Op-stap nei duorsumens

CONCEPTVERSIE

Op-stap nei duorsumens Titel beleidsnota Bijlagenboek Titel beleidsnota Titel beleidsnota onder titel (optioneel)

onder titel (optioneel) onder titel (optioneel)

Bijlagenboek: Op-stap nei duorsumens

1

Op-stap nei duorsumens Bijlagenboek


--

2

Inhoudsopgave bijlagenboek Inhoudsopgave bijlagenboek............................................................................... 3

Bijlage 1....................... Proces om te komen tot ‘Op-stap nei duorsumens’ 4

Bijlage 2............................................................................... Werksessie 21 juli 2011 6

Bijlage 3.................... Verslagen gesprekken maatschappelijk middenveld 9 3.1 LTO-Noord, Friese Milieufederatie en Bouwend Nederland............. 9 3.2 De woningbouwcorporaties........................................................................ 10 3.3 Recron en Kamer van Koophandel ......................................................... 11

Bijlage 4...................................................... Kaders voor de duurzaamheidsvisie 12 4.1 Mondiale kaders ............................................................................................. 12 4.2 Europese kaders ............................................................................................ 12 4.3 Nationale kaders ............................................................................................ 12 4.4 Regionale kaders ........................................................................................... 13

Bijlage 5............................................................................................... The Natural Step 15

Bijlage 6....................................................... Concept van de Biobased Economy 17

Bijlage 7........................................ Rapportage Burgerpanel door Quint-result 18

Bijlage 8.

Samenvatting workshops april 2012 .................................... 27

Bijlage 9............................................................................................... Verslag inspraak 42


3

Bijlage 1.

Proces om te komen tot ‘Op-stap nei duorsumens’

Mei/juni 2011 • Gesprekken in gemeentelijke organisatie

Juli 2011 • 21 juli: ambtelijke werksessie Duurzaamheidsvisie

September 2011 • 22 september: vaststelling Startnotitie door gemeenteraad • 27 september: bespreking Hoofdlijnennotitie Duurzaamheidsvisie in raadscommissie DSO (ambities gemeente)

November 2011 • 10 november: raadpleging Bouwend Nederland, Friese Milieufederatie en LTONoord • 15 november: raadpleging woningbouwcorporaties • 23 november: presentatie aan directie en managementteam

December 2011 • 13 december: raadpleging Recron en Kamer van Koophandel

Januari 2012 • Burgerpanel • 17 januari: gesprek provincie Fryslân

Februari 2012 • 16 februari: gesprek Vereniging Biologische Boeren • Opstellen conceptvisie • Bespreken conceptvisie ambtelijk en bestuurlijk

Maart 2012 • 6 maart: behandeling 1e concept-Duurzaamheidsvisie door College

April 2012 • 16 april: interne workshop duurzaamheid • 23 april: interne workshop duurzaamheid

Mei 2012 • Verwerken resultaten workshop in visie en concept-uitvoeringsprogramma • 16 mei: presentatie aan directie en managementteam


--

4

Juni 2012 • 5 juni: behandeling duurzaamheidsvisie en conceptuitvoeringsprogramma door College • Van 15 juni gedurende vier weken ter inzage Juli 2012 • Verwerken reacties Augustus 2012 • 7 augustus: behandeling college duurzaamheidsvisie en –uitvoeringsprogramma September 2012 • 4 september: commissie DSO • 20 september: behandeling in gemeenteraad


--

5

Bijlage 2.

Werksessie 21 juli 2011

Op 21 juli 2011 heeft een ambtelijke werksessie plaatsgevonden in het kader van de ontwikkeling van de Duurzaamheidsvisie. Het eerste deel van de werksessie bestond uit dromen van een Duurzaam Súdwest-Fryslân. Aan de werksessie nam afvaardiging van de volgende afdelingen van de organisatie deel: Afdeling Ontwikkeling, team Ruimtelijke en Economische Ontwikkeling (REO), en team Leefbaarheid en Maatschappelijke Ontwikkeling (LMO), afdeling Backoffice Ruimtelijke ordening, team Milieu en Water en Backoffice Welzijn en Onderwijs, afdeling Realisatie, team Ingenieursbureau, afdeling Dorpen en Steden, team Beleid Ruimtelijk Beheer en team Dorpen en Wijkcoördinatoren en afdeling Bedrijfsvoering, team Juridische en Veiligheidszaken. De werkopdracht was om een dag in Súdwest-Fryslân in 2040 te beschrijven. De drie groepen zagen de volgende toekomst:

Groep 1: Hoe ziet een dag eruit in SWF in 2040? We wonen nog in de kernen die er anno 2011 ook zijn, maar dan wel met meerdere mensen in woongebouwen, bijvoorbeeld in een woongroep. Hierdoor is er meer gemeenschapszin. Er zijn nog steeds dorpshuizen en culturele voorzieningen. De krant wordt nog elke dag bezorgd, maar dan in tabloidformaat. Ook kan de krant digitaal worden gelezen. We eten biologisch en uit eigen moestuin. Afval wordt gebruikt als grondstof voor andere producten. In de directe leefomgeving is een goed evenwicht tussen groen, blauw en rood. In het buitengebied is het cultuurlandschap in ere hersteld, waarbij tevens ruimte is voor positieve ontwikkelingen. Natuur en landschap zijn steeds belangrijker geworden. Onze energie wordt geleverd door hernieuwbare bronnen zoals de zon, wind, getijden, aardwarmte en biobrandstoffen. Door nieuwe lichttechnieken is het donker ’s nachts. We vervoeren onszelf met alternatieve brandstoffen, vervoersmiddelen stoten geen CO2 meer uit. Er vindt meer groepsvervoer plaats. Recreatie vindt plaats dicht bij de woonomgeving. In Súdwest-Fryslân blijft water belangrijk voor de recreatie. We werken meer thuis en er zijn flexibele werkplekken. De meest innovatieve en winstgevende bedrijven bevinden zich in de energie en afvalsector. De landbouw is biologisch en kleinschalig. Onderwijs is belangrijk, maar meer gericht op praktische vaardigheden. Er wordt (nog) meer samengewerkt met het bedrijfsleven.

Groep 2: Hoe ziet een dag eruit in SWF in 2040? We wonen in flexibele woningen die gemakkelijk aan te passen zijn en zelfvoorzienend zijn op gebied van water en energie (kringloop). De woningen zijn duurzaam gebouwd en energiezuinig. We wonen met een flexibele gezinssamenstelling in groene en natte steden (waterberging) met duurzame stadsrandzones. We eten een combi van lokale en internationale producten, maar wel steeds meer seizoensproducten.


--

6

Het sociale leven is veel gedigitaliseerd. Op het platteland is er een sterke sociale cohesie als gevolg van zelfredzaamheid. Er worden minder subsidies verleend en men is afhankelijk van elkaar. Ook het lezen vindt digitaal plaats (e-readers) De directe leefomgeving is groen en er zijn minder auto’s (worden gedeeld). Het buitengebied is sterk herkenbaar als Nationaal Landschap. Er is een combinatie van geïndustrialiseerde landbouw (schaalvergroting) en kleinschalige verbrede (eventueel biologische) en zelfvoorzienende landbouw. Het water bepaalt waar landbouw mogelijk is. Het wordt stiller, de lucht en het milieu is schoner geworden. In het buitengebied is het donker en er is minder verlichting in steden en dorpen. Er staan weer meer koeien in de wei, de biodiversiteit is toegenomen, evenals het aantal weidevogels. In de dorpen en steden is ook meer groen en zijn er meer stadsvogels. Er is een biobased economy waar stoffen worden hergebruikt en Cradle to Cradle plaatsvindt. We zijn zelfvoorzienend op het gebied van energie. Voorwaarde hiervoor is dat de behoefte afneemt. We vervoeren onszelf met kleinere vervoersmiddelen die elektrisch aangedreven worden. Er heeft een afname aan verkeersbewegingen plaatsgevonden doordat auto’s gedeeld worden, mensen carpoolen en meer thuiswerken. Recreëren is flexibeler en kan bijvoorbeeld ook onder werktijd. Dit is meer gericht op bioritme’s. Er wordt meer thuis gewerkt en samenwerken is van belang. De sociaal culturele en ecologische waarden bepalen de economische belangen. Innovatieve bedrijfssectoren zijn de biologische landbouw, energie-uitwisseling, watertechnologie en bedrijven die zorgen voor synergie. De landbouw is een combinatie van geïndustrialiseerde en regionale landbouw. Het onderwijs gaat terug naar de scholen en is gericht op leerlingen en op doen waar je goed in bent. Er zijn geen managers meer maar schoolleiders. Kernwoorden zijn digitaal, samenwerking, maatwerk. Het blijft van belang om ervaring op te doen.

Groep 3: Hoe ziet een dag eruit in 2040? De samenleving is divers. Er is sprake van individualisme, maar ook van groepen. Er is een grote verscheidenheid in steden. Er is hoogbouw waar voorzieningen worden gedeeld (bijv. supermarkt, zwembad, etc). Lezen gaat van papier naar digitaal. We eten gezond maar snel. Gezond omdat we minder lichamelijk werk doen en snel, omdat het leven snel gaat. De leefomgeving is schoon en er zijn parken. Er zijn voorzieningen op gebied van cultuur, recreatie en toerisme, zorg en digitale infrastructuur. Afval wordt meer gescheiden of er is een betere scheidingsinstallatie. Er wordt minder energie verbruikt door onder meer efficiënter gebruik. Ook worden alternatieve energiebronnen gebruikt. In het buitengebied is het donker, maar de sociale veiligheid is een aandachtspunt. We vervoeren onszelf met alternatieve energiebronnen (biobrandstoffen). Aan het fileprobleem is gewerkt, technische oplossingen zijn mogelijk waardoor de snelheid gereguleerd wordt. Er is nog Openbaar Vervoer.


--

7

We recreëren dichtbij. Er is meer natuur door nieuwe woonvormen. We werken meer thuis en er zijn minder vaste werktijden. We werken in/met virtuele netwerken. Winstgevende en innovatieve bedrijfssectoren zijn de innovatieve, kennisintensieve en creatieve bedrijven. In de landbouw zijn er minder maar grotere bedrijven waaronder biologische. Vanwege mondialisering zijn wereldtalen in het onderwijs belangrijk. Er wordt in ieder geval Chinees, Portugees en Indiaas onderwezen.


--

8

Bijlage 3. middenveld 3.1

Verslagen gesprekken maatschappelijk

LTO-Noord, Friese Milieufederatie en Bouwend Nederland

10 november 2011 De bijeenkomst is op initiatief van de gemeente georganiseerd met als doel het verkrijgen van input voor het gemeentelijke duurzaamheidsbeleid. Alle aanwezige partijen geven een presentatie over definitie van duurzaamheid binnen hun organisatie en wat er speelt op gebied van duurzaamheid binnen hun branche. Presentaties (in kernwoorden) LTO Noord - Duurzaamheid soms conflicterend - Duurzaamheid moet betaalbaar zijn - Diverse thema’s en projecten (bv Koe in de wei): www.duurzameveehouderij.nl - Diverse uitvoeringsprogramma’s i.s.m. overheid - Tot 2020 9 transitiekanalen (hoe komen we tot) - Melk de groene motor zuivel energieneutraal produceren Friese -

Milieu Federatie FMF is een koepelorganisatie Beleid is gericht op lobbyen Project: Lokale energie voorwaarts FMF is een “makelaar” die verbindingen legt

Bouwend Nederland afdeling Friesland - Marktwerking - Duurzaamheid moet/kan winstgevend zijn voor bedrijf en consument - Samenwerking binnen de keten - Energieneutraal bouwen Discussie In de discussie zijn een aantal zaken langs gekomen onder andere het Nationaal Landschap en de rol van de gemeente. Het Nationaal Landschap is belangrijk voor Súdwest-Fryslân. Ontwikkelingen moeten worden ingepast in het Nationaal Landschap, een voorbeeld hiervan is verbreding van de Hemdiken zonder het karakter aan te tasten. Voor de gemeente wordt een rol gezien in het leggen van verbindingen, verminderen van regeldruk, het geven van kaders waarbinnen de markt haar werk kan doen en communicatie. Het leggen van verbindingen Er gebeurt veel op gebied van duurzaamheid maar het is de kunst om deze zaken te verbinden. Hier kan een rol voor de gemeente liggen. Verminderen regeldruk en het geven van kaders De tijdsplanning van veel projecten is lang, de kennis van nu is anders dan die van aanvang van het project en van de toekomst. In haar kaders moet de gemeente hier rekening mee houden. Geef vrijheid en denk “out-of-the-box”. Het bedrijfsleven is


--

9

creatief. Advies aan de gemeente: Wees een aanjager, inspirator, stimulator, geen regelmaker. Gemeente kan obstakels in regelgeving inventariseren en moet daarin proactief zijn. Aandachtspunten zijn vergunningverlening en toezicht. In de praktijk wordt ervaren dat vergunningverlening soms lang duurt of dat er steeds andere eisen worden gesteld waardoor de ondernemer niet verder kan. De gemeente zou kunnen overwegen om een hardheidsclausule in vergunningen op te nemen en bij overtreding consequent op te treden of een vergunningencoördinator aan te stellen. De gemeente geeft aan dat ze in het geval van regelgeving vaak gebonden is aan landelijke regelgeving en daar niet zomaar van kan afwijken. Communicatie Goede communicatie kan resultaat opleveren. Er is vaak onbegrip. Denk vanuit alle kanten/belangen en baseer hier de communicatie op. Een voorbeeld is bestaande bouw. Bestaande gebouwen zijn eigenlijk belangrijker dan nieuwbouw. De bestaande bouw verbruikt meer energie. De gemeente heeft een taak op gebied van bewustwording in verbruik en de winst van energiebesparing. Een andere vorm van communicatie kan zijn het uitschrijven van een prijsvraag voor duurzaamste onderneming in de gemeente. Maak hier een show van, ondernemers vinden dat leuk. In deze heb je dan een aanjaagfunctie. Wat betreft de ambities: begin klein, maak succes zichtbaar. Promotie is belangrijk.

3.2

De woningbouwcorporaties

15 november 2011 De bijeenkomst is op initiatief van de gemeente georganiseerd met als doel het verkrijgen van input voor het gemeentelijke duurzaamheidsbeleid. Alle aanwezige partijen geven een presentatie over definitie van duurzaamheid binnen hun organisatie en wat er speelt op gebied van duurzaamheid binnen de branche. Uit de presentaties blijkt dat alle partijen duurzaamheid hoog in het vaandel hebben. De gemeente moet haar ambities hierin nog bepalen. De ambities van de woningbouwcorporaties liggen vooral in het energiezuinig maken van haar woningbezit. Dit wordt uitgedrukt in labelstappen zoals 2 labelstappen omhoog of alle hebben woningen in 2020 minimaal label C of B. De aanpak en ambitie verschilt per woningcorporatie. De woningbouwcorporaties zien voor de gemeente een rol op gebied van communicatie. Als objectieve partij kan de gemeente voor legitimiteit en draagvlak zorgen. Ook is aangedragen dat de gemeente en woningcorporaties prestatieafspraken kunnen vastleggen. Een ander punt dat aan de orde is gekomen, is toezicht op naleving van afspraken door bijvoorbeeld een blowertest uit te laten voeren. De particuliere woningen worden gezien als knelpunt. Om te bevorderen dat particulieren hun woning ook energiezuiniger maken kan gedacht worden aan het aanstellen van een aanjager door de gemeente, samenwerking tussen gemeente en corporatie, instellen van een revolving fund zodat de financiering voor de particuliere eigenaar gemakkelijker wordt of andere vormen van financiële ondersteuning. Ook voor de particuliere woningeigenaar is communicatie heel belangrijk.


--

10

3.3

Recron en Kamer van Koophandel

13 december 2011 De bijeenkomst is op initiatief van de gemeente georganiseerd met als doel het verkrijgen van input voor het gemeentelijke duurzaamheidsbeleid. De gemeente geeft een presentatie over de definitie van duurzaamheid en de voorlopige ambities. De aanwezige partijen lichten mondeling toe wat er speelt op gebied van duurzaamheid binnen de branche. De Kamer van Koophandel was voorheen actiever op gebied van milieu dan op dit moment. De ervaring met eerdere projecten is dat het vooral belangrijk is om goede voorbeelden van ondernemers zelf te laten zien. Timing is ook belangrijk omdat ondernemers het liefst gebruik maken van natuurlijke momenten om te investeren. De KvK begeleidt nu een project dat insteekt op de Cradle-to-Cradle gedachte. De Recron is al langer bezig met het thema milieu bezig, bijvoorbeeld met het project Milieubarometer (later Green Key). Probleem bij dit project bleek de administratie erom heen. Ondernemers zijn geïnteresseerd in besparende maatregelen, vooral bij nieuwe investeringen. De Recron probeert via haar site hier op in te spelen. Recron geeft aan dat vooral het laten zien van goede voorbeelden helpt. Duurzaamheid heeft met innovatie te maken. Regelgeving betreft niet nieuwe situaties. Het zou mooi zijn als er bij nieuwe ontwikkelingen ruimte is om te experimenteren. Er is een voornemen om in krimpgebieden regelvrije zones aan te wijzen. Gesignaleerd wordt dat de dynamiek in steden als Sneek en Bolsward heel anders is dan in het overige grondgebied van de gemeente. Dynamiek moet wel behouden blijven. Er liggen kansen voor de gemeente om te faciliteren en gebruik te maken van bestaande podia zoals parkmanagement of ontwikkelingen zoals ondernemingsdossier en vrijkomende boerderijen (voorbeeld gemeente De Wolden).


--

11

Bijlage 4.

Kaders voor de duurzaamheidsvisie

4.1 Mondiale kaders De Verenigde Naties hebben in september 2000 op de millenniumtop in New York acht millenniumdoelen vastgesteld. Door goedkeuring van de millenniumverklaring verbinden de landen zich ertoe om armoede en honger te bestrijden en onderwijs, gezondheidszorg, de positie van vrouwen en de toestand van het milieu te verbeteren. In 2015 moeten deze doelstellingen zijn gehaald.

4.2 Europese kaders Europa 2020 is de groeistrategie van de Europese Unie. De EU heeft vijf ambitieuze doelstellingen vastgesteld voor werkgelegenheid, innovatie, onderwijs, sociale samenhang en klimaat/energie die ze tegen 2020 wil bereiken. De EU zet in op een slimme en duurzame groei. Duurzame groei betekent: - een concurrerende, CO2-arme economie die zuinig en duurzaam omgaat met grondstoffen; - zorg voor het milieu, minder emissie, behoud van biodiversiteit; - profiteren van de Europese voorlopersrol op het gebied van groene technologie; - slimme elektriciteitsnetwerken; - Europese netwerken benutten voor de concurrentiepositie van het bedrijfsleven; - zakendoen gemakkelijker maken; - de consument in staat stellen weloverwogen keuzes te maken. Concrete doelstellingen zijn dat tegen 2020 de uitstoot van broeikasgassen met 20% verminderd moet zijn in vergelijking met 1990. Daarnaast moet 20% van de energie uit duurzame energiebronnen komen en moet het totale energieverbruik zijn verlaagd met 20% ten opzichte van de geprojecteerde trend. Ook is afgesproken om 10% van het verbruik van fossiele brandstoffen voor vervoer te vervangen door biobrandstoffen, elektriciteit of waterstof.

4.3 Nationale kaders Het kabinet Rutte wil Nederland sterker, veiliger en welvarender maken. Een goede en betrouwbare energievoorziening is van levensbelang voor de Nederlandse samenleving. Energie is daarom benoemd als economische topsector. De doelstelling is dat in 2020 14% van ons energieverbruik duurzaam is. Duurzame energie is beter voor het milieu dan fossiele energie en het maakt Nederland minder afhankelijk van landen die olie en gas produceren. Verder wil het kabinet duurzaam produceren, consumeren en ondernemen ondersteunen. Bijvoorbeeld met beleid voor milieu, landbouw, water, innovatie, verkeer en ruimtelijke ordening en met de duurzame bedrijfsvoering van de overheid zelf (Klimaatakkoord). De belangrijkste afspraken van het Klimaatakkoord 2007-2011 tussen de VNG en het Rijk betreffen duurzaam inkopen, duurzame energie en een klimaatneutrale nieuwbouw: -

Gemeenten streven naar 75% duurzaam inkopen in 2010 en 100% in 2015; Rijk en gemeenten bevorderen dat het aandeel duurzame energie in 2020 uitkomt op 20%. Rijk en gemeenten willen dat in 2020 de nieuwbouw klimaatneutraal is. Het energieverbruik in woningen en gebouwen moet dan 50% lager zijn;


--

12

-

Biobrandstoffen moeten meer zijn te verkrijgen langs de snelweg en in gemeentelijke omgeving.

4.4 Regionale kaders Noord-Nederland, bestaande uit de provincies Noord Holland, Fryslân, Groningen en Drenthe, wil Europese koploper op gebied van energie zijn. De regio heeft een sterke energiekennisinfrastructuur met de Hotspot Duurzame Energie van het Van Hall Instituut, NHL en Stenden University, het Energiekenniscentrum van de Hanzehogeschool Groningen, Rijksuniversiteit Groningen, het Energieonderzoek Centrum Nederland en vele andere kenniscentra en kennisinstellingen. De Stichting Energy Valley opent een nieuwe vestiging in Leeuwarden in Nij Bosma Zathe. Op deze manier wil de stichting beter samenwerken met andere instellingen die zich bezighouden met duurzame energie in Friesland. In Nij Bosma Zathe zitten onder meer ook stichting Groen Gas Nederland en de Dairy Campus, het internationale kennisinstituut voor melkveehouderij. In 2007 heeft de regio een energieakkoord 2007-2011 gesloten met het Rijk. Het Energy Valley gebied wil hiermee een forse bijdrage leveren aan het realiseren van de nationale klimaat- en energiedoelstellingen. De inspanningen zijn erop gericht om energieprojecten van de grond te krijgen die aansluiten bij de sterke punten van het Energy Valley-gebied. Dan gaat het om projecten op het terrein van: • energiebesparing in de gebouwde omgeving, glastuinbouw en industrie; • duurzame energie: onder andere biomassa, windenergie en zonne-energie; • biobrandstoffen en duurzame mobiliteit; • schone fossiele energie door het mogelijk maken van opslag van CO2; • het stimuleren van onderzoek en innovatie voor energie. In het nationale Topsectorenbeleid, waar energie één van is, liggen kansen voor de regio’s. Noord-Nederland zet in om met het Rijk een structurele en langjarige samenwerking te creëren, met een helder en stabiel ontwikkelen investeringsklimaat en hiertoe een nieuw energieakkoord af te sluiten. Speerpunten voor Noord-Nederland zijn: (groene) gasrotonde, biobased energy, smart energy systems, power production and balancing en onderzoek en onderwijs. Provinsje Fryslân In het Coalitieakkoord 2011-2015 Nije Enerzjy foar Fryslân wordt duurzaamheid benoemd als leidend principe in al het provinciaal handelen. Duurzame groei, natuur en landschap, een schoon milieu en duurzame landbouw zijn van belang. De provincie wil de eerste millenniumprovincie van Nederland worden. Daarnaast zal de provincie het initiatief nemen tot de oprichting van de Energie Koöperaasje Fryslân. De EKF energiemaatschappij heeft als doel het stimuleren en produceren van duurzame en betaalbare energie. In februari 2011 hebben Provinciale Staten het Frysk Miljeuplan 2011-2014 vastgesteld. In haar milieubeleid zet de provincie in op duurzame ontwikkeling. Fryslân wil graag de mooiste provincie blijven en wil daarom het schone leefmilieu behouden en uitbouwen. Dit gaat de provincie doen door integrale programma’s, waaronder de programma’s duurzame energie, duurzame landbouw, ruimtelijke kwaliteit en watertechnologie. Elk programma faciliteert rondom het desbetreffende thema een gelijktijdige ontwikkeling van minsken (sociale samenhang), wurk (economie) en omjouwing (ecologie) waarbij rekening wordt gehouden met andere delen van de wereld en volgende generaties. Het programma Duurzame Energie (2009) is de uitwerking van de provinciale visie op duurzame ontwikkeling en is de Friese vertaling van de afspraken in het Energieakkoord


--

13

Noord-Nederland op het gebied van klimaat en energie. Speerpunten van het programma Duurzame Energie zijn: - Energiebesparing in de gebouwde omgeving - Opwekken van Duurzame Energie - Duurzame mobiliteit


--

14

Bijlage 5.

The Natural Step

The Natural Step is in 1989 opgericht door de Zweedse oncoloog, dr. Karl-Hendrik Robért. Het is een bewezen, op de wetenschap gebaseerd model dat gemeenschappen en bedrijven helpt een beter begrip te ontwikkelen over duurzaamheid en dit te integreren in milieu, sociale en economische beslissingen. Het model is toegepast over de gehele wereld en steeds bleek dat duurzame besluitvorming leidt tot het creëren van nieuwe kansen, lagere kosten en verbeterde duurzaamheid. Organisaties als Scandic Hotels, Ikea, Philips en de gemeente Eindhoven passen The Natural Steps met succes toe. De Natural Step principes en benadering van duurzaamheid zijn gebaseerd op de natuurwetenschappelijke wetten die ten grondslag liggen aan de systemen op de aarde. Ze zijn als volgt: Niets verdwijnt. Alle materie en energie in het universum is geconserveerd. Energie kan worden omgezet in verschillende vormen, maar de totale hoeveelheid energie in een geïsoleerd systeem blijft constant. Dit principe van behoud van materie en de Eerste Wet van Thermodynamica zijn nuttig bij het begrijpen van de aarde als een systeem. Bijvoorbeeld, afgezien van de incidentele meteoriet of ruimteschip is de hoeveelheid materie die op aarde aanwezig is hetzelfde als miljarden jaren geleden. Wanneer materie is verbrand is het niet vernietigd maar omgezet in afval, voornamelijk in de vorm van zichtbare en onzichtbare gassen. Alles verspreidt zich. Energie en materie hebben de neiging om spontaan te verspreiden (de Tweede Wet van Thermodynamica, of de Wet van de Entropie). Hoewel de totale hoeveelheid energie constant blijft, neemt de hoeveelheid energie die beschikbaar is in bruikbare vorm af met elke transformatie en heeft het de neiging zich te verspreiden in een systeem. Entropie is een maat voor de hoeveelheid wanorde of willekeur die er in een systeem aanwezig is en in elk geïsoleerd systeem - zoals het heelal – neemt entropie altijd toe. Voorbeelden hiervan zijn het rotten van voedsel, kleurstof in helder water dat oplost, een auto die roest, en ijsmonsters, genomen in de poolcirkel, met meetbare hoeveelheden van de mensgemaakte PCB's. Dus, materialen gegenereerd door of opgenomen in de menselijke samenleving zullen uiteindelijk oplossen in de natuur. Er zit waarde in structuur. We bepalen de kwaliteit van het materiaal door de concentratie en de structuur van de materie; dat maakt een materiaal. Bijvoorbeeld voedsel en benzine zijn waardevol omdat ze een hoge concentratie en structuur hebben. Wat we consumeren zijn de kwaliteiten van materie en energie - de concentratie, de zuiverheid en de structuur van de materie - en het vermogen van de energie om werk te verrichten. We verbruiken energie of materie nooit want het is noch geschapen, noch vernietigd. Als je een theekopje laat vallen en het breekt op de vloer, dan is een groot deel van de waarde van de structuur ervan verloren gegaan, maar elk van de oorspronkelijke atomen is nog steeds aanwezig. Fotosynthese betaalt de rekening. Netto toename van de kwaliteit van het materiaal op aarde wordt bijna volledig gegenereerd door een door de zon gestuurd proces van fotosynthese. Chloroplasten in plantencellen vangen de energie uit zonlicht en vormen verbindingen die energie leveren voor andere vormen van leven, zoals dieren. Volgens de Tweede Wet van de Thermodynamica neemt chaos toe in alle geïsoleerde systemen. De aarde is een gesloten systeem met betrekking tot materie, maar het is een open systeem met betrekking tot energie, omdat het licht ontvangt van de zon. Het is deze stroom van zonlicht die zorgt voor het ontstaan van structuur en orde uit de chaos. The Natural Step (TNS) is gebaseerd op systeemdenken; erkennen dat wat er gebeurt in een deel van een systeem invloed heeft op elk ander deel. Denk aan een voetbalteam. Bijlagenboek: Op-stap nei duorsumens

--

15

We kunnen pas begrijpen waarom het team de wedstrijd verloren heeft als we kijken naar hoe elke speler - de keeper, verdedigers en aanvallers – hebben samengewerkt op het veld. We zullen niet veel leren als we alleen maar kijken naar de individuele spelers van het team. The Natural Step geeft een organisatie de tools in handen om te kijken naar het hele team, het begrip van de regels van het spel, hoe succes is gedefinieerd, en op welke manier men heeft samengewerkt. Elk succesvol team moet een gemeenschappelijke taal en begrip hebben om de samenwerking optimaal te kunnen laten plaatsvinden. The Natural Step biedt dit gedeelde mental model van duurzaamheid door mensen in organisaties, vakgebieden en culturen te helpen om effectief te communiceren, consensus te bereiken en uiteindelijk stappen voorwaarts te maken in de richting van hun visie (succes). The Natural Step maakt gebruik van een ‘upstream’-benadering die anticipeert op de achterliggende oorzaken van problemen voordat ze zich manifesteren, in plaats van te reageren op hun ‘downstream’-effecten; de symptomen. Dit wetenschappelijk robuust kader geeft organisaties de middelen in handen om een analyse te maken van de kloof tussen huidige realiteit en hun visie voor duurzaamheid en succes. Met behulp van een gedeelde taal voor duurzaamheid kunnen zij er vervolgens aan werken om de duurzaamheidkloof te overbruggen. Bovendien biedt The Natural Step een manier om andere duurzaamheidtools en -methodes, zoals analyse van de levenscyclus, Cradle to Cradle of het gebruik van milieuzorgsystemen te plaatsen in de juiste context in relatie tot de strategische visie zodat de toepassing daarvan doeltreffender wordt. The Natural Step: • … maakt gebruik van metaforen, zoals het trechtermodel om het probleem met onze huidige industriële en maatschappelijke systeem te illustreren, en een wetenschappelijk inzicht om te bepalen hoe we de wanden van die trechter kunnen vermijden. • ...definieert duurzaamheid met 4 duurzaamheidsprincipes (spelregels) die individuen en organisaties kunnen gebruiken om strategieën te ontwikkelen in de richting van duurzaamheid. • ...heeft door toepassing in de praktijk aangetoond dat voor strategische duurzaamheid de volgende benaderingen tot de beste resultaten leiden: o ‘backcasting’ vanuit duurzaamheidsprincipes (planning vanuit succes) o stellen van prioriteiten door de volgende strategische vragen te stellen: 1. is de actie een stap in de goede richting (de richting van duurzaamheid)? 2. geeft de actie genoeg flexibiliteit om bij te sturen in de richting van duurzaamheid (voorkomen van slechte of onrendabele investeringen)? 3. levert de actie een goed rendement op de investering (ROI: sociaal, maatschappelijk, financieel)? The Natural Step is gebruikt bij de strategische besluitvorming door honderden organisaties, in meerdere sectoren, in waardeketens op diverse niveaus, door met concrete en eenvoudige manieren organisaties snel te helpen veranderen in de richting van duurzaamheid.


--

16

Bijlage 6.

Concept van de Biobased Economy


--

17

Bijlage 7.

Rapportage Burgerpanel door Quint-result

Op de volgende pagina’s volgt de rapportage van het onderzoek onder het Burgerpanel.


18


--

19


--

20


--

21


--

22


--

23


--

24


--

25


--

26

Bijlagenboek: Op-stap nei duorsumens Corsa: o12.000544

27

Bijlagenboek: Op-stap nei duorsumens Corsa o12.000544

28

Bijlage 8: Samenvatting workshops april 2012

Op-stap nei duorsumens

Samenvatting workshops

Súdwest-Fryslân


29

Op 16 april 2012 heeft in het gemeentehuis van Ijlst de eerste workshop plaatsgevonden om het beleidsplan van de gemeente Súdwest-Fryslân, handen en voeten te geven. Op 23 april gebeurde dit in het gemeentehuis van Sneek. Doel van de workshops is het ontwikkelen van een visie op duurzaamheid voor de brede regio en het identificeren van acties die deze duurzame visie mogelijk kunnen maken. Voor de workshop is het model van ‘backcasting’ (ABCD) gebruikt.

Aan de hand van 5 fasen voor planning in complexe systemen wordt in deze samenvatting inzichtelijk gemaakt wat de uitkomst van deze eerste workshop was.

Bewustwording Natuurlijk Systeem Grondstoffen Op wereldwijde schaal zien we de vraag naar grondstoffen toenemen en de beschikbaarheid van nieuw te winnen grondstoffen afnemen. Daarnaast is de mate van hergebruik van materialen relatief beperkt; de concentratie van uit de aardbodem gewonnen stoffen neemt hierdoor toe in de biosfeer.

Chemicaliën De vervuiling door in de maatschappij gemaakte stoffen neemt toe. Van 95% van deze stoffen weten we niet welke lange termijn invloeden deze hebben op mens en milieu. Het gebruik van pesticiden en hormonen voor onze voedselproductie brengt het systeem uit balans; de stoffen nemen toe in concentratie in de biosfeer en dat leidt bijvoorbeeld tot resistentie en verschillende vormen van kanker.

Biodiversiteit De biodiversiteit neemt in een hoog tempo af; en dit terwijl dit het belangrijkste systeem is op deze aarde om leven mogelijk te maken. We zien dit in de afname van natuurgebieden maar ook in de verschraling van landbouwgronden, de beschikbaarheid van schoon drinkwater, de afname van populaties en het uitsterven van soorten die voor balans zorgen of onderdeel uitmaken van onze voedselketen, zoals vispopulaties. De kwaliteit van de lucht neemt in hoog tempo af omdat het herstellende vermogen van dit systeem wordt aangetast door de kaalkap van wouden en een verzuring van de zee, een stijgende temperatuur en een daarmee gepaard gaande versnelling van de degradatie van de natuur. Bijlagenboek: Op-stap nei duorsumens Corsa o12.000544

30

Sociaal / Maatschappelijk Systeem Basisbehoeften In de komende decennia zal het aantal inwoners op onze planeet groeien tot ca. 9 miljard inwoners (prognose). Dit betekent dat de vraag naar voedsel en schoon drinkwater zal toenemen. Daarnaast wordt verwacht dat de migratie naar grote steden verder zal groeien, omdat de condities voor een kwalitatief hoogwaardig leven in de gebieden buiten de steden afnemen. Dit wordt veroorzaakt door verminderde vruchtbaarheid van landbouwgronden, toegenomen overstromingen, watertekorten. Hoe wordt binnen deze context voorzien in basisbehoeften? Deze basisbehoeften zijn vrije tijd, veiligheid, genegenheid, begrip, participatie, creativiteit, identiteit, vrijheid en levensonderhoud.

Welvaart De toenemende welvaart in opkomende economieën in combinatie met de toename van de wereldbevolking zal het proces van toenemende druk op onze systemen doen versnellen. Er is meer vraag naar (luxe) goederen, een toenemende vraag naar mobiliteit en meer behoefte aan voedsel en schoon drinkwater in relatief kleine oppervlakten met een grote bevolkingsdichtheid. Kunnen de uitingsvormen van toenemende welvaart zo worden omgebogen dat men het gevoel van welvaart kan vasthouden maar tegelijkertijd de toenemende druk op de beschreven systemen afneemt?

Economisch Systeem Grondstoffen De vraag naar grondstoffen stijgt, met name in economieën die relatief weinig last hebben van de economische crisis en ook de middelen hebben om een hogere prijs te betalen. Een aantal landen anticipeert wel op de langere termijn en houden hun grenzen op slot voor de export van grondstoffen, nemen grote hoeveelheden afval uit de Westerse wereld in en investeren in voorraden over de eigen landsgrenzen heen. Steeds meer landen maken werk van de EPR (Extended Producer Responsibility) waarbij producenten worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor het product, ook na gebruik. Minder afhankelijkheid van uit de aardkorst gewonnen stoffen leidt tot lagere kosten.

Door maatschappij gemaakte stoffen De invloed van bijvoorbeeld hardnekkige chemicaliën op de natuur en de mens worden over het algemeen ge- externaliseerd1 in de kosten van producten. De kosten voor de maatschappij door meer druk op zorgsystemen en het herstellen van de natuur nemen steeds grotere vormen aan. Door o.a. de uitvoering van EPR maar ook door de vaak gehoorde wens van maatschappelijke organisaties om de ‘totale kosten‘ van een product of proces door te berekenen in belastingen (milieubelasting, omzetbelasting of winstbelasting) zal in de komende jaren on-duurzaamheid tot kostenverhoging leiden en daardoor tot een verzwakking van de concurrentiepositie.

Natuurlijke systemen De schade door bedrijfsactiviteiten op natuurlijke systemen worden steeds vaker zichtbaar. Overheden en internationale tribunalen veroordelen bedrijven tot hoge boetes en wikkelen de kosten van het oplossen van de problemen af op de veroorzaker (Proba-Koala, Chemie-Pack, Shell, ExxonMobil) waardoor ogenschijnlijk ‘gezonde’ bedrijven ineens tot een faillissement kunnen worden gedwongen. Ook de druk van de consument en campagneorganisaties neemt toe, verzekeringspremies stijgen en de toegang tot kapitaal wordt moeilijker doordat het risico van ondernemen toeneemt. Dit lokt bij 1

Bewust buiten beschouwing laten van schade (kosten) aan milieu en maatschappij


31

organisaties een radicale koerswijziging uit die doorgaans gepaard gaat met grote investeringen (Nike, Wall-Mart, Unilever).

De sociale dimensie Toenemende vergrijzing en de jacht op talent laten de kosten voor werving en selectie van organisaties in de komende jaren stijgen. Duurzaam gepercipieerde organisaties hebben minder moeite om talent aan boord te houden of aan te trekken. Duurzame organisaties die rekening houden met arbeidsomstandigheden, vrije tijd, werkplek, imago en openheid kennen ook vaak een stijging aan arbeidsproductiviteit en loyaliteit aan de organisatie; duurzaamheid en maatschappelijke betrokkenheid worden de voedingsbodem voor creativiteit en co-creatie.

Succes Volgens de spelregels voor duurzaamheid zou succes kunnen betekenen: In de toekomst, wanneer de menselijke samenleving op elk schaalniveau duurzaam is, van kleine gemeenschappen tot de mondiale samenleving, dan… I. …gebruikt deze uitsluitend hernieuwbare energie en alleen bepaalde metalen in consumentengoederen (die in overvloed voorkomen in natuurlijke systemen), en beschikt deze over geavanceerde recyclingsystemen met een zeer hoge ‘return rate’ voor alle metalen en fosfaten. Op deze manier wordt gewaarborgd dat afvalmoleculen uit gedolven stoffen zich niet systematisch opbouwen in natuurlijke systemen, en dat de prijzen voor deze stoffen niet te hoog worden voor ontwikkelingslanden en toekomstige generaties.

Voor Súdwest-Fryslân kan dit vertaald worden naar conflicten op de volgende gebieden: Voor de ophoping van dijken worden grote hoeveelheden uit de aardbodem afkomstige materialen gebruikt. Door de decentrale huisvesting van de gemeente vinden er relatief veel vervoersbewegingen plaats waarbij fossiele brandstoffen worden gebruikt. Het gebruik van energie neemt toe waarbij er nog weinig duurzame bronnen worden gebruikt. Bij de bouw van woningen en industrie worden materialen gebruikt die uit de aardbodem afkomstig zijn (metalen, steenachtige materialen, koper, etc.) In de landbouw worden fosfaten gebruikt die niet terugvloeien in gesloten kringlopen (worden teruggewonnen) 800 medewerkers verplaatsen zich dagelijks naar hun werk Door de omvang van Súdwest-Fryslân moet de burger relatief lange afstanden afleggen (afhankelijk van baliecontact) Er worden uit de aardbodem gewonnen stoffen gebruikt voor batterijen en accu’s Er worden fossiele energiebronnen verspilt door het laten branden van straatverlichting In de toekomst, wanneer de menselijke samenleving op elk schaalniveau duurzaam is, van kleine gemeenschappen tot de mondiale samenleving, dan… II.

…gebruikt deze alleen bepaalde chemische stoffen in consumptiegoederen (die in overvloed voorkomen in natuurlijke systemen en/of gemakkelijk worden afgebroken wanneer ze vrijkomen), en heeft geavanceerde recycling systemen voor alle chemische stoffen en materialen die anders niet worden opgenomen door natuurlijke systemen. Op deze manier wordt gewaarborgd dat afvalmoleculen van bewust (‘chemische stoffen’) en onbedoeld (bv. emissies) geproduceerde verbindingen zich niet


32

systematisch opbouwen in natuurlijke systemen.

Voor Súdwest-Fryslân kan dit vertaald worden naar conflicten op de volgende gebieden: Door de decentrale huisvesting worden er door het aantal vervoersbewegingen relatief veel CO2 , NOx , en fijnstof uitgestoten. Bij de bouw worden door de maatschappij gemaakte stoffen gebruikt die schade kunnen veroorzaken voor mens en milieu (verf, isolatiemateriaal, conservering, PVC, reiniging, onderhoud, etc.) Bij de aankoop en gebruik van kantoorbenodigdheden (meubilair, computers, printers, artikelen) kan er sprake zijn van hardnekkige stoffen in de samenstelling daarvan. In de landbouw worden gewasbeschermingproducten gebruikt die schade kunnen toebrengen aan milieu en gezondheid Er worden op diverse niveaus reinigingsmiddelen toegepast die schade kunnen toebrengen aan mensen milieu. Door de lozing van medicijnen in het afvalwater (gezondheidszorg en prive) kan schade ontstaan aan de gezondheid en het milieu. In de toekomst, wanneer de menselijke samenleving op elk schaalniveau duurzaam is, van kleine gemeenschappen tot de mondiale samenleving, dan… III.

…. past deze zeer zorgvuldige methoden voor ruimtelijke ordening toe, met de volgende prioriteiten: eerst moeten er gebieden komen om de integriteit van natuurlijke systemen en hun biodiversiteit te beschermen, zodat hun lange termijn functies en – diensten (schone lucht, schoon water, klimaatregulering, etc.) veilig worden gesteld; vervolgens zijn er gebieden nodig voor voedselproductie; dan zijn gebieden nodig voor de productie van materialen en om hernieuwbare energie op te wekken voor maatschappelijke diensten (welke voor een groot deel overlappen en geïntegreerd kunnen worden met de eerste en tweede prioriteit); en tenslotte kan bepaald worden hoeveel er over is voor huizen, verkeersinfrastructuur, en andere maatschappelijke toepassingen van ‘harde’ gebieden. Op deze manier wordt ervoor gezorgd dat ecosystemen niet systematisch worden verdrongen of vernietigd door manipulatie of door andere fysieke middelen.

Voor Súdwest-Fryslân kan dit vertaald worden naar conflicten op de volgende gebieden: Voor de ophoging van dijken worden natuurlijke systemen aangetast door ingebruikname van die gebieden of door de activiteiten rondom het aanbrengen van de ophoging Er vindt degradatie van de natuur plaats door het uitbreiden van woonwijken en industrie. Er vindt aantasting van watersystemen plaats door het kanaliseren en/of dempen van waterlopen. Er vindt degradatie van de natuur plaats door de schaalvergroting van de landbouw. Natuurlijke processen worden verstoord door het eieren-zoeken (Kievit?) Er vindt aantasting van de natuur plaats door de winning van zand Door landbouw vindt er ontwatering plaats Door de toepassing van bepaalde productie technieken neemt de biodiversiteit in de agrarische gebieden af Door de landbouw- en veeteeltmethoden komen diverse soorten broeikasgassen vrij in een grotere hoeveelheid dan in gebalanceerde natuurlijke systemen.


33

Door bepaalde landbouw- en veeteeltmethoden vindt er verontreiniging van de bodem en/of grondwater plaats Er worden aanpassing aan het landschap doorgevoerd ten behoeve van het toerisme Er wordt over het algemeen schoonwater (drink kwaliteit) gebruikt voor activiteiten waar dit kwaliteitsniveau niet noodzakelijk is (beregening, toiletten, autowassen, industriële reiniging) Door het intensieve maaibeheer ontstaat soortenarmoede in flora en fauna Er wordt (tropisch hard)hout gebruikt voor walbeschoeing waarbij niet bekend is of deze afkomstig zijn uit duurzaam beheerde bosgebieden (FSC, PEFC) Bij de aanleg (asfalt, belijning)- en het onderhoud (strooimiddel) van wegen worden door de maatschappij gemaakte stoffen gebruikt die schade kunnen toebrengen aan het milieu. Door toerisme/recreatie ontstaat veel afval op moeilijk bereikbare en/of kwetsbare gebieden Bij de inkoop van voedsel (catering) is niet bekend of en op welke manier deze producten schadedanwel bevorderend zijn voor ecosystemen Voor de productie van veevoer is onbekend of men op basis van monocultuur2 of permacultuur3 werkt. In de toekomst, wanneer de menselijke samenleving op elk schaalniveau duurzaam is, van kleine gemeenschappen tot de mondiale samenleving, dan… IV

… past deze vormen van niet-gewelddadig leiderschap en management toe dat in staat is om de twee belangrijkste elementen van sociale duurzaamheid, vertrouwen tussen mensen en van mensen in hun instituties en diversiteit, in stand te houden. Op deze manier wordt gewaarborgd dat er middels maatschappelijk design wordt voorzien in menselijke behoeften.

Voor Súdwest-Fryslân kan dit vertaald worden naar conflicten op de volgende gebieden: Er vindt horizonvervuiling plaats door het plaatsen van windmolens. Straling van hoogspanning- en GSM masten kunnen klachten voor de gezondheid veroorzaken. Door de intensivering van de landbouw/veeteelt kunnen epidemieën uitbreken die een risico vormen voor de gezondheid Bij inkoop-/ aanbesteding is niet bekend of er gebruik is gemaakt van kinderarbeid, of er schending heeft plaatsgevonden van internationale arbeidsnormen of dat er een eerlijke prijs wordt betaald voor de producten. Regels worden soms rigide toegepast waardoor ze kunnen leiden tot hinderen van menselijke behoeften

2 3

http://nl.wikipedia.org/wiki/Monocultuur http://nl.wikipedia.org/wiki/Permacultuur


34

Strategische doelen It goede foarbyld We vullen onze voorbeeldfunctie samen in, delen kennis en ondersteunen burgers en bedrijven bij het begrip en de implementatie van duurzaamheid in de dagelijkse activiteiten. Fan it suverste wetter We zijn zuinig op ons water en houden onze waterkringlopen gesloten, schoon en gezond. Enerzjyneutraal We zijn energieneutraal en wekken onze energie lokaal op met een mix van duurzame bronnen uit de omgeving. In hiele lingte We bouwen gezonde gebouwen die naar gelang de behoefte kunnen worden aangepast naar verschillende functies. Daarmee verlengen we de levensduur van gebouwen en gebruiken minder materialen en grondstoffen. Noed foar ferfier Vervoer in de regio is onafhankelijk geworden van fossiele brandstoffen. Het aantal vervoersbewegingen is teruggebracht door de introductie van het nieuwe werken en het aantal voertuigen is afgenomen door gedeeld gebruik en alternatieve vervoersvormen. Griene Mienskip We houden ecosystemen in stand en daar waar we kunnen brengen we systemen weer in balans. We helpen anderen met het maken van verantwoorde keuzes en integreren recreatie, landbouw en bebouwing in gezonde ecosystemen. Rekreaasje We bieden rust en ruimte voor allen die ons willen bezoeken. We hebben de kernkwaliteiten landbouw, water en hartelijkheid verweven met ons ecosysteem en worden daarvoor door buur en verre vriend geprezen Sluten kringlopen Al onze materialen en gebouwen komen uit- en/of keren terug in gezonde gesloten kringlopen. Ons afval dient als bouwsteen voor een volgend leven en onze landbouw is de motor voor een ‘biobased’ economie. Balans yn buorkjen De biodiversiteit in onze landbouw is sterk toegenomen door effectief beheer, herstel en integratie van functies. Onze boeren vinden lokale afzetmarkten met eerlijke prijzen, vinden nuttige toepassingen voor hun restproducten en zijn de bewaarders van het buitengebied. Leefbaarheid- Onze inwoners leven in een veilige en duurzame samenleving. Onze historische waarden en cultuur blijven behouden voor toekomstige generaties.


35

Krachtenveld Analyse It goede foarbyld

Fan it suverste wetter


36

Enerzjyneutraal

Noed foar ferfier

Griene Mienskip


37

Balans yn Buorkjen


38

Sluten Kringlopen

Rekreaasje


39

In hiele lingte

Leefbaarheid


40

Creatieve oplossingen Nu de kloof tussen waar SWF naartoe wil bewegen (strategische doelen en visie) duidelijk is geworden en men inzicht heeft in de huidige situatie (invloeden op de spelregels en inzicht in de krachten) is het mogelijk geworden om acties te benoemen die de kloof kunnen overbruggen. Deze acties staan vermeld in de bijlage (Uitvoeringsprogramma). Vanuit deze acties zijn voor ieder strategisch doel, meerdere transitiestrategieën benoemd.

Prioriteiten De deelnemers aan de werksessies hebben de voor hun meest relevante acties nader omschreven en hierbij geprobeerd drie strategische vragen te beantwoorden die van belang zijn voor de keuze: Leidt deze actie ons in de richting van duurzaamheid? Is het een flexibele stap? Levert de stap een goede return on investment op? Daarnaast is aangegeven welke zaken relevant zijn voor de uitvoering. Hierbij is gekeken naar de rollen van de verschillende organisatieonderdelen, indicatoren, overige voordelen, investeringen, besparingen en partners die bij de actie betrokken dienen te worden. Al deze informatie is verwerkt in het Uitvoeringsprogramma.


41

Bijlage 9.

Verslag inspraak

Volgt na inspraak


42

Op-stap nei duorsumens

Recommend Documents