Op de kaart gezet. Fietsen langs beeldbepalend Velsen

Op de kaart gezet Fietsen langs beeldbepalend Velsen

Inleiding Het thema van Open Monumentendag luidt dit jaar ‘Op de kaart’. Onder dit motto wordt speciaal aandacht gevraagd voor monumenten die Velsen op de een of andere manier op de kaart hebben gezet. Markante gebouwen of locaties zijn immers de iconen van een stad, dorp of streek. Van oudsher staan dit soort zaken aangegeven op landkaarten, gravures, ansichtkaarten, schilderijen en dergelijke. Binnen dit thema past ook aandacht voor de samenhang tussen zulke monumenten en de omgeving. Kortom, het thema van dit jaar biedt legio mogelijkheden om monumenten en andere historische gebouwen of objecten aan te kaarten. Dat Velsen een flink aantal opmerkelijke monumenten binnen haar grenzen telt, is algemeen bekend. Minder bekend zijn de verhalen achter deze gebouwen, (cultuur)historische objecten of locaties. Vandaar dat ditmaal de belangstelling vooral naar dit aspect uitgaat. Bijna iedereen buigt zich wel eens nieuwsgierig over oude ansichtkaarten

Colofon

met zwart-wit beelden van historische straatjes, dorpsgezichten en andere nostalgische taferelen. Veel van deze ansichtkaarten zijn vervaardigd door

Gemeente Velsen 2009 © (herzien in 2014)

J.P. Nauta, die het pand aan de Meervlietstraat 58 in Velsen-Zuid bewoonde

Tekst en route

Wim Bosman, Masja Gemser, Joke Groot en Frits van der Veldt

en daar bovendien jarenlang als fotograaf, drukker en uitgever werkzaam

(Monumentenzorg gemeente Velsen)

was. Zijn prentbriefkaarten tonen fraaie beelden uit Velsen en omgeving uit

Foto’s

Monumentenzorg gemeente Velsen

lang vervlogen tijden. Een toepasselijker voorbeeld van ‘Op de kaart gezet’ is

Cartografie

Ludo Heijnens (GEO Informatie & Statistiek)

dan ook nauwelijks denkbaar. Alle reden om uitgebreid aandacht te besteden

Lay-out

Claudia Hofman

aan Nauta en de door hem nagelaten kaartencollectie.

2

3

Inleiding

Daarnaast komen specifieke onderwerpen aan bod, zoals de loop van het Noordzeekanaal, de unieke verzameling die de buitenplaats Spaarnberg ooit herbergde of het opmerkelijke hoogteverschil tussen begraafplaats De Biezen en het omringende landschap. Stuk voor stuk onderwerpen waarop deze fietsroute een interessant of verrassend antwoord biedt. Het doel van deze fietsroute, met de titel ‘Op de kaart gezet’, is dan ook een breed publiek op onderhoudende wijze te laten kennismaken met de rijke geschiedenis van Velsen.

Nauta, uitgever van ansichtkaarten De ansichtkaart (of prentbriefkaart) werd begin 20ste eeuw ook wel aanzichtkaart genoemd. Dit verklaart direct de benaming: het is een kaart met een aangezicht, ofwel een beeltenis voorop. Tot 1905 mocht in Nederland de achterkant van een prentbriefkaart alleen gebruikt worden om naam, adres en woonplaats op te schrijven. Een persoonlijke boodschap zette men onder, naast of zelfs rondom de afbeelding. Prentbriefkaarten bleven heel lang iets bijzonders en dierbaars en werden daarom bewaard en vormen nog steeds een geliefd verzamelproject. Op veel van deze bewaarde oude ansichtkaarten, zeker uit deze omgeving, staat op de voorkant: uitgeverij Nauta, Velsen. Nauta was een van de meest bekende uitgevers van prentbriefkaarten van vóór de Tweede Wereldoorlog. Jelle Nauta werd op 5 december 1863 te Schraard in de Friese gemeente Wonseradeel geboren. Zijn vader was Nederlands Hervormd evangelist en Jelle werd voorbestemd om dominee te worden. Jelle ging daarom naar het jongensinternaat ‘Ruimzicht’ te Doetinchem. Jelle stapte echter over naar de onderwijzersopleiding en werd in 1885 als onderwijzer benoemd aan een kleine christelijke school in IJmuiden-Oost. Later werd deze school genoemd naar zijn oprichter, meester Pieter Vermeulen, die daar ook in Jelle’s tijd nog hoofd was. Het schoolmeesterschap bleek Jelle toch niet zo heel goed te bevallen. Hij voelde meer voor het zakenleven en begon al gauw in zijn eigen huis met een klein handpersje drukwerk te maken, zoals visitekaartjes en trouwkaarten. Hoe lang hij nog als onderwijzer werkzaam bleef is niet zeker, wel is bekend dat hij al in 1887 werd ingeschreven in het register van de

4

5

Nauta, uitgever van ansichtkaarten ‘Vereniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels’ en dat hij omstreeks deze tijd een werkplaats in gebruik nam in het pand Meervlietstraat 46 in het oude dorp Velsen. In 1893 trouwde Nauta met de dochter van Pieter Vermeulen (zeer tegen diens zin). Het echtpaar ging een jaar later wonen in het oude notarishuis aan de huidige Meervlietstraat 58. Het ruime huis was bewust gekozen want naast woonruimte moesten er een kantoorboekhandel en drukkerij in worden ondergebracht. In 1926 werd achter

Fietsroute

in de tuin een magazijn gebouwd omdat de opslagruimte op de zolder niet langer voldeed.

