten, was die niet failliet gegaan, zo zei eens een vrouwelijke bankier. Het werken in de financiële sector op basis van het eigen belang en het naïve geloof dat de sector zelf voor regulering en toezicht zou zorgen, liggen eveneens aan de basis van het omvallen van de sector. Iemand die in de zorg werkt, heeft iets met zorg en dienstverlening. Iemand die bij een bank werkt, in de wat hogere regionen, heeft iets met geld. Daar hoeft op zich nog niks mis mee te zijn, maar iets met geld hebben en de weg op gaan naar eigenbelang en winstbejag moet ons toch niet verbazen. Zie de Liboraffaire bij de Rabobank. Miljarden boetes zijn er betaald door de banken die betrokken waren bij de Liboraffaire. Onlangs zijn meerdere banken veroordeeld tot betaling van ook weer miljarden voor het manipuleren van de valutahandel.
Vorige week berichtte De Volkskrant, met grote letters, dat de Britse bank HSBC verdacht wordt van fraude en witwaspraktijken. Als marktpartijen tot dergelijke boetes veroordeeld worden, dan is er sprake van, uit oogpunt van morele maatstaven gezien, zeer bedenkelijke organisaties. Afgelopen donderdag op één dag in De Volkskrant: Aangifte tegen ABN wegens omkoping Fortis; Oud-topman Icesave Landsbanki drie maanden cel in; Bankcultuur ondermijnt eerlijkheid employees. Kan het nog erger? M.a.w. de bancaire sector is een criminele sector geworden. Het vlees is zwak. Zolang de aan de top van het huidige financiële stelsel werkende bankmedewerkers geldbelust zijn, zal dit stelsel niet adequaat kunnen functioneren. In de 2 volgende artikelen zal ik in 2 delen een nadere analyse geven van het huidige financiële stelsel. Henk Geene
