8
Opa Jan en Oma Maria Noot vooraf van de verteller Etten-Leur, 2009
Tehuis van Van der Steur Magelang, omstreeks 1900
Voor dit verhaal is gebruikgemaakt van informatie welke direct of uit overlevering beschikbaar is. Ik hoop hiermee het familieverhaal van de ‘Eerste generatie’ zo betrouwbaar en volledig mogelijk te hebben geschetst. Hiervoor heb ik ook benamingen en uitdrukkingen uit die tijd gebruikt. Hierbij wil ik mijn moeder, Loes Koster, danken voor de informatie, de foto’s en vooral de vele verhalen. Het was spannend, aangrijpend, maar ook gezellig om deze aan te horen! Ik hoop dat u dit verhaal met veel interesse zult lezen!
Pa van der Steur
Opa en Oma
Magelang, 1892 en verder Johannes van der Steur vertrok in 1892 als zendeling naar het toenmalige Nederlands-Indië. Een jaar later startte hij zijn tehuis met 4 weeskinderen, wat na 10 jaar uitgroeide tot een aantal van 350. Het tehuis had de naam ‘Het Oranje Nassau Gesticht’. Van der Steur werd door de kinderen liefdevol ‘Pa van der Steur’ genoemd en zelf kregen zij de naam ‘De Steurtjes’. Twee van deze kinderen waren Jan (Melchior Johannes) van Cauter en Maria (Maria Magdalena) Immers. Zij kregen een relatie, huwden elkaar en kregen kinderen. Vanuit ons perspectief zijn zij de 1e generatie ‘van Cauter’.
In 1903 ging ‘Pa’ naar Nederland om geld in te zamelen voor zijn tehuis. Hij keerde terug naar Indië met een bedrag van 20.000 gulden, waarvan een deel geschonken door de toenmalige Koningin Emma. Van dit geld kocht hij een kazerneterrein om daar zijn kinderen in een nieuw onderkomen te huisvesten.
Het eerste tehuis van Van der Steur.
9
De eerste Steurtjes
De werkplaats
Magelang, omstreeks 1900
Magelang, 1906
In 1907 vroeg ‘Pa’, Anna Maria Zwager ten huwelijk met de woorden “wil je moeder worden van mijn kinderen?”. Zij stemde toe en zo werd zij voor de kinderen ‘Moe van der Steur’.
De pupillen van ‘Pa’ moesten flink werken voor de kost. Hij had een werkplaats waar onderdelen werden gemaakt voor diverse producten. Met de opbrengst hiervan kon hij zijn stichting voortzetten. Opa Jan leerde hier het vak van smid, een ambacht welke hij na zijn pensioen weer oppakte en aan zijn zonen doorgaf.
Het werk van Van der Steur wordt heden ten dage voortgezet door de stichting ‘Yayasan Pa van der Steur’ met inmiddels drie vestigingen en wordt vanuit Nederland gesteund door de vereniging ‘Vrienden van de Yayasan Pa van der Steur’.
Werkplaats waarbij opa Jan (derde van rechts, met pet) te zien is.
De eerste lichting kinderen voor hun tehuis.
Opa Jan Melchior Magelang, 1889 en verder
Het geloof Magelang, 1892 en verder
Opa en Oma
Pa van der Steur was protestant. Het Christelijk geloof was leidend in zijn werk als zendeling. Ook zijn pupillen werden met dit geloof grootgebracht. Dit is ook de reden waarom de volgende generatie ‘van Cauter’ protestant was.
‘Pa’, staand naast de kansel van zijn kerk.
Melchior Johannes van Cauter (opa) is geboren op 11 december 1889 in Magelang (N.I.). Hij was een zoon van Leonardus Cauter en een Javaansche vrouw, Salikem. Leonardus had weliswaar de Belgische nationaliteit maar diende in het Nederlands leger in Indië waardoor hij de Nederlandse nationaliteit verkreeg. Hierdoor had ook de volgende generatie Van Cauter de Nederlandse nationaliteit. Hij verwekte bij deze vrouw ook een dochter, Marie. Leonardus overleed helaas in 1892 in Magelang. Moeder Salikem was niet in staat haar kinderen zelfstandig groot te brengen waarop het ‘Resident Ament’ besloot hen bij ‘Pa van der Steur’ onder te brengen.
10
in Tegal bij een welgestelde familie. Deze familie was van plan naar Australië te emigreren en vroegen Maria om met hen mee te gaan. Zij ging echter niet in op dit verzoek.
Opa Jan in uniform als 18 jarig, dienstplichtig militair.
Oma Maria Magelang, 1891 en verder
Opa en Oma
Maria Magdalena Immers (oma) is geboren op 17 april 1891 in Ambarawa. Zij was een dochter van een buitenlandse man en een inlandse vrouw (Sarinum?). Nadat haar vader overleed werd Maria op verzoek van een majoor (Mathes) aan ‘Pa van der Steur’ toevertrouwd, alwaar ze opa leerde kennen.
Oma Maria zit achter in de auto van deze familie.
Een baan bij het Staatsspoor Cheribon, 1915 en verder In 1909 verliet opa het tehuis met het beroep van smid. Kort daarna vervulde hij zijn zes-jarig militaire dienstplicht bij het KNIL. Hierna (in 1915) keerde hij terug in de burgermaatschappij waar hij een baan kreeg bij het Staatsspoor als conducteur. Enkele jaren later werd hij bevorderd tot treincontroleur in Oost-Java.
Oma ongeveer 16 jaar.
Een baan als kinderjuffrouw Cheribon, 1910 In 1910 verliet oma Maria het tehuis, omdat ze werd geplaatst als kinderjuffrouw op de suikerfabriek
Opa Jan als geüniformeerd Staatsspoormedewerker, hij was toen 26 jaar.
11
Huwelijk Cheribon, 1916 Opa en oma huwden elkaar in 1916 in Cheribon alwaar ze enige tijd woonden en hun eerste vijf kinderen kregen. Door zijn baan bij de Staatsspoorwegen verhuisde het gezin daarna naar Oost-Java en woonde in plaatsen als Probolingo, Toeloeng Agoeng en Madioen. Voor de familie van Cauter was dit een periode van welvaart. Zij woonden in luxueuze dienstwoningen van het ‘Staatsspoor’ en hadden personeel in dienst zoals een baboe, katjong en koelie. In deze periode zijn de andere kinderen geboren. Door latere vervelende gebeurtenissen zijn er van deze periode nauwelijks foto’s beschikbaar.
Bovenstaande foto is bewaard gebleven en toont het gezin van Cauter in Madioen in 1930. Hierbij zien we vlnr: Leen, oma en Fred, Jo, Loes, Willie, Ruud, Fee, Guus, opa en Els en Evie. Nico en Elly waren nog niet geboren en Els overleed kort nadat deze foto was gemaakt.
Het huis in Temanggoeng(1)
Opa en Oma
Temanggoeng, 1935 en verder Opa ging in 1935 met pensioen waarbij zijn gezin van ‘Pa van der Steur’ een huis in pacht kreeg met een groot stuk grond. Dit huis was gelegen in Temanggoeng aan de doorgaande weg naar Magelang. Het huis was weliswaar groot maar verkeerde in vervallen staat. Het pensioen van opa was schamel, zo-
dat het gezin met minder inkomsten moest zien rond te komen. Pa van der Steur kwam regelmatig op bezoek bij de Van Cauters, waarbij hij het vanzelfsprekend vond dat de ‘bewoners’ een donatie deden t.b.v. zijn tehuis. Het was immers niet voor niets dat hij dit huis, met zijn vruchtbare gronden, aan hen beschikbaar stelde...
Het huis in Temanggoeng(2) Temanggoeng, 1935 en verder Het gezin van Cauter woonde in een groot huis met een flink stuk land. Deze was onderverdeeld in een bovenperceel, benedenperceel en een klein perceel aan de overkant van de weg. Een deel van de grond werd door opa en zijn zonen bewerkt voor eigen gebruik. Het andere deel mocht door de lokale bevolking worden gebruikt, in ruil voor het afstaan van een deel van de opbrengst aan de eigenaar. Bijgaand een plattegrond van de percelen en de indeling van het huis.
12
Het huis in Temanggoeng(3)
Landbewerking Temanggoeng, 1935 en verder
Temanggoeng, 1935 en verder Evie, de oudste dochter, was inmiddels getrouwd maar werd helaas reeds vroeg weduwe. De nalatenschap bleek onverwacht groot en werd gebruikt om het huis van ‘Pa’ te kopen en deze te herbouwen tot een statige woning. Uit eerbetoon aan de overleden man van Evie, werd dit huis toen ‘Huize Leon’ genoemd.
Na zijn pensionering bracht opa veel tijd door met het bewerken van zijn land. Een deel van de oogst was voor eigen gebruik, een ander deel werd verkocht.
Opa met zijn zonen aan het werk op het land.
Gymnastiek Temanggoeng, 1935 en verder Het nieuwe huis.
Een eigen werkplaats Temanggoeng, 1935 en verder
Opa en Oma
Opa leerde bij ‘Pa’ ooit het vak van smid. Na zijn pensionering bezocht hij regelmatig veilingen om gereedschappen te kopen voor zijn eigen werkplaats (smederij), dit tegen de zin van Moes. Een deel van de loods achter het huis voorzag hij van een werkbank en gereedschap om zelf producten te fabriceren. Ook had hij hiertoe een hoeveelheid plaatstaal aangeschaft.
Enkele zonen aan het werk.
Om fit te blijven deed opa veel aan gymnastiek, turnen was immers zijn hobby. Op een deel van zijn perceel, gelegen aan de grote weg, stonden gymnastiektoestellen zoals de ringen en een rekstok. Hij gaf zijn zonen regelmatig een demonstratie in de hoop dat zij zijn voorbeeld zouden volgen. Vanaf de weg werden deze demonstraties met bewondering gade geslagen!
Opa vertoont zijn kunsten.
13
De bezetting Temanggoeng, 1942-1945
De oorlog Temanggoeng, 1942 Na de Japanse aanval op Pearl Harbour in december 1941 verklaarde de Nederlandse regering in ballingschap, in navolging van de Verenigde Staten en enkele andere landen, de oorlog aan Japan. Hiermee was ook Nederlands-Indië in oorlog met Japan. Ondanks zijn pensioen werd opa, net als vele anderen, door het Nederlands-Indisch gezag gemobiliseerd. Hij kreeg een functie als havenmeester in Tjilatjap, een havenplaats aan de zuidkust, ver van zijn gezin in Temanggoeng.
Opa en Oma
In januari 1942 viel Japan Nederlands-Indië binnen, waarbij begin maart ook Java werd veroverd. Tijdens het Japans bombardement op Tjilatjap vluchtte opa naar Temanggoeng, terug naar zijn gezin aldaar. Op 8 maart 1942 capituleerde Nederlands-Indië, waarbij vele Europese- en Nederlands-Indischen door de Jappen werden geïnterneerd. Voor het gezin van Cauter brak een moeilijke en onzekere tijd aan. Van enkele gezinsleden was lang niet duidelijk waar ze verbleven en of ze nog in leven waren.
Jonge Indonesische Nationalisten (pemoeda’s), welke streefden naar een onafhankelijk Indonesië, namen hun kans waar om op de voorgrond te treden, het Nederlands gezag was immers weggevallen. Het Japans gezag gedoogde hun acties, waarbij vooral Nederlands-Europese gezinnen, zoals de familie van Cauter het moesten ontgelden. Tijdens deze bezetting werd opa en twee van zijn zonen tijdelijk (ca. 9 maanden) in een Jappenkamp ondergebracht. Met de oorlog sloeg ook de hongersnood toe, er werd veel geïmproviseerd en veel bleek uiteindelijk eetbaar. Zo ging het verhaal dat een slakkenplaag uitbrak toen de Jappen binnenvielen. Ook deze slakken bleken eetbaar maar stonden daarna uiteindelijk nooit meer op het menu van degenen die dit toen hebben moeten eten. Met het vertrek van de Jappen (na de capitulatie van Japan) verdween ook de slakkenplaag, hoe opvallend(?!). Het bezit van eigen land betekende voor het gezin Van Cauter ook enige garantie op oogst en daarmee... eten! Een deel daarvan kon worden verkocht, zodat de familie weer over enige inkomsten kon beschikken. Helaas werd het merendeel van de oogst gestolen door de Inlandse bevolking.
Geldbiljet van het Japans gezag in Nederlands-Indië
14
De capitulatie en het overlijden oma Maria Temanggoeng, 1945 In de vroege zomer van 1945 werd het huis van de Van Cauters namens de Jappen gevorderd. Dit huis moest dienen voor de vooropleiding van Indonesische jongens om dienst te nemen in het Japanse leger, waarbij de bewoners dienden te vertrekken. Opa en oma trokken daarom met hun grote gezin in het kleine huis van hun oudste zoon, waarvan ze één van de twee kamers ter beschikking hadden. Voor oma Maria was dit te veel (ze leed reeds aan kanker en was ‘uitbehandeld’) en overleed op 5 augustus 1945, in de leeftijd van 54 jaar.
nog lang niet voorbij, omdat Nederland zijn macht nog niet kon herstellen. Dit gezagsvacuüm werd door de Nationalisten gebruikt om hun macht te versterken en zich te wreken op de ‘kolonialisten’. Intimidatie en bedreigingen vielen de Europese families en de Van Cauters ten deel. Bovendien werd de Republiek Indonesië uitgeroepen, waardoor deze onafhankelijk werd verklaard van Nederland. De aanwezigheid van eerst de Jappen, daarna de Amerikanen, Britten en Australiërs boden weliswaar enige veiligheid, maar ook zij vertrokken na enige tijd.
Door de inzet van atoombommen werd Japan gedwongen zich over te geven, wat ook gebeurde op 15 augustus 1945. De foto toont enkele Nationalisten.
De Bersiap-periode (2)
Opa en Oma
Temanggoeng, 1946
De Bersiap-periode (1) Temanggoeng, 1945 Na de capitulatie van Japan keerden de ‘Van Cauters’ terug naar ‘Huize Leon’ in Temanggoeng, nadat ze enige tijd in een loods hadden gewoond. Toen waren hun problemen
In het najaar van 1945 werden opa en zijn zonen door de Indonesiërs in een gevangenkamp in Kejajar ondergebracht, “omwille van hun eigen veiligheid”. In januari 1946 werden ook de vrouwen van de familie, om diezelfde reden, ‘ondergebracht’ in een nabijgelegen kamp bij Goenoeng Prahu. De omstandigheden waren gelukkig zodanig dat de geïnterneerden zich er relatief veilig voelden. Bovendien moesten de mannen regelmatig het vrouwenkamp bezoeken alwaar ze de leefomstandigheden van de vrouwen konden verbeteren. Na bemiddeling van het Rode Kruis kreeg de familie de keus zich aan te
15
sluiten bij de nieuwe Republiek of bij Nederland. Dit betekende dat zij, of hun bezittingen konden houden of moesten afstaan. De oudste zoon koos voor Nederland en vertrok naar Soerabaja, alwaar hij weer introk bij zijn schoonfamilie. Opa had inmiddels een relatie met de inlandse Iboe en koos voor de Republiek, daarbij ook de minderjarigen uit zijn gezin betrekkend.
provocatie, plundering en moord. Het huis van de familie werd regelmatig doorzocht door de Nationalisten waarbij zij veel dierbare bezittingen verloren zoals bijvoorbeeld hun foto-albums. Er waren momenten dat de familie letterlijk doodsangsten uitstond.
Leus van de Nationalisten, gericht tegen de
De KL’ers trekken Java binnen.
De Tweede politionele actie Temanggoeng, 1948
Een leus van de Nationalisten, gericht tegen de Nederlanders Nederlanders
De Eerste politionele actie
Opa en Oma
Temanggoeng, 1947 Opa en zijn minderjarige kinderen keerden wederom terug naar ‘Huize Leon’. Nu bleek hun huis ingenomen te zijn door een aangetrouwde neef van Iboe met zijn vrouw. Slechts met zijn gratie mocht de familie het huis bewonen. Deze man, welke “die knaap” werd genoemd, sloeg uiteindelijk op de vlucht voor de Nationalisten, hij bleek een communist te zijn. Met de eerste politionele actie heroverden Nederlandse troepen een groot deel van Java met uitzondering van het binnenland, juist daar waar de familie van Cauter woonde. Bij de bevolking groeide de aversie tegen de Nederlanders in het gebied en lieten dit merken. Het begon met treiterij maar leidde daarna tot
Met de tweede politionele actie kwam ook het binnenland van Java weer in handen van de Nederlandse troepen. Zij verbaasden zich over de aanwezigheid van de Nederlandse familie in dit gebied. Er waren goede contacten met deze soldaten, waarbij de dochters van Van Cauter voor deze KL’ers een goede reden was hen te bezoeken. Opa zelf kwam in contact met een luitenant en nodigde hem thuis uit. Dit contact heeft mogelijk het leven van deze familie gered. Op een avond kwam deze luitenant, samen met zijn soldaten in twee voertuigen voorgereden en kreeg de familie te horen dat ze direct moesten vertrekken. De familie werd elders in Temanggoeng in een loods ondergebracht. De volgende morgen bleek dat Indonesiërs hun messen geslepen hadden, mogelijk met de bedoeling deze familie te vermoorden. Ondanks het verlies van hun bezittingen waren ze blij dat hun leven was gered.
16
De uittocht Indonesië en Nederland, 1950 en verder
Opa met zijn fiets, kort na het gedwongen vertrek.
De Republiek Indonesië Indonesië, 1949
Opa en Oma
Het succes van de Nederlandse troepen in Nederlands-Indië werd teniet gedaan door de erkenning van de Republiek Indonesië door de Verenigde Naties in 1949. De Nederlandse troepen trokken zich daardoor geleidelijk terug, waardoor het voor de familie van Cauter niet meer mogelijk was terug te keren naar hun huis in Temanggoeng. Een deel van de familie vestigde zich daarna in Soerabaja en een ander deel in Salatiga. Opa zelf keerde terug naar Temanggoeng, alwaar hij zijn vriendin Iboe huwde. Enkele jaren later verliet hij Iboe om bij zijn kinderen in Soerabaja in te trekken.
Veel Nederlanders beseften dat ze in de Republiek Indonesië geen toekomst meer hadden. Daarop besloot Nederland hen de mogelijkheid te bieden zich in het ‘Moederland’ te vestigen. Daarna emigreerden vanaf 1950 een aantal familieleden (al dan niet met hun gezinnen) naar Nederland. Voor de ‘spijtoptanten’ bood de Nederlandse regering in 1961, hun onderdanen in Indonesië, wederom de mogelijkheid naar Nederland te emigreren. Zo vertrok ook opa en de meerderheid van de achtergebleven familieleden naar Nederland. Dochter Leen en haar echtgenoot Rasiman besloten echter te blijven.
Het troepenschip de ‘Tabinta’, één van de schepen welke werd ingezet om de families naar Nederland te vervoeren. Naderhand kwamen de families per vliegtuig naar Nederland.
Aanpassen in Nederland Nederland, 1950 en verder
Opa, terug in Temanggoeng.
Om de gezinnen vanuit Indonesië in Nederland op te vangen, besloot de regering vergoedingen uit te keren aan pensionhouders welke hieraan wilde meewerken. Uit mededogen, maar vooral uit winstbejag stelden velen hun pensions beschikbaar. Het verblijf in zo’n ‘contractpension’, met
17
zijn strenge huisregels en karige maaltijden, was een grote tegenstelling vergeleken met hun rijkdom in het voormalig Nederlands-Indië. Eénmaal in een pension, konden de families op zoek gaan naar een eigen huis. Vanwege zijn gezondheidstoestand verbleef opa eerst in een sanatorium in Appelscha (Friesland) waarna hij naar ‘De Klokkenberg’ in Breda verhuisde.
Opa krijgt bezoek van zijn kinderen in ‘De Klokkenberg’, een kleine familiehereniging.
Het leven gaat verder
Opa en Oma
Nederland, 1963 en verder Opa woonde enige jaren bij zijn dochter Loes in Etten. Door de familieuitbreiding aldaar, verhuisde opa in 1966 naar Huize Trianon (Breda), gevolgd door Eindhoven, Baarn en De Bilt waarna hij weer naar EttenLeur verhuisde. In deze periode heeft opa het genoegen mogen smaken, zijn familie herenigd te zien en vele kleinkinderen te krijgen.
Samenzijn van de familie.
Een geschiedenis loopt ten einde Etten-Leur, 1973 Als gevolg van een slopende ziekte, overleed opa op 25 mei 1973, in de leeftijd van 83 jaar, in het St. Elisabethshuis te Etten-Leur.