De fietsroute begint op de parkeerplaats gelegen aan de Meervlietstraat bij Nauta was een bijzonder actieve man die alles aanpakte om wat te verdienen.

het oude dorp Velsen, maar het staat u uiteraard volkomen vrij om op elk

Hij was boekhandelaar en abonnementen- en advertentiewerver. Een succes-

ander willekeurig punt de route te beginnen. De in de beschrijving gebruikte

artikel van Nauta was de geïllustreerde dagscheurkalender. Deze droeg

aanduidingen GM, PM en RM staan voor respectievelijk gemeentelijk, pro-

de naam ‘Nederland in Beeld’. Voor elke weekdag was er een zwart-wit af-

vinciaal en rijksmonument. De totale lengte van de route is ongeveer 25 km.

beelding en voor de zon- en feestdagen gekleurde prentjes. Bovendien was Nauta de oprichter en uitgever van een gratis huis-aan-huis blad in Velsen

Sla vanaf het parkeerterrein linksaf de Meervlietstraat in.

en omgeving. Toen zoon Pieter Jelle in 1927 officieel werd opgenomen in het bedrijf, richtten

1. Groeten uit

vader en zoon de ‘N.V. Uitgevers Maatschappij Nauta & Zoon’ op. De familie

Woning, Meervlietstraat 58 [RM]

Nauta bleef in het oude notarishuis aan de Meervlietstraat 58 wonen tot zij

Dit pand uit 1821 herbergde de drukkerij en uitgeverij J.P. Nauta. Deze uitge-

in het najaar van 1943 in verband met de ‘kustverdediging’ door de Duitsers

ver heeft letterlijk heel veel locaties van Velsen op de kaart gezet, en daarmee

werden gedwongen te evacueren. In allerijl werd een ander onderkomen in

gezorgd dat Velsen ook figuurlijk in beeld kwam. Het exterieur van de woning

Amsterdam gevonden. Jelle stierf er op 21 november 1943. Zijn vrouw over-

is nog grotendeels hetzelfde als de tijd dat Nauta er woonde. Het bijgebouw

leefde hem slechts enkele maanden. Zijn zoon Pieter Jelle heeft de zaak in

rechts van de woning is het oorspronkelijke magazijn van Nauta.

Amsterdam nog tot begin 1969 voortgezet. Vervolg de Meervlietstraat met de bocht mee naar links, rechtsaf ’s Gravenlust. Bij de verkeerslichten de Parkweg oversteken, linksaf het fietspad langs de Rijksweg volgen.

2. Een wijds uitzicht Buitenplaatsen, Rijksweg [RM] De buitenplaatsen zijn bijzonder in trek bij wandelaars, cultuurminnaars en natuurliefhebbers vanwege de rust en het gevarieerde landschap. Deze interesse 6

7

Fietsroute - Op de kaart gezet


voor de omgeving bestaat al eeuwenlang. In de 16de eeuw ontstonden in deze regio de eerste buitenplaatsen, waarvoor in eerste instantie bestaande hofsteden (boerderijen) werden gebruikt. Regenten en rijke kooplieden wilden, vooral in de zomermaanden, de stank en drukte van de stad ontvluchten en zochten rust in een landelijke omgeving. In de loop van de tijd werden de buitenplaatsen vergroot en verfraaid. In de 18de eeuw werd de aandacht steeds meer gevestigd op de tuinen van de buitenverblijven en beleefde de tuinarchitectuur een hoogtepunt. De groene enclaves rechts van de Rijksweg vormen de restanten van een grote concentratie zomerverblijven langs de westoever van het voormalig Wijker-

Haarlemse

meer. Dit meer lag tegenover Waterland en Beeckestijn, op de plek waar

Tulpenvelden

nu de snelweg A22 loopt. Het was een uitloper van het IJ, en zorgde tot in de 19de eeuw voor een verbinding over water tussen Amsterdam, Haarlem,

3. Bollenpracht

Beverwijk en Velsen.

Begraafplaats de Biezen, Kweekerslaan 21 [PM] Het aanzienlijke hoogteverschil tussen de begraafplaats en de omringende

Niet alleen vanwege de vele fraaie buitenplaatsen genoot Velsen bekendheid,

gronden heeft een historische achtergrond. Na de tulpenmania (1600-1637)

in de 18de eeuw waren zij voor Amsterdam en Haarlem ook de belangrijkste

werd Haarlem en wijde omtrek de bakermat van de bollenteelt. De geest-

leveranciers van kersen. De Velser kers genoot grote vermaardheid, maar

en zandgronden achter de binnenduinrand in Zuid-Kennemerland waren

verdween in het begin van de 19de eeuw uit deze contreien.

hiertoe uitermate geschikt. Door de toenemende vraag stapten steeds meer warmoesiers (groentekwekers) en blekers over op de meer lucratieve bol-

De drooglegging van het Wijkermeer, die samenhing met de aanleg van het

lenteelt. Deze ontwikkeling deed zich voornamelijk voor langs de Jan Gijzen-

Noordzeekanaal, betekende uiteindelijk voor het merendeel van de buitens

vaart, in de Hofgeest, Santpoort en Driehuis.

een jammerlijk einde. Naar verluidt waren de eigenaren van de buitenplaatsen dermate invloedrijk, dat toen het tracé van het Noordzeekanaal als een rechte

Voor het cultiveren van de grond werd op veel plaatsen de bovenste aardlaag

lijn op kaart werd ingetekend en daarbij pal over het grondgebied van enkele

verwijderd tot aan de zanderige ondergrond. Het gevolg hiervan is dat veel

buitenplaatsen werd geprojecteerd, de eigenaren hebben bewerkstelligd dat

voormalige bollenvelden zichtbaar lager liggen dan het omringende maai-

het Noordzeekanaal een andere loop kreeg. Dit verklaart de bocht in het

veld. Dit opmerkelijke hoogteverschil is hier en daar nog volop aanwezig.

