op betalingsverkeer Innovaties in het betalingsverkeer Succesvolle sturing van de geldmarktrente Afwikkeling OTC-derivaten

fOcus op betalingsverkeer

• Innovaties in het betalingsverkeer • Succesvolle sturing van de geldmarktrente • Afwikkeling OTC-derivaten

Een special issue over de betaal- en effectenmarkt van het Focusgebied betalingsverkeer

In deze uitgave: Stabiliteitsanker in een zee van veranderingen

3

Innovaties in het betalingsverkeer

6

Succesvolle sturing van de geldmarktrente

12

Niet-bancaire partijen in het retailbetalingsverkeer

18

Veiligheid in het retailbetalingsverkeer

Integratie en consolidatie Afwikkeling OTC-derivaten Onderpandgebruik voor centralebankkrediet

20

25

35

39

3 / focus op betalingsverkeer, 2008

Stabiliteitsanker in een zee van veranderingen De wereld van het betalings- en effectenverkeer verandert snel. Moderne ICT doet de grenzen van tijd en ruimte verdwijnen. Dagelijks gaan er honderden miljarden door de systemen waarin de grote financiële instellingen hun onderlinge betalingen afwikkelen. Een goede werking van deze systemen aan de ‘achterkant’ van

betalings- en effectenverkeer heeft effect op de marktstructuur

de financiële markten is van groot belang voor de stabiliteit

en marktverhoudingen tussen de belangrijkste spelers, waaron-

van het financiële stelsel. Voor consument en bedrijf is het

der de onder toezicht van DNB staande financiële instellingen.

elektronische betalingsverkeer feitelijk onmisbaar geworden.

Redenen genoeg voor een speciale focus van DNB op deze

De rol van het bankbiljet is nog lang niet uitgespeeld, maar het

ontwikkelingen. Dit magazine brengt een aantal inzichten hieruit

overgrote deel van de waardeoverdrachten in de reële economie

voor het voetlicht.

lopen via de elektronische systemen van banken en private clearinginstellingen. In Europa is een harmonisatie-, integratie- en

De elektronisering schrijdt voort …

consolidatieproces gaande, dat uiteindelijk moet leiden tot een

Elektronisch betalen is in de afgelopen jaren gemeengoed

echt Europese markt voor het betalings- en effectenverkeer.

geworden. Van de betalingen van de consument aan de kassa in de detailhandel wordt van elke uitgegeven euro 60 cent met

Als nationale centrale bank in het Europese Stelsel van Centrale

een betaalpas afgerekend en nog maar 40 cent contant. Veel

Banken volgt DNB deze ontwikkelingen nauwgezet en onder-

kleine betalingen gaan nog wel contant, maar juist daarvoor

neemt ze, als hoedster van de goede werking van het betalings-

verschijnen nu toepassingen van contactloze chips, op betaalpas-

verkeer, waar nodig actie. Maar het belang van de ontwikkelin-

sen maar bijvoorbeeld ook ingebouwd in mobiele telefoons, die

gen in het betalings- en effectenverkeer overstijgt dat van haar

snel en gemakkelijk afrekenen van kleine betalingen mogelijk

taak in het betalingsverkeer alleen. Veranderingen in de

EVe^ZggVi^d\^gVVaWZiVaZc

rol en het belang van het

EZgXZciV\ZigVchVXi^Zh^c]ZiidiVaZkdajbZ

geld dat in de boeken van de

&%%

centrale bank staat, bankbil-

.%

jetten natuurlijk, maar ook

-%

de tegoeden van de commerciële banken bij de centrale

+% *% )%

om hun onderlinge betalin-

(%

gen af te wikkelen, kunnen

'%

de uitvoering van het mone-

&%

Europese integratie van het

:aZìgdc^hX]

,%

bank die worden gebruikt

taire beleid beïnvloeden. De

HX]g^[iZa^_`

%

&..,

&..-

&...

'%%%

'%%&

'%%'

'%%(

'%%)

'%%*

'%%+

'%%,

focus op betalingsverkeer, 2008 / 4

maken. Voor het betalen van rekeningen en andere betalingen

Veiligheid en integriteit staan voorop

‘op afstand’, zowel van consumenten als bedrijven, is internet-

Het moderne geldstelsel staat of valt met vertrouwen. Ver-

bankieren de norm geworden en is het gebruik van papieren

trouwen in de partijen die geld onder hun hoede hebben en

formulieren sterk gedaald.

ervoor zorgen dat geld van eigenaar verwisselt, en vertrouwen in de instrumenten die daarvoor worden gebruikt. Als

… maar bedreigt de uitvoering van het monetaire beleid niet

toezichthouder op de soliditeit van het bankwezen en op de

De trend doortrekkend zullen bankbiljetten steeds minder

veiligheid en betrouwbaarheid van betaalsystemen heeft DNB

nodig zijn in het betalingsverkeer. En de post ‘bankbiljetten in

hierin een speciale verantwoordelijkheid. Uiteraard zijn het de

omloop’ vormt traditioneel één van de kernonderdelen van de

marktpartijen zelf die voldoende maatregelen moeten nemen

balans van een centrale bank, die bepalend is voor de ‘ruimte

om het betalingsverkeer veilig te houden. Parallel aan de in-

op de geldmarkt’. Een ander deel zijn de reserves die banken

novaties die het betalingsverkeer efficiënter en veiliger maken

aanhouden om bij de centrale bank onderlinge betalingen te

worden door criminelen ook slimme en innovatieve manieren

verrichten. Maar ook dat is – als het niet verplicht wordt voor-

bedacht om het betalingsverkeer frauduleus te gebruiken en de

geschreven – steeds minder nodig. Houdt een centrale bank dan

integriteit aan te tasten. DNB ziet er op toe dat de markt hier

nog wel grip op de geldmarktrente, hèt instrument waarmee ze

voldoende maatregelen tegen neemt. Al is het een wedloop

haar primaire doelstelling, prijsstabiliteit, moet zien te halen? Ja,

die nooit helemaal gewonnen kan worden.

is het antwoord, maar het kan wel aanpassingen in het monetaire beleidsinstrumentarium nodig maken. Daarin zijn ontwikke-

Een Europese markt in wording

lingen in het betalingsverkeer overigens niet uniek, en boven-

Globalisering en technologische vooruitgang ten spijt: Europa

dien goed te overzien. De recente turbulentie op de financiële

is nog lang niet één markt. Die ene markt komt er wel, ook in

markten hadden een veel hevigere en plotselinge impact op het

het betalings- en effectenverkeer. De gesegmenteerde natio-

beleid van centrale banken, die daarop hebben gereageerd met

nale structuren en producten zullen zich ontwikkelen naar

zowel ad hoc maatregelen als (voornemens tot) meer structurele

pan-Europese. Marktkrachten werken in die richting, daarbij

aanpassingen in het instrumentarium.

waar nodig gedreven door politieke initiatieven en regelgeving. Het is een complex speelveld, met een veelheid aan marktpar-

Niet alleen het domein van banken

tijen, zoals de eigenaren van infrastructuursystemen, de grote

Betalen doe je met een pasje van je bank. Of je haalt bankbil-

internationale banken (veelal mede-eigenaar en gebruiker van

jetten uit een geldautomaat van een bank. Of je logt aan via

systemen), effectenbeurzen, internationale creditcardmaat-

de internetsite van je bank om een girale betaling te doen. De

schappijen, ICT-bedrijven, enzovoort, en autoriteiten zoals de

bankrekening is en blijft een centraal element in het betalings-

Europese Commissie (interne markt en mededinging), het Eu-

verkeer. Maar op de achtergrond spelen steeds vaker niet-ban-

rosysteem (ook aanbieder van een deel van de infrastructuur),

caire partijen een rol. Banken besteden processing activiteiten

en nationale overheden, centrale banken en toezichthouders.

uit aan IT bedrijven. Voor betalen op internet bieden gespeciali-

Op sommige terreinen gaan ontwikkelingen sneller dan op

seerde bedrijven innovatieve oplossingen. Creditcardmaatschap-

andere. Het Europese besluitvormingsproces heeft er moeite

pijen hebben zich losgemaakt van hun veelal bancaire wortels

mee te komen tot harmonisatie van regelgeving en het opge-

en zijn een zelfstandige speler in de markt geworden. Deze

ven van nationale bijzonderheden. Vaak wordt gekozen voor

ontwikkelingen bevorderen de efficiëntie van het betalings-

zelfregulering (de ‘Single Euro Payments Area’) en bevordering

verkeer. Ze hebben ook consequenties voor de manier waarop

van concurrentie en marktwerking (zoals op effectenterrein

DNB toezicht houdt op het betalingsverkeer.

door de MiFID en de ‘Code of Conduct’). De uitkomst van


het proces is ongewis. Als het goed gaat, profiteren Europese

Stabiliteitsanker

bedrijven, beleggers en consumenten uiteindelijk van een

De betaal- en afwikkelsystemen zelf hebben zonder probleem

moderne, efficiënte en concurrerende betaal- en afwikkelstruc-

gefunctioneerd in de periode van stress op de financiële markten.

tuur. Het gevaar is echter ook aanwezig dat delen van de markt

Ook meer in algemene zin mag de maatschappij er op rekenen

blijven steken in een situatie van onvolkomen concurrentie en

dat centrale banken voorbereid zijn op moeilijke en ongewisse

inefficiëntie.

situaties. Het handhaven van financiële stabiliteit vergt meer dan oog hebben voor de risico’s van vandaag. Vooruitkijken,

De achterkant is van belang

ontwikkelingen analyseren en inspelen op wat de toekomst kan

De omvang van de derivatenhandel, vooral die tussen profes-

brengen zijn zeker zo belangrijk. In het vervolg van dit magazine

sionele handelaren (OTC markten), is in de afgelopen jaren

worden bovengenoemde onderwerpen vanuit dit perspectief

explosief gestegen. De derivatenmarkten maken het mogelijk

nader uitgediept. •

risico’s te verhandelen en daarmee te spreiden. Dat spreidingsproces kan overigens soms op onverwachte plekken weer tot concentraties leiden. En zoals in het afgelopen jaar is gebleken, kan de omvang van de aanvaarde risico’s in stresssituaties tot grote turbulenties leiden, met mogelijk fatale gevolgen voor de financiële positie van grote spelers. De administratieve processen om al die verhandelde contracten goed en tijdig te verwerken, zodat de marktdeelnemers in staat zijn hun eigen risicoprofiel goed te overzien, heeft geen gelijke tred gehouden met de ontwikkeling van de markt. Mede op aandringen van de toezichthoudende autoriteiten hebben marktpartijen hier verbetering in gebracht, en wordt nu gewerkt aan een aantal initiatieven om met behulp van nieuwe infrastructuren de afhandeling van transacties en het risicobeheer te verbeteren. Liquiditeit verzekeren Het belang van een ander ‘back-office fenomeen’, de verstrekking van onderpand, is eveneens in het afgelopen jaar meer naar voren gekomen. Het beroep op korte-termijn krediet van centrale banken nam sterk toe. Voor die leningen moeten marktpartijen onderpand inbrengen, en dat moet op een snelle en efficiënte wijze geleverd kunnen worden. Ook kan het nodig zijn om in geval van stresssituaties de lijst van acceptabel onderpand uit te breiden. Centrale banken werken in samenwerking met de markt aan verbeteringen op dit terrein. Eén daarvan is het door DNB en de Nationale Bank van België samen te ontwikkelen nieuwe onderpandsysteem voor het Eurosysteem, CCBM2.


De bank in je broekzak


Innovaties in het betalingsverkeer Zaterdagmiddag, een drukke winkelstraat in een stad in Nederland, maart 2020. Je hebt net geluncht en rekent af. Daarna nog even winkelen. Het winkelende publiek beweegt zich als een grote stroom langs de winkels. Iedereen op zoek naar koopjes en ook jij kunt na een uurtje winkelen al spreken van een geslaagde jacht. Je neemt de tram naar de parkeerplaats waar je auto staat en rijdt naar huis. Klinkt hetzelfde als een zaterdagmiddag anno 2008, maar met een belangrijk verschil: je hebt alles met je mobiele telefoon betaald. Onderweg met de auto ontvang je een bericht op je mobiel. Het

is nu al mogelijk, in 2008. Technisch, het is alleen nog niet

is een herinnering dat je nog een rekening moet betalen voor

breed ingevoerd. Dat zal de komende jaren gebeuren.

het einde van de maand. Heb je zelf ingesteld, want dat vind je

De mobiele telefoon is anno 2008 niets nieuws meer. Iedereen

handig. Je klikt op het linkje, logt met een handomdraai in op je

heeft er een, velen zelfs twee. De eerste mobiele telefoons wer-

mobiele bankiertoepassing en autoriseert de betaling. Op je fi-

den in de jaren tachtig geïntroduceerd en eind jaren negentig

nanciële barometer zie je direct dat de balans voor je inkomsten

begon de massale adoptie. Qua toepassingen is de mobiele

en uitgaven voor deze maand nog steeds keurig in het groen is,

telefoon van nu nog vrij primitief, maar dat gaat de komende

ook na vandaag. Je denkt terug aan december toen de barometer

jaren veranderen met nieuwe generaties mobiele telefoons.

van geel naar rood ging zo vlak voor de feestdagen. December

De mobiele telefoon is de portemonnee van de toekomst, je

2019 was een dure maand. Je bent net thuis gekomen en er wordt

portemobiel.

aangebeld. De wekelijkse boodschappen die je via internet bij de supermarkt hebt gekocht, worden bezorgd, keurig op tijd.

