Optimale palliatie door sedatie Marleen Hout-Korevaar Specialist Ouderengeneeskunde in Salem
Kaderarts Palliatieve Zorg in opleiding
Met dank gebruik gemaakt van lezing Alexander de Graeff
Palliatieve sedatie Onderdeel van medische beslissingen rond het
levenseinde Veel publiciteit, m.n. ten aanzien van onderscheid met euthanasie Richtlijnen: Integraal Kankercentrum Midden-Nederland, 2002
(herziene versie in 2009 op Pallialine) Ondersteuningspunt Palliatieve Zorg Nijmegen, 2003 (herziene versie in 2009) Richtlijn KNMG (verschenen in december 2005, herziene versie in 2009)
Folders gratis te bestellen via IKNL
Richtlijn en folders downloaden: www.pallialine.nl
Begripsbepaling (1) Palliatieve sedatie: opzettelijk verlagen van het
bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase Terminale sedatie: continue sedatie tot aan het moment van overlijden Oppervlakkige sedatie versus diepe sedatie (het vrijwel doorlopend in slaap houden van een patiënt middels hoge doseringen sedativa) Kortdurende en/of intermitterende versus continue sedatie
Begripsbepaling (2) Er wordt niet gesproken van palliatieve sedatie indien: benzodiazepines primair worden ingezet, in daartoe gebruikelijke doseringen, als slaapmiddel of als anxiolyticum sedatie een onbedoelde bijwerking is van medicamenten (b.v. sufheid als bijwerking van opioïden) sedatie wordt toegepast voor een pijnlijke of anderszins onaangename ingreep
Palliatieve sedatie: de context. Het betreft situaties gekenmerkt door
aanwezigheid van een ernstig lijden Voor de omstanders is het een ingrijpende ervaring Een slecht verlopen sterfbed kleurt de herinnering van nabestaanden, kan de rouwverwerking verstoren en genereert mogelijk toekomstige euthanasiewensen
Toepassing van continue en diepe sedatie in Nederland (2010) 12% van alle sterfgevallen in Nederland 43% door huisartsen, 38% door medisch specialisten en
19% door specialisten ouderengeneeskunde Van de gesedeerde patiënten heeft 47% kanker, 16% hart- en vaatziektes en 37% andere aandoeningen
Daily Defined Doses midazolam geleverd aan huisartsen 1997 t/m 2007 (Stichting Farmaceutische Kengetallen) 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1997
2000
2003
2006
Discussiepunten Wat is een refractair symptoom? Communicatie
daarover tussen artsen en verpleegkundigen Dosering en stappen m.b.t. ophoging Valkuilen: jonge of juist hele oude patiënten, eerder gebruik van benzo’s, drugsgebruik Palliatieve sedatie als alternatief voor euthanasie ………..?
Discussiepunten Wat is een refractair symptoom? Communicatie
daarover tussen artsen en verpleegkundigen
Evaringen? Problemen?
Wanneer sedatie (indicatie)? Er is sprake van één of meer refractaire symptomen,
die een ondraaglijk lijden veroorzaken Een symptoom is of wordt refractair als geen van de conventionele behandelingen (voldoende snel) effectief zijn en/of deze behandelingen gepaard gaan met onaanvaardbare bijwerkingen
Is het symptoom behandelbaar? Ja Is de behandeling uitvoerbaar zonder onaanvaardbare bijwerkingen?
Nee Het symptoom is refractair Nee
Ja Leidt de behandeling voldoende snel tot het gewenste effect?
Ja
Het symptoom is niet refractair
Symptomen ten tijde van palliatieve sedatie
Onrust c.q. delier Dyspnoe Pijn Uitputting Misselijkheid en braken Acute situaties (dreigende asfyxie, bloeding e.d.)