Noordzeekanaal. Een schoolvoorbeeld van ‘nimby’ (not in my back yard)

De afgegraven grond afkomstig van het gebied tussen Santpoort-Noord en

mentaliteit.

Driehuis heeft men destijds onder meer gebruikt voor het ophogen van de begraafplaats De Biezen. Vanaf de Kweekerslaan heeft men een onbelem-

Voor Beeckestijn rechtsaf, Kweekensteinsweg. Deze helemaal uitrijden, aan

merd zicht op de begraafplaats en het aanzienlijk lager gelegen grondgebied

het einde linksaf Van Lenneplaan, rechtsaf Lodewijk van Deyssellaan, rechts-

er omheen.

af Albert Verweylaan, via de rotonde driekwart richting Santpoort-Noord. Na

Zo bracht niet alleen de aanleg van het Noordzeekanaal, maar ook de bloem-

het viaduct linksaf de Biezenweg in, rechtsaf de Kweekerslaan.

bollencultuur verandering in de structuur en nering van de gemeente Velsen.

8

9



In 1879 vermeldt het gemeenteverslag: ‘Verder mag niet langer onopgemerkt

Omdat licht binnen Rietvelds werk ook een belangrijke rol speelde, hield hij

worden voorbij gegaan, dat de bloembollencultuur in deze gemeente zich sterk

bij de situering in het landschap zorgvuldig rekening met de lichtinval. Hoewel

begint te ontwikkelen. In het zuidelijk gedeelte der gemeente en om en nabij

de toegang zich aan de straatzijde bevindt, ligt de belangrijkste gevel aan de

het dorp Santpoort bevinden zich vele akkers, die tot bedoeld einde worden

achterzijde.

gebezigd’. Inmiddels is deze (in meer dan één opzicht) eens zo bloeiende

Kenmerkend voor de architect is de wijze van opdeling van de gevelvlakken,

bedrijfstak voor een groot deel uit de regio verdwenen.

het gebruik van groen-blauwe baksteen voor sommige muurgedeelten en de toepassing van pasteltinten. Rietveld kwam soms op de bouw om zijn ideeën

Vervolg de Kweekerslaan, aan het eind linksaf de Hagelingerweg oversteken.

uit te leggen en pakte dan gereedschap om iets voor te doen of gewoon mee

Bij de rotonde rechtdoor de Hagelingerweg vervolgen, deze gaat over in de

te helpen. Dat deed hij ook hier door zelf het vierkante betonnen portiek af te

Broekbergenlaan. Bij de rotonde rechtsaf Wüstelaan, deze vervolgen tot res-

werken met het aanbrengen van blauwe verf. Samen met het pand Vinken-

taurant Boschbeek.

baan 14 (zie nr. 9) is dit pand toonaangevend voor de moderne architectuur in Velsen.

4. De schat van Spaarnberg Spaarnberg, Wüstelaan [RM]

Vervolg de Harddraverslaan, aan het einde linksaf Wynoldy Daniëlslaan,

In de bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam bevindt zich een bijzon-

rechtsaf Wüstelaan, vóór het spoor linksaf Jan Gijzenvaart volgen.

der botanisch boekwerk, de ‘Hortus Spaarnbergensis’, uitgegeven in 1839 in opdracht van mr. Adriaan van der Hoop (1778-1854). De rijke bankier Van der

6. Zand er over

Hoop was eigenaar van de buitenplaats Spaarnberg en genoot internationale

Jan Gijzenvaart

bekendheid vanwege zijn belangwekkende verzameling bloemen, planten en

Het graven van de Jan Gijzenvaart stond aan de basis van het huidige Sant-

bomen. Deze geheel in het Latijn geschreven catalogus geeft een opsom-

poort-Zuid. In de 16de eeuw werd tussen het Spaarne en de voet van de Mo-

ming van ruim 400 bijzondere gewassen die op Spaarnberg groeiden. De

lenduinen in het westen een zanderijvaart gegraven. Het voor de uitbreiding

tijd waarin Van der Hoop leefde wordt beschouwd als de bloeiperiode van de

van Haarlem zo hard benodigde duinzand lag hier immers voor het opscheppen.

botanische boekillustratie.

De vaart werd oorspronkelijk de Jan Gijssen Zandvaart of ook wel Zandsloot genoemd. Bij deze Jan Gijzenvaart en zanderij ontstond in de 17de eeuw

Direct na restaurant Boschbeek rechtsaf over het bospad naar de Harddra-

het buurtschap Jan Gijzenvaart. De vaart begon oorspronkelijk aan de

verslaan.

noordzijde van de Bloemendaalsestraatweg, uitmondend in het Spaarne. Later is de vaart verlengd (evenwijdig aan de huidige Bloemendaalse-

5. Een beroemde architect

straatweg) tot aan de gemeentegrens met Bloemendaal.

