Spieren
Opgedragen aan Onze families, onze studenten en onze patie¨nten
Spieren Tests en functies
Florence Peterson Kendall Elizabeth Kendall McCreary Patricia Geise Provance Mary McIntyre Rodgers William Anthony Romani Vertaald door: Paul Hulsman Eindredactie: Ad Zuidgeest
Vierde, herziene druk
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2008
Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee¨n of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopiee¨n uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. In dit boek is uiterste zorg besteed aan informatie over dosering van farmaceutische middelen, kennis over indicaties en reacties. Deze informatie kan in de loop der tijd echter veranderen. De auteurs en uitgevers zijn niet verantwoordelijk voor eventuele gevolgen van mogelijk verkeerde toepassingen van of omissies in deze informatie. Evenmin zijn zij aansprakelijk voor verwondingen, kwetsuren of beschadigingen die personen en/of bezittingen naar aanleiding van deze uitgave oplopen. Onder de oorspronkelijke titel Muscles, Testing and Function with Posture and Pain verschenen bij Lippincott Williams & Wilkins, Baltimore, Maryland, Verenigde Staten Ó 2005 Lippincott Williams & Wilkins Uitgegeven met akkoord van Lippincott Williams & Wilkins USA. Tekeningen van: Diane K. Abeloff Ontwerp omslag: Bottenheft Ontwerp binnenwerk: TEFF (www.teff.nl) Automatische opmaak: Pre Press, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
Inhoud
Voorwoord bij de vijfde Amerikaanse druk
VII
Verantwoording bij de vijfde Amerikaanse druk
IX
Dankbetuiging
XI
1
Basisbegrippen 1.1 Spieren, gewrichten en zenuwen 1.2 Poliomyelitis
1 1 30
2
Houding 2.1 Basisbegrippen 2.2 Houdingen 2.3 Houdingsonderzoek 2.4 Houding bij kinderen 2.5 Scoliose
37 38 49 72 80 90
3
Hoofd en aangezicht 3.1 Innervatie 3.2 Spieren van hoofd en ogen 3.3 Facialisparalyse 3.4 Kauw- en slikspieren
101 102 108 114 118
4
Hals en nek 4.1 Innervatie en bewegingen 4.2 Spieren van de hals 4.3 Tests voor de spieren van de hals 4.4 Pijnlijke aandoeningen 4.5 Behandeling
123 123 126 132 135 138
5
Spieren van de romp en het ademhalingsmechanisme 5.1 Romp 5.2 Buikspieren 5.3 Pijn in de lage rug 5.4 Ademhalingsspieren
141 141 160 189 202
6
Bovenste extremiteit en schoudergordel 6.1 Innervatie 6.2 Hand, pols, onderarm en elleboog 6.3 Schouder 6.4 Pijn in het bovenste gedeelte van de rug en de arm
213 214 225 263 304
VI
Spieren
7
Onderste extremiteit 7.1 Innervatie 7.2 Gewrichtsbewegingen 7.3 Spierkrachttests 7.4 Pijnlijke aandoeningen
325 326 334 362 403
Appendix A Segmentale oorsprong van zenuwen en spieren
427
Appendix B Geı¨soleerde verlamming van de m. serratus anterior
435
Glossarium
443
Literatuur
457
Register
465
Voorwoord bij de vijfde Amerikaanse druk
Voor beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg op het gebied van revalidatie vormt deze vijfde druk van Muscles, Testing and Function with Posture and Pain van Florence P. Kendall en haar vier medeauteurs – twee van hen werkten voor het eerst mee aan dit boek – opnieuw een rijke bron van kennis en achtergrondinformatie over dit uiterst belangrijke aspect van het patie¨ntenonderzoek. Zoals duidelijk blijkt uit de publicatie van de eerste druk van dit boek in 1949 waren Florence en Henry Kendall pioniers op het gebied van de kunst en de wetenschap van het testen van spieren. In elke volgende druk (verschenen in 1971, 1983 en 1993) werden de methoden voor het onderzoek van het gedrag en de functie van spieren verder verfijnd en uitgebreid en werd dieper ingegaan op het verband tussen musculaire disbalans en houdingsafwijkingen en pijnklachten. Hierdoor is dit boek uitgegroeid tot he´t standaardwerk voor de klinische praktijk. Deze nieuwe druk bevat veel nieuws. Zoals mocht worden verwacht van Florence Kendall, een fysiotherapeute die als begeleider en docent altijd haar diepgaande inzichten heeft gedeeld met haar studenten en collega’s, laat ze opnieuw zien hoe belangrijk het is om op de hoogte te blijven van de laatste ontwikkelingen die van invloed zijn op de klinische praktijk. De achterliggende gedachte van dit boek is dat behandelaars steeds terug moeten vallen op de beproefde basiskennis die hen in staat stelt de juiste tests en onderzoeksmethoden te kiezen om te ko-
men tot een verantwoord behandelplan op basis van de bevindingen van het onderzoek. In de hoofdstukken over de houding, hoofd en hals, de romp, de extremiteiten en de ademhaling worden innervatie, gewrichtsbewegingen, spierkrachttests, pijnklachten en therapeutische oefeningen besproken. Vanaf de eerste druk is het boek geprezen vanwege de duidelijke tekst, foto’s en afbeeldingen en dit hoge niveau is voortgezet in deze vijfde druk. Het staat buiten kijf dat deze nieuwste druk van Muscles, Testing and Function with Posture and Pain de voorkeur blijft genieten van studenten, clinici en opleiders die te maken hebben met deze cruciale aspecten van het onderzoek en de diagnostiek van klachten van het bewegingsapparaat. Ik ben zeer vereerd dat ik dit voorwoord heb mogen schrijven voor mijn collega, vriendin en mentor. Men kan niet anders dan groot respect hebben voor de bijdrage die deze buitengewone vrouw meer dan zestig jaar op dit gebied geleverd heeft. Haar enthousiasme en liefde voor het materiaal dat het ‘hart en ziel’ van dit boek vormt, blijkt overduidelijk uit al haar werk. De grondigheid waarmee dit boek alle relevante aspecten van het onderwerp behandelt, betekent dat het de tand des tijds zal weerstaan, net zoals de hoofdauteur de uitdagingen van haar werkveld, de fysiotherapie, het hoofd heeft geboden. Prof. Marilyn Moffat, PT, PhD, FAPTA, CSCS, hoogleraar aan het Department of Physical Therapy, New York University
Verantwoording bij de vijfde Amerikaanse druk
De vier edities die gedurende meer dan een halve eeuw van dit boek verschenen zijn, maken het tot een historische uitgave. Het heeft dienstgedaan als handboek voor studenten en als naslagwerk voor artsen en andere beroepsbeoefenaren in de gezondheidszorg. Na het verschijnen van de eerste druk in 1949, was de publicatie van Posture and Pain drie jaar later een belangrijke aanvulling op het materiaal. In de edities die volgden werden delen van dit boek toegevoegd aan Muscles, Testing and Function. De vierde druk bevatte de gehele tekst van Posture and Pain, dat daarna niet meer herdrukt werd. In totaal is het boek gedurende zijn lange geschiedenis in negen talen vertaald. In elke editie werd nieuw materiaal toegevoegd en ondergingen de bestaande onderdelen veranderingen. Deze vijfde druk is echter een grondige herziening. De tekst volgt nu de logische opbouw van het lichaam en begint zodoende bij het hoofd en eindigt bij de voeten. Door deze reorganisatie is het aantal hoofdstukken afgenomen van twaalf naar zeven. Met uitzondering van de eerste twee hoofdstukken heeft elk hoofdstuk dezelfde, logische, indeling: inleiding, innervatie, gewrichten, gewrichtsbewegingen, spierlengtetests, spierkrachttests, houdingsafwijkingen en pijnklachten, praktijkgevallen en oefeningen. Deze druk bevat nieuwe en gewijzigde registratiekaarten en tabellen, tekeningen en foto’s (waarvan vele in kleur). Het belang van de innervatie is benadrukt door met de bespreking ervan niet te wachten tot het laatste hoofdstuk, zoals in de vierde druk, maar de relevante aspecten ervan aan het begin van elk hoofdstuk aan bod te laten komen. Nieuwe onderdelen, zoals ‘Kendall klassiek’ en de historische notities laten de lezer delen in de zeventig jaar ervaring die de hoofdauteur heeft op het gebied van de fysiotherapie. Hoofdstuk 1 behandelt de basisbegrippen die nodig zijn voor de hoofdstukken die volgen. Bijzonder belangrijk hierbij is de indeling van de spieren in vier klassen en een herzien overzicht van de spierkrachtgradaties. Aan het einde van dit hoofdstuk is een paragraaf over polio en het postpoliosyndroom toegevoegd, dat registratiekaarten bevat met de re-
sultaten van zes series spiertests bij e´e´n patie¨nt gedurende een periode van vijftig jaar. Het onderwerp van hoofdstuk 2 is de houding. Het bevat foto’s en tekeningen die de ideale houding en houdingsafwijkingen bij volwassenen illustreren. In paragraaf 2.2 wordt het houdingsonderzoek behandeld, in paragraaf 2.3 de houding van kinderen en in paragraaf 2.4 scoliose. Hoofdstuk 3 gaat over het hoofd en het aangezicht. Op de nieuwe inleiding na is de inhoud vrijwel gelijk aan die in de vierde druk, met het overzicht van de innervatie aan het begin. Een overzicht van de kauw- en slikspieren is aan het einde van dit hoofdstuk opgenomen. Hoofdstuk 4 behandelt de goede en foutieve stand van de hals. Materiaal dat elders te vinden was in de vorige edities is op logische wijze in dit hoofdstuk bij elkaar gebracht. Het hoofdstuk bevat foto’s die betrekking hebben op de gewrichtsbewegingen en de stand van de hals, en behandeloefeningen. Kleurenfoto’s laten zien dat men op een goede en op een verkeerde manier met een computer kan werken. Verder wordt er door middel van kleurenfoto’s en tekst uitleg over de diverse massagebewegingen die gebruikt kunnen worden om verkorte spieren te helpen rekken. Hoofdstuk 5, over de romp en de ademhalingsspieren, begint met een bespreking van de spieren van de wervelkolom en de rug. Een serie foto’s laat een verkeerde diagnose van de kracht van rugspieren zien. In het gedeelte over het testen van de buikspieren staan foto’s van oefeningen in zit voor de m. obliquus externus abdominis. Het gedeelte over de ademhaling is logischerwijs aan het eind van dit hoofdstuk geplaatst. Het bevat nieuwe kleurenfoto’s die de bewegingen van het diafragma en de borstkas illustreren tijdens de in- en uitademing. Hoofdstuk 6 is gewijd aan de schoudergordel en de bovenste extremiteit. Van bijzonder belang zijn de vijf pagina’s met definities en afbeeldingen en een tabel die betrekking hebben op de articulaties van de schoudergordel. Door het onderkennen van de vertebroscapulaire en costoscapulaire articulaties is de schoudergordel niet langer incompleet en hoeft men niet langer het zogenaamde scapulotho-
X
Spieren
racale gewricht te postuleren. Het hoofdstuk bevat verder een nieuwe tabel met de bewegingsomvang van de gewrichten van de vingers, nieuwe tekeningen van het schoudergewricht en 22 nieuwe kleurenfoto’s. Diverse praktijkgevallen en een bespreking van overbelastingsletsel zijn toegevoegd. Hoofdstuk 7 behandelt de onderste extremiteit. Ook hierin zijn veel nieuwe foto’s te vinden. De foto’s en tekst op pagina 352 zijn van groot belang omdat ze aangeven hoe fouten in de interpretatie van testresultaten kunnen leiden tot een foutieve diagnose. Vier nieuwe pagina’s met veel kleurenfo-
to’s geven uitleg over de aangepaste Ober-test en een lengtetest voor de heupflexoren, met inbegrip van de m. tensor fasciae latae. Aan het einde van het hoofdstuk zijn registratiekaarten opgenomen met bevindingen van spiertests die de symmetrie laten zien die optreedt bij het syndroom van GuillainBarre´, in tegenstelling tot de asymmetrie die men vindt bij polio. Een nieuwe appendix bevat de tekst van een artikel over geı¨soleerde verlamming van de m. serratus anterior.
Dankbetuiging
Veel mensen hebben gedurende vele jaren een bijdrage geleverd aan de blijvende waarde van dit boek. Op deze pagina willen we hen hiervoor bedanken. Een speciale dankbetuiging gaat uit naar tekenaar William E. Loechel en fotograaf Charles C. Krausse jr., wier werk voor de eerste druk van dit boek (1949) en voor Posture and Pain (1952) de toets der jaren met glans heeft doorstaan en een belangrijke rol heeft gespeeld in alle volgende edities. In de tweede druk werden tekeningen van Ranice Crosby, Diane Abeloff en Marjorie Gregerman toegevoegd. Hun uitstekende weergave van de plexus cervicalis, brachialis, lumbalis en sacralis is sindsdien in elke druk opgenomen. Enkele nieuwe foto’s werden – met dank aan fysiotherapeut Irvin Miller – toegevoegd aan de derde druk. De uitstekende kwaliteit van de foto’s werd in de vierde druk voortgezet met de bijdragen van Peter J. Andrews, die toevallig ook nog een bijzonder goede proefpersoon bleek te zijn voor een aantal foto’s. Voor deze vijfde editie heeft Diane Abeloff enkele nieuwe tekeningen gemaakt. We bedanken George Geise voor zijn tekeningen ter illustratie van diverse oefeningen. We zijn ook bijzonder erkentelijk voor de bijdrage van de fotografen Susan en Robert Noonan. Patricia Provance, een van de schrijvers van de vierde druk, heeft geholpen om het werk van de tekenaar en de fotografen te coo¨rdineren en heeft talloze foto’s aangeleverd. Voor hun hulp bij het proeflezen en hun inspanningen ten behoeve van het literatuuronderzoek bedanken we Beth Becoskie en Rebecca Sauder, studenten fysiotherapie aan de University of Maryland School of Medicine. We zijn zeer dankbaar voor de hulp die Sue Carpenter (medeauteur van Golfers Take Care of your Back) ons geboden heeft toen we die nodig hadden. We zijn zeer dankbaar dat Marilyn Moffat het voorwoord heeft willen schrijven. De volgende mensen hebben geholpen deze vijfde druk tot stand te brengen. De vier medeauteurs hebben geholpen de tekst
opnieuw in te delen en uit te breiden, en nieuwe illustraties, oefeningen en referenties toe te voegen. Susan Katz, Pamela Lappies, Nancy Evans en Nancy Peterson van Lippincott, Williams & Wilkins hebben de productie van dit boek voor hun rekening genomen. Anne Seitz en haar staf hebben de uitgave verzorgd. Aan veel pagina’s is kleur toegevoegd en onderdelen die speciale aandacht verdienen zijn in kaders geplaatst, waardoor het boek een nieuwe uitstraling heeft gekregen. De familieleden van de hoofdauteur verdienen een speciale vermelding vanwege hun bijdrage aan de totstandkoming van alle vijf edities van dit boek. Om te beginnen met mijn kleinkinderen: David en Linda Nolte en Kendall McCreary hebben met veel toewijding model gestaan voor een groot aantal van de foto’s die de spiertests illustreren. Veel van deze foto’s zijn verschenen in eerdere edities en gehandhaafd in de onderhavige druk. Kirsten Furlong White en Leslie Kendall Furlong hebben een grote bijdrage geleverd aan het gereedmaken van het manuscript van deze druk. Mijn drie dochters Susan, Elizabeth en Florence Jean hebben sinds hun kindertijd meegewerkt; Susan en Elizabeth stonden model voor de foto’s van de tests van de gelaatsspieren in de eerste druk toen ze respectievelijk negen en zeven jaar oud waren. Ook als adolescenten en jongvolwassenen zijn ze betrokken gebleven bij dit boek. Als medeauteur van de derde, vierde en vijfde druk heeft Elizabeth een grote bijdrage geleverd. Susan en haar echtgenoot, Charles E. Nolte, zijn nog steeds van onschatbare waarde. Gedurende de laatste zevenentwintig jaar heb ik het voorrecht gehad met hen te mogen samenleven. Zij hebben de frustraties waarmee het tot stand brengen van drie drukken van dit boek gepaard ging met mij gedeeld, evenals mijn blijdschap met het eindproduct. Florence P. Kendall