Informatiemaatschappij

De bezorger houdt een mobiele terminal voor en je bevestigt

Informatietechnologie heeft een grote invloed op ons dagelijks

én betaalt de boodschappen. Delivery versus payment, ook in

leven. Niet alleen direct zichtbaar, zoals in het gebruik van

2020. Het contante geld bestaat in 2020 nog wel; het wordt al-

allerlei verschillende media als internet en mobiele telefoon.

leen nauwelijks nog gebruikt. Waarom met kleingeld betalen als

Ook onzichtbaar, verborgen in allerlei systemen bij bedrijven

het makkelijker kan? Naast het gewone internetbankieren op de

en instanties. De back-office is jaren geleden al erg veranderd als

computer is het mobiel bankieren en betalen volledig ingebur-

gevolg van informatietechnologie. De komende jaren zal naar

gerd, omdat het gewoon ontzettend handig is. De bank zit in je

verwachting vooral de voorkant zichtbaar anders worden.

broekzak.

Door de geschiedenis heen is het betalingsverkeer een afspiegeling geweest van de tijd waarin we leven. Vroeger lag het geld

Het bovenstaande scenario klinkt misschien als verre toekomst-

dat op onze bankrekening stond in de kluis en gingen we naar

muziek, maar het is het eigenlijk niet. Sterker nog, het meeste

het bankkantoor om transacties te doen. Tegenwoordig zijn het


nullen en enen in de systemen van een bank. Haast vergelijkbaar

Aan de toonbank

met een stille revolutie is het betalingsverkeer de afgelopen jaren

De komende jaren zal EMV – een wereldwijde standaard die

sterk veranderd. Geleidelijk en tegelijkertijd erg ingrijpend heeft

betalingen met chip bij een betaalterminal definieert en is

het elektronisch betalen een plaats verworven in ons dagelijks

vernoemd naar de initiatiefnemers Europay, MasterCard en

leven. Door een aantal belangrijke innovaties zal deze plaats de

Visa – worden ingevoerd op de passen en zullen alle bestaande

komende jaren verder worden versterkt. Waarschijnlijk zal de

betaalautomaten die op basis van de magneetstrip werken het

introductie van mobiele betaaltoepassingen het meest in het

veld gaan ruimen voor nieuwe EMV betaalautomaten. De

oog springen, maar veel innovaties zullen verder gaan dan dat.

invoering van EMV zal de beveiliging van het elektronisch

Hierna volgt een beschrijving van hoe toekomstige scenario’s

betalen met betaalpassen in winkels verder verbeteren. EMV kan

zich kunnen gaan ontwikkelen.

op termijn ook worden uitgebreid met een contactloze interface, zodat er contactloos mee kan worden betaald. In een aantal

Verschuivingen

landen buiten Europa neemt het contactloos betalen nu al een

In verschillende situaties betalen we normaal gesproken op

grote vlucht. Hierbij wordt voor het doen van transacties gebruik

verschillende manieren. In winkels aan de toonbank betalen we

gemaakt van contactloze chips om met de betaalautomaat te

meestal met pin of contant geld. Op afstand voor rekeningen

communiceren. Zowel plastic kaarten als mobiele telefoons kun-

gebruiken we meestal een overschrijving of incasso. Aan elkaar

nen met een contactloze chip worden uitgerust. In de Verenigde

betalen gebeurt meestal met contant geld of we maken geld aan

Staten gaat het vooral om creditcards om kleine betalingen mee

elkaar over met een overschrijving als we op afstand zijn van

te doen. In Azië, en dan met name in Hong Kong, Japan, Singa-

elkaar. Aan de hand van deze situaties zullen enkele belangrijke

pore en Zuid-Korea, is men enkele jaren geleden begonnen met

innovaties worden toegelicht.

contactloze chipkaarten voor gebruik in het openbaar vervoer.

LZgZaYl^_YVVciVakZg`dX]iZcbâ_dZcZc

&..,

&..-

&...

'%%%

'%%&

'%%'

'%%(

'%%)

'%%*

'%%+

'%%,

'%%-

9 / focus op betalingsverkeer, 2008 9 / focus op betalingsverkeer, 2008

Tegenwoordig zijn ook mobiele telefoons uitgerust met con-

jaren heeft een massale adoptie van het internet én het internet-

tactloze chiptechnologie en worden de betaaltoepassingen stap

bankieren plaatsgevonden in Nederland. Volgens CBS-cijfers

voor stap uitgebreid naar winkels buiten het openbaar vervoer.

had in 2007 88 procent van de mensen in Nederland internet-

Miljoenen mensen in Azië maken ondertussen gebruik van deze

toegang, de meesten (79 procent) breedband. Nederland behoort

nieuwe manier van contactloos betalen. Ook in Nederland zijn

daarmee tot de koplopers in Europa. Dat biedt mogelijkheden

verschillende partijen bezig met proeven om technologie én ge-

voor allerlei toepassingen die een paar jaar geleden nog science

bruik te testen. Deze proeven vinden plaats zowel met contact-

fiction leken. Nieuwe technologische toepassingen om op afstand

loze betaalpassen als met mobiele telefoons via het zogeheten

te kunnen betalen dienen zich aan dankzij het internet.

Near Field Communication (NFC) protocol. Dit is een wereldwijde

Het internetbankieren vormt een basis om nieuwe toepassingen

standaard voor dataverkeer van mobiele telefoons op korte

te introduceren. Dat gebeurde eigenlijk al voor het eerst eind

afstand (ongeveer 10 cm). Er zitten meestal nog flinke stappen

2005 met de introductie van iDEAL - een online betaalmiddel

tussen een proef in een gesloten omgeving en een algemene

bij webwinkels. In 2008 volgt een standaard om digitaal nota´s

betaaltoepassing. Naar verwachting zullen consumenten de

via het internetbankieren te ontvangen en betalen. Daarnaast

komende jaren bij steeds meer gelegenheden met een dergelijke

kan het internetbankieren door banken verder worden uitgebreid

contactloze betaaltoepassing kunnen betalen.

als hulpmiddel voor de financiële planning van huishoudens, mits de toepassingen eenvoudig te gebruiken zijn. De komende

Op afstand

jaren zullen waarschijnlijk velen hun rekeningen digitaal gaan

Het betalingsverkeer op afstand is omvangrijk. Rekeningen voor

ontvangen én betalen. Ook het winkelen en betalen via internet

gas, water, licht, telefoon en televisie worden voornamelijk door

is sterk aan het groeien. In 2007 is voor ongeveer vier miljard

middel van een overschrijving of incasso betaald. De afgelopen

euro gekocht bij Nederlandse webwinkels aan producten én


Van de 6,5 miljard mensen op de wereld hebben er minder dan één miljard een bankrekening, maar ruim drie miljard een mobiele telefoon.

diensten. Mensen kopen niet alleen spullen zoals kleding en

Ook in andere hoeken bewegen zwaargewichten zich. Begin

elektronica op internet, maar ook diensten zoals verzekeringen

2007 heeft een aantal grote mobiele telefoonbedrijven, verenigd

en vliegreizen. Veel verschillende betaalmethoden worden

in de GSM Association, een initiatief gelanceerd om interna-

gebruikt om te betalen voor internetaankopen, waarbij de credit-

tionaal geld over te maken met de mobiele telefoon. De naar

card al jarenlang een van de meest gebruikte betaalmiddelen op

schatting 200 miljoen migranten in de wereld zijn een eerste

internet is. Recent lijkt iDEAL in Nederland de creditcard van

doelgroep, maar deze dienst is potentieel uit te breiden naar ie-

de troon te gaan stoten als populairste online betaalmiddel. Een

dereen in de wereld die toegang heeft tot een mobiele telefoon.

vergelijkbaar Europees betaalmiddel ligt in het verschiet. Ook

Volgens GSM Association zijn wereldwijd bijna drie miljard

zien we dat de nieuwigheid eraf is bij het betalen op internet.

mensen in het bezit van een mobiele telefoon en heeft tachtig

Waarschijnlijk nu nog niet voor iedereen, maar voor velen is het

procent van de wereldbevolking momenteel toegang tot een

betalen op internet al iets vanzelfsprekends.

netwerk van een mobiele aanbieder. Van de 6,5 miljard mensen op de wereld hebben er minder dan één miljard een bankreke-

Aan elkaar

ning. Om gebruik te maken van financiële dienstverlening via

We betalen elkaar meestal met contant geld als we bij elkaar

de mobiele telefoon is geen bankrekening nodig. De ontvanger

zijn en op afstand doorgaans met een overschrijving. Maar je

hoeft alleen in het bezit te zijn van een werkende mobiele tele-

ziet nu al veranderingen in hoe we elkaar betalen. Vroeger was

foon waarop hij tekstberichten kan ontvangen. Nadat het geld

het betalingsverkeer hoofdzakelijk het domein van banken.

via een tekstbericht door de verzender is overgemaakt, kan de

Mede door het internet kunnen nieuwe partijen betaaldiensten

ontvanger het geld ophalen bij een van de 25.000 lokale banken

gaan aanbieden, en mogelijk zelfs uitgroeien tot bank. Zo is

die deel uitmaken van het wereldwijde netwerk van MasterCard,

PayPal begonnen in de markt voor het online betalen tus-

een creditcardmaatschappij.

sen consumenten onderling, maar wordt het nu steeds meer

Er komen waarschijnlijk nog meer mogelijkheden om betalingen

gebruikt in webwinkels. Sinds de introductie in 1998 is PayPal

aan elkaar te doen met de mobiele telefoon. Zowel voor dichtbij

uitgegroeid tot een bank met ruim 150 miljoen rekeninghou-

BVhhVbVgì

ders in meer dan 190 landen. PayPal treedt zo in concurrentie met niet alleen de creditcards die vanaf de opkomst van de e-commerce dit segment hebben beheerst. Het treedt ook in concurrentie met nieuwe online betaalsystemen van banken, zoals iDEAL in Nederland. Ook een ander groot Amerikaans internetbedrijf is online betaaldiensten gaan aanbieden. Google is een internetkassa begonnen onder de naam Google Checkout.

:VganVYdeiZgh

H`Zei^X^


als op afstand. Als een toepassing aanslaat bij het grote publiek,

wordt tenslotte uiteindelijk niet bepaald door de early adopters

dan zal elektronisch betalen ook voor het aan elkaar betalen

maar door de massamarkt.

gemeengoed kunnen worden. Tot slot Massale adoptie

Het betalingsverkeer is doorgaans niet leidend maar volgend in

Een aantal innovaties kan een belangrijke stap gaan betekenen

nieuwe trends en ontwikkelingen. Het is vooral een afspiegeling

om het betalingsverkeer als geheel efficiënter te maken. Belang-

van de tijd waarin we leven. Het betalen aan de toonbank, op af-

rijke voorwaarde daarvoor is wel dat een bepaalde betaaltoepas-

stand en aan elkaar zal de komende jaren verder veranderen. Een

sing massaal gebruikt gaat worden, zowel door consumenten

aantal ontwikkelingen staat nog maar aan het begin. De mobiele

als door winkeliers. Bij het in de markt zetten van nieuwe

telefoon heeft een belangrijke plaats verworven in ons dagelijks

betaalmogelijkheden gaat het daarbij voor aanbieders niet eens

leven. Ook het betalingsverkeer heeft een belangrijke plaats in

zozeer om de klanten die hier al snel na de introductie gebruik

het leven van mensen. Die plaats zal door een aantal belang-

van gaan maken, de zogeheten early adopters; juist de massa-

rijke innovaties in het betalingsverkeer de komende tijd verder

markt moet worden gewonnen. Voor de meeste mensen is het

worden versterkt. De afgelopen jaren is een aantal bouwstenen

vooral van belang dat een nieuw betaalmiddel eenvoudig is te

geplaatst om van de mobiele telefoon een volwaardig bancair

gebruiken. Early adopters zijn nog wel bereid om zelf ergens

kanaal te maken. Samen met de bouwstenen die de komende

aan te sleutelen, maar voor de massa moet een toepassing het

jaren nog in plaats worden gezet, zal de klant een verschuiving

gewoon meteen doen zonder dat verdere uitleg nodig is.

naar de mobiele telefoon als kanaal van dichtbij gaan meemaken, letterlijk. De bank komt in de broekzak. En zal daarmee

Veiligheid is een belangrijke voorwaarde voor het vertrouwen

altijd en overal bereikbaar zijn. DNB houdt deze ontwikkelingen

van het publiek in het betalingsverkeer. Dat heeft zijn weerslag

nauwlettend in de gaten en beoordeelt ze vanuit haar doelstel-

in het gebruik van betaalmiddelen. Indien een nieuw betaal-

ling voor een veilig, efficiënt en toegankelijk betalingsverkeer.

