Help mee met gift
Op stap-2016 in het Drentsche Aa gebied
Foto: A Henckel
Met uitneembare kaart en activiteitenagenda
Idyllisch, arcadisch, romantisch. Omschrijvingen waaraan niet valt te ontkomen als het over het Drentsche Aa-gebied gaat. Niet dat de tijd hier heeft stilgestaan, zoals het cliché wil. Ze is hier net zo voortgeschreden als overal, alleen zonder een verwoestend spoor te trekken. Bij alle veranderingen bleef het goede behouden. Toen overal de beken werden rechtgetrokken, mochten ze hier blijven kronkelen. Het mozaïek van beekdalgraslanden, houtwallen, essen, heide, vennen en bos bleef intact. De esdorpen bleven bescheiden in omvang en uitstraling. Er is een landschap ontstaan dat als het ware bestaat uit verschillende tijdlagen. Inclusief heel oude, want nergens in Nederland kun je zo veel prehistorie – hunebedden, grafheuvels – bij elkaar zien als hier. Voeg daarbij de rijke natuur, de rust en de stilte, en je hebt, inderdaad: een idylle… Ervaar het zelf. Een netwerk aan paden en rustige weggetjes brengt wandelaars, fietsers en ruiters naar alle mooie plekken. Verspreid over het gebied staan Drentsche Aa-gastheren en -gastvrouwen klaar om u de weg te wijzen. Horeca voor onderweg is er genoeg, en ook overnachtingsmogelijkheden voor een langer verblijf zijn er in vele soorten en maten. Deze krant helpt u alvast op weg, met tips, weetjes, adressen en andere praktische informatie. Op de uitneembare middenpagina’s vindt u een kaart met bezienswaardigheden en een overzicht van onze excursies en andere activiteiten die het komende jaar plaatsvinden. Veel plezier!
Van brongebied tot benedenloop
Puzzeltje voor een regendag: probeer de Drentsche Aa op de kaart te vinden… Beken genoeg in het Nationaal Park Drentsche Aa. Amerdiep, Loonerdiep, Rolderdiep, Oudemolensche Diep, Schipborgsche Diep, Anlooërdiepje, Zeegserloopje. Elk stroompje heeft een plaatselijke naam, meestal naar het dichtstbijzijnde dorp. Tegelijk zijn ze allemaal Drentsche Aa. De Drentsche Aa is namelijk niet één beek, maar een waaier van beken en beekjes die uiteindelijk allemaal samenkomen. Pas waar die ene ‘eindbeek’ Groningen binnenstroomt, heet ze ook echt Drentsche Aa. Het unieke is dat al die stroompjes nog helemaal of voor een groot deel hun natuurlijke loop hebben behouden. Schilderachtig kronkelend vormen ze de levensaders van het landschap.
Beleef de beek
Dansende juffers ’s Zomers dansen er juffers boven de beken van de Drentsche Aa. Deze juffers zijn van het mannelijk geslacht: het zijn de mannetjes van de weidebeekjuffer, die met hun fladderdans indruk willen maken op elkaar en vooral op de vrouwtjes. Ze zien er schitterend uit met hun metallic glanzende blauwgroene lijf en diepblauwe vleugels. Juffers vormen een aparte groep libellen, die door hun manier van vliegen soms eerder op vlinders lijken. De weidebeekjuffer houdt van schoon stromend water. Dat hij zich in het Drentsche Aa-gebied tegenwoordig zo goed thuis voelt, is dan ook iets om trots en zuinig op te zijn. De laatste tientallen jaren is er veel gedaan om de waterkwaliteit in de Drentsche Aa te verbeteren. En dat betaalt zich uit!
Meanderen
Aarzelend begin Op zoek naar de bronnen van de Drentsche Aa? Bespaar u de moeite. Waar de beken verderop naar hartenlust kronkelen, zijn juist de beginnetjes vergraven en opgenomen in het slotenpatroon, vaak al eeuwen geleden. Trouwens, ook in de oorspronkelijke situatie waren er nauwelijks herkenbare beginpunten. Vaak begon het met een onopvallende drassige laagte, waarin zich heel geleidelijk iets van een stroompje aftekende. Zo’n natte laagte heet in Drenthe een ‘stroet’. Er zijn nog steeds enkele stroeten in het Drentsche Aa-gebied en er worden enkele hersteld.
Water zoekt altijd het laagste punt. Maar bij weinig hoogteverschil wordt dat een hele zoektocht. Daarom kronkelt de Drentsche Aa er op los. Dat kronkelen heet meanderen en een slinger van de beek heet een meander. In veel meanders van de Drentsche Aa is goed te zien hoe het beekwater de buitenbocht uitschuurt zodat er een steile oever ontstaat, terwijl de binnenbocht juist verzandt. Zo maakt de beek zichzelf nog kronkeliger. De Drentsche Aa heeft als een van de weinige laaglandbeken in West-Europa haar meanderende loop behouden. Maar niet overal. Grofweg kronkelen de beken ten noorden van de lijn Assen-Rolde-Gieten en zijn ze ten zuiden daarvan voor een groot deel gekanaliseerd. Wel is op verschillende plaatsen de oude loop hersteld of bestaan daarvoor plannen.
Waar?
• Op de wandelroute ‘Acht van Amen’ (bij het dorpje Amen) kronkelt het pad een heel eind romantisch mee met de beek, het Amerdiep. • Op het fietspad Okkenveen tussen Tynaarlo en Midlaren fiets je een stukje direct langs de slingerende beek (fietsknooppunt 58↔61). • Meanderende beken met fraaie binnen- en buitenbochten zijn op veel plekken in het Nationaal Park te zien, bijvoorbeeld vanaf de Kymmelsberg bij Schipborg, maar ook bij Oudemolen, Taarlo, Loon en Gasteren.
Als een vis in het (beek)water Als natuurlijke beek is de Drentsche Aa aantrekkelijk voor vissen. Het stromende water is helder en zuurstofrijk, de bodem en de oevers zijn zeer gevarieerd. Daardoor vinden veel verschillende soorten vissen hier iets van hun gading. Naast algemene soorten komen er minstens zes typische beekvissen voor: bermpje, kleine modderkruiper, serpeling, rivierdonderpad, winde en rivierprik. De rivierprik is de meest bijzondere. Het Gastersche Diep is een van de weinige plekken in Nederland waar paaiende rivierprikken gezien zijn. De rivierprik houdt er een op zijn zachtst gezegd merkwaardige leefwijze op na. Zij eerst levensjaren brengt hij door als blinde larve in de beek waar hij is geboren. Dan verandert hij in een smal visje met een ronde zuigbek. Het visje trekt naar zee, waar het zich als parasiet vastzuigt in een grotere vis. Twee jaar lang voedt hij zich als een koudbloedige vampier met bloed van zijn gastheer. Tenslotte keert hij terug naar zijn binnenlandse geboortegrond om er te paaien en daarna te sterven. In recent onderzoek zijn volwassen rivierprikken van zendertjes voorzien en
Waar?
• Vanaf de toren in HolmersHalkenbroek kijk je uit over een hersteld nat natuurgebied, dat het begin van een beekloop vormt. De bossen links en rechts, met hun vennen en natte heiden zoals hier het Grolloërveen, voeden de beeklopen van de Drentsche Aa. Het water dat zich hier verzamelt, stroomt zowel boven als onder de grond naar de beken. • In het Eexterveld, net ten oosten van de weg Anloo-Anderen, is een soort stroet te zien. Hier begint het Scheebroekenloopje. • Het duidelijkste voorbeeld is misschien wel de stroet tussen het Zwattewater en de boswachterij Schoonloo, in de buurt van Elp. Alleen ontspringt hier niet de Drentsche Aa, maar de Elperstroom, die naar het zuiden afwatert.
Abrupt einde Eeuwen geleden stroomde de Drentsche Aa door de stad Groningen om uit te monden in de Waddenzee. Maar dat laatste deel van haar loop is allang geschiedenis, die alleen nog voortleeft in de namen van de Der Aa Kerk en de straten Hoge en Lage der Aa in ‘Stad’. De beek vindt nu een vrij roemloos einde aan de Meerweg tussen Haren en Paterswolde, waar ze via een (visvriendelijk) gemaal uitkomt in een bescheiden vaart.. Rivierpriklarve
2
Foto Peter Paul Schollema
gevolgd vanaf de sluizen bij Delfzijl, waar ze vanuit de Waddenzee het binnenland in trekken. Een reis vol hindernissen. Veel bleven ergens in de Groningse kanalen ‘hangen’. Maar de zes rivierprikken die dieper het stroomgebied inzwommen, gingen allemaal naar het Gastersche Diep. Zij wisten hun paaiplaats binnen enkele dagen te bereiken!
Een goede manier om in kort bestek een compleet beeld te krijgen van het esdorpenlandschap van de Drentsche Aa is de wandelroute ‘Acht van Amen’ bij het esdorpje Amen in het zuidelijk deel van het gebied. U loopt langs een schilderachtig kronkelende beek, door een coulisselandschap van hooi- en weilanden en houtwallen, en door een stukje oud eikenbos. U beklimt een hoge, bolle es, al eeuwen in gebruik als akkerland, en daalt af naar de eerste boerderijen van Amen. Verder gaat het door het intieme beekdallandschap. Daarachter schemert hier en daar het open landbouwgebied van de veldontginningen, waar zich vroeger de heide uitstrekte. Zo ziet u alle elementen van het esdorpenlandschap bij elkaar, in hun onderlinge samenhang. Nergens is die samenhang beter bewaard dan in het gebied van de Drentsche Aa. De wandeling begint in Amen bij de picknickbank tegenover café de Amer. Ze bestaat uit twee lussen van elk drie kwartier; eventueel volstaat de zuidelijke lus. De route is gemarkeerd met groene paaltjes.
Holten en strubben Omdat hout onmisbaar was als brandstof en bouwmateriaal, werden bij de meeste esdorpen stukjes bos in stand gehouden. Vaak lagen ze aan de rand van de es. Van deze oude ‘gebruiksbossen’ zijn nog enkele restanten over. ‘Holten’ zijn eikenbosjes waaruit timmerhout werd geoogst. Soms werden er ook varkens geweid. ‘Strubben’ bestaan uit knoestige, lage en gedrongen eiken. Hun typische verschijningsvorm is het resultaat van vraat door schapen. Doordat de uitlopende eikentakken steeds weer werden afgeknabbeld konden de eiken niet tot rechte bomen uitgroeien.
Waar?
Beleef het esdorpenlandschap Houtwallen
Viereenheid
Houtwallen horen in dit gebied bij de beeklopen. Veel beekdalen worden aan beide kanten geflankeerd door houtwallen. Die scheiden het beekdal van de es of de (vroegere) heide. Andere houtwallen liggen dwars op de beek. In enkele smalle beekdalen lopen ze over de volle breedte van het dal. Hier geven ze het beekdallandschap een intiem karakter. De wallen gaven de perceelsgrenzen aan, hielden vee en wilde dieren tegen en leverden hout voor dagelijks gebruik. Die functies hebben ze allang verloren; tegenwoordig hebben ze vooral waarde voor landschap en natuur. Er groeien bijzondere soorten struiken en bomen als wilde appel, zoete kers en wilde kardinaalsmuts. Planten als eikvaren, grote muur en bosanemoon sieren de walbodem. Voor broedvogels zijn de houtwalgebieden een eldorado. Tientallen soorten zangvogels zorgen voor een veelstemmig voorjaarskoor, met boompieper, geelgors en grasmus als meest kenmerkende soorten.
Het esdorpenlandschap is het resultaat van eeuwen landbouw. Het bestaat in wezen uit vier onderdelen: het dorp, een of meer aangrenzende essen, het beekdal en de heide (het ‘veld’). Elk deel van het landschap had een functie in het boerenbedrijf van toen. Op de hooggelegen essen hadden de boeren hun akkers. Op de heide graasden de schapen en oogstte men plaggen. Die werden in de stal gelegd om ’s nachts de mest van de schapen op te vangen. Het mengsel van plaggen en mest ging over de es. De graslanden langs de beek voorzagen in het hooi dat nodig was om het vee de winter door te helpen. Uit houtwallen en bosjes haalden de dorpsbewoners hout voor huizen, palen en gereedschap. Van de heide zijn grote delen verdwenen. Rond 1900 maakte de komst van kunstmest de schapen en daarmee ook de heide overbodig voor de boer. Veel heidevelden veranderden in akker, grasland of bos. Maar voor de rest is de ‘viereenheid’ van het esdorpenlandschap bij de Drentsche Aa nog heel herkenbaar. De essen zijn de hoogste delen van het landschap. Ze zijn te herkennen als open ruimten met landbouwgrond, vaak rond of ovaal van vorm en begrensd door houtwallen of bos.
Waar?
De mooiste houtwalgebieden zijn de beekdalen van het Anlooërdiepje ten westen van Anloo, het Scheebroekenloopje ten noorden van Anderen en het Amerdiep.
• Gasterse Holt ten zuiden van Gasteren Grollerholt ten zuiden van Grolloo • De Strubben tussen Schipborg en Anloo (vormen één geheel met het Kniphorstbosch) • Anlooër Strubben aan de noordkant van landgoed Terborgh • Schoonlooër Strubben bij Schoonloo.
Waar? •
•
•
De wandelroute ‘Acht van Amen’ is een van de mogelijkheden om een goed beeld te krijgen van het esdorpenlandschap. Andere plekken waar dat kan vindt u vooral in het centrale deel van het gebied, tussen de toegangspoorten ‘Wedbroeken’ bij Tynaarlo, ‘Homanshof’ in Anloo, ‘Onder de Molen’ in Rolde en ‘Deurzerdiep’ in Deurze. Twee plekken uitgelicht: Aan de weg van Gasteren naar Anderen kunt u het complete esdorpenlandschap in één blik zien: de hoge es van Gasteren met het dorp daarachter, het beekdal van het Gastersche Diep, het oude bos van het Gastersche Holt en in de verte de heide van het Ballooërveld. Het monument voor Harry de Vroome aan de westrand van het Ballooërveld. Door de kijkgaten van deze ‘stenen kijkdoos’ ziet u de Ballooëres, de heide van het Ballooërveld en het beekdal van het Smalbroekenloopje. Het esdorp zelf is hier alleen vertegenwoordigd door de kerktoren van Rolde.
Esdorpen Het karakteristieke esdorp bestaat uit een of meer brinken met oude eiken en een paar bochtige wegen met daarlangs, zonder duidelijke ordening, de boerderijen. Tussen de boerderijen is veel ruimte en groen. De brink was het middelpunt van het dorpsleven: hier werden de schapen bijeengedreven en verhandeld, hier werd onder de bomen vergaderd. De meeste boerderijen zijn woonboerderijen geworden. Toch is nog veel van de sfeer bewaard gebleven.
Waar?
• Zwervend door het gebied komt u vanzelf in een esdorp. Verschillende dorpen zijn op zichzelf een bezoekje waard. • Taarlo: klein maar fijn. De brink heeft nog een dobbe, een vijver waar het vee vroeger uit dronk. • Anloo: als u het dorp vanuit het oosten binnenkomt, lijkt het tegen te vallen. Maar benader Anloo vanuit het westen en u ziet een prachtige dorpsrand met het karakteristieke silhouet van de middeleeuwse Magnuskerk. • De meeste esdorpen hebben een brink, Eext heeft er zeven! • Balloo is een esdorp zonder brink. Hier liggen de boerderijen in een soort krans rondom een es. • Ook Anderen, Gasteren, Amen en Grolloo zijn aantrekkelijke esdorpen.
3
In het Drentsche Aa-gebied beleef je de mooiste momenten door er gewoon op uit te trekken. Op een mooie plek te gaan zitten en om je heen te kijken. Te genieten van de rust, de ruimte en de stilte. Maar natuurlijk is er ook keuze uit allerlei georganiseerde activiteiten. Daar zijn ook evenementen bij die juist een hoop drukte en gezelligheid meebrengen. Voor elk wat wils. Excursies en andere activiteiten van de Nationaal Park-organisatie zijn er het hele jaar door. Enthousiaste en deskundige gidsen laten u méér zien en ervaren. Het complete overzicht vindt u op de middenpagina’s van deze krant. De leukste andere activiteiten lichten we hier uit.
FestiValderAa Drie dagen theater en muziek midden in de prachtige natuur van de Drentsche Aa. Op 1 t/m 3 juli verandert de omgeving van Schipborg weer in een bruisend cultureel landschap. Ook deze zesde editie van het FestiValderAa biedt weer een unieke combinatie van muziek, theater, cabaret, acrobatiek, dans, poëzie en beeldende kunst, en dat allemaal op prachtige locaties in het beekdallandschap. Kijk voor het programma en toegangsprijzen op www.festivalderaa.nl. Kaartjes zijn ook via deze website te verkrijgen, of aan de kassa bij het festivalterrein aan de Heidesteeg in Schipborg.
Beleef het mee
Kinder Buiten Festival Kampsheide Een superleuk actief festival voor kinderen van alle leeftijden. Met spannende natuurbelevenissen en leuke verhalen. Je kunt er knutselen, klimmen en klauteren, spelen in de wildernis en nog heel veel meer. Toegang gratis. Datum en tijd: zondag 2 oktober 12.00-17.00 uur, locatie: boerderij Kamps, Kamps 1, Rolde (parkeren: Nationaal Park Toegangspoort Deurze, achter café De Aanleg).
Ga deze zomer op natuur- en kunstexpeditie in het landschap van de Drentsche Aa. Het pad van Into Nature verbindt kunstinstellingen met twaalf andere bijzondere locaties, waar kunstenaars zich laten inspireren door de historie, de ontwikkeling en de toekomst van de plek waar ze zich bevinden. Samen met de kunstenaars ontdek je hoe de mens zich verhoudt tot zijn natuurlijke omgeving. Er zijn korte en lange routes voor zowel wandelaars als fietsers. De duur van de routes varieert van één uur tot twee dagen. Locaties zijn verschillende plekken langs de Drentsche Aa, landgoederen in het Drentse landschap, Het Drents Museum in Assen, Museum De Buitenplaats in Eelde en Groningen Airport Eelde. Into Nature art expedition is geschikt voor alle leeftijden. Van 1 juli t/m 18 september dinsdag t/m zondag 11.00-17.00 uur. Kosten: € 25,voor een passe-partout; studenten € 10,-; t/m 17 jaar gratis. Combiticket Into Nature & Drents Museum € 30,-. Museumjaarkaart niet geldig. Meer informatie: www.intonature.net
Nationaal Park routes via gratis app Op www.annodrenthe.nu kunt u een gratis app voor uw smartphone downloaden met wandel- en fietsroutes, speciaal ontwikkeld door het Nationaal Park Drentsche Aa. Het fietsroute ‘Rondje Drentsche Aa’ bestrijkt een groot deel van het Nationaal Park en geeft een goede indruk van de landschappelijke en cultuurhistorische rijkdom van dit gebied. De 32 kilometer lange route start bij parkeerplaats Kymmelsberg in Schipborg. De ‘Drentsche Aa smaakroute’ voert langs producenten en verkooppunten van Drentsche Aa streekproducten. Deze route is 28 kilometer lang en begint bij toegangspoort ‘Onder de Molen’ in Rolde. ‘Annodrenthe.nu’, een initiatief van het Drents Archief, is een website annex app op basis van historische Drentse kaarten. Aan deze kaarten zijn informatie, foto’s, films en documenten gekoppeld die het verhaal van een plek vertellen. Met de mobiele app kan men allerlei routes door Drenthe lopen en fietsen.
Festival Zomerzinnen in Amen
Foto: HDL
Op 17 en 18 juni vindt in Amen Festival Zomerzinnen plaats: een literair/singer-songwritersfestival waarop tal van schrijvers, muzikanten en theatermakers optreden, verspreid over openluchtpodia, theatertenten en schuren in het dorp. Thema is dit jaar Summertime Blues. Op zaterdag is er een speciale poëziewandeling rond het dorp en een uitgebreid randprogramma. Een passepartout voor het hele weekend kost € 25,-, een bezoek aan een van de tenten € 10,-. Andere locaties zijn gratis. Programma, andere informatie en kaarten: www.zomerzinnen.nl
Boerenfietstocht
Etstoeldag: rechtspraak op z’n oud-Drents
Landbouworganisatie LTO-Noord afdeling Rolde/Assen organiseert voor de vijftiende keer een boerenfietstocht door de omgeving van Rolde. Dit jaar voert de route onder meer via Anderen. U fietst door een kleinschalig landschap met grazende koeien, maar ook door moderne ontginningen. Onderweg vertellen informatieborden u welke gewassen er groeien. De route voert langs verschillende agrarische bedrijven. Sommige hebben een winkel aan huis met (vooral) streekproducten. Op de donderdagen 28 juli en 11 en 25 augustus houden ze open huis van 10.00 tot 16.15 uur. U kunt de fietstocht ook op iedere andere dag maken, alleen moet u het dan zonder het kijkje achter de schermen van het boerenbedrijf stellen. De route is ongeveer 35 kilometer lang. De routefolder is te koop bij alle deelnemende bedrijven en bij het Toeristisch Info Punt (TIP) Onder de Molen, Grote Brink 22a in Rolde, tel. 0592 - 24 15 02. Zie voor meer informatie ook www.boerenfietstocht.eu
Op zaterdag 20 augustus is Anloo het toneel van een historisch spektakel. Rond de middeleeuwse Magnuskerk waant de bezoeker zich in het Drenthe van eeuwen geleden. Het Drentse gerechtshof van toen heette de Etstoel. Dit college vergaderde drie keer per jaar: twee keer in Rolde, maar op de feestdag van Sint Magnus in de Magnuskerk van Anloo. Elk jaar wordt daar zo’n rechtszitting van de Etstoel nagespeeld. Het spel is gebaseerd op ware feiten en de personen die terecht staan hebben werkelijk geleefd. Net als toen is er rond de zitting veel te doen. Handelaren verkopen hun waar; goochelaars, acrobaten en muzikanten vertonen hun kunsten. Een boerenklucht laat de marktbezoekers smakelijk lachen. Ook het eten en drinken is precies als in de middeleeuwen: bruine bonen met spek, wafelkoeken, warmoessoep, boekweitpap, wijn en natuurlijk bier. Tijd: 10.00-17.00 uur. Er gelden toegangsprijzen die worden gebruikt voor het onderhoud van de Magnuskerk. Voor meer informatie: www.etstoel.nl
4
Buitenfestival Staatsbosbeheer Op 18 september vindt bij het Buitencentrum Boomkroonpad het Buitenfestival plaats. Een gezellige dag in het bos met veel activiteiten. Er zijn verschillende demonstraties en kraampjes met streekproducten en kunst en voor de kinderen zijn er diverse activiteiten. Tijdens het festival is het Boomkroonpad tegen een gereduceerd tarief te bezoeken. Het festival vindt plaats bij het Buitencentrum Boomkroonpad, Steenhopenweg 4, 9533 PN in Drouwen. De toegang is gratis, maar voor sommige activiteiten wordt een vergoeding gevraagd.
Foto: Staatsbosbeheer
Wandelroutes De natuurbeheerorganisaties Staatsbosbeheer, Stichting Het Drentse Landschap en Natuurmonumenten hebben wandelroutes uitgezet waarvan de meeste routebeschrijvingen gratis verkrijgbaar zijn. De folders van de elf paaltjesroutes van Staatsbosbeheer kosten een klein bedrag. Meer weten? Kijk op www.drentscheaa.nl www.staatsbosbeheer.nl www.drentslandschap.nl www.natuurmonumenten.nl
Fiets en wandel naar hartenlust Het Drentsche Aa-gebied is een paradijs voor wandelaars en fietsers. Rustige bospaden, landweggetjes en schelpenpaadjes wisselen elkaar af. Het landschap is na iedere bocht anders. Wandelaars kunnen kiezen uit een groot aanbod aan uitgezette routes. Op deze pagina vindt u een overzicht van wandelingen waarvan de routebeschrijvingen gratis of voor een gering bedrag verkrijgbaar zijn. Veel gemarkeerde routes vindt u op de Staatsbosbeheer/ Falkplankaarten Drentsche Aa (nummer 09) en Midden-Drenthe (10). Fietsers kunnen gemakkelijk zelf hun route bepalen via het knooppuntensysteem. U volgt gewoon de bordjes van het ene genummerde knooppunt naar het andere. Op elk knooppunt staat een informatiepaneel met een overzichtskaart. U bepaalt zelf waar u wilt beginnen en hoe lang de route wordt. Verscheidene wandel- en fietsroutes zijn digitaal beschikbaar via www.drentscheaa.nl (klik op ‘Actief Op Stap’). In deze krant bieden wij u alvast een mooie wandelroute aan, die onder meer door het fraaie beekdal van het Deurzerdiep voert.
Wandelroute rond het Deurzerdiep De wandeling voert u door het fraaie beekdal van het Deurzerdiep en door de bewoningsgeschiedenis van Deurze en Amelte, met als optie een extra lus over het prachtige landgoed Kampsheide. De korte route is bijna 4 km, de lange route (inclusief Kampsheide) zo’n 6 km. Beide routes beginnen en eindigen bij de Toegangspoort Deurze (achter café ‘De Aanleg’) van het Nationaal Park Drentsche Aa. Deurze is goed bereikbaar met de buslijnen 21, 24 en 53. Op onze website www. drentscheaa.nl vindt
fietsers!) loopt u richting Schieven. Na 600 m gaat u rechts, direct bij wegsplitsing rechts aanhouden via een zandweg over het landgoed Amelte. Na ruim 500 m steekt u de Rolderhoofdweg recht over (drukke verkeersweg!) en vervolgt de zandweg. Na 50 m rechts, na 200 m bij kruising zandpaden rechtdoor. Aan eind van pad na 300 m bij T-splitsing links, via bospad van 200 m naar het ‘Poepenhemeltje’ in het noordelijkste punt van het bos. Via een vlonderpad van 200 m loopt u naar de brug over het Deurzerdiep. U gaat hier rechts over het tracé van de voormalige Noord Ooster Lokaal Spoorweg (NOLS). Na ongeveer 400 m bent u bij het beslis-
punt ‘korte’ of ‘lange’ route. Korte route U gaat hier rechts over de zandweg langs de oostzijde van het beekdal. Na 300 m links en na 200 m rechts, de (drukke) Asserstraat oversteken. De route rechts vervolgen via het fietspad. Na 400 m bereikt u links Deurze en het eindpunt. Lange route U gaat links en kruist de oude spoorbaan van de NOLS. De zandweg links aanhouden en na 300 m rechts (bij ‘lila’ paaltje Jacobspad) via een schapenrooster het natuurgebied Kampsheide in. Via een smal slinger-
paadje bereikt u na 250 m het prachtige ven Kampsheide. Vóór het ven gaat u links, na ongeveer 300 m rechts, na 150 m links, waar u na 200 m hunebed D16 (Balloo) bereikt. Vanaf hunebed D16 gaat u terug richting Kamspheide. Terug bij het ven houdt u links aan, na 100 m gaat u rechts het terrein weer in via een schapenrooster. U loopt links om het ven en houdt steeds het pad rechts aan. U passeert enkele grote grafheuvels. Voorbij het ven gaat u op kruising links. Na 250 m verlaat u het natuurgebied via een schapenrooster. Rechtsaf, na 150 m kruising met een verhard fietspad, rechtdoor via de zandweg. Na 300 m steekt u de (drukke) Asserstraat over en gaat rechts. Via het fietspad (tegenliggers!) bereikt u na 400 m links Deurze en het eindpunt van de wandelroute. Optie extra ommetje ‘Balloohoeve’ en Tumulibos Vanaf zuidoostelijke uitgang Kampsheide rechtdoor. Na 500 m bereikt u theeschenkerij, landwinkel en zorgboerderij ‘Balloohoeve’. Vervolg wandelroute vanaf ‘Balloohoeve’ rechts via Tumuliboslaan. Na 300 m rechts ingang van Tumulibos. Rondje over paden door monumentaal beukenbos met groot prehistorisch grafveld. Vanaf ingang/uitgang Tumulibos links over tracé van voormalige spoorbaan NOLS. Na 400 m links via zandpad en vervolg hoofdroute. Totale extra afstand ommetje ‘Balloohoeve’/Tumulibos ca. 1,5 km. Locaties gastheren en -vrouwen langs de route: • Café-restaurant ‘De Aanleg’ te Deurze (bij Nationaal Park Toegangspoort Deurze) • Theeschenkerij ‘Balloohoeve’ te Balloo (300 m vanaf in-/uitgang natuurterrein Kampsheide)
u een beschrijving van de landschappelijke en historische bezienswaardigheden onderweg. U vertrekt vanaf de parkeerplaats naar de zandweg langs het beekdal en gaat linksaf. Na ongeveer 500 m gaat u bij het ooievaarsnest rechts en passeert het Deurzerdiep. Via een slingerend, verhard fietspad (rekening houden met
5
Markenstenen De behoefte om grenzen te trekken is van alle tijden. In het middeleeuwse Drenthe waren de belangrijkste grenzen die tussen de marken. Een marke was het grondgebied van een dorp. Waar het landschap geen houvast bood, plaatste men zwerfkeien om de grens te markeren. Sommige van die markenstenen liggen er nog steeds. De steen op de Galgenberg in het Kniphorstbosch geeft de plek aan waar de markengrenzen van Anloo, Schipborg, Annen en Zuidlaren samenkomen. Een ander ‘viermarkenpunt’ is te vinden aan de weg tussen Anderen en Anloo. Hier geeft een oude markensteen met een ingekerfd kruis de grens aan van de marken van Gasteren, Anderen, Eext en Anloo. Op het landgoed Terborgh zijn twee markenstenen te vinden die de grens tussen de marken van Anloo en Eext aangeven. In één daarvan zijn de letters A en E gebeiteld. Op 9 december 1718 werd van de plaatsing van deze markensteen een akte opgemaakt, omdat de ‘eigenaren van Anloo en Eext in confusie waren geraakt’. Met andere woorden: met deze steen is een burenruzie over het precieze beloop van de grens beslecht.
EEen tochtje door De Strubben en het Kniphorstbosch is een reis door het verleden. Het fietspad van Anloo naar Schipborg dwars door het bos is de moderne opvolger van een oeroude route over de kruin van de Hondsrug. Dat hier ruim vijfduizend jaar geleden al mensen woonden, vertelt het hunebed langs het pad ongeveer halverwege het traject. Verder fietsend richting Schipborg maak je een sprong in de tijd van een jaartje of duizend. Op een steenworp afstand van het hunebed ligt, pal naast het pad, een prehistorische grafheuvel. Verderop kom je er nog meer tegen (het gebied telt er zo’n zestig), maar deze heeft iets extra’s. Bovenop staat een merkwaardige kei. Deze ‘markensteen’ geeft de middeleeuwse grens aan tussen de dorpsgebieden van Anloo, Schipborg en Zuidlaren. De naam van de heuvel voegt nog een historische dimensie toe. Hij heet Galgenberg: in de middeleeuwen werd er een galg op neergezet. Opgeknoopte misdadigers dienden als waarschuwing voor alle voorbijgangers op deze drukke route. Zo’n concentratie van prehistorische resten als hier vind je bijna nergens. Maar ook op veel andere plaatsen in het Drentsche Aa-gebied kun je het verre verleden zien en aanraken.
Voel het verleden Hunebedden: granieten graven De ijsmassa’s uit Scandinavië brachten de enorme granieten keien mee waaruit de hunebedden zijn opgebouwd. De prehistorische grafmonumenten vormen het waarmerk van Drenthe. Meer dan vijfduizend jaar geleden zijn ze gebouwd en ze zijn nog altijd omgeven met mysteries. Vast staat dat ze de constructie vormen van grafkamers, waar meerdere mensen, misschien ook uit meerdere generaties, in zijn begraven. Waarschijnlijk zijn er boomstammen gebruikt om de stenen, waarvan sommige meerdere tonnen wegen, op hun plaats te krijgen. Van de 53 hunebedden liggen er liefst twintig in het Drentsche Aa-gebied.
Waar?
De plekken van de hunebedden vindt u op de kaart op de middenpagina. Een paar bijzondere hunebedden: • Aan de zuidrand van Eext is het enige hunebed te zien dat nog in zijn aarden heuvel is ‘verpakt’. • Bij Loon is een van de meest compleet bewaarde hunebedden te vinden. Zelfs de kring van kransstenen rond dit hunebed is grotendeels intact. • In Rolde liggen twee hunebedden vlak bij elkaar achter de middeleeuwse kerk. • Ook ten westen van Drouwen liggen twee hunebedden direct bij elkaar. • In het Tumulibosch bij Rolde slingert het wandelpad tussen de tientallen grafheuvels uit de IJzertijd door.
Meer weten? • Bent u nieuwsgierig naar de achtergronden van hunebedden en hun makers, bezoek dan het Hunebedcentrum in Borger. • Wilt u meer weten over de prehistorie of de latere geschiedenis van Drenthe, dan is een bezoek aan het Drents Museum in Assen een must. Adressen en openingstijden vindt u op de achterpagina.
Drieduizend jaar grafheuvels Behalve de hunebedden zijn in het Drentsche Aa-gebied ook opmerkelijk veel prehistorische grafheuvels bewaard gebleven. De oudste dateren van 2900 voor Christus, de jongste van rond het begin van de jaartelling. Het opwerpen van een heuveltje boven een graf is dus bijna drieduizend jaar in zwang geweest. Vondsten van urnen en brandsporen maken duidelijk dat men in de loop van die periode van begraven overging op cremeren. De jongste grafheuvels zijn simpelweg over de resten van de brandstapel met de as van de dode opgeworpen.
Waar? Karrensporen Delen van het Ballooërveld zien eruit alsof een reusachtige ploeg voren door het land heeft getrokken. De langgerekte, evenwijdige groeven zijn middeleeuwse karrensporen. Het gebied lag op de belangrijkste verkeersverbinding in NoordNederland, de handelsroute van Groningen naar Coevorden. Een verkeersweg in de huidige zin was dat niet. De paardenkarren en koetsen kozen het spoor van hun voorgangers. Als een spoor zo diep werd dat zij vastliepen, gingen ze er naast rijden. Zo zijn bundels sporen van soms honderden meters breed ontstaan.
Waar?
Behalve op het Ballooërveld zijn bundels karrensporen ook te zien in de Vijftig Bunder, het Kniphorstbosch en de Gasterse Duinen.
6
Het gebied telt meer dan honderd grafheuvels, waarvan er veel zorgvuldig gerestaureerd en duidelijk herkenbaar zijn. Op enkele plaatsen zijn concentraties grafheuvels te vinden. • In Strubben Kniphorstbosch vormen ze een mystieke combinatie met de eeuwenoude knoestige eiken. • Ook in landgoed Terborgh liggen verscheidene grafheuvels, met hun lichtgroene grasdek bijna oplichtend in het donkere naaldbos. • In het open landschap van het Ballooërveld zijn veel grafheuvels al van verre zichtbaar.
Waar vind je zo veel verschillende landschappen bij elkaar als in het Drentsche Aa-gebied? Geen wonder dat ook de flora en fauna hier gevarieerd en rijk is. Hooilanden, houtwallen, bossen, heide, stuifzand, vennen, elk landschapstype heeft zijn eigen kenmerkende planten en dieren. Zo’n 850 soorten planten groeien hier, meer dan de helft van alle in Nederland voorkomende plantensoorten. Maar ook als leefgebied voor vogels, zoogdieren, vissen, reptielen, amfibieën, vlinders en libellen scoort de Drentsche Aa hoog. Hier kan iedere natuurliefhebber zijn hart ophalen!
Geniet van de natuur Gekke geluiden, vreemde vogels In het voorjaar zijn in de beekdalen merkwaardige geluiden te horen: gemekker, getik, geratel, gerasp… Het gemekker klinkt in de lucht en komt van de watersnip (bijnaam: hemelgeit), die al vliegend zijn staartveren laat vibreren. Zo markeert hij zijn territorium. Hetzelfde vogeltje produceert ook een ritmisch tikken als van een klok. Behalve die tikkende klok is in moerassige stukken beekdal af en toe een ouderwets ratelend wekkertje te horen: het ‘lied’ van de sprinkhaanzanger. Het gerasp ten slotte, als van een nagel die over een kam strijkt, is van de kwartelkoning. Een geheimzinnig vogeltje dat zich zelden laat zien. Meer weten over deze en andere kenmerkende broedvogels van de Drentsche Aa? Zie de folder ‘Vogelparadijs Drentsche Aa’ op www.drentscheaa.nl; klik op de link bij ‘Beschikbare documenten (downloads)’.
Foto: Staatsbosbeheer
Foto: Jan Duker
Zeldzaam mooie vennen, zeldzame vlinders In de bossen van het Hart van Drenthe liggen tientallen vennen in vele soorten en maten. Landschappelijk zijn het gaafste vennen die er in Nederland te vinden zijn. De waterstand is stabiel en de vervuiling is beperkt. Daaraan is het waarschijnlijk te danken dat in een aantal van die vennen nog echte ‘veenvlinders’ voorkomen. Er zijn drie soorten: de veenbesparelmoervlinder, het veenhooibeestje en het veenbesblauwtje. Deze drie vlindersoorten zijn in Nederland bijna uitgestorven en hebben het moeilijk. De veenbesparelmoervlinder komt alleen nog in een handvol vennen in dit deel van Drenthe voor. Ook het veenhooibeestje, een lid van de zandoogjesfamilie, is nog in het Hart van Drenthe te vinden. Het gebied is een van de laatste twee bolwerken; het andere bolwerk is het Fochteloërveen. De derde veenvlinder, het veenbesblauwtje, is alleen nog te vinden op het Dwingelderveld en een plekje in Groningen. Voor voedsel en voortplanting zijn deze vlinders afhankelijk van de planten veenbes, lavendelhei, dophei en wollegras. Veel vennen hebben door ontwatering last gehad van verdroging. Staatsbosbeheer, De Vlinderstichting, de provincie Drenthe en andere partijen hebben samen meerdere projecten uitgevoerd om de leefgebieden te herstellen en te vernatten. Laten we hopen dat die maatregelen positief uitpakken voor deze zeer zeldzame vlindersoorten.
Bloemrijke hooilanden
Foto: Staatsbosbeheer
Wildernis in het Hart van Drenthe In het zuiden van het Drentsche Aa-gebied, in het ‘Hart van Drenthe’, ontspringen de beeklopen van de Drentsche Aa. Van Hooghalen tot Schoonloo strekt zich een groot aaneengesloten natuurgebied uit met bossen, heide, vennen en beekdalen. De komende decennia zal het zich ontwikkelen tot ‘nieuwe wildernis’: een natuurlijk boslandschap van de eenentwintigste eeuw, waar de natuur zichzelf mag zijn en de mens bezoeker is. Voordat de natuur echt zichzelf kán zijn, moet de uitgangspositie goed zijn. Daarbij moet de mens de komende jaren nog een beetje helpen. Het Hart van Drenthe is ontstaan uit drie ‘klassieke’ boswachterijen, oorspronkelijk ingericht voor houtoogst: rechthoekige bosvakken met slechts een enkele boomsoort, vaak uitheemse sparrensoorten. Op sommige plekken is dat nog duidelijk te zien. Maar op veel plekken is het bos inmiddels al veel gevarieerder en natuurlijker. En die ontwikkeling gaat door. De komende jaren verdwijnen veel naaldbomen om ruimte te maken voor natuurlijke verjonging met meer loofbomen. Veel omgewaaide of gevallen bomen blijven liggen. Gegraven sloten worden gedempt. Water zoekt weer langzaam zijn eigen natuurlijke weg naar de beken. De grenzen tussen bossen, vennen en beekdalen zullen vervagen. Het gebied blijft goed toegankelijk voor wandelaars en fietsers, maar op een wat andere manier. Minder bordjes en routepaaltjes, meer ruimte voor avontuur. (Ver)dwalen kan en mag!
De hooilanden in de beekdalen van de Drentsche Aa zijn sinds jaar en dag vermaard om hun rijkdom aan planten en bloemen. Een mekka voor liefhebbers, die hier de ene bijzonder soort na de andere vinden. Maar ook een feest voor het oog voor iedereen! Die rijkdom is te danken aan de natte, schrale bodem. De hooilanden worden één keer per jaar, laat in het seizoen, gemaaid en niet bemest. Een bijzondere rol speelt het kwelwater dat in de beekdalen omhoog komt. Veel bijzondere planten hebben precies dit mineraalrijke grondwater nodig. Zoals de dotterbloem bijvoorbeeld, die al vroeg in het jaar – april, begin mei – hele stukken beekdalgrasland langs het Taarlosche Diep en het Gastersche Diep goudgeel kleurt. Later in het voorjaar en de voorzomer breidt het kleurenpalet zich uit. Het roze van de echte koekoeksbloem, het geel van grote ratelaar en scherpe boterbloem, het rood van de veldzuring en het blauw van het moerasvergeet-mij-nietje vormen met nog tientallen andere soorten een bont bloementapijt. Op sommige plekken gelardeerd met de paarse toefen van de brede orchis, een echte Drentsche Aa-specialiteit. Nog zeldzamer is de zwartblauwe rapunzel met zijn donkerglanzende, vlossige bloemen.
Herinneringscentrum Westerbork Herinneringscentrum Kamp Westerbork vertelt de geschiedenis van Durchgangslager Westerbork. Tussen 1942 en 1945 zijn van hieruit 107.000 mensen weggevoerd naar vernietigingskampen als Auschwitz en Sobibor. In het Herinneringscentrum brengen verhalen van overlevenden, filmbeelden, een gedeeltelijk ingerichte barak, een maquette van het kamp en tekeningen van kinderen dit verleden tot leven. Het voormalige kampterrein zelf drie kilometer verderop. Hier is een aantal monumenten te zien, waaronder het bekende Nationaal Monument Westerbork. Het kampterrein is te voet of per fiets te bereiken en tijdens de openingsuren van het Herinneringscentrum rijdt er een bus. Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Oosthalen 8, 9414 TG Hooghalen, tel. 0593 - 59 26 00, www.kampwesterbork.nl. Open: maandag t/m vrijdag 10.0017.00 uur, zaterdag en zondag 13.0017.00 uur (april-september vanaf 11.00 uur), feestdagen 11.00-17.00 uur, tweede kerstdag 13.00-17.00 uur.
Buitencentrum Boomkroonpad
Andere nuttige adressen
Op het Boomkroonpad ziet u het bos door de ogen van een eekhoorn. De wandeling begint in een tunnel waar u de boomwortels kunt voelen. Daarna gaat het over loopbruggen hoger en hoger tot u tussen de toppen van de bomen loopt. Vanaf de uitkijktoren ziet u boomtoppen tot aan de horizon. Naast het Boomkroonpad bevindt zich het Buitencentrum van Staatsbosbeheer met een presentatie over het bosleven en een boswinkel. Het centrum is toegankelijk voor rolstoelgebruikers. Er starten diverse gemarkeerde wandelroutes en er zijn regelmatig activiteiten voor het hele gezin.
Secretariaat Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa Kees Folkertsma, Roelie van Guldener Provinciehuis Drenthe, Westerbrink 1, Assen postbus 122, 9400 AC Assen T 0592 - 36 58 64 / 36 52 25 E
[email protected] I www.drentscheaa.nl
Het Boomkroonpad, Steenhopenweg 4, 9533 PN Drouwen, tel. 0592 - 37 73 05, www.staatsbosbeheer.nl/boomkroonpad. Open: 1 april t/m 31 oktober dagelijks 10.00-17.00 uur; 1 november t/m 31 maart op zondag en in schoolvakanties 10.00-16.00 uur. Gesloten 25 en 31 december en 1 januari.
De Hondsrug UNESCO Global Geopark De Hondsrug UNESCO Global Geopark vertelt het verhaal van deze geologisch unieke, door de ijstijden gevormde heuvelrug. Dat gebeurt vooral via ‘expedities’ met verschillende thema’s. Vier van de expeditiepoorten liggen in of dicht bij het Drentsche Aa-gebied: Informatiecentrum Homanshof in Anloo (thema natuur), Waterpark De Bloemert in Midlaren (water), Buitencentrum Boomkroonpad (bos) en Hunebedcentrum Borger (ijstijden, prehistorie). Het Drentsche Aa-gebied maakt deel uit van het Geopark de Hondsrug. Nationaal Park Drentsche Aa is partner van het Geopark. Zie voor alle activiteiten en overige informatie: www.geoparkdehondsrug.nl
Drentsche Aa
H E T S PA R E N WA A R D
Help mee met gift Heeft het Drentsche Aa-gebied ook uw hart gestolen? U kunt meehelpen het gebied te zo mooi te houden door een gift te doen aan het Gebiedsfonds Drentsche Aa. Elke bijdrage, groot of klein, wordt gebruikt voor het onderhoud en waar nodig herstel van dit prachtige landschap. U kunt uw bijdrage overmaken naar Rabobanknummer 1290.78.484 op naam van Stichting Gebiedsfonds Drentsche Aa.
IVN Drenthe André Brasse, coördinator Communicatie & Educatie Nationaal Park Drentsche Aa Timanca Manak, medewerker Communicatie & Educatie Nationaal Park Drentsche Aa Postbus 125, 9400 AC Assen T 0592 - 37 17 40 E
[email protected] I www.ivn.nl Staatsbosbeheer Oudemolen Molensteeg 2 9484 TE Oudemolen T 0592 - 23 13 07 I www.staatsbosbeheer.nl Staatsbosbeheer Elp Ieberen 1, 9442 TJ Elp T 0592 - 29 21 90 Staatsbosbeheer Drouwen (Buitencentrum Boomkroonpad) Steenhopenweg 4, 9533 PN Drouwen T 0592 - 37 73 00 Natuurmonumenten regio Groningen, Friesland en Drenthe Postbus 764, 9400 AT Assen T 0592 - 30 50 50 I www.natuurmonumenten.nl Stichting Het Drentse Landschap Postbus 83, 9400 AB Assen T 0592 - 31 35 52 I www.drentslandschap.nl
Meer weten? Kijk op www.gebiedsfondsdrentscheaa.nl.
Nederland heeft 20 nationale parken
Hunebedcentrum, Borger
Schaapskooi Ballooërveld
Informatiecentrum Homanshof, Anloo
Drents Museum, Assen
In het Hunebedcentrum krijgt u een beeld van het dagelijkse leven in de prehistorie. Het grootste hunebed staat pal naast het centrum. Wie waren de mensen die deze imposante grafmonumenten bouwden, hoe deden ze dat en waarom? Het Hunebedcentrum licht een tip van de sluier op.
In de schaapskooi van de Stichting Schaapskooi Balloërveld komt u meer te weten over de natuur, de geschiedenis en de schaapskudde van het Ballooërveld. Het gebouw is toegankelijk voor minder validen en er is een aangepast toilet. Van november tot en met april vertrekt de schaapskudde dagelijks vanuit de kooi. ’s Zomers blijven de schapen meestal ook ’s nachts buiten, maar is de herder iedere woensdagmiddag om vier uur met de kudde bij de kooi present. Op een informatiepaneel wordt dagelijks aangegeven waar u de kudde kunt vinden.
Informatiecentrum De Homanshof is een van de toegangspoorten van het Nationaal Park Drentsche Aa. Het onbemande informatiecentrum van Staatsbosbeheer is gevestigd in de oudste boerderij van Anloo. Er draait een film over de Drentsche Aa en u vindt er allerlei informatie inclusief wandel- en fietsroutes.
Voor wie meer wil weten over de geschiedenis van Drenthe, is een bezoek aan het Drents Museum een must. Het museum heeft een grote verzameling voorwerpen uit de prehistorie, waaronder het meisje van Yde en de vuistbijl van Anderen. Kinderen kunnen in de Ontdekkingskamer de geschiedenis van de prehistorie tot en met de Middeleeuwen op een spannende manier ervaren.
Hunebedcentrum, Bronnegerstraat 12, 9531 TG Borger, tel. 0599 - 23 63 74, www.hunebedcentrum.nl. Open: maandag t/m vrijdag 10.0017.00 uur, zaterdag, zondag en feestdagen 11.00-17.00 uur. Gesloten 25 en 31 december en 1 januari.
Schaapskooi Ballooërveld, Crabbeweg 2, 9458 TE Balloo, www.schaapskuddeballoerveld.nl. Open: 1 maart t/m 31 oktober dagelijks 9.00-18.00 uur; 1 november tot 1 maart in de weekenden, de schoolvakanties en op afspraak.
De Homanshof, Lunsenhof 20, 9467 PM Anloo, tel. 0592 - 27 30 61. Open: 1 april t/m 31 oktober 9.00-17.00 uur, 1 november t/m 31 maart 10.0017.00 uur. Maandag gesloten.
Drents Museum, Brink 1, 9401 HS Assen, tel. 0592 - 37 77 73, www.drentsmuseum.nl. Open: dinsdag t/m zondag 11.00-17.00 uur. Op feestdagen ook op maandag open. Gesloten 25 december en 1 januari.
www.drentscheaa.nl Het meest complete en actuele overzicht van alle activiteiten in het Drentsche Aa-gebied is te vinden op de website www.drentscheaa.nl. Deze site biedt ook veel achtergrondinformatie over het gebied: de natuur, de geschiedenis, het beheer en meer.
@NPDrentscheaa
www.facebook.com/drentscheaa Colofon Teksten en eindredactie: Henk van den Brink Redactie: André Brasse, Henk van den Brink, Timanca Manak, Evert Thomas Fotografie: NP Drentsche Aa tenzij anders vermeld Cartografie: Sectie GIS/CAD provincie Drenthe Grafische verzorging: Docucentrum provincie Drenthe Druk: Scholma, Bedum Oplage: 36.500 © Secretariaat Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa 2016
www.instagram.com/ nationaal_park_drentscheaa
