“Opstellen van een goed bestek voor verlichtingsprojecten” + goed praktijkvoorbeeld
Catherine Lootens Jan Burm 4 december 2008
KyotoTours
Agenda z z z z z
Groen Licht Vlaanderen Subsidies GreenLight Program Van lichtplanning tot bestek Voorbeeld: – –
Stedelijke Openbare Bibliotheek Sint-Niklaas Technische dienst: Jan Burm
KyotoTours
Groen Licht Vlaanderen Energiebesparing met Beter Licht z
Stimuleren van – –
z
Energiezuinige verlichting Innovatie
Project gefinancierd door – –
80% IWT 20% Samenwerkingsverband
KyotoTours
Motivatie z z z
Kyoto protocol / Bali post 2012 REG decreet Energie Prestatie Regelgeving (EPR) – – – –
z z z
E-peil Andere naamgeving: (EPBD), EPB, EPW, EPU, EPC Vlaanderen sinds 01/01/06 EPU (kantoren en scholen): ook verlichting
±60.000 bouwvergunningen/jaar Prijsstijgingen elektriciteit Jaarlijkse stijging verbruik: 1-3% KyotoTours
Opdracht z z z z
Kennisverspreiding Vertrouwen brengen in nieuwe technologieën Innovatie stimuleren in Vlaanderen Synergie bevorderen in de verlichtingsector
KyotoTours
Folders
KyotoTours
Gegevens z
Laboratorium voor Lichttechnologie KaHo Sint-Lieven Gent (Campus Rabot) Departement Industrieel Ingenieur Gebroeders Desmetstraat 1 9000 Gent Website: www.groenlichtvlaanderen.be Contact:
[email protected] Contactpersoon: Catherine Lootens (09/265.87.13) –
z z z
KyotoTours
IWT z
IWT – Vlaanderen: –
z z
Instituut voor de aanmoediging van innovatie door Wetenschap en Technologie in Vlaanderen
Vlaams Innovatienetwerk (VIN) TIS project: Thematische Innovatie Stimulering
KyotoTours
Partners in het consortium
KyotoTours
Elektriciteitsverbruik z
Elektriciteitsverbruik verlichting – – – – – –
z z
30-45% in kantoren en horeca ~ 70% in scholen ~ 30% in industrie ~ 15% in woningen ~ 45% en meer in sporthallen ~ 50% in bibliotheken
Besparingspotentieel kan oplopen tot 50% Reële terugbetalingstermijn: maximaal 5 jaar KyotoTours
Energie Prestatie Regelgeving z z
EPB in Vlaanderen Verlichting zit enkel vervat in EPU – –
z
Energie Prestatieregelgeving voor Utilitaire gebouwen: Scholen en Kantoren 1 januari 2006
Grote impact op E-peil (<100)
KyotoTours
Impact verlichting op E-peil
Bron: WTCB KyotoTours
Energie Prestatie Regelgeving z
Waarom verlichting opnemen in berekening? – – – – –
z
Gebouw gemiddelde 12W/m2 voor L=500 lux 12 W/m² i.p.v. 20 W/m² (forfetair) gemiddeld E89.5 i.p.v. E112.1 meer dan 20 E-punten winst Verlichting steeds opnemen in E-peil berekening
Nog beter doen: –
Streven naar < 10W/m2 voor L=500 lux KyotoTours
Subsidies z z z
Eandis Interelectra (Infrax) PBE
Meer info via www.energiesparen.be z
KyotoTours
Subsidies Eandis-Infrax-PBE Eandis
Infrax
PBE
Relighting/Newlighting
Relighting
Relighting/Newlighting
Professionele software
Professionele software
Professionele software
1 aanvraag/project
1 aanvraag/project
1 aanvraag/project
EVSA
EVSA
EVSA
2,5 W/m².100 lux 2 W/m².100 lux
(1) (2)
2,5 W/m².100 lux 2 W/m².100 lux
(1) (2)
2,5 W/m².100 lux 2 W/m².100 lux
(1) (2)
€100 x(1+(2,5-Rn))*kWoud €100 x(1+(2-Rn))*kWoud (3)
€100 x(1+(2,5-Rn))*kWoud €100 x(1+(2-Rn))* kWoud (3)
€100 x(1+(2,5-Rn))*kWoud €100 x(1+(2-Rn))* kWoud (3)
€3750, max. 50% investering
€3750 , max. 50% investering
€3750, max. 50% investering
Extra subsidies: aanwezigheids- en daglichtdetectie €100 x(1+(2,5-Rn))*kW €100 x(1+(2-Rn))* kW (4) (1) sporthallen en zwembaden (2) kantoren en industriële hallen
€100 x(1+(2,5-Rn))*kW €100 x(1+(2-Rn))* kW (4)
KyotoTours
(3) Relighting: Rn: Nieuw rendement in W/m².100lux (4) Newlighting
GreenLight Program z z
Initiatief van de Europese Commissie Vrijwillig programma waarbij: –
–
Bedrijven en overheden zich verbinden tot het verbeteren van bestaande verlichting en het toepassen en installeren van nieuwe installaties met energiezuinige verlichting. De energiebesparing moet de investering rechtvaardigen en de lichtkwaliteit moet minstens dezelfde blijven
KyotoTours
GreenLight Partner z
Wie: –
z
Wat: – – – –
z
50% van de verlichting renoveren in de komende 5 jaar 30% reductie op het totale energieverbruik Op vrijwillige basis Geen juridische verbintenis
Hoe: – –
z
Elk bedrijf, instelling, organisatie, overheid, winkelketen
Rapportering aan Europese Commissie Begeleiding door GreenLight Endorser
Stadsbestuur Sint-Niklaas
KyotoTours
KyotoTours
GreenLight Endorser z
Wie: –
z
Wat: – – –
z
Verlichtingsfabrikanten, Studiebureaus, Relighting bureaus, ESCO’s, Federaties,… Ondersteuning geven aan toekomstige Partners Geen juridische verbintenis Informeren, assisteren, promoten, rapporteren
Hoe: – –
Via Endorser: REL-scan, Etap,… Groen licht Vlaanderen,…
KyotoTours
Energie-efficiënte verlichtingsinstallatie z
Elektronische voorschakelapparatuur –
z
Efficiënte lichtbronnen –
z
η>0,85 (rendement)
η > 70 lm/W (Specifieke lichtstroom)
Armaturen met een hoog rendement –
η > 0,75 (LOR); flux codes(!)
z
Gebruik van automatisatie (daglicht, aanwezigheid): schakelen/dimmen
z
Optimalisatie van de lichtuitstraling: lichtplanning
z
Degradatie van de installatie in de tijd (MF<0,85): dimmen(!)
KyotoTours
Van lichtplanning tot bestek z z z
Norm: EN12464-1 Software voor lichtplanning Valkuilen (→bestekken)
KyotoTours
Norm: NBN EN 12464-1 Licht en verlichting – Werkplekverlichting Deel 1: Binnenwerkplekken z z z z
KyotoTours
Verlichtingssterkte E Verblinding UGR Kleurweergave Ra Uniformiteit g
KyotoTours
Valkuilen z
Verlichtingsstudies – – –
z
Belang van ingave parameters –
z
gemiddelde verlichtingssterkte gelijkmatigheid specifiek vermogen Kunnen eindresultaat sterk beïnvloeden
‘Goed bestek’ –
nodig om lichtberekeningen en prijsoffertes te kunnen vergelijken KyotoTours
Valkuilen z z z z z z z
aantal rasterpunten de randzone de reflectiecoëfficiënten de werkvlakhoogte de afmetingen van het lokaal de pendelhoogte de onderhoudsfactor
=> een ‘Schijnbaar’ beter resultaat… KyotoTours
Standaardsituatie
z z z
L x B x H = 20m x 10m x 3m 24 armaturen met twee T5-lampen van 28W (verandert niet) Positie van armaturen verandert niet KyotoTours
Standaardsituatie • • • • •
Werkvlak en werkvlakhoogte=volledig vloeroppervlak op 0.70 m MF=0.80 ρpl =0.70; ρmu =0.50; ρvl =0.20 Randzone: 0.00 m Aantal rasterpunten: 20 x 10
Resultaat: z Efin = 429 lx z g1 = 0.68 z 1.79 W/m².100lx KyotoTours
Aantal rasterpunten
dx/2
dx
Bvb. van 10x5 naar 5x3 rasterpunten KyotoTours
Aantal rasterpunten 490 470 450 430 410 390 370 350
g1
x
60
30
0
x
12
x
20
60
x
15
40
14
30
28
0,8 aantal rasterpunten 0,6
x
x
13
12 x
26
11
1
24
x
x
10
22
9 x
20
x
8
18
7
16
x
x
6
14
x5
12
10
8x
6x
4
gelijkmatigheid 3
Egem,fin
Gemid. Verlichtingssterkte
0,4 0,2
10 x5 12 x 6 14 x 7 16 x 8 18 x 20 9 x 1 22 0 x 1 24 1 x 1 26 2 x 1 28 3 x 1 30 4 x 1 40 5 x 2 60 0 x 12 30 0 x 60
8x 4
0
6x 3
Grote invloed op gelijkmatigheid !
aantal rasterpunten
KyotoTours
Randzone bvb. randzone van 50cm invoeren Eerste punt > 50cm wanden !!
KyotoTours
16
x
x
x 7
6
x5
350
KyotoTours
Met/Zonder randzone (0.5m) 12
0
60
40
30
28
26
24
22
20
x
x
x
x
x
x
x
x
x
18 9
60
30
20
15
14
13
12
11
10
x
8
1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0
8x 4 10 x5 12 x 6 14 x 7 16 x 8 18 x 20 9 x 1 22 0 x 1 24 1 x 1 26 2 x 1 28 3 x 1 30 4 x 1 40 5 x 2 60 0 x 12 30 0 x 60
6x 3
g1
14
12
10
8x 4
6x 3
Egem,fin
Randzone 490
470
450
430
410
390
370
rasterpunten
rasterpunten
Behoudsfactor Φ MF = Φ
fin TA ini TA
MF houdt o.a. rekening met • de daling van de lichtstroom van de lampen • met de daling van het armatuurrendement (LOR) • met de vervuiling van het lokaal KyotoTours
Behoudsfactor MF 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
Egem,fin [lx] 268 322 375 429 483 536 KyotoTours
g1 [.] 0.68 0.68 0.68 0.68 0.68 0.68
Reflectiefactoren ρpl
ρmu
ρvl
Egem,fin [lx]
g1 [.]
70
50
20
429
0.69
70
50
50
507
0.68
70
70
20
448
0.73
KyotoTours
Samenvattend z
z z z
Standaardsituatie (20x10 rasterpunten, 0m randzone): 429 lx; g1=0.68 Vermindering van het aantal rasterpunten naar 16x8: 431 lx; g1=0.76 Met bovendien een randzone van 50 cm: 453 lx; g1=0.83 Bovendien reflectiecoëfficiënt van de vloer ρvl =0.50: 505 lx; g1=0.83
van 1.79 W/(m².100lx) naar 1.52 W/(m².100lx) !!
=> REG premies… KyotoTours
Goed bestek (lastenboek) Vermeld alle noodzakelijke lichttechnische gegevens • Werkvlakhoogte
• Lokaalafmetingen • bvb. L: 10.3m – B: 7.45m – H: 2.78m
• Behoudsfactor
• bvb. 0.75 m
• Pendelhoogte • bvb. 2 m
• bvb. 0.80
• Lichtmeetpunten
• Reflectiewaarden • bvb. Plafond: 50% – Wanden 40% – Vloer 15%
• bvb. 7x11 punten, met halve rasterbreedte
• Randzone • bvb. 0,00 m
KyotoTours
De wereld van het goede voorbeeld z z z z
Openbare stadsbibliotheek Sint-Niklaas Gebouw uit de jaren ’70 30 jaar oude verlichting Groot verbruik verlichting: –
z
~50% van het totale verbruik
Groot aantal branduren: –
~3300 uren per jaar
KyotoTours
Voorwaarden Relighting z
Investering moet zichzelf terugverdienen via de besparingen –
z z
Verlichtingssterkte moet voldoen aan de norm Gunning op basis van studie en ontwerp, kostprijs en terugverdientijd, resultaatsgaranties, service na verkoop: –
z z
Maximale terugverdientijd 10 jaar
Uitvoerder verantwoordelijk voor studie en uitvoering
Subsidies distributienetbeheerder Randvoorwaarden KyotoTours
Randvoorwaarden lastenboek z z z z z z
reflectiewaarden van de wanden werkhoogte maten van de ruimte kostprijs van de elektriciteit aantal branduren randzone
KyotoTours
Projectgegevens z z z z z z
Uitgevoerd tussen februari en april 2006 Technische Dienst Sint-Niklaas (Jan Burm) Bestaande historiek van het energieverbruik Voorstudie en uitvoering: Ecolux Monitoring: EUview (REUS) GreenLight Partner
KyotoTours
Nieuwe technologie z
Armaturen met goede rendementen –
z
Minder armaturen –
z z z
(LOR: tussen 81 en 89%), 3 fabrikanten Inplanting van armaturen geoptimaliseerd daar waar nodig
Lampen met lager vermogen (bvb. 58W naar 35W) Enkel elektronische ballasten Spots en Downlighters (150 of 300W) vervangen door metaalhalidelampen (70W) en/of CFL (11W)
KyotoTours
Voorspelde Besparing Elektriciteitskosten
KyotoTours
Resultaten
Totaliteit → 53,443 kW VOOR → 6,150 kW - 68,64%
16,759 kW
KyotoTours
NA → 2,739 kW (ontlading) ontlading) -55,6%
Resultaten
Halvering armaturen 1x40W naar 1x28W Verlichtingssterkte↑ Armatuur met prismatische kap
Lage plafond!!! KyotoTours
Resultaten
KyotoTours
Verbruiksdiagrammen
KyotoTours
– 12-02-2006 → 20-02-2006 – 01-05-2006 → 08-06-2006 – 08-05-2005 → 15-05-2005
Verbruiksdiagrammen
– 15-02-2006 → 18-02-2006 – 15-03-2006 → 18-03-2006 – 12-04-2006 → 15-04-2006 – 13-04-2005 → 15-04-2005
1313-0404-2005 2005 → 1515-0404-2005 2005 Energiebesparing op het TOTALE energieverbruik van het ganse gebouw op die aangestipte dagen
1212-0404-2006 2006 → 1515-0404-2006 2006
(Licht, liften, PC’s…)
KyotoTours
Gegevens 2005(voor) en 2006(na) 2005 Tot verbruik Piek (kW) Bedrag EUR
jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
Totaal
30284
28281
30547
26057
26820
29272
25970
23812
24457
26557
24101
26253
322.411
104
102
109
101
116
117
108
119
112
107
100
100
3.635
3.466
3.652
3.165
3.467
3.894
3.471
3.484
3.435
3.523
3.260
3.493
41.946
13,01
2006 Tot verbruik Piek (kW) Bedrag EUR
jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
Totaal
24395
22391
21154
13963
15955
18900
26301
18560
18598
15353
12670
12726
220.966
94
96
92
56
86
86
104
87
90
67
55
63
3.318
3.215
3.043
1.909
2.584
2.836
3.617
2.743
2.841
2.257
1.865
1.973
32.200
14,57
KyotoTours
Gegevens 2005(voor) en 2007(na) 2005 Tot verbruik Piek (kW) Bedrag EUR
jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
Totaal
30284
28281
30547
26057
26820
29272
25970
23812
24457
26557
24101
26253
322.411
104
102
109
101
116
117
108
119
112
107
100
100
3.635
3.466
3.652
3.165
3.467
3.894
3.471
3.484
3.435
3.523
3.260
3.493
41.946
13,01
2007 Tot verbruik Piek (kW) Bedrag EUR
jan
feb
mrt
apr
mei
jun
jul
aug
sep
okt
nov
dec
Totaal
16353
15096
16915
16961
16985
17270
16029
17747
13921
17566
16513
16554
197.910
65
66
71
91
79
83
87
80
61
67
75
66
2.328
2.264
2.480
2.717
2.547
2.649
2.599
2.631
2.045
2.477
2.529
2.418
29.684
15,00
KyotoTours
Voorspelde besparing onderhoudskosten z
Lampen: – – –
z
Aantal: van 829 naar 464 Levensduur: 1500 en 8000 uren naar 12.000 en 20.000 uren Minder vervangingen door levensduur lampen en door minder lampen
Besparing per jaar (berekend over 15 jaar): 7125€ KyotoTours
SO 2008-2013 z
Thema Hinder
Projecten Gemeenten en steden kunnen projecten, waarbij zij de milieuhinder in eigen beheer terugdringen indienen.(art. 1.2° - titel 5.4.1)
KyotoTours
SO 2008-2013 z
Thema Energie
Projecten De gemeente realiseert een project rond energiezuinige verlichting van eigen gebouwen of het publieke domein. (art. 1.4° - titel 6.4.1)
KyotoTours
Tot slot z
Dank aan – – – – –
KyotoTours
IWT Laboratorium voor Lichttechnologie Partners consortium KaHo Sint-Lieven Stad Sint-Niklaas