middel niet veilig wordt gevonden dan beginnen mensen er

Want ook in 2020 willen we de markt kennen, zo goed als onze

niet eens aan. Naarmate een betaalmiddel groeit in gebruik

eigen broekzak. •

wordt het vaak ook een aantrekkelijker doelwit voor criminelen. Daarom is het voor aanbieders belangrijk om te zorgen voor een voldoende hoog beveiligingsniveau en dat niveau ook te verhogen in de loop der tijd. DNB ziet hier streng op toe. Mensen zijn in de praktijk vaak terughoudend voor nieuwe dingen. Vooral als het enigszins technologisch lijkt, wordt het al snel ingewikkeld gevonden. Bij innovaties in het betalingsverkeer gaat het eigenlijk per definitie om technologische toepassingen. De meerderheid van de mensen is terughoudend voor nieuwe manieren van betalen en vreest dat het moeilijker en daardoor minder toegankelijk wordt. Nieuwe toepassingen kunnen juist ook de mogelijkheid bieden om het makkelijker te maken, in het bijzonder voor kwetsbare groepen. Aanbieders doen er goed aan hun innovaties in complete eenvoud in de markt te zetten om massale adoptie te bereiken. Succes van een nieuw betaalmiddel


Hoe de ontwikkelingen in het betalingsverkeer de uitvoering van monetair beleid kunnen beïnvloeden


Succesvolle sturing van de geldmarktrente Nieuwe producten. Nieuwe systemen. Nieuwe spelers. Het betalingsverkeer verandert continu. Dit heeft een belangrijke impact op de kerntaken van een centrale bank. Niet alleen op de wijze waarop zij werkt aan een veilig en betrouwbaar betalingsverkeer, maar ook op de uitvoering van monetair beleid. De ontwikkelingen in het betalingsverkeer beïnvloeden namelijk de vraag naar betaalmiddelen, waaronder centralebankgeld, dat essentieel is voor de uitvoering van monetair beleid. De uitvoering van monetair beleid

en depositofaciliteiten, vormen het plafond en de bodem

De zeer korte geldmarktrente, daar draait het om bij de uitvoe-

waarbinnen de marktrente fluctueert, de zogenaamde rentecor-

ring van het monetaire beleid door het Eurosysteem, dat bestaat

ridor. Geen enkele commerciële bank zou immers haar tegoeden

uit de Europese Centrale Bank en de nationale centrale banken

elders tegen een lagere depositorente willen uitzetten of geld

van de lidstaten die de euro als munt hebben. Doordat deze

willen lenen tegen een hogere beleningsrente. De beoogde rente

rente doorwerkt op alle overige marktrentes, probeert het Euro-

bevindt zich exact in het midden van de rentecorridor. Om de

systeem daarmee het investerings- en spaargedrag van bedrijven

geldmarktrente zo dicht mogelijk bij de beoogde rente te hou-

en consumenten te beïnvloeden en uiteindelijk het prijspeil in

den, voert het Eurosysteem repo-transacties uit. Daarbij leent

de economie onder controle te houden.

of verkoopt het waardepapieren aan banken om liquiditeit te

De sturing van de korte geldmarktrente is gebaseerd op de

absorberen, of leent of koopt het Eurosysteem waardepapieren

monopoliepositie van het Eurosysteem in het aanbod van geld,

van banken om liquiditeit in de markt te injecteren.

ofwel liquiditeit, aan het bankwezen. Normaal gesproken is er altijd sprake van een liquiditeitstekort op de markt. Dit tekort

De veranderende wereld van het betalingsverkeer

vloeit voort uit twee bronnen. Allereerst hebben banken bank-

Innovaties en nieuwe informatietechnologieën hebben het be-

biljetten nodig die door het publiek gebruikt worden voor het

talingsverkeer tussen consumenten en bedrijven ingrijpend ver-

doen van betalingen. Daarnaast hebben banken behoefte aan

anderd. Zo betalen zij steeds vaker met elektronische betaalmid-

centralebanktegoeden. Deze behoefte wordt hoofdzakelijk door

delen. In winkels halen consumenten de betaalpas tevoorschijn

het Eurosysteem bepaald, vanwege de reserveverplichtingen die

en voor betalingen op afstand gebruiken zij in toenemende mate

het Eurosysteem het bankwezen oplegt. Maar ook voor de afwik-

incasso’s en elektronische overschrijvingen. Een relatief jonge

keling van het betalingsverkeer houden banken tegoeden aan

ontwikkeling is de opkomst van elektronisch geld. Dit is geld

bij de centrale bank. Het Eurosysteem vangt deze vraag op met

opgeslagen op een kaartchip of op software van bijvoorbeeld

diverse instrumenten. Ten eerste bieden de nationale centrale

een computer of telefoon. Het kan niet alleen gebruikt worden

banken commerciële banken de mogelijkheid langer dan één

voor het afrekenen van aankopen in winkels, maar ook voor

dag, ofwel overnight, geld bij hen te lenen of onder te brengen.

het overboeken van geld naar bijvoorbeeld andere elektronische

De gehanteerde rentevoeten voor deze zogenoemde belenings-

tegoeden.


Vroeger, toen alle betalingen nog een voor een handmatig werden ver werkt, duurde het enkele dagen voordat het geld bij de ontvanger terechtkwam.

Ook het betalingsverkeer tussen financiële instellingen heeft

en neemt de rol van de centrale bank als finale betalingsver-

sinds het begin van de vorige eeuw een enorme metamorfose

werker in belang af. Andere voorbeelden van groeiende private

ondergaan. Vroeger, toen alle betalingen nog een voor een

betalingsverwerkers zijn CLS Bank, opgericht in 2002 door een

handmatig werden verwerkt, duurde het enkele dagen voordat

groep van grote Europese, Amerikaanse en Japanse banken voor

het geld bij de ontvanger terechtkwam. Helemaal wanneer het

de afwikkeling van valutatransacties, en de in Brussel gevestigde

een internationale betaling was, wat overigens zeldzaam was. Dat

Euroclear Bank, opgericht in 2000 voor de afwikkeling van onder

is nu wel anders.

meer obligaties- en aandelentransacties.

Ten eerste is de aard van de betalingen sterk veranderd. Als

Tot slot maken steeds meer banken gebruik van real time gross

gevolg van nieuwe technologieën is het betalingsverkeer sneller,

settlement (RTGS) systemen voor de afwikkeling van hun beta-

efficiënter en veiliger geworden, waardoor geld veel soepeler

lingen. Deze systemen verwerken iedere betaling direct en afzon-

tussen banken heen en weer vloeit. Het betalingsverkeer wordt

derlijk door overboeking van het bruto bedrag. Het belangrijkste

ook steeds meer gedreven door financiële, zoals effecten- of

voordeel hiervan is dat de betrokken partijen geen kredietrisico

valutatransacties, in plaats van door goederentransacties. Tevens

meer lopen. Iedere partij is er immers zeker van dat zodra de

is het aantal grensoverschrijdende betalingen sterk gegroeid door

betaling het systeem wordt ingezonden, het overgemaakte bedrag

de globalisering van de financiële markten.

onmiddellijk bij de crediteur terechtkomt.

Ten tweede spelen private partijen een steeds grotere rol in de afwikkeling van het betalingsverkeer. Steeds meer banken handelen

De ontwikkelingen in het betalingsverkeer en de behoefte aan

hun betalingen af via rekeningen aangehouden bij andere com-

centralebankliquiditeit

merciële banken, ofwel correspondentbanken. Hierdoor worden

Wat betekenen de ontwikkelingen in het betalingsverkeer voor

steeds meer transacties buiten de centrale bank om afgewikkeld

de vraag naar centralebankliquiditeit? Zolang er behoefte is aan centralebankliquiditeit, zal het Eurosysteem de korte geldmarktrente kunnen blijven sturen op de manier zoals het Eurosysteem dat al jaren doet. Zou deze behoefte niet op het spel kunnen komen te staan als gevolg van het veranderde betalingsverkeer? De groei in het gebruik van elektronische betaalmiddelen heeft ervoor gezorgd dat consumenten en bedrijven steeds vaker rechtstreeks van hun bankrekening betalen. Hierdoor is de waarde van de in omloop gebrachte bankbiljetten als percentage van het bruto binnenlands product in veel landen gedaald. Hetzelfde is te verwachten naarmate consumenten vaker elektronisch geld gaan gebruiken in plaats van bankbiljetten en munten en zij steeds meer geld aanhouden op elektronische geldrekeningen in plaats van op reguliere bankrekeningen. In dat geval komt er bij een betaling geen contant geld of reguliere bankrekening meer aan te pas en ontstaat er als het ware een nieuw, elektronisch geldcircuit. Niet alleen de vraag naar contant geld, maar ook de verplichte reserves zullen in dat geval afnemen. Ook de ontwikkelingen in het betalingsverkeer tussen financiële instellingen zouden de behoefte aan overnight centralebankli-


7Vc`Wâ_ZiiZcZcbjciZcVVc\Z]djYZcYddg]ZiejWa^Z`77E .

7gdc/=ZcX`ZaZiVa#&... ?VVga^_`hZ\Zb^YYZaYZhkVcYZ kda\ZcYZaVcYZc/7Za\^!8VcVYV! ;gVc`g^_`!9jîhaVcY!>iVa^!?VeVc! CZYZgaVcY!OlZYZc!OlîhZgaVcY! KZgZc^\Y@dc^c`g^_`! KZgZc^\YZHiViZc#

, + * ) ( ' &

&.

,% &. ,& &. ,' &. ,( &. ,) &. ,* &. ,+ &. ,, &. ,&. ,. &. -% &. -& &. -' &. -( &. -) &. -* &. -+ &. -, &. -&. -. &. .% &. .& &. .' &. .( &. .) &. .* &. .+ &. .,

%

quiditeit kunnen beïnvloeden. Dankzij de versnelling van het

Gevolgen voor de uitvoering van monetair beleid; nu en in de

betalingsverkeer en de toenemende rol van RTGS systemen is

toekomst

de frequentie van betalingen en ontvangsten sterk gegroeid.

In het eurogebied is het belang van intraday krediet de laatste

Banken hebben hierdoor steeds meer behoefte om heel kort geld

jaren inderdaad gegroeid. De totale vraag naar centralebankli-

te kunnen lenen dat zij binnen één dag, intraday, terugbetalen.

quiditeit is echter niet gedaald. De vraag naar bankbiljetten is de

Daarnaast kunnen zij als gevolg van nieuwe technologieën steeds

afgelopen jaren toegenomen, hoewel voor andere dan betalings-

beter hun liquiditeitsbehoefte inschatten en vaker liquiditeit

doeleinden zoals voor het aanhouden van spaargeld of als voorbe-

hergebruiken, waardoor zij hun totale liquiditeitsbehoefte kun-

reiding op toekomstige toetreding tot het eurogebied, en vanwege

nen beperken. Ook door het toenemende belang van correspon-

de reserveverplichtingen houden banken nog altijd tegoeden aan

dentbanken en andere private partijen in de afwikkeling van het

bij de centrale bank. Ook zijn er nog geen problemen met de

betalingsverkeer zou de vraag naar overnight centralebankgeld

voorspelbaarheid van de vraag. Het Eurosysteem is daardoor nog

kunnen dalen. Steeds meer betalingen worden immers buiten de

altijd in staat de korte geldmarktrente te sturen op traditionele

centrale bank om, in commercieel bankgeld, afgewikkeld.

wijze, via repo-transacties, een rentecorridor en verplichte reserves.

Kortom, door de ontwikkelingen in het betalingsverkeer zouden

Aanpassingen in of van de huidige instrumenten zijn daarom

banken minder behoefte kunnen krijgen aan centralebankliqui-

vooralsnog niet nodig. Maar voor hoe lang nog? De vraag naar

diteit in de vorm van bankbiljetten en tegoeden. Ook is een

centralebankliquiditeit zou op den duur wél aanzienlijk kun-

verschuiving te verwachten in de behoefte, van overnight naar

nen dalen. Zo zou als gevolg van een verdergaande verschuiving

intraday liquiditeit. Maar dat is niet alles. Ook de voorspelbaar-

richting correspondentbanken, private afwikkelpartijen en RTGS

heid van de vraag zou kunnen afnemen. Door de globalisering

systemen, de vraag naar tegoeden geheel kunnen verdwijnen. Wat

wordt de behoefte aan liquiditeit steeds afhankelijker van finan-

in dat geval overblijft, is de vraag naar intraday krediet, bankbiljet-

ciële ontwikkelingen elders op de wereld. Hierdoor kan het

ten en munten, en verplichte reserves. Maar ook de vraag naar

steeds moeilijker worden voor de centrale bank om een in-

deze laatste twee zullen minder worden wanneer het gebruik van

schatting te maken van de liquiditeitsvraag en om de gewenste

elektronische betaalmiddelen verder toeneemt en elektronisch

omvang van de repo-transacties te bepalen.

geld echt van de grond komt. En wat dan?