Rietjens 2008 23% 48% 42% 55% 5%
Kanttekeningen De beoordeling van de onbehandelbaarheid van
een symptoom is afhankelijk van: de expertise van de behandelaar; consultatie kan
hierbij nodig of zelfs vereist zijn de faciliteiten van de instelling c.q. de faciliteiten in de thuissituatie de grenzen die de patiënt stelt aan de behandeling
Een symptoom kan ook tijdelijk refractair zijn; dit
kan aanleiding zijn tot het inzetten van tijdelijke sedatie totdat het symptoom onder controle is
Stelling Een patiënt kan kiezen voor palliatieve sedatie
Indicatiestelling ‘Optelsom’ van diverse, overwegend lichamelijke
klachten (inclusief uitputting) Contextuele factoren (draaglast en draagkracht van patiënt en mantelzorg, verblijfplaats) zijn ook van invloed Existentiële problemen kunnen mede een rol spelen De combinatie van bovengenoemde factoren kan leiden tot een ‘overweldigende’ situatie
Autonomie van de patiënt en de rol van de medicus Wens tot ‘sterven onder narcose’ wordt niet als
argumentatie voor palliatieve sedatie geaccepteerd Risico van medicalisering van het sterfbed Maatschappelijke visie op een ‘goede dood’ en de rol van de medicus daarbij mede bepalend
Voorwaarden voor diepe sedatie Het behandelend team bezit voldoende expertise Er is consensus dat andere mogelijkheden tot
behandeling uitgeput zijn Bij diepe en continue sedatie: de levensverwachting bedraagt dagen tot maximaal 1-2 weken Sedatie is in overeenstemming met de wens van de patiënt en/of naasten
Stelling Consultatie zou verplicht moeten gesteld voordat
palliatieve sedatie wordt ingezet
Verplichte consultatie? Richtlijn benadrukt dat consultatie vereist is bij
onzekerheid c.q. gebrek aan expertise m.b.t. indicatiestelling en/of uitvoering Ook bij andere vormen van normaal medisch handelen (bijv. behandeling met opioïden) is consultatie vereist bij gebrek aan expertise!
Levensverwachting Huidige richtlijn benadrukt het belang van de
aanwezigheid van de stervensfase, afgemeten aan de verschijnselen daarvan (niet meer eten en drinken, bedlegerigheid, sufheid e.d.) Begrip ‘onuitstelbaarheid’ bruikbaar? Artsen overschatten levensverwachting met gemiddeld 30% Onderzoek laat zien dat 47% binnen 24 uur en 47% binnen 1-7 dagen overlijdt na start van palliatieve sedatie
Tijdelijke of intermitterende sedatie Creëren van rust door tijdelijke (‘time-out’) of
periodieke bewustzijnsdaling Kan gebruikt worden ter overbrugging om vast te stellen of een symptoom blijvend refractair is Voorwaarde van korte levensverwachting niet van toepassing Discussie over vochttoediening niet relevant
Stelling Palliatieve sedatie versnelt het overlijden
Uitgangspunten Diepe sedatie is ‘laten sterven’
(er wordt gestorven, niet gedood) valt onder normaal medisch handelen kan derhalve beschouwd worden als een recht van de
patiënt mits aan alle indicaties en voorwaarden is voldaan verkort het leven niet
Diepe sedatie verkort het leven niet Diep sederen is meestal pas nodig kort voor de
dood Dus komt de dood vaak kort na het starten van diepe sedatie; mediane overleving na start sedatie is 1-4 dagen; 96-98% overlijdt binnen 7 dagen Op basis van retrospectief onderzoek zijn er geen aanwijzingen dat sedatie (mits proportioneeel toegepast) het leven bekort: geen verschil in overleving tussen gesedeerde en niet gesedeerde patiënten
Palliatieve sedatie en mediane overleving na opname (1) Ventafridda 1990 Stone 1997 Fainsinger 1998 Waller 2000 Chiu 2001 Morita 2001 Sykes 2003
Gesedeerde Patiënten (n) 25 dagen (63) 19 dagen (30) 9 dagen (23)
Niet-gesedeerde Patiënten (n) 23 dagen (57) 19 dagen (85) 6 dagen (53)
11 dagen 28 dagen (70) NR (57) 14 dagen (64)
15 dagen 25 dagen (181) NR (152) 14 dagen (123)
p
0.57 >0.2 0.09 NS 0.43 NS NS
Palliatieve sedatie en mediane overleving na opname (2) Muller-Busch 2003 Kohara 2005 Vitetta 2005 Rietjens 2008 Mercadante 2009 Maltoni 2009
Gesedeerde Patiënten (n) 15 dagen (80) 29 dagen (63) 36 dagen (69)
Niet-gesedeerde Patiënten (n) 14 dagen (468) 39 dagen (61) 17 dagen (33)
8 dagen (68) 7 dagen (42) 12 dagen (267)
7 dagen (69) 3 dagen (35) 9 dagen (251)
p
NS 0.10 0.10 0.12 0.003 0.33
Besluitvormingsproces Palliatieve sedatie alleen na zorgvuldige exploratie van
de situatie, in het licht van indicatie en voorwaarden Alleen in acute situaties ruimte voor sedatie zonder overleg Informatie van patiënt, diens vertegenwoordigers en de betrokken hulpverleners essentieel Goede afspraken over evaluatie Adequate verslaglegging essentieel
Discussiepunten Dosering en stappen m.b.t. ophoging
Ervaringen? Problemen?
Middelen voor sedatie Eerste keuze: Midazolam (Dormicum®) Alternatieven: Levomepromazine (Nozinan®), (propofol)
Rol fenobarbital? Combineer midazolam met morfine bij aanwezigheid
van pijn of dyspnoe
Uitvoering Middel van voorkeur: Midazolam (Dormicum®) Overweeg bolus van 5-10 mg s.c. Startdosis 0,5-2,5 mg/hr s.c. of i.v., bij onvoldoende effect
na 4 uur ophogen in stappen van 50% tot een maximum van 20 mg/uur Bij dosisophoging altijd bolus geven Tolerantie kan optreden Bij onvoldoende effect levomepromazine 25-50 mg bolus en 100-200 mg/24 uur Staak toediening van vocht Continueer andere medicatie s.c. indien nodig
Stelling Het doel van palliatieve sedatie is om de patiënt
(diep) in slaap te brengen
Titratie Proportionaliteit: die mate van sedatie wordt
nagestreefd die noodzakelijk en voldoende is om het gewenste effect (comfort van de patiënt) te bereiken De maat voor het effect is derhalve het comfort van de patiënt c.q. de verlichting van het lijden door het refractaire symptoom en niet de mate van bewustzijnsdaling Tussentijdse beoordeling en bijstelling van groot belang
Stelling Met het voorgestelde doseringsschema duurt het
(te) lang totdat de patiënt comfortabel is
Medicatieschema Interval tot ophogen van onderhouds-behandeling
met midazolam opgehoogd van 2 tot 4 uur Argumentatie: stabiele plasmaspiegel van midazolam pas na 4 uur Mogelijk nadeel: langere duur tot benodigde effect van sedatie (Grotendeels) te ondervangen door geven van bolusinjecties om de 2 uur en adequate evaluatie minimaal elke 4 uur (ook ‘s nachts!)
Discussiepunten Valkuilen: jonge of juist hele oude patiënten, eerder
gebruik van benzo’s, drugsgebruik
Ervaringen? Problemen?
Communicatie met familie Bereik overeenstemming over het doel van de
behandeling Bespreek het verschil tussen symptoombestrijding en euthanasie
Informatie Patiënt wordt niet per definitie in (diepe) slaap
gebracht Effect afgemeten aan comfort van de patiënt Gewenste effect kan even duren Patiënt wordt soms weer wakker Geen voeding of vocht Sedatie duurt soms enkele dagen of zelfs langer Sedatie versnelt het overlijden niet
Aandachtspunten
Optimale medische en verpleegkundige zorg Afzien van onnodige (be)handelingen Dagelijkse evaluatie en bijstelling van het beleid Goede coördinatie en communicatie Adequate verslaglegging Zorg voor de naasten Zorg voor de zorgenden
Zorgvuldigheidseisen Stel de juiste indicatie Gebruik de juiste middelen Gebruik de juiste doseringen en pas deze aan aan de
hand van het bereikte effect Maak gebruik van consultatie bij twijfel aan eigen expertise m.b.t. indicatiestelling:
is het symptoom werkelijk refractair? behoefte aan advies over uitvoering (middelen, doseringen)
Maak een goed verslag
Stelling Palliatieve sedatie is een alternatief voor euthanasie
Euthanasie: zorgvuldigheidseisen Vrijwillig en weloverwogen verzoek Ondraaglijk en uitzichtloos lijden
Goede voorlichting van patiënt over situatie en
vooruitzichten Arts en patiënt zijn samen tot de overtuiging gekomen dat er geen redelijke andere oplossing is Consultatie van onafhankelijk arts Zorgvuldige uitvoering en melding
Diepe sedatie versus euthanasie Diepe sedatie
Euthanasie
Doel: verlichting van lijden Wijze: verlaging bewustzijn Patiënt niet altijd aanspreekbaar Consultatie alleen bij gebrek aan expertise Middel: Midazolam Dosering: getitreerd (In principe) reversibel Geen levensverkorting Normaal medisch handelen
Doel: Opheffen van lijden Wijze: levensbeëindiging Wilsbekwame patiënt Consultatie verplicht
Geen melding en toetsing
Barbituraten en spierrelaxantia Overdosering Irreversibel Levensverkorting Buitengewoon medisch handelen Verplichte melding en toetsing
Palliatieve sedatie als alternatief voor euthanasie Palliatieve sedatie en euthanasie zijn beiden
handelingen die gekoppeld zijn aan indicaties en voorwaarden Er is alleen een keuze als voldaan is aan indicaties en voorwaarden voor beiden: Overwegend lichamelijke klachten
Levensverwachting <1-2 weken Wilsbekwame patiënt