Villa, Harddraverslaan 60 [PM]

Op de plaats van de zandafgravingen werden blekerijen gevestigd. In 1926

Villa Syrinx (nimf uit de Griekse mythologie) is in 1960 gebouwd naar

werd het buurtschap Jan Gijzenvaart officieel omgedoopt tot Santpoort-Zuid.

ontwerp van de beroemde architect G.Th. Rietveld, bekend als lid van

In datzelfde jaar werd het zuidelijke deel van de vaart gedempt en de westzij-

De Stijl en pionier van het Nieuwe Bouwen en ontwerper van onder

de van de Bloemendaalsestraatweg bebouwd.

andere de beroemde rood-blauwe stoel. Rietveld heeft het ontwerp van de villa aangepast aan de natuurlijke geaccidenteerdheid van het terrein. 10

Terug naar de Wüstelaan, linksaf het spoor over. 11



7. Als een trein

1924 was omgezet in een NV met De Meza als directeur volgde onder de

Station, Willem de Zwijgerlaan 59-61 [PM]

naam Mellona een grote bloei. Ook deed De Meza belangrijk pionierswerk

De in 1867 geopende spoorlijn van Haarlem naar Uitgeest liep pal langs het

door het geven van radiolezingen, het uitgeven van het maandblad De

buurtschap Jan Gijzenvaart (het huidige Santpoort-Zuid). Nadat hier het eerste

Practische Imker, het verstrekken van leermiddelen aan scholen en het or-

spoorwegstation van Velen werd gebouwd, bleek Santpoort aantrekkelijk

ganiseren van excursies. Tijdens de Tweede Wereldoorlog bood het bedrijf

voor de vestiging van forensen, waardoor een typische forensengemeen-

onderdak aan een gaarkeuken, waarin veel onderduikers werkzaam waren.

schap ontstond. Het station, toen station Zandpoort geheten, had een regio-

In 1993 sloot Mellona definitief zijn deuren.

nale functie: niet alleen reizigers uit Santpoort, maar ook uit Bloemendaal en Schoten maakten ervan gebruik.

Vervolg de Bloemendaalsestraatweg, tweede weg rechtsaf, de Duinlustpark-

Aan het eind van de 19de eeuw was het station al aan vergroting en vernieu-

weg in. Vlak na het bord Bloemendaal rechtsaf de Vinkenbaan in.

wing toe. Architect D.A.N. Margadant, die ook verantwoordelijk was voor het ontwerp van station Haarlem, werd gevraagd als ontwerper en in 1899 werd

9. Als gegoten

het nu nog bestaande station Santpoort-Zuid in gebruik genomen.

Woning, Vinkenbaan 14 [RM] In 1911 stond de Vinkenbaan volop in de nationale en internationale belang-

Met de bocht mee, richting Van Dalenlaan. Rechtsaf de Bloemendaalse-

stelling, omdat hier voor het eerst in Nederland een project van experimen-

straatweg in, na nummer 149 ligt rechts Mellonahof.

tele woningbouw wordt uitgevoerd. Het idee was een huis te gieten van beton. Het ontwerp is een eenvoudige L-vormige woning met een verdieping onder

8. De bezige bij

een plat dak, geheel opgetrokken uit voegloos gewapend beton. Architect

Mellonahof

H.P. Berlage werd als esthetisch adviseur aangetrokken.

Dit appartementencomplex dankt zijn naam aan het bedrijf Mellona dat op

Het gieten van betonnen huizen kreeg in Nederland in die tijd nauwelijks

deze plek stond. Jo de Meza sr. stichtte op deze voormalige bleekgronden

navolging. In de praktijk bleek dat bewoners nogal wat last ondervonden van

een bijenstand. Dit was aanvankelijk een nevenbedrijf, maar nadat het in

vocht, veroorzaakt door het feit dat goede ventilatiemogelijkheden ontbraken.

12

13


Fietsroute - Op de kaart gezet Aan het einde linksaf, Duinweg. Aan het einde rechtsaf, Brederoodseweg in, eerste linksaf Velserenderlaan.

10. Steengoed Ruïne van Brederode, Velserenderlaan 2 [RM] Al eeuwen is de ruïne een gewild object voor talloze schilders, tekenaars, fotografen en dagjesmensen. In de glorietijd was kasteel Brederode echter zeer

11. Amusement in Velserend

gewild vanwege zijn strate-

Velserend, Velserenderlaan [GM]

gische positie. Het gebied bij

Velserend is eeuwenlang een toeristische trekpleister geweest. Dat begon al

Velsen heette Holland op zijn

begin 18de eeuw in de vorm van een logement (hotel) waarbij de ruïne van

Smalst. Deze naam had een

Brederode en het omringende landschap de grote trekkers waren. Vanaf de

letterlijke betekenis, omdat de

jaren ’30 in de vorige eeuw stond de naam gelijk aan het natuurbad dat hier tot

oorspronkelijke doorgang tussen de moeilijk begaanbare duinen in het westen

halverwege de jaren ’90 was gevestigd. Vanwege de ligging aan de binnen-

en de drassige polder De Velserbroek met het Wijkermeer en het IJ in het

duinrand was er geen gebrek aan schoon water. Het bad was als oord voor

oosten zeer smal was. De enige manier om vanuit Zuid-Kennemerland over

ontspanning zijn tijd ver vooruit. Zo was de glijbaan een van de eerste in het

land naar het noorden te reizen (en omgekeerd) was via Holland op zijn

land met watergeleiding onder je zitvlak. Het natuurbad werd een trekpleister

Smalst en die doorgang werd vanuit kasteel Brederode gecontroleerd.

voor mensen uit de wijde omgeving. Er was zelfs een gecombineerd treinkaartje/entreebewijs te koop. Vlak voor de Tweede Wereldoorlog betaalden

De heren van Brederode lieten eind 13de eeuw het kasteel bouwen, waar-

kinderen voor een retourtje Haarlem plus entree 35 cent. Een dagkaart

schijnlijk in opdracht van Willem, de tweede heer van Brederode. Na een

inclusief een retourtje Amsterdam verkreeg men toen voor drie kwartjes.

aantal verwoestingen tijdens oorlogen en latere herbouw werd het in 1573 door de Spaanse troepen verwoest en is het sindsdien als ruïne in het land-

De Velserenderlaan helemaal uitrijden, linksaf de Duin- en Kruidbergerweg

schap achtergebleven. Vanaf 1862 stelde de Nederlandse staat gelden be-

in.

schikbaar om de ruïne te ontgraven en te behouden. Daarmee was het een van de eerste cultuurhistorische gebouwen die met financiële steun van het

12. Heer van stand

rijk behouden is gebleven, wat zeer uitzonderlijk was voor die tijd.

Duin en Kruidberg, Duin- en Kruidbergerweg 60 [RM] Wijd en zijd stond Duin en Kruidberg bekend om de vele en grootse feesten

Schuin tegenover de ruïne ligt. 14

die er werden georganiseerd door Jacob Theodoor Cremer (1847-1923) en 15


Fietsroute - Op de kaart gezet De Duin- en Kruidbergerweg vervolgen richting Driehuis, voor de spoorwegovergang ligt links. Het is mogelijk om naar het crematoriumgebouw te lopen (er is een fietsenstalling aanwezig).

13. Het eerste crematorium Crematorium Westerveld, Duin- en Kruidbergerweg 2 [RM] Het crematorium Westerveld is het eerste in Nederland gerealiseerde crematorium. Sinds de jaren ’90 van de 19de eeuw had het bestuur van de Facultatieve vereniging voor Lijkverbranding al vergevorderde plannen voor de bouw van een crematorium. In Hilversum, waar de vestigingsplaats in eerste instantie was gepland, ondervond dit voornemen te veel tegenwerking (cremeren was tot 1955 in Nederland bij wet verboden), waarna werd besloten zijn vrouw. Cremer kocht het landgoed in 1895. In die tijd was hij in Neder-

naar de begraafplaats Westerveld uit te wijken.

lands-Indië werkzaam bij de Nederlandsche Handel-Maatschappij, een voor-

Het eerste crematoriumgebouw werd in 1912-1913 gebouwd naar ontwerp

ganger van de ABN AMRO. Later stapte hij over naar de tabakshandel. In

van architect M.A. Poel. Het bestond uit een crematoriumgebouw met een

Nederland begon hij een politieke loopbaan, waarbij hij het uiteindelijk tot

aula en daaronder een urnengalerij die diende als eerste columbarium. In

minister van Koloniën bracht. De laatste jaren van zijn werkzaam leven heeft

een later stadium is het crematorium tot drie keer uitgebreid naar ontwerp

Cremer als Nederlands gezant te Washington doorgebracht om de plooien in

van architect W.M. Dudok. Door het toenemend aantal crematies voldeed de

de Nederlands-Amerikaanse betrekkingen, die aan het einde van de Eerste

oude aula al snel niet meer en werd in 1937 een nieuwe aula naar ontwerp

Wereldoorlog waren ontstaan, glad te strijken.

van Dudok gerealiseerd. Deze aula is door middel van een langgerekt en

Om de bereikbaarheid van zijn landgoed te vergroten, werd op kosten van

lager bouwblok verbonden aan het bestaande complex. Ook deze verbinding

Cremer een ‘halte op verzoek’ gerealiseerd. In de toenmalige oprijlaan van

fungeert als columbarium. Een jaar later ontwierp Dudok tenslotte een vrij-

het landgoed (de huidige J.T. Cremerlaan) werd bij de spoorlijn een klaphekje

staand, open columbarium.

aangebracht. De familie kon daar op verzoek de trein laten stoppen. In 1905 koos de familie er voor het huis permanent te gaan bewonen en niet langer uitsluitend tijdens de zomermaanden. In 1907 werd de eerste steen gelegd voor het huidige huis Duin en Kruidberg, dat het oude huis zou vervangen. Het huis kende allerlei voor die tijd zeer moderne snufjes, zoals een CV-installatie, een elektrische lift en telefoons. Toen het huis in 1909 gereed kwam, was het Prins Hendrik die als eerste een rondleiding door het gebouw kreeg. In 1961 verkochten de erven Cremer het huis met landgoed aan de ABN die het als vakantieoord voor het personeel inrichtte. Het huis wordt sinds 1994 onder meer gebruikt als conferentieoord, hotel en restaurant. 16

17



Sinds de opening zijn er vele vooraanstaande Nederlanders gecremeerd, zo-

drie jaar later opende prinses

als architect H.P. Berlage, zanger Louis Davids en zijn zus Heintje Davids,

Margriet het raadhuis.

luchtvaartpionier Anthony Fokker en schrijver en dichter J.J. Slauerhoff.

Het gebouw is gelegen aan het Plein 1945, dat onderdeel vorm-

Na de spoorwegovergang linksaf, de Driehuizerkerkweg volgen. Rechts, bij

de van het wederopbouw- en uit-

het terras van café Middeloo, staat.

breidingsplan van IJmuiden van Dudok. Hij beschouwde het plein

14. Paal en perk

als het toekomstige centrum van

Grenspaal, Driehuizerkerkweg tussen nr. 69 en 71 [GM]

IJmuiden, met naast een raad-

Het op de kaart zetten en markeren van eigendomsgrenzen is van alle tijden.

huis, woningen, cafés en winkels. Behalve het ontwerp voor het raadhuis en

Waar men nu vaak borden aantreft, werden in het verleden grenspalen als

de woonhuizen met winkels aan Plein 1945, maakte Dudok ook ontwerpen

markering geplaatst. Verreweg de meeste zijn van hardsteen en rechthoekig

voor een hotel en een schouwburg inclusief een onderdoorgang voor het ver-

en dragen vaak de naam of initialen van de aangrenzende grondeigenaren

keer van en naar de Zeeweg. Deze ontwerpen zijn nooit uitgevoerd.

en soms een volgnummer of een familie- of gemeentewapen. Deze paal aan de Driehuizerkerkweg heeft eeuwenlang gediend als grens-

De Lange Nieuwstraat helemaal uitrijden tot aan de rotonde. Bij de rotonde

aanduiding tussen het perceel aan de Driehuizerkerkweg 67 en de aanzet

rechtdoor, de Planetenweg in. Eerste straat rechts, Grahamstraat, tweede

van het oude Wijk aan Zeeërpad, dat in het nabije verleden bij de plaatselijke

straat links, Kompasstraat, en eerste straat rechts Snelliusstraat. Tweede

bevolking ook wel bekend stond onder de intrigerende naam ‘Hellepad’.

straat links, Fultonstraat.

Bij de rotonde rechtdoor, aan het einde van de Driehuizerkerkweg linksaf

16. De woede van Abraham

de Verloren Van Themaatlaan in. De Minister van Houtenlaan en de spoor-

Woning, Fultonstraat 2

wegovergang oversteken. Tweede rechtsaf de Groeneweg, rechtsaf de Zee-

In deze voormalige directiekeet uit 1914 was lange tijd een zeilmakerij ge-

weg, linksaf de Lange Nieuwstraat in.

vestigd. Tegenwoordig woont hier de schrijfster Conny Braam. Zij zette door het schrijven van ‘De woede van Abraham’ een deel van de geschiedenis

15. Kroon op het wederopbouwplan

van Velsen op de kaart. Het boek vertelt hoe pachtboer Nicolas Abraham

Raadhuis, Plein 1945 [GM]

(pseudoniem voor haar betovergrootvader Dorus Braam) in 1864 moest aan-

In 1949 kreeg architect W.M. Dudok officieel de opdracht een raadhuis voor

zien dat dwars door zijn geliefde duinvallei de Breesaap het Noordzeekanaal

de gemeente Velsen te ontwerpen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was

gegraven wordt. Uit heel Nederland trokken duizenden doodarme grond-

maar liefst 37 procent van de woningen in Velsen verloren gegaan en daarom

werkers naar de duinen bij Velsen. Het helse graafwerk en de keiharde

werd in 1947 een wederopbouw- en uitbreidingsplan gemaakt door de archi-

belangen van de Amsterdamse Kanaalmaatschappij riepen de razernij op

tecten W.M. Dudok, W. van Tijen en H.A. Maaskant. Het raadhuis moest de

van het werkvolk, dat in mensonterende omstandigheden moest wonen en

kroon worden op het wederopbouwplan voor IJmuiden. Door verschillende

werken. Voor Nicolas en zijn familie leidt de graverij tot een dramatische

oorzaken werd uiteindelijk pas in september 1962 goedkeuring gegeven aan

verandering in hun bestaan.

het plan en op 15 november 1962 werd de eerste paal geslagen. Een kleine

Een ander boek van haar hand is ‘Het schandaal’. Dit gaat over de Velser

18

19



Affaire, een vermeend complot rond het einde van de Tweede Wereldoorlog

de plaatselijke industrie, de offshore, de zeesleepvaart, het sluizencomplex,

waarbij leden van het politiekorps Velsen en van het plaatselijk verzet betrok-

het Noordzeekanaal en het loodswezen.

ken waren. Jan Bonekamp, die een grote rol speelde in het verzet en onder andere samenwerkte met Hannie Schaft, ligt op de Westerbegraafplaats

Op de kruising rechts aanhouden, de Havenkade naar beneden volgen. Op

begraven.

de rotonde rechtsaf, de Dokweg in. Links van de weg ligt.

Linksaf, voor de begraafplaats langs, de Havenkade volgen.

18. In veilige haven Vissershaven

17. Van school naar schol

Tegelijk met de aanleg van het Noordzeekanaal (1865-1876) zijn bij de mon-

School, Havenkade 55

ding van dit kanaal schutsluizen gebouwd. Om golfslag vanuit zee te kunnen

De wieg van het visserijonderwijs in Nederland stond in IJmuiden. De groei

verminderen werden er bovendien twee pieren aangelegd. Al snel bleek dat

van de visserij deed de vraag naar geschoold personeel op vissersschepen

vissers op weg naar bijvoorbeeld Katwijk of Egmond de luwte voor de sluizen

toenemen. Na een aantal particuliere initiatieven wordt in 1911 de gemeen-

opzoeken om daar te schuilen voor slecht weer of in het weekend voor anker

telijke Visserijschool opgericht. De toename van het aantal leerlingen en de

te gaan. Deze afgemeerde vissersboten, die soms rijen dik lagen, belem-

wens om de visserijschool om te vormen tot een zeevaartschool, hadden tot

merden echter vaak het doorgaande scheepvaartverkeer naar Amsterdam.

gevolg dat in 1915 een nieuwe school werd gebouwd. Het gebouw kwam

Nadat bleek dat de aangebrachte aanlegsteigers dit probleem niet konden

in de toen nog onbebouwde duinen te staan met een riant uitzicht over de

voorkomen, werd besloten tot de aanleg van een haven. Uiteindelijk kon in

Vissershaven, op de hoek van de huidige Kompasstraat-Havenkade. Dit was

1896 de toen 550 meter lange Vissershaven in gebruik worden genomen. In

in Nederland de eerste school voor visserij.

de directe omgeving vestigden zich allerlei havengebonden bedrijven, zoals

De school verhuisde in 1988 naar een nieuw gebouw aan het Sluisplein in

ijsfabrieken, koel- en vrieshuizen, kuiperijen, vismeelfabrieken en rokerijen.

IJmuiden onder de naam Nova College Maritiem Instituut IJmond. In 1994

In de jaren daarna werd de haven verschillende malen verlengd tot de huidi-

werd in het oude gebouw het Zee- en Havenmuseum De Visserijschool ge-

ge lengte van 1130 meter.

opend. Hier worden alle aspecten van Velsen en IJmuiden belicht: de visserij,

Tot in de jaren ’60 van de vorige eeuw heeft IJmuiden een centrale rol

Visserijschool

20

Visserijhaven

21



gespeeld in de zeevisserij en de handel in zeevis. Vandaag de dag is het nog steeds de grootste vissershaven in Nederland en is daarmee voor de vishandel van nationale betekenis. Bij de eerstvolgende rotonde linksaf, de Halkade volgen. Aan het einde de weg naar rechts volgen, de Ericssonstraat en aan het einde weer naar rechts, het Sluisplein op. Linksaf de sluis over en de weg over de sluizen volgen.

19. Holland op zijn smalst Noordzeekanaal De aanleg van een kanaal naar zee moest de bereikbaarheid van Amsterdam

Sluizencomplex

vergroten. Op 8 maart 1865 werd in de duinvallei De Breesaap, daar waar zich nu de Kleine Sluis bevindt, gestart met de aanleg van het kanaal. Dit

inmiddels een bottleneck geworden voor de scheepvaart naar de haven van

gebied stond ook wel bekend als Holland op zijn Smalst. Dit enorme karwei

Amsterdam. De gemeente Amsterdam wil graag een nieuwe, grotere, zee-

moest grotendeels met handkracht worden geklaard. Na het afgraven van het

sluis bouwen om ruimte te bieden voor het, qua aantal en grootte, groeiende

metersdikke zandpakket werden stoombaggermolens ingezet bij het verder

scheepvaartverkeer.

uitdiepen van de waterweg. Om het zeewater buiten te houden, moest een

De spuisluis watert bij eb af naar de Noordzee. Bij vloed of westenwind kan

sluis worden aangelegd en reikten twee pieren tot 1400 meter in zee. Door

niet worden gespuid en wordt het Gemaal IJmuiden in werking gezet. Dit is

drooglegging van het eens zo schilderachtige Wijkermeer werd 5000 hectare

het grootste gemaal van Europa. De spuisluis en het gemaal zorgen voor de

uiterst vruchtbaar polderland gewonnen. Na ruim elf jaar graven, bouwen en

afwatering van het Noordzeekanaal en het omvangrijke gebied dat op het

indijken werd op 1 november 1876 het kanaal door Koning Willem III geopend.

kanaal afwatert.

Simon Vissering, onder andere journalist, bedacht in 1848 in een van zijn publicaties de naam IJ-muiden (monding van het IJ) toen hij een bootreis

21. De beste verdediging

beschreef over het toen nog denkbeeldige Noordzeekanaal. Toen aan de

Kustfort IJmuiden [PM]

monding van het kanaal inderdaad een nederzetting ontstond werd deze al

In 1996 is de gehele Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst van de

snel IJmuiden genoemd.

Unesco gezet. De aanleg van het Noordzeekanaal en de sluizen vormden voor de Stelling

20. Groot, groter, grootst

van Amsterdam een groot probleem, omdat deze de verdedigingsring om Am-

Sluizencomplex [Noordersluis GM]

sterdam doorbraken. Als de vijand de sluizen in handen zou krijgen, kon hij

De sluizen van IJmuiden vormen de verbinding tussen het Noordzeekanaal

direct doorvaren naar Amsterdam en bij laag water deze sluizen openzetten,

en de Noordzee. Het complex bestaat uit de Zuidersluis (1876), de Midden-

waardoor bij inundatie het water om Amsterdam zou afstromen naar

sluis (1896), de Noordersluis (1929) en de Spuisluizen.

de Noordzee. Om dit te voorkomen werd tussen 1880 en 1887 het Fort

Jarenlang was de Noordersluis de grootste schutsluis van Nederland en zelfs

IJmuiden gebouwd als onderdeel van de Stelling. Pas met de aanleg van de

Europa. Door de toename van de afmetingen van de schepen is deze sluis

Noordersluis en het daarbij behorende Noorderbuitenkanaal werd eind jaren

22

23



‘20 van de vorige eeuw het fort een eiland.

over het Noordzeekanaal goed bereikbaar was. Nadat de plannen financieel

In de Tweede Wereldoorlog maakte de Duitse bezetter van het eiland het

waren onderbouwd werd een jaar later de ‘Koninklijke Nederlandsche Hoog-

zogenaamde Kernwerk. Een Kernwerk, het zwaartepunt van een Festung,

ovens en Staalfabrieken N.V.’ opgericht. Daarna begonnen de werkzaam-

bestond uit een hoge concentratie bunkers op een klein oppervlakte. Het

heden, waartoe een prachtige duinvallei, De Breesaap, werd opgeofferd. In

complex werd uitgebreid met Duitse bunkers. Na de Tweede Wereldoorlog

1924 werd de eerste hoogoven in werking gesteld. Al in het midden van de

verloor het fort zijn militaire betekenis, waarna het Forteiland in 1967 voor

jaren ‘30 was Hoogovens de grootste ruwijzer-exporteur ter wereld.

tweederde werd afgegraven om ruimte te maken voor de scheepvaart.

In 1999 werd onder de nieuwe naam Corus de fusie met British Steel een feit en in 2007 werd Corus overgenomen door het Indiase staalbedrijf Tata Steel.

Na de sluizen komt u op de Noordersluisweg. Deze helemaal uitrijden richting

Door de combinatie Tata Steel en Corus ontstond het op vier na grootste

Velsen-Noord.

staalbedrijf ter wereld met een productie van 27 miljoen staal in 2007.

22. IJzersterk

Op de kruising met de Pontweg rechtsaf richting de pont naar IJmuiden. Na

Tata Steel (Hoogovens)

aankomst met de pont linksaf en het fietspad langs het kanaal volgen. Aan

Hoogovens staat bij velen synoniem voor Velsen. De plannen voor dit bedrijf

de overzijde ligt.

werden in 1917 door H.J.E. Wenckebach gepresenteerd. Hij wilde in Nederland een hoogovenbedrijf oprichten bestaande uit: drie hoogovens, een kooks-

23. Papier hier

fabriek met bijproductenfabriek en een cementfabriek voor verwerking van

Papierfabriek Crown Van Gelder

hoogovenslak. De bedoeling was Nederland minder afhankelijk te maken

Krantenpapierfabriek De Eendracht van eigenaar/oprichter Pieter Smidt van

van de import van staal. Door toedoen van de Eerste Wereldoorlog werden

Gelder was in 1896 de eerste grote industrie die zich langs de noordoever

deze plannen actueel en werd het ‘Comité voor oprichting van een hoogoven-

van het kanaal vestigde. In 1900 werd de firma, waarvan hij enig eigenaar

staal- en walswerk in Nederland’ opgericht, met als doel het opzetten van een

was, omgezet in een naamloze vennootschap: N.V. Vereenigde Koninklijke

geïntegreerd staalbedrijf, met staalfabriek en walserij. Als vestigingsplaats

Papierfabriek der firma Van Gelder. De naam Crown werd in 1963 toegevoegd

werd gekozen voor IJmuiden, omdat het direct aan zee lag en het achterland

vanwege de samenwerking met de Amerikaanse Crown Zellerbach Corpora-

Papierfabriek Crown Van Gelder

24

25



tion.Smidt van Gelder heeft veel voor Wijkeroog (Velsen-Noord) betekend.

pel.Opdrachtgevers voor de bouw van

Hij liet huizen voor zijn personeel bouwen, wegen aanleggen en het voorma-

de stenen kerk en de uitbreidingen zijn

lige badhuis en verenigingsgebouw Concordia oprichten.

naar alle waarschijnlijkheid de adellijke families Van Velsen, Persijn en Brede-

Het fietspad vervolgen, ter hoogte van het dorp Velsen linksaf de Torenstraat

rode.

in. Deze niet met de bocht naar rechts volgen, maar afstappen en het voetpad langs het kanaal volgen.

Tijdens de strijd tegen de Spanjaarden werd de dorpskerk grotendeels ver-

24. Van de kaart

woest, waarna het oudste tufstenen

Kanaalverbredingen

gedeelte in 1596 werd herbouwd.

Het Noordzeekanaal is sinds de opening verschillende malen verdiept, van 8

Begin 18de eeuw werden de restan-

meter in 1881, 10 meter in 1902 naar de huidige diepte van minimaal 15,50

ten van de kerkruïne opgeruimd. De

meter.De diverse verbredingen van het kanaal waren bijzonder ingrijpend.

Velsense ambachtsheer Gerrit Corver

Met name in 1963 en 1969 ging veel van de oorspronkelijke bebouwing van

bouwde vervolgens de nu nog bestaan-

het dorp Velsen tegen de vlakte, waarmee vorm en omvang van het dorp

de Watervlietkapel aan de noordkant van de kerk. In diezelfde eeuw kreeg de

drastisch werden aangetast. Om het gehalveerde dorp een acceptabele af-

toren een nieuwe spits. Op de begraafplaats rechts naast de kerk bevinden

ronding te geven, is langs de oever het Noorderdorppad aangelegd en kreeg

zich enkele zerken van Engelse kanaalwerkers uit de tijd van de aanleg van

de Hoofdbuurtstraat als afsluiting een talud. Hier bevindt zich een plaquette

het Noordzeekanaal (1865-1876).

waarop duidelijk te zien is welke invloed de verbredingen van het kanaal op het dorp hebben gehad.

Rechtdoor, na het witte hek linksaf naar de Kerksingel. De weg naar links volgen, de Meervlietstraat. Rechts is de parkeerplaats, het eindpunt van de

De Middendorpstraat richting de kerk volgen.

route.

25. De kerstening Engelmunduskerk, Kerkplein 1 [RM] Met de geschiedenis van de kerstening van ons land is de naam van de Ierse monnik Willebrord onlosmakelijk verbonden. Deze stichtte tussen 717 en 739 n.Chr. een van de vijf oudste kerken van Holland. Vanuit deze oorspronkelijk houten kerk nabij het huidige dorp Velsen, is een belangrijk deel van Kennemerland tot het christendom bekeerd. Blijkens een archiefstuk van de Abdij van Echternach in Luxemburg dateert de oorspronkelijke kerk uit het begin van de 8ste eeuw (ca. 722). In de 12de eeuw is de houten kerk vervangen door een gebouw van tufsteen waarvan fragmenten nog deel uitmaken van de huidige Engelmunduskerk. De kerk werd een eeuw later uitgebreid met een toren, een koor en de Brederodeka26

27

Op de kaart gezet. Fietsen langs beeldbepalend Velsen

Recommend Documents