De eenvoudigste oplossing is de vraag naar overnight tegoeden te handhaven, door bijvoorbeeld de bestaande reserveverplichtingen te verhogen en reserveverplichtingen in te stellen voor elektronische geldtegoeden. Op soortgelijke wijze heeft de centrale bank van Peru haar controle over de geldmarktrente kunnen behouden nadat het publiek vanaf de jaren ’80 spontaan was overgegaan op de Amerikaanse dollar in plaats van de Peruviaanse Sol. Door reserveverplichtingen in te stellen op zowel Solreserves als Dollarreserves kon de centrale bank haar monetair beleid succesvol blijven uitvoeren via repo-transacties, een rentecorridor en verplichte reserves. Ook zou het Eurosysteem elektronische geldverstrekkers kunnen verplichten de uitstaande elektronische tegoeden met euro’s te dekken en zou het banken kunnen verplichten hun betalingen in centralebankgeld af te wikkelen. Lukt dit niet, dan zou het Eurosysteem het liquiditeitsoverschot kunnen accepteren en het beleid hierop kunnen aanpassen, zoals bijvoorbeeld in Polen (zie box Monetair beleid onder een liquiditeitsoverschot). Dit betekent wel dat de centrale bank de concurrentie zal moeten aangaan met de markt en verlieslatende operaties moet kunnen uitvoeren. Met mogelijke gevolgen voor haar onafhankelijkheid van dien. De behoefte aan intraday krediet lijkt tot nu toe alleen nog maar te groeien. Daarom zou het Eurosysteem ook nieuwe, op intraday basis beruste instrumenten kunnen overwegen, zoals verplichte intraday tegoeden en permanente intraday faciliteiten. Uiteraard zal dit diverse gevolgen hebben. De centrale bank zal niet de enige intraday krediet verstrekker zijn. Daarnaast zouden banken als reactie hierop hun betaalgedrag kunnen gaan veranderen. Zo zijn banken in de VS hun betalingen gaan uitstellen tot later op de dag toen de Federal Reserve Bank intraday krediet ging tariferen. Dergelijke strategische reacties kunnen verschillende risico’s met zich meebrengen, bijvoorbeeld voor de voortgang van het betalingsverkeer. Toch kan, afhankelijk van de hoogte van de kosten van intraday en overnight liquiditeit, tarifering van intraday krediet banken stimuleren om uit voorzorg toch overnight tegoeden aan te houden bij de centrale bank. Hierdoor zou de vraag naar overnight tegoeden weer tot leven kunnen


Monetair beleid onder een liquiditeitsoverschot In geval van een liquiditeitsoverschot is het bankwezen niet langer afhankelijk van het aanbod van liquiditeit door de centrale bank. Dit zou de sturing van de marktrente kunnen bemoeilijken. Ook zou de centrale bank in staat moeten zijn verlieslatende operaties uit te voeren. Zij zal namelijk liquiditeit moeten kunnen absorberen komen en het monetaire beleid weer op de ‘traditionele’ wijze

door bijvoorbeeld termijn deposito’s aan te trekken of

uitgevoerd kunnen worden.

schuldbewijzen uit te geven. Dit kan met financiële

Ook wanneer de voorspelbaarheid van de vraag in problemen

ondersteuning van de overheid, maar met de mogelijke

dreigt te komen, kunnen diverse maatregelen getroffen worden.

gevolgen voor haar onafhankelijkheid van dien. Daar-

Zo zou het Eurosysteem de instrumenten kunnen aanpas-

naast zou een liquiditeitsoverschot kunnen resulteren in

sen door bijvoorbeeld de rentecorridor te versmallen en de

een structurele daling van de centralebankbalans doordat

frequentie van repo-transacties te verhogen, zoals bijvoorbeeld

structureel vaste activa zal moeten worden verkocht.

in Canada is gebeurd. Hoewel banken in Canada vrijwel geen

Toch laat het voorbeeld van Polen zien dat een liquidi-

centralebanktegoeden meer aanhouden, heeft de centrale bank

teitsoverschot niet per definitie tot problemen hoeft te

de geldmarktrente nog altijd onder controle dankzij een smalle

leiden. Polen kampt al enige jaren met een liquiditeits-

rentecorridor en dagelijkse repo-transacties. Wel zullen deze

overschot. Dit heeft echter niet tot problemen geleid in

aanpassingen de marktwerking inperken, waardoor het huidige

de monetaire beleidsuitvoering. De korte geldmarktrente

“hands-off” principe van de monetaire beleidsuitvoering van

wordt nog altijd succesvol gestuurd volgens het ‘corridor’

het Eurosysteem op het spel kan komen te staan.

principe, waarbij de liquiditeitsoverschotten worden geabsorbeerd door verplichte reserves, de uitgifte van

Het extreme scenario

kortlopend schuldpapier en de verkoop van staatsobli-

In het meest extreme scenario is de rol van het Eurosysteem als

gaties. Ook heeft zij vanwege de hoge winsten op haar

aanbieder van zowel overnight als intraday liquiditeit helemaal

grote valutareserves nog altijd geen problemen met haar

overgenomen door de markt. Alle banken zijn in dit scenario

financiële positie.

aangesloten bij enkele grote correspondentbanken en het publiek is massaal overgegaan op het gebruik van elektronisch geld dat deze banken zelf hebben uitgegeven. In dat geval is de behoefte aan centralebankliquiditeit geheel verdwenen.

derscheiden zij zich door hun neutrale positie op de markt, het

Zelfs in dit extreme geval zijn er verschillende mogelijkheden

ontbreken van krediet- en liquiditeitsrisico’s en hun unieke rol

voor de centrale bank om de controle over de korte geldmarkt-

als lender-of-last-resort, de geldschieter in nood. Het is daarom

rente te behouden. Zij zou, zoals bij een liquiditeitsoverschot,

zeer onwaarschijnlijk dat de behoefte aan centralebankgeld in de

kunnen besluiten de concurrentie aan te gaan met de grote

afzienbare toekomst geheel zal verdwijnen.

banken. Bijvoorbeeld op basis van haar unieke eigenschap: het ontbreken van liquiditeits- en kredietrisico’s. De centrale

Conclusie

bank zal immers nooit zonder geld komen te zitten en failliet

De uitvoering van het monetaire beleid door het Eurosysteem

kunnen gaan. Ook zou zij zelf een liquiditeitstekort kunnen

zal voorlopig nog niet op problemen stuiten als gevolg van

creëren door zelf elektronisch geld uit te geven. Maar ook hier

de ontwikkelingen in het betalingsverkeer. Toch zou de vraag

zal het ‘product’ dusdanig aantrekkelijk gemaakt moeten worden.

naar overnight centralebankliquiditeit op langere termijn

Bijvoorbeeld door het vergoeden van rente op de uitstaande

dusdanig kunnen dalen dat het huidige instrumentarium niet

elektronische geldtegoeden.

langer effectief is. Maar zelfs dan lijkt het onwaarschijnlijk dat het Eurosysteem de controle over de marktrente verliest. Het

Hoewel niet ondenkbaar, is dit extreme scenario moeilijk voor

Eurosysteem zou zijn controle kunnen behouden of zelfs terug

te stellen. Centrale banken hebben namelijk een speciale positie.

kunnen nemen door aanpassingen van de huidige monetaire

Zo mogen zij als enige het wettige betaalmiddel uitgeven en on-

instrumenten. •


Niet-bancaire partijen in het retailbetalingsverkeer en de gevolgen voor risicogebaseerd toezicht Steeds meer niet-bancaire partijen, voorzien van vaak technische specialistische kennis, nemen delen van het betalingsverkeerproces van banken over. Tot een aantal jaren geleden speelden niet-bancaire partijen nog

niet-bancaire partijen die zich al veel langer in het betalingsverkeer

maar een relatief kleine rol in het betalingsverkeer. Dit beeld is de

bevinden; dit zijn bijvoorbeeld de creditcardmaatschappijen en de

laatste jaren snel en drastisch aan het veranderen. Het betalings-

vervoerders van bankbiljetten.

verkeerproces kan gezien worden als een lopende band met een aantal schakels dat samen voor een eindproduct zorgt. Tussen het

Als aanjager voor het groeiende aantal niet-bancaire partijen in het

begin- (het betalen aan de kassa met je pinpas) en het eindpunt

betalingsverkeer fungeren de ontwikkelingen in de informatietech-

(bijwerken van je rekening) worden veel verschillende handelingen

nologie en de toenemende internationalisering. Zij hebben geleid

verricht, zoals het controleren van je persoonsgegevens (is deze pas

tot een verheviging van de concurrentie tussen banken wereldwijd.

wel van jou?), het checken van het rekeningsaldo en het feitelijke

Dit noodzaakt banken tot kostenbesparing, en het afstoten van

af- en bijboeken. Dit alles gebeurt in de enkele seconden die een

bepaalde onderdelen kan hieraan bijdragen. Ook biedt de vorming

pinbetaling duurt. Waar vroeger de banken alle afzonderlijke

van één Europese betaalruimte (SEPA) meer mogelijkheden voor

stappen voornamelijk zelf deden, individueel en in samenwerking,

niet-bancaire partijen om een grote doelgroep te bereiken voor de

worden deze nu steeds vaker uitbesteed aan niet-bancaire partijen.

vaak specialistische werkzaamheden.

Dan moet je vooral denken aan het maken van de soft- en hardware die nodig zijn bij de betalingsafhandeling.

Risicogebaseerd toezicht De trend van een toenemend aantal niet-bancaire partijen in

Naast het in dienst zijn bij een bank (via uitbesteding), opereren

het betalingsverkeer heeft gevolgen voor het toezicht op banken

ook veel niet-bancaire partijen op zelfstandige basis. Een belang-

en het ‘oversight’ op het betalingsverkeer. DNB is zowel toe-

rijke markt waarin zij actief zijn is die van internetbetalingen.

zichthouder als overseeer. Het prudentiële toezicht van DNB is

Door de komst van het internet zijn mensen makkelijker in staat

risicogebaseerd. Dat wil zeggen dat een bepaald aantal risico’s voor

een eigen bedrijfje of winkel online op te starten. Probleem hierbij

banken is gedefinieerd en dat DNB onderzoekt hoe banken met

is vaak het aanbieden van betaalmethodes. Door de technologi-

deze risico’s omgaan in normale omstandigheden. Daarnaast kijkt

sche ontwikkelingen van de laatste jaren zijn er nieuwe vormen

DNB ook naar het ondernemersbeleid om dezelfde risico’s ook

van betalen bijgekomen, zoals iDEAL of prepaid betaalkaarten

in extreme omstandigheden te beheersen. Oversight is een vorm

voor gebruik op internet. Het is voor een online onderneming

van toezicht gericht op het bevorderen van de veiligheid en de ef-

heel lastig om zelf aan zijn klanten verschillende betaalmethodes

ficiëntie van betalings- en effectenafwikkelsystemen. Daarom richt

aan te bieden. Niet-bancaire partijen zijn hierop ingesprongen

het oversight zich onder meer op het voorkomen van het risico

door als intermediair te fungeren tussen webwinkel en banken.

dat problemen bij een deelnemer aan het systeem doorwerken

Maar niet-bancaire partijen komen eigenlijk over de hele linie van

naar andere onderdelen van de financiële sector (systeemrisico).

het betalingsverkeerproces voor. Ze vervaardigen bijvoorbeeld

Het maakt uit of een niet-bancaire partij op zelfstandige basis

betaalterminals aan het begin van het betaalproces en verzorgen

opereert of in dienst is van een bank. In het laatste geval valt een

het printen van rekeningoverzichten aan het einde. Er zijn ook

niet-bancaire partij onder de activiteiten van een bank, dus onder


De Betaaldienstenrichtlijn Niet-bancaire partijen opereren nog vaak op een beperkt deel van de Europese markt. Dit komt mede doordat betaalmarkten in Europa op dit moment nog nationaal georganiseerd en gereguleerd zijn. Toetredings- en toezichtsregels tussen de lidstaten in Europa verschillen van elkaar, waardoor niet-bancaire partijen in sommige landen wel hun diensten mogen aanbieden, maar in andere niet. Dit belemmert hun groei. De Betaaldienstenrichtlijn (‘Payment Services Directive’) die het Europees Parlement en de Raad van Ministers in 2007 hebben aangenomen en die het toezicht van DNB. Wanneer sprake is van een ingeschakelde

per 1 november 2009 in nationale wetgeving zal zijn geïm-

onafhankelijke dienstverlener, valt deze indirect onder DNB’s

plementeerd, zal hier verandering in brengen. Deze richtlijn

toezicht: de uitbesteder is en blijft volledig verantwoordelijk,

harmoniseert de juridische regels op het gebied van betalingsver-

maar waar nodig kan de toezichthouder zich ook rechtstreeks tot

keer in Europa, waarbij rekening is gehouden met niet-bancaire

de dienstverlener wenden. Naast de algemene risico’s die zich

partijen. Eén van de doelstellingen van de richtlijn is namelijk

voordoen in het betalingsverkeer, kan de komst van niet-bancaire

het bevorderen van concurrentie en innovatie in het Europese

partijen mogelijke extra risico’s met zich meebrengen. Voorbeel-

retailbetalingsverkeer door de toetredingsmogelijkheden voor

den hiervan zijn reputatie- en concentratierisico’s voor de banken

niet-bancaire partijen in de lidstaten gelijk te trekken. De richt-

zelf en de financiële sector als geheel.

lijn heeft onder meer betrekking op internet betaalkantoren, telecom operators en geldtransactiekantoren. Niet alle typen

Wanneer activiteiten in het betalingsverkeer op zelfstandige

niet-bancaire partijen vallen overigens onder deze richtlijn.

basis worden uitgevoerd valt een niet-bancaire partij onder het

Tenslotte biedt de richtlijn de mogelijkheid om bepaalde kleine

oversight. Als steeds meer niet-bancaire partijen een plek innemen

betaalinstellingen een ontheffing te verlenen van het toezicht

in het betalingsverkeerproces wordt het aantal ondernemingen

op betaalinstellingen.

waarop het oversight betrekking heeft dus steeds groter. DNB hanteert als oversightmodel daarom een ´scheme-georiënteerd´

Tot slot

model. Een scheme is de combinatie van rollen en systemen

De toename van niet-bancaire partijen in het betalingsverkeer

gericht op één betaalproduct. In het voorbeeld van de lopende

draagt bij aan een grotere mate van efficiëntie in het betalings-

band kan een scheme-owner gezien worden als de bedrijfsleider

verkeer, door bijvoorbeeld deelprocessen op een grotere schaal

die toeziet op en verantwoordelijk is voor het gehele proces. Bin-

uit te voeren. Niet-bancaire partijen kunnen echter ook extra

nen deze vorm zijn alle stappen (rollen) onderkend die onderdeel

risico´s met zich meebrengen. Een voorbeeld hiervan is con-

vormen van het betaalproces voor een bepaald betaalproduct.

centratierisico, wanneer verschillende bancaire partijen afhan-

Deze vorm van oversight voorziet in een eigen monitoring door

kelijk zijn van dezelfde niet-bancaire partij voor het uitvoeren

de scheme-owner. Deze eigenaar richt zich op de rollen in het

van een bepaalde activiteit. Er zal een goede balans gevonden

scheme en stelt standaarden op waaraan deze moeten voldoen.

moeten worden tussen het minimaliseren van de risico´s en het

In Nederland is bijvoorbeeld de organisatie Currence eigenaar

vermijden van onnodige toetredingsbarrières in de vorm van

van onder andere de producten PIN en Chipknip. Bij een goede

regelgeving. DNB meent met het scheme-georiënteerd model en

invulling van deze scheme-organisatie kan het oversight efficiën-

de nationale implementatie van de Betaaldienstenrichtlijn hierin

ter en effectiever plaatsvinden.

een afgewogen keuze te hebben gemaakt. •



Veiligheid in het retailbetalingsverkeer Enige tijd geleden stond er bij een grote internationale zoekportal op internet één meerkeuzevraag als enquête waar mensen konden antwoorden wat ze belangrijk vonden aan een nieuwe toepassing in het betalingsverkeer. Men had de keuze uit vier antwoorden: a) dat de prijs laag was, b) dat er overal mee kon worden betaald, c) dat het de efficiëntie voor iedereen zou vergroten, d) dat het veilig was. Na het invullen van het eigen antwoord kon de totale respons op de vraag worden gezien. Daaruit bleek dat de antwoorden a, b en c elk zoń 10 procent van de stemmen hadden gekregen en dat maar liefst 70 procent van de respondenten voor d had gekozen; mensen vonden dat een nieuwe betaaltoepassing veilig moest zijn, anders zouden ze het überhaupt niet gaan gebruiken. Soms kunnen belangrijke zaken heel eenvoudig worden gevat.

en dient daarom ook als zodanig te worden beschermd. Tegen-

Dit voorbeeld ging over het gebruik van nieuwe betaaltoepas-

woordig zijn cybercriminaliteit en andere moderne fraudes in

singen. Die lijn kan rechtstreeks worden doorgetrokken naar

opkomst. Aanbieders dienen ervoor te zorgen dat ze het geboefte

bestaande betaaltoepassingen: veiligheid is van groot belang voor

voortdurend enkele stappen voor blijven.

het betalingsverkeer in het algemeen en geldt voor iedere betaaltoepassing – bestaand én nieuw. Dat spreekt de Nederlandsche

Veiligheid dichtbij

Bank aan vanuit haar doelstelling voor een veilig, efficiënt en

In het betalingsverkeer kan veiligheid voor een consument heel

toegankelijk betalingsverkeer. De laatste jaren is de wereld ingrij-

dichtbij en tastbaar zijn. Neem bijvoorbeeld een bankbiljet. Dit is

pend veranderd en daarmee ook het betalingsverkeer. Zowel in

uitgerust met een aantal kenmerken waaraan het te herkennen is

de achterliggende systemen als in de kanalen en betaalproducten

als echt. Door een biljet te bekijken, te kantelen en te voelen, kan

die aanbieders gebruiken en aanbieden richting de klant. Daarbij

een consument vaststellen of een biljet echt is. Daarnaast bevat

zijn digitale informatiestromen het betalingsverkeer gaan domi-

het nog kenmerken die kunnen worden gecontroleerd met behulp

neren. Of het betalingsverkeer veiliger is geworden of juist niet in

van apparatuur. Veel winkeliers gebruiken dergelijke detectieap-

deze veranderde wereld is lastig te zeggen. Criminelen gaan met

paraten. Al deze kenmerken hebben tot doel de veiligheid van

de tijd mee en maken misbruik van elke nieuwe kans om geld of

bankbiljetten te vergroten. Georganiseerde criminaliteit binnen

waarde te bemachtigen. Alles wat geld of waarde representeert,

Europa is voortdurend bezig om bankbiljetten na te maken. Soms

trekt criminelen aan. Informatie is letterlijk vaak goud waard

minder geslaagd, soms wat beter. Het is zaak voor de hele keten


van opsporing tot vervolging om hier bovenop te zitten. De

chip - vernoemd naar de initiatiefnemers Europay, MasterCard

Nederlandsche Bank heeft een centrale positie in het hele proces

en Visa. Deze chip wordt sinds een aantal jaren internationaal

als uitgever van bankbiljetten. Ook in de communicatie over valse

uitgerold ter vervanging van de magneetstrip op betaalpassen.

bankbiljetten neemt ze een belangrijke rol voor haar rekening.

Winkeliers dienen hiervoor wel nieuwe betaalautomaten te kopen die EMV-passen kunnen accepteren. De EMV-chip maakt

Ook iets potentieel waardevols dat de gemiddelde consument in

het kopiëren van gegevens aanzienlijk moeilijker. Nederland

Nederland vaak bij de hand heeft om mee te betalen, is de pin-

loopt achter op andere Europese landen met de invoering van de

pas. De laatste jaren proberen criminelen steeds vaker magneet-

relatief veilige EMV technologie. Dit komt mede door de rem-

strips van pinpassen te kopiëren – dit wordt skimming genoemd.

mende voorsprong die we hebben met het betaalproduct PIN op

Aanvankelijk gebeurde dit alleen bij geldautomaten. Meer recent

de magneetstrip, dat in ons land een breed geaccepteerd betaal-

richten criminelen zich ook op betaalautomaten in winkels

systeem is geworden. Dit leidt tijdelijk tot een hoger skimming

en verkoopautomaten. Consumenten die slachtoffer worden

risico in Nederland en kan een prikkel zijn voor partijen om snel

van skimming zien dat meestal pas enige tijd later, doordat er

voortgang te maken met de invoering van EMV.

afboekingen op hun rekeningafschriften staan die ze niet hebben gedaan. Banken vergoeden de schade als gevolg van skimming

Veiligheid op afstand - internetbankieren

aan hun klanten.

Internetbankieren is een voorbeeld van een betaaltoepassing op

De diverse betrokken partijen nemen maatregelen tegen skim-

afstand waarbij veiligheid van cruciaal belang is. In een periode

ming. Eén van de belangrijkste maatregelen die wordt genomen,

van enkele jaren is een groot deel van de bevolking gebruik gaan

is de gehele verhoging van het niveau van beveiliging. Dit

maken van het internetbankieren om de bankzaken te regelen.

gebeurt feitelijk door de opvolger van de magneetstrip: de EMV-

Dit komt mede door de groei in het gebruik van breedbandin-

Dcil^``Za^c\^ciZgcZiidZ\Vc\Zc^ciZgcZiWVc`^ZgZc^cCZYZgaVcY EZgXZciV\ZeZghdcZckVc&'",)_VVg

&%% .% -% ,% +% *% )% (% '% &% %

'%%'

'%%( E8

'%%) >ciZgcZi

'%%*

7gZZYWVcY^ciZgcZiVVchajî^c\

Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek, De digitale economie 2007

'%%+ >ciZgcZiWVc`^ZgZc

'%%,


bezitskenmerk de pinpas met paslezer. De Postbank hanteert als kenniskenmerk de gebruikersnaam en een wachtwoord en als bezitskenmerk TAN-codes, die onder meer via SMS-berichten naar de mobiele telefoon worden gestuurd. Maar de door de Nederlandse banken uitgevoerde risicoanalyses en de vele beveiligingsmaatregelen vrijwaren hen niet van aanvallen door criminelen. Wellicht komt dit omdat Nederland aantrekkelijk is vanwege de snelle overboeking van gelden (als de aanval is gelukt, heeft de aanvaller snel het geld). Enkele van deze aanvallen hebben tot nu toe tot beperkte schades geleid van enkele tienduizenden euro’s per aanval. Banken vergoeden deze schade aan hun klanten. Internationaal gezien is het beveiligingsniveau van het internetbankieren in Nederland hoog. Dit is echter geen garantie dat aanvallen niet plaatsvinden. In 2007 was een geavanceerde aanval nog erg nieuw voor banken; in 2008 is het al business as usual hoe er door banken mee wordt omgegaan. Het is voor banken van belang om de omgeving en de dreigingen te kennen en daarop in te spelen, door het beveiligingsniveau verder te verhogen als dat noodzakelijk is. In de huidige toepassing hangt de veiligheid van het gebruik van internetbankieren echter ook ternet in Nederland. Volgens recente cijfers van het Centraal

af van de beveiliging van de PC door de klant zelf. Klanten

Bureau voor de Statistiek heeft 88 procent van de mensen in Ne-

dienen dan ook voldoende alert en beveiligingsbewust te zijn en

derland internettoegang, waarvan de meesten (79 procent) breed-

te blijven, zodat zij hun PC zo goed mogelijk beschermen tegen

bandinternet. Volgens hetzelfde onderzoek maakt 72 procent

aanvallen.

van de internetgebruikers in Nederland gebruik van internetbankieren, oftewel 64 procent van de bevolking tussen 12 en 74 jaar.

Betalingsverkeer = informatie

Nederland behoort met deze cijfers samen met enkele Scandina-

Het retailbetalingsverkeer is in hoge mate geautomatiseerd. Waar

vische landen tot de kopgroep van Europa. Banken in Nederland

vroeger het betalingsverkeer hoofdzakelijk op bankkantoren

beveiligen het internetbankieren op basis van een risicoanalyse.

tijdens openingsuren plaatsvond, en informatiesystemen veelal

Vanaf het moment van introductie heeft de Nederlandsche Bank

papieren procedures waren, nemen tegenwoordig computersy-

als toezichthouder daarin een rol gespeeld. Enerzijds zag DNB in

stemen een prominente plaats in. Zowel aan de achterkant in

het internetbankieren een goede manier om de maatschappelijke

de systemen van banken, als aan de voorkant via elektronische

efficiëntie te verbeteren. Anderzijds heeft ze in haar rol als toe-

systemen bij winkels en op computers thuis. Het belang van

zichthouder bij de instellingen de risicobeheersing beoordeeld.

informatie in het betalingsverkeer én beheersing van de informa-

Om toegang te kunnen hebben tot het internetbankieren en

tiestromen is daarmee zeer groot geworden voor alle betrokken

transacties te kunnen doen, moeten mensen gebruik maken van

partijen in het betalingsverkeer. Continuïteit en informatie-

een kenmerk van kennis en een kenmerk van bezit. De meeste

beveiliging zijn belangrijke zaken voor financiële instellingen

grote banken gebruiken als kenniskenmerk de pincode en als

om te beheersen. Bij de beheersing van de continuïteit gaat het


Beschikbaarheid, integriteit, vertrouwelijkheid Bij een risicoanalyse worden onder andere de karakteristieken beschikbaarheid, integriteit en vertrouwelijkheid bepaald. Beschikbaarheid bevat de garanties voor het afgesproken niveau van dienstverlening. Integriteit gaat om de juistheid, volledigheid, tijdigheid en geautoriseerdheid van transacties. Vertrouwelijkheid gaat over de exclusiviteit van informatie en privacybescherming van klanten. Het waarborgt dat alleen geautoriseerde personen toegang krijgen en dat

maatregelen zijn gebaseerd op een risicoanalyse of een wet-

informatie niet kan uitlekken.

telijke verplichting. Risico’s die overblijven – in vaktermen restrisico’s genoemd – zullen door de organisatie gebaseerd zijn op een afweging van gebruiksgemak, veiligheid en kosten. De omgeving ontwikkelt zich voortdurend verder. Zo ook

om het identificeren van potentiële bedreigingen ten aanzien

de dreigingen vanuit die omgeving. Daarom is het zaak voor

van de beschikbaarheid voor de organisatie en om het bepalen

organisaties om regelmatig risicoanalyses opnieuw uit te voeren.

van de mogelijke consequenties wanneer deze bedreigingen

Zoals eerder gesteld, leven we tegenwoordig in een informatie-

zich manifesteren. Continuïteit biedt een kader om tegen deze

tijdperk, waarin veranderingen snel plaatsvinden. Dit betekent

bedreigingen weerstand te bieden, onder andere door in staat

in de praktijk dat voor bepaalde kritische zaken een jaar te

te zijn effectief te kunnen reageren. Informatiebeveiliging is het

lang is en dat een risicoanalyse bijvoorbeeld elk kwartaal dient

geheel van maatregelen, procedures en processen die de integri-

te worden gedaan, of na incidenten. Want indien er zich te

teit en vertrouwelijkheid van alle vormen van informatie binnen

veel incidenten zouden voordoen, bestaat het risico dat het

een organisatie of een maatschappij garanderen. Doel ervan is

vertrouwen in het betalingsverkeer een deuk oploopt. En het

om de informatievoorziening te waarborgen en de eventuele

herwinnen van dit vertrouwen zal voor alle betrokken partijen

gevolgen van beveiligingsincidenten tot een acceptabel, vooraf

veel moeite kosten.

bepaald niveau, te beperken. Tot slot Het beleid ten aanzien van informatiebeveiliging wordt vooraf

‘Vertrouwen komt te voet en gaat te paard’ is een uitspraak die

bepaald en is een belangrijk sturingsmiddel en een belangrijke

ook in de digitale wereld opgaat. DNB ziet er vanuit het alge-

waarborg voor de feitelijke beveiliging op de werkvloer. DNB

mene belang op toe dat aanbieders hun organisaties, processen,

zal vanuit haar toezichthoudende taak met name toezien op

kanalen en producten voldoende beheersen en daardoor be-

een integere en beheerste bedrijfsvoering. In dit kader verwacht

stand zijn tegen dreigingen. DNB onderhoudt hiervoor nauwe

zij van de instellingen die onder toezicht staan, dat relevante

contacten met marktpartijen. Voor DNB is het zaak om de

risico’s zijn geïdentificeerd en dat de instelling de nodige maat-

aanbieders in beweging te houden: stilstand is achteruitgang in

regelen neemt om deze risico’s te beheersen. Door het nemen

deze veranderende wereld en dat geldt zeker voor veiligheid in

van maatregelen op organisatorisch, procedureel en technisch

het betalingsverkeer. Stevig de pas erin is goed voor de fitheid

vlak, wordt het gewenste niveau van beveiliging bepaald. Deze

van het hele systeem. •


Integratie en consolidatie Nationale kampioenen maken zich op voor de slag om Europa!

Betalen kost geld. Veel geld. Voor heel Europa bedragen de kosten vermoedelijk meer dan honderd miljard euro per jaar. Vooral betalingen naar bedrijven of personen in andere landen of grensoverschrijdende effectentransacties kunnen aardig in de papieren lopen. Dergelijke betalingen vergen namelijk nog vaak handmatige handelingen doordat zij langs meerdere partijen in verschillende landen moeten met ieder hun eigen betaalsysteem. Zij zijn hierdoor foutgevoeliger en nemen bovendien veel meer tijd in beslag dan een binnenlandse betaal- of effectentransactie. Deze zaken waren de publieke autoriteiten in Europa al jarenlang

Met dit laatste is de afgelopen periode als gevolg van de krediet-

een doorn in het oog. Zij belemmeren namelijk de grensover-

crisis al een begin gemaakt. De hiermee gepaard gaande conso-

schrijdende handel in Europa en druisen lijnrecht in tegen het

lidatieslag leidt tot schaalvergroting, wat zeer grote besparingen

politieke ideaal van een interne Europese markt en een Europese

kan opleveren. Jaarlijks mogelijk wel tientallen miljarden euro’s,

Monetaire Unie. Om de Europese markt ook echt als één markt

zo blijkt uit verschillende onderzoeken. Consumenten en

te laten functioneren is een uniform betaal- en effectensysteem

bedrijven in Europa hebben hier baat bij, omdat zij op termijn

voor heel de Europese markt onontbeerlijk, met betaalmiddelen

minder hoeven te betalen voor hun beleggingen en betalingen.

waarmee je overal terecht kunt, net zoals nu met het eurobiljet al

Maar er is ook een nadeel. Door de integratie gaat het systeemri-

het geval is. De bestaande nationale betaal- en effectenmarkten

sico in het betaal- en effectensysteem omhoog. Daarnaast heeft

dienen omgevormd te worden tot één Europese betaal- en ef-

het gevolgen voor de concurrentieverhoudingen in Europa (zie

fectenmarkt, zodat er geen verschillen meer zijn tussen binnen-

de box ‘Consolidatie en systeemrisico’). Hierbij rijzen vragen als

landse betalingen of effectentransacties en grensoverschrijdende.

‘Hoe ziet de ideale Europese betaal- en effectenmarkt er eigenlijk

Niet qua tarieven en ook niet qua doorlooptijden.

uit?’, ‘Wat kunnen publieke autoriteiten doen om bij te dragen

Dit is echter makkelijker gezegd dan gedaan. Er zijn verscheidene

aan de vorming ervan?’ en ‘Wat zijn de gevolgen als de uitein-

juridische, technische en commerciële barrières die de nationale

delijke Europese betaal- en effectenmarkt afwijkt van het ideale

betaal- en effectenmarkten in Europa van elkaar scheiden. Het

eindplaatje?’

wegnemen ervan en het omvormen van de afzonderlijke markten tot één Europese betaal- en effectenmarkt kan verstrekkende ge-

De ideale Europese betaal- en effectenmarkt

volgen hebben voor marktpartijen. Aanbieders kunnen hierdoor

Belangrijke aandachtspunten voor centrale bankiers bij het vor-

makkelijker hun diensten in heel Europa gaan aanbieden en de

men van een beeld hoe een nieuwe Europese betaal- en effecten-

concurrentie met partijen in andere landen aangaan. Door zelf in

markt er in hoofdlijnen idealiter uit kan zien, zijn efficiëntie en

die landen actief nieuwe klanten te gaan werven, door fusies aan

veiligheid. Laten we beginnen met de aanbieders van betaal- en

te gaan met al aanwezige spelers of door hen over te nemen.

beleggingsdiensten, de banken. Europese banken verschillen


Consolidatie en systeemrisico Naast efficiëntievoordelen, kunnen integratie en consolidatie het systeemrisico dat voortvloeit uit het betalingsverkeer doen toenemen. Door consolidatie neemt de gemiddelde omvang van financiële instellingen immers toe en daarmee ook de impact van eventuele problemen op het hele systeem. Door integratie raken financiële instellingen steeds meer met elkaar vervlochten, waardoor eventuele calamiteiten bij de ene instelling sneller kunnen overslaan op anderen. Afwikkeling

nen meerdere systemen de veiligheid verhogen: als één systeem

van betalingen en effectentransacties via de boeken

serieuze veiligheidsproblemen heeft dan kan men altijd nog

van de centrale bank neemt daardoor in belang toe.

overstappen op een andere. Naast efficiëntie en veiligheid speelt

Toezichthouders zouden daarom het veiligheidsaspect

ook een politieke factor een rol bij het optimale aantal kaartsyste-

van de afwikkeling van transacties in centralebankgeld

men. De twee van origine Amerikaanse kaartmaatschappijen Visa

meer onder de aandacht kunnen brengen bij financiële

en MasterCard hebben nu een dominante positie in de Europese

instellingen.

betaalkaartenmarkt en zullen deze naar verwachting behouden. Het Eurosysteem, bestaande uit de ECB en de centrale banken in het eurogebied, en de Europese Commissie willen echter dat er in Europa ook één of meerdere Europese kaartsystemen komen. Die

sterk in hoe efficiënt zij deze diensten verlenen. Vanuit ef-

kunnen voortvloeien uit bestaande nationale kaartsystemen, maar

ficiëntie oogpunt is het daarom wenselijk dat het marktaandeel

kunnen ook nieuwe systemen zijn.

van efficiënte banken aanzienlijk gaat toenemen door nieuwe klanten buiten hun oorspronkelijke thuismarkt binnen te

Vervolgens de betaalverwerkingsfabrieken. Voor het realiseren

halen en dat zij hierdoor uitgroeien van nationale kampioen

van schaalvoordelen in de verwerking van transacties is schaal-

tot Europese topspeler. Minder presterende banken kunnen

vergroting nodig. Vanuit het oogpunt van efficiëntie is wederom

door hen overgenomen worden. Hier kunnen zelfs nationale

één verwerker optimaal, want dan zijn de schaalvoordelen het

kampioenen tussen zitten, zoals we zelf verleden jaar met

grootst. Hierdoor wordt echter ook de concurrentie in dit deel

ABN Amro hebben ondervonden. Het aantal banken neemt

van de markt uitgeschakeld en wordt het risico van ernstige

in het ideale plaatje fors af, maar zij worden wel veel groter. Er

continuïteitsproblemen in het betalingsverkeer vergroot, mocht

blijft hierbij overigens veel ruimte over voor kleine banken die

deze partij ooit in de problemen raken. Drie à vier betaalverwer-

zich richten op bepaalde niches of specifieke klantsegmenten.

kers is daarom beter. Met dit aantal zijn flinke schaalvoordelen

Hoewel het aantal banken afneemt, vallen de gevolgen voor

mogelijk, is er voldoende concurrentie en blijven continuïteits-

de concurrentie mee. Er zijn nu immers ongeveer zesduizend

risico’s laag. Om dezelfde redenen ligt in de effectenmarkt het

banken in Europa en hier blijven wel vele honderden zoniet

optimale aantal handelsplatformen voor effectenhandel, centrale

enkele duizenden van over.

bewaarbedrijven, centrale tegenpartijen en clearingorganisaties ook rond de drie à vier.

Dan de betaalkaartenmarkt. Het optimale aantal systemen voor debit- of creditcardbetalingen zal naar verwachting rond de twee

In de ideale Europese betaal- en effectenmarkt is ook plaats voor

à drie liggen. Hoe minder systemen, des te groter de schaalvoor-

nieuwe, niet-bancaire spelers die zich richten op het verlenen van

delen bij de verwerking van kaartbetalingen. Bovendien kan het

heel specifieke diensten in het betaal- en effectenafwikkelproces.

kleine aantal kaartsystemen er toe leiden dat consumenten, ook

Zij kunnen die diensten door specialisatie efficiënter uitvoeren dan

in het buitenland, meer met hun betaalpas gaan betalen. Het zal

bestaande partijen. Dit wordt nog eens versterkt door de schaal-

dan namelijk vaker het geval zijn dat een winkelier hun merk

voordelen die op gaan treden als zij hun diensten aan meerdere

betaalpas accepteert, wat bij een wildgroei aan kaartsystemen

bedrijven in Europa kunnen aanbieden. Het is overigens aller-

minder vaak het geval zal zijn. Eén systeem lijkt op voorhand

minst zeker of het zojuist geschetste beeld ooit werkelijkheid zal

beter dan meerdere systemen, maar is dat mogelijk niet. Een

worden. Er zijn immers veel partijen betrokken bij de overgang

monopolist voelt namelijk weinig druk om te innoveren, ef-

naar één Europees betaal- en effectensysteem, zoals de aanbieders

ficiënt te functioneren en lage tarieven te vragen. Daarnaast kun-

van diensten, nationale en Europese publieke autoriteiten, consu-


menten en zakelijke afnemers. Zij kunnen verschillende belangen

Door de toenemende concurrentie kunnen de tarieven gemiddeld

hebben en machtsverhoudingen kunnen uiteindelijk uit gaan

fors dalen en kan de dienstverlening in het eurogebied als geheel

maken wie het meest zijn zin gaat krijgen. Maar uiteindelijk zullen

naar een hoger niveau worden getild. Partijen die hierbij niet goed

zij allemaal in meer of mindere mate invloed hebben op hoe de

inspelen op de wensen van hun klanten kunnen hierbij de boot

Europese betaal- en effectenmarkt er uit gaat zien.

missen en hun klantenbestand zien slinken, waarna ze te klein kunnen worden om zelfstandig door te gaan. Dit geldt voor alle

Marktwerking en zelfregulering

partijen in de Europese betaal- en effectenmarkt die onvoldoende

Hoe kan die ideale markt nu bereikt worden? De publieke

in staat blijken om hun kosten te reduceren. Dat publieke auto-

autoriteiten laten het vormgeven van de Europese retailbetaal- en

riteiten de markt zelf zoveel mogelijk ruimte geven om te komen

effectenmarkt wat betreft het ontwikkelen van diensten en een

tot één Europese betaal- en effectenmarkt betekent natuurlijk niet

Europese infrastructuur zoveel mogelijk over aan marktpar-

dat zij met hun armen over elkaar dit hele proces gadeslaan en

tijen zelf. Ook moeten zij zelf ervoor zorgen dat concurrentie

afwachten waar de markt mee komt. Integendeel zelfs.

op Europese schaal mogelijk wordt. Kortom, de markt bepaalt! Concurrentie zal zich gaan afspelen op verschillende niveaus in de

Europese Commissie stimuleert zelfregulering en werkt aan

betaal- en effectenketen. Zo zullen banken, beleggingsinstellingen

opruimen juridische barrières...

en handelsplatformen concurreren om de gunst van consumenten

Het aaneensmeden van de nationale betaal- en effectenmarkten

en bedrijven. Marktpartijen die elders in de keten actief zijn zullen

naar een Europese markt verloopt traag. Marktpartijen staan

juist gaan concurreren om hun diensten te verkopen aan banken,

nog niet allemaal te popelen om fors te investeren in nieuwe

beleggingsinstellingen en handelsplatformen. De afnemers van

Europese systemen, waarvoor zij meer concurrentie vanuit het

eind- en tussendiensten bepalen hierdoor uiteindelijk wie er in

buitenland in ruil kunnen krijgen. Bovendien verdienen som-

de keten als winnaars uit de strijd gaan komen in de slag om de

mige marktpartijen goed aan de inefficiënties die de huidige

Europese betaal- en effectenmarkt.

fragmentatie van de Europese betaal- en effectenmarkt met zich


Concurrentie zal zich gaan afspelen op verschillende niveaus in de betaal- en effectenketen.

meebrengt. Naast weinig intrinsieke prikkels bij marktpartijen

nale incasso’s en debitcardsystemen zullen, wanneer de SEPA

zijn er ook allerlei juridische hindernissen die bijdragen aan het

betaalmiddelen voldoende ingeburgerd zijn, veelal niet meer

voortduren van de fragmentatie. De Europese Commissie heeft

aangeboden worden. De precieze uitfaseerdata kunnen per

daarom enerzijds marktpartijen zelf onder druk gezet om maatre-

euroland verschillen. Naast het ontwikkelen van Europese

gelen te nemen om een Europese betaal- en effectenmarkt op te

betaalmiddelen zetten Europese banken ook een Europese

zetten en is anderzijds zelf aan de slag gegaan met het wegnemen

betaalinfrastructuur op die de nationale infrastructuren gaat

van de juridische hobbels die grensoverschijdende concurrentie

vervangen. SEPA is heel belangrijk voor het wegnemen van de

in de weg staan.

barrières die concurrentie op Europese schaal lange tijd in de weg stonden. Dit geldt niet alleen voor de bancaire dienstverle-

Bolkestein verordening luidt SEPA in

ning, maar ook voor andere onderdelen in de betaalketen, zoals

Het Europees Parlement en de Raad van Ministers namen eind

de verwerking van transacties. Door SEPA kunnen burgers en

2001 de zogenoemde Bolkestein verordening aan. Deze verorde-

bedrijven zich minder gebonden gaan voelen aan banken in

ning stelt dat grensoverschrijdende geldopnames bij geldauto-

eigen land. Zij kunnen immers in principe even makkelijk een

maten, betalingen met de betaalpas en overschrijvingen in euro’s

rekening openen bij een bank om de hoek als bij een bank over

in de Europese Unie (EU) tegen hetzelfde tarief afgehandeld

de grens. Recente ervaringen met buitenlandse banken kunnen

moesten gaan worden als in het binnenland. Europese banken

er echter toe leiden dat zij de komende jaren slechts mond-

konden hierdoor de extra kosten van internationale betalingen

jesmaat gebruik gaan maken van diensten van buitenlandse

niet meer in rekening brengen bij hun klanten. Hoewel het

banken. Daarnaast zullen SEPA overschrijvingen, incasso´s en

bankwezen heel afwijzend reageerde op de verordening (markt-

debitcardbetalingen in het hele eurogebied verwerkt kunnen

verstoring door prijsbeïnvloeding!), bleek deze wel heel effectief.

worden. Er is immers geen verschil meer tussen bijvoorbeeld

In nog geen vier maanden tijd spraken grote spelers in het Europese bankwezen af om uiterlijk in 2010 een Europese betaalruimte (Single Euro Payments Area, kortweg SEPA) voor consumenten en bedrijven te realiseren. Doel van SEPA is dat Europese burgers en bedrijven met één betaalrekening en met één set van drie betaalmiddelen (overschrijving, incasso en betaalkaarten) hun betalingen in euro in de hele EU net zo snel, veilig, makkelijk en tegen dezelfde prijs kunnen verrichten als in hun eigen land. Op 28 januari 2008 is SEPA officieel van start gegaan met de eerste SEPA overschrijving. Op termijn zal die de nationale overschrijvingen gaan vervangen. Ook de bestaande natio-


een Nederlandse SEPA overschrijving en een Italiaanse. Dit

gaan regelen om de Europese effectenmarkt te harmoniseren. Het

effent de weg voor meer concurrentie tussen Europese verwer-

gaat hierbij om het vergroten van de prijstransparantie en het

kers. Banken zijn niet meer gebonden aan de verwerkers in

bevorderen van eerlijke toegang tot handelsplatformen, clea-

eigen land, maar kunnen overstappen op andere, goedkopere

ringorganisaties en centrale bewaarbedrijven. Hierdoor kunnen

verwerkers. Dit leidt tot schaalvergroting, waardoor fors op de

handels-, clearing en settlementdiensten apart aangeboden en

kosten bespaard kan worden. Schaalvergroting kan tevens tot

geprijsd worden. De vragende partijen kunnen hierdoor zelf gaan

uiting komen in fusies. Het samengaan van het Nederlandse In-

bepalen bij welke partij ze welke diensten inkopen en hoeven

terpay en het Duitse TAI tot Equens en de fusie van de Engelse

niet meer alle diensten bij één partij in te kopen.

verwerkers VOCA en Link tot Vocalink zijn hier voorbeelden van.

MiFID verbetert marktwerking kapitaalmarkt Om de marktwerking op de Europese kapitaalmarkt te bevorde-

Betaaldienstenrichtlijn

ren is in november 2007 de ‘Markets in Financial Instruments

Voor het goed functioneren van de Europese betaalruimte is het

Directive’ (MiFID) in de Europese Unie in werking getreden.

niet alleen nodig om in de technische sfeer tot harmonisatie te

Deze richtlijn doorbreekt de monopoliepositie van nationale

komen, maar is het ook van belang dat dit op juridisch terrein

beurzen. Handelaren kunnen voortaan kiezen tussen drie typen

gebeurt. Er zijn nu allerlei juridische verschillen tussen lidstaten

handelsinstellingen. Naast de traditionele beurzen kunnen zij

op het vlak van consumentenbescherming, toetredings- en toe-

nu ook terecht bij alternatieve zogeheten multilaterale handels-

zichtseisen. De betaaldienstenrichtlijn die het Europees Parle-

platformen. Het Britse platform Chi-X en het door negen grote

ment en de Raad van Ministers in 2007 hebben aangenomen,

banken opgerichte handelsplatform Turquoise zijn hier voorbeel-

pakt deze verschillen aan. Uiterlijk 1 november 2009 moeten de

den van, en dit jaar komen daar het Amerikaanse BatsTrading en

nationale consumentenbeschermingsregels tussen lidstaten in

Nasdaq OMX PAM nog bij. Banken mogen nu overigens ook

Europa gelijk zijn getrokken, evenals de toetredings- en toe-

effectenorders binnen hun eigen organisatie afhandelen, ofwel

zichtseisen voor niet-bancaire partijen die betaaldiensten willen

internaliseren.

gaan aanbieden (zie ook het artikel ‘Niet-bancaire partijen in het

Door de MiFID kan één en hetzelfde aandeel voortaan op meer-

betalingsverkeer en de gevolgen voor risicogebaseerd toezicht’).

dere plaatsen verhandeld worden, waardoor banken en handels-

Dit laatste is gunstig voor bedrijven die hiermee willen begin-

huizen voortaan kunnen kiezen waar ze hun effectentransacties

nen, omdat zij dit gelijk in heel Europa kunnen gaan doen. Hun

afsluiten. Voorwaarde is wel dat de klant de beste prijs krijgt. De

kans op succes neemt hierdoor toe, omdat zij op grotere schaal

toenemende concurrentie tussen deze verschillende handels-

kunnen opereren.

plaatsen zal uiteindelijk lagere tarieven tot gevolg hebben voor

Net als partijen in de betaalmarkt hebben partijen in de effecten-

beleggers. De MiFID leidt echter ook tot meer fragmentatie van

markt de afgelopen jaren wat duwtjes in de rug gekregen vanuit

liquiditeit in de Europese kapitaalmarkt, omdat het totale aantal

Brussel om zelf maatregelen te nemen om de nationaal georiën-

handelsplatformen ondanks fusies van traditionele handelsbeur-

teerde effectenmarkten om te vormen tot een Europese effecten-

zen kan toenemen.

markt en om de marktwerking te verbeteren. … terwijl het Eurosysteem bijdraagt aan de veiligheid en techCode of Conduct harmoniseert effectenmarkt

nische standaardisatie

Aangespoord door de Europese Commissie heeft de effecten-

Terwijl de Europese Commissie zich buigt over juridische zaken

sector eind 2006 een gedragscode ondertekend, de zogenoemde

die spelen bij de realisatie van een Europese betaal- en effecten-

‘Code of Conduct’, waarin zij aangeeft zelf een aantal zaken te

markt houdt het Eurosysteem zich meer bezig met de operati-


onele kant en de veiligheidsaspecten ervan. Centrale banken

Grensoverschrijdende effectenafwikkeling

vervullen van oudsher een operationele rol in het betalings-

Target2-Securities (T2S) is een initiatief van het Eurosysteem op

verkeer. Denk bijvoorbeeld aan de uitgifte van bankbiljetten

het vlak van grensoverschrijdende effectenafwikkeling. Het behelst

en het controleren op schoonheid en echtheid van de bank-

de creatie van één gezamenlijk IT platform waarop effecten in

biljettencirculatie. Minder bekend bij het grote publiek, maar

centralebankgeld tegen lage kosten grensoverschrijdend worden

zeker zo belangrijk, zijn de activiteiten die zij vervullen in het

afgewikkeld. Hierbij besteden centrale bewaarbedrijven gedurende

betalingsverkeer tussen financiële instellingen, het zogenoemde

de dag hun administratie van afwikkelactiviteiten uit aan het

hoogwaardige betalingsverkeer. Zij zorgen ervoor dat betalin-

T2S-platform. T2S verhoogt de veiligheid van grensoverschrijdende

gen tussen deze instellingen snel en veilig in centralebankgeld

effectenhandel vanwege de afwikkeling in centralebankgeld. Dit is

worden afgewikkeld. Centrale banken in het Eurosysteem zijn

nu alleen nationaal mogelijk. T2S zwengelt ook de standaardisatie

bezig om hun eigen systemen zoveel mogelijk samen te voegen

in de afwikkeling van effectentransacties aan en fungeert als aanjager

tot één systeem. Dit is nodig voor de integratie van het hele

voor verdere harmonisatie op Europees niveau. Bijvoorbeeld bij

Europese betaal- en effectenverkeer.

de standaardisatie van operationele procedures en het gelijktrekken van nationale regelgeving. Het succes van T2S zal afhangen van

Hoogwaardig betalingsverkeer

het aantal marktpartijen dat transacties via T2S wil afwikkelen en,

Met de komst van het nieuwe Europese hoogwaardige betaalsy-

wat nog belangrijker is, van het aantal centrale bewaarbedrijven dat

steem Target2 worden steeds meer binnenlandse en grensover-

afwikkelactiviteiten gaat uitbesteden aan het Eurosysteem. Centrale

schrijdende betalingen in euro op dezelfde wijze verwerkt vanaf

bewaarbedrijven hebben hierbij gemengde gevoelens. Aansluiting

één systeem. Hierbij vervullen de centrale banken van Duits-

bij T2S zou voor hen betekenen dat zij een deel van hun business

land, Frankrijk en Italië een operationele rol. De efficiëntie van

kwijtraken. Anderzijds staan banken, die eigenaren zijn van centrale

het hoogwaardige betalingsverkeer neemt hierdoor toe. Vóór

bewaarbedrijven, positief kritisch tegenover T2S. Als voldoende

Target2 werden hoogwaardige betalingen namelijk verwerkt op

bewaarbedrijven zich bij T2S aansluiten dan zal T2S levensvatbaar

verspreide nationale systemen, waardoor grensoverschrijdende

kunnen zijn. Schaalvoordelen zullen namelijk alleen optreden

transacties door verschillende systemen heen moesten. Dit

wanneer er voldoende transacties over het platform lopen. Alleen

maakte de verwerking ervan kostbaar.

dan kan het Eurosysteem de afwikkeldiensten tegen aantrekkelijke

Target2 biedt marktpartijen allerlei efficiëntievoordelen. Zo

tarieven in de markt zetten. Want naast meer veiligheid dat T2S

hoeven zij nog maar één softwaresysteem te ondersteunen en

biedt, vinden financiële instellingen een gunstig prijskaartje ook erg

niet meer één voor elke centrale bank bij wie zij een rekening

belangrijk. Met T2S gaat het Eurosysteem de concurrentie aan met

aanhouden. Verder kunnen zij ervoor kiezen om hun beta-

de effectenmarkt. T2S zou initiatieven van commerciële partijen

lingsverkeer te concentreren en via één centrale bank te laten

van de markt kunnen gaan drukken. Deelname aan T2S is trou-

lopen in plaats van via verschillende centrale banken, zoals

wens niet verplicht, dus het Eurosysteem zal met een goed aanbod

veel multinationaal opererende banken deden. Dit pakt voor

moeten komen om voldoende vraag te genereren. Het krijgt hier-

hen veelal goedkoper uit. Daarnaast kunnen zij de saldi die

mee in feite zelf ook te maken met de tucht van de markt.

zij op rekeningen bij verschillende centrale banken hebben, samenvoegen alsof het één rekening is. Hiermee besparen zij

Grensoverschrijdend onderpandbeheer

op liquiditeitskosten. Target2 heeft ook de harmonisatie op

Ook in het onderpandbeheer zijn forse besparingen mogelijk.

aanpalende terreinen in een stroomversnelling gebracht, zoals

DNB en de Nationale Bank van België (NBB) vervullen een

de grensoverschrijdende afwikkeling van effectentransacties en

voortrekkersrol in het initiatief van het Eurosysteem om te komen

het grensoverschrijdend onderpandbeheer.

tot één centraal onderpandbeheersysteem voor het eurogebied,


genaamd CCBM2 (zie ook het artikel ‘Onderpandgebruik voor

van diensten geregeld met elkaar om de tafel moeten zitten om

centralebankkrediet: sneller, veiliger en efficiënter’). De vooruit-

afspraken te maken (zie box Concurrentie en samenwerking). Me-

zichten hiervan zijn goed, omdat de markt hier zelf nadrukkelijk

dedingingsautoriteiten zitten hen hierbij echter dicht op de huid.

om heeft gevraagd. Het succes van CCBM2 hangt tevens af van

Het wankele evenwicht tussen de baten van samenwerking en die

het aantal centrale banken dat wil aansluiten. In CCBM2 zal

van meer concurrentie komt hier duidelijk naar voren. De vraag is

binnenlands en grensoverschrijdend gebruik van onderpand ten

of mededingingsautoriteiten zich niet te strikt opstellen.

behoeve van betalingsverkeer en monetaire beleidstransacties

De kritiek van de Nederlandse Mededingingsautoriteit op het al

centraal geregeld worden op één IT-platform. Dit kan net als bij

dan niet mogen vaststellen van einddata waarop nationale be-

Target2 aanzienlijke efficiëntievoordelen opleveren ten opzichte

taalmiddelen in het kader van SEPA kunnen worden uitgefaseerd

van de huidige situatie, waarbij nationale onderpandsystemen wel

is hier een voorbeeld van. Hierdoor blijven nationale en SEPA

aan elkaar gekoppeld zijn maar ieder op een iets andere manier

betaalmiddelen langer naast elkaar in gebruik dan wellicht nodig

werken. Met CCBM2 wordt de verwerking van onderpandgebruik

is. De integratie van de betaalmarkten kan hierdoor vertraging

in het hele eurogebied gelijkgetrokken. Er zal geen onderscheid

oplopen, evenals de consolidatie bij marktpartijen in het retailbe-

meer zijn tussen binnenlands en grensoverschrijdend onderpand-

talingsverkeer. Efficiëntiewinsten kunnen hierdoor later op gaan

gebruik. Dit kan banken forse besparingen opleveren.

treden dan wanneer er wel duidelijke einddata afgesproken hadden mogen worden. Zo kunnen inefficiënte verwerkers hun bedrijf nog

Specialisatie centrale banken

een poosje voortzetten, omdat zij de enige zijn die betalingen met

Net als bij commerciële partijen die actief zijn in de betaal- en

bepaalde nationale betaalinstrumenten kunnen verwerken.

effectenmarkt is er ook bij de centrale banken in het Eurosysteem een trend zichtbaar van specialisatie en uitbesteding van

Mogen interbancaire vergoedingen?

diensten. Een drietal centrale banken vervult een grote rol bij

Verder biedt de uitspraak van de Europese Commissie op 19

Target2, anderen weer bij T2S en DNB en de NBB trekken de

december 2007 in de MasterCard-case de markt weinig houvast

kar bij CCBM2. Specialisatie zal zich hierbij net als in de markt

over onder welke voorwaarden banken gezamenlijke afspraken

uitbetalen in efficiëntiewinsten. De veiligheid blijft echter altijd

mogen maken over onderling te verrekenen vergoedingen voor

de hoogste prioriteit houden. Alternatieve eindscenario’s De weg van nationaal ingerichte naar één geharmoniseerde Europese betaal- en effectenmarkt is complex. Zowel aanbieders van betaal- of beleggingsdiensten, de gebruikers ervan en de publieke autoriteiten oefenen invloed uit op het eindresultaat. Vooralsnog is daarom nog niet duidelijk hoe het eindplaatje er precies uit zal zien. Wel zijn er enkele ontwikkelingen die erop wijzen dat de geharmoniseerde Europese betaal- en effectenmarkt niet helemaal overeen zal komen met het eerder geschetste ideale eindplaatje. Einddatum uitfasering Om een veilig en soepel functionerend Europees betaal- en effectensysteem op poten te kunnen zetten, zullen aanbieders


betalingen met betaalkaarten en incasso’s. De afspraken die

instellingen in het buitenland, dan moet dit snel en adequaat

gemaakt zijn voor bepaalde debit- en creditcardbetalingen van

opgelost worden en niet uitmonden in een lange lijdensweg

betaalkaartenmaatschappij MasterCard zijn volgens de Commis-

langs allerlei instanties.

sie ongeoorloofd. Wat wél mag is echter niet helemaal helder. Banken hebben echter wel behoefte aan meer duidelijkheid.

Spelers worden te dominant

Zij zijn in het kader van SEPA namelijk bezig met het ontwik-

De betaal- en effectenmarkt worden gekenmerkt als markten

kelen van nieuwe Europese betaalmiddelen, en de interbancaire

waarin spelers hoge infrastructurele investeringen moeten doen,

vergoedingen spelen een belangrijke rol in de prijzen voor

maar betrekkelijk lage variabele kosten hebben. Schaalvoorde-

winkeliers en consumenten. Angst om op een bepaald moment

len spelen in deze markt een belangrijke rol. Een grote speler

door Brussel terug gefloten te worden wanneer zij dergelijke

zal hierdoor, wanneer de Europese betaal- en effectenmarkten

vergoedingen afspreken, maakt hen terughoudend om Europese

eenmaal geïntegreerd zijn, concurrentievoordeel hebben ten

betaalmiddelen aan te gaan bieden of om te investeren in nieuw

opzichte van spelers die lage aantallen transacties verwerken.

te ontwikkelen betaalmiddelen. De migratie naar SEPA, en daar-

Bijvoorbeeld omdat zij een kleine thuismarkt hebben. In een

mee de integratie van het Europese retailbetalingsverkeer, kan

dergelijke markt is het mogelijk dat een grote speler alle vraag

hierdoor gevaar oplopen. Wat ook mogelijk is, is dat het door

naar zich toetrekt en zich ontpopt tot natuurlijk monopolist.

het Eurosysteem gewenste Europese debitcard scheme niet van

In dat geval is er duidelijk sprake van te ver doorgeschoten

de grond komt. De marktposities van de Amerikaanse systemen

consolidatie. Mededingingsautoriteiten moeten er dan voor

Visa en MasterCard in de betaalkaartenmarkt dreigen hierdoor

waken dat deze monopolist zijn marktmacht niet gaat misbrui-

dominant te worden. Grensoverschrijdende concurrentie Consumenten en bedrijven kunnen wellicht meer gehecht blijken aan banken en beleg-

6VciVaigVYî^dcZaZZcVaiZgcVi^ZkZ]VcYZaheaVi[dgbZc^c YZ:J&..."'%%-jai &-

gingsinstellingen in eigen land dan aanvan-

&+

kelijk verwacht. De keerzijde hiervan is dat

&)

consolidatie uitblijft en dat de in Europees opzicht slecht presterende dienstverleners blijven bestaan. Belangrijk is dat wanneer dit gebeurt, nagegaan wordt of consumenten en bedrijven wel willen overstappen, maar

&' &% -

dit om de een of andere reden niet kunnen,

+

of dat zij echt tevreden zijn met de eigen

)

aanbieders. Consumenten hebben mogelijk meer vertrouwen in de eigen banken en de eigen toezichthouder dan die in andere landen, zeker gezien de huidige onrust in de financiële wereld. Hier kan een taak liggen voor toezichthouders. Wanneer burgers en bedrijven problemen hebben met financiële

&,

. &(

.

' %

) %

%

&

&...

'%%(

'%%,

igVYî^dcVaZ ]VcYZaheaVi[dgbZc

VaiZgcVi^ZkZ ]VcYZaheaVi[dgbZc

'%%-


Concurrentie en samenwerking In betaal- en effectenmarkten is enige mate van samenwerking tussen concurrenten noodzakelijk. Aangezien bijvoorbeeld niet iedereen bij dezelfde bank een rekening aanhoudt, kunnen niet alle betalingen in dezelfde computer plaatsvinden. Verschillende banken moeten dus met elkaar afspreken hoe en onder welke voorwaarden ze gegevens met elkaar uitwisselen. Dit geldt voor alle betaalinfrastructuren: van technische standaarden tot en met ken door zijn prijzen omhoog te gooien. Daarnaast moet er

clearinghuizen en computersystemen. Goede samenwer-

nagedacht worden over hoe toetreding door nieuwe aanbieders

king blijkt essentieel te zijn om te zorgen dat transacties

toch mogelijk blijft.

veilig en efficiënt verlopen. Daarbij blijft nog voldoende ruimte over voor concurrentie. Zo kunnen aanbieders

Toestaan alternatieve handelsplatforms

in de betaal- en effectenmarkten concurreren op prijzen,

Onder de MiFID neemt de concurrentie in de effectenhandel

op de keuzemogelijkheden voor klanten en op basis van

toe. Ondanks het feit dat het aantal traditionele effectenbeurzen

investeringen in productinnovaties om te voldoen aan

afneemt door fusies, daalt het totale aantal handelsplatformen

toekomstige gebruikerswensen. De betaal- en effecten-

nauwelijks door de komst van alternatieve handelsplatforms. De

markt is niet de enige markt waarbij concurrenten in meer

consolidatie in deze markt wordt daardoor als het ware nog even

of mindere mate samenwerken. Dit gebeurt ook in andere

uitgesteld.

markten waar concurrenten gebruik maken van dezelfde

Deze voorbeelden maken duidelijk dat er nog een lange weg te

infrastructuur. Voorbeelden hiervan zijn de telecom- en

gaan is, dat er nog vele uitkomsten mogelijk zijn en dat de in-

de energiemarkt. De vraag waar mededingingsautoriteiten

vloed van de publieke autoriteiten op het eindresultaat groot is.

en de spelers in de betaal- en effectenmarkt mee worstelen, is op welke domeinen het maatschappelijk gezien

Tot slot

positief is als aanbieders samenwerken, en wanneer het

De overgang van nationale naar één Europese betaal- en ef-

beter is als zij onafhankelijk van elkaar hun koers bepalen.

fectenmarkt is nu in volle gang. Hoe deze markt er precies uit

Mededingingsautoriteiten dwingen aanbieders weliswaar

zal gaan zien en wie hierbij als winnaars uit de strijd zullen

tot een steeds scherpere afbakening van het gebied waarop

komen en zich Europees kampioen mogen noemen, valt niet

mag worden samengewerkt. Toch maakt het gebrek aan

te voorspellen. Mogelijk moeten spelers uiteindelijk het veld

Europese regelgeving het voor marktpartijen soms wel heel

ruimen of worden zij overgenomen. Dit is positief, omdat de ef-

moeilijk om vooraf te bepalen of bepaalde gezamenlijke

ficiëntie van de Europese betaal- en effectenmarkt hierdoor naar

afspraken mededingingsrechterlijk gezien door de beugel

een hoger plan wordt getrokken. Ook is nog onbekend hoeveel

kunnen of niet. Dit maakt hen wellicht terughoudender in

tijd het integratie- en consolidatieproces in beslag zal gaan

de samenwerking dan maatschappelijk gezien gewenst is.

nemen. Dit hangt deels af van de houding van consumenten en bedrijven, maar ook van die van de mededingingsautoriteiten. Zij hebben veel goed werk geleverd en de spelers in de Europese

zouden dit moeten benadrukken bij marktpartijen. De echte

betaal- en effectenmarkt goed wakker geschut. Die leveren nu

winnaars van de slag om de Europese betaal- en effectenmarkt

grote inspanningen om van het integratieproces een succes te

zijn de Europese consumenten en beleggers. Zij zullen in de

maken. Belangrijk hierbij is wel dat zij zich in dit complexe

toekomst de vruchten plukken van meer concurrentie, de

traject ondersteund blijven voelen door de publieke autoriteiten

integratie en de toenemende efficiëntie van de betaal- en effec-

en dat zij hen duidelijkheid verschaffen waar nodig.

tenmark, door meer keuzevrijheid, meer betaalgemak en lagere prijzen. •

Consolidatie en integratie kunnen er toe leiden tot sommige spelers een wel heel dominante positie verwerven, met mogelijk nadelige gevolgen voor de concurrentie en een toenemend systeemrisico als gevolg. Afwikkeling van transacties in centralebankgeld neemt hierdoor in belang toe. Toezichthouders



Afwikkeling OTC derivaten: versterken infrastructuur De handel in derivaten is de laatste jaren enorm gegroeid. Maar de administratieve verwerking ervan bleef daarbij achter. Op het moment dat zich een financiële stresssituatie voordoet kan dit een negatieve spiraal versterken. In geval van administratieve achterstanden is het namelijk moeilijk snel duidelijkheid te verkrijgen over de financiële posities van partijen.

Wat zijn derivatencontracten?

stond niet meer dan USD 5,2 miljard aan daadwerkelijke obligaties

Derivatencontracten worden afgesloten omdat partijen zich willen

en leningen van Delphi.

indekken tegen het risico dat een investering of belegging in waarde vermindert, of omdat een partij de daarvoor betaalde premie wil

Waardoor worden de administratieve achterstanden

ontvangen. Met derivaten kan het risicoprofiel van een portefeuille

veroorzaakt?

met beleggingen worden verkleind of vergroot. Veel derivaten

Het administratief verwerken van een OTC derivatencontract is een

worden niet op een beurs verhandeld, maar komen tot stand in

bewerkelijke klus. Zo houden handelaren doorgaans per tegenpartij op

bilaterale contracten tussen professionele partijen. Deze handel

bilaterale basis allerlei gegevens bij, zoals welke transacties juridisch ge-

is sterk in omvang toegenomen, waarbij steeds meer niet-banken,

zien afgerond zijn, welke transacties nog enige nazorg behoeven en of

zoals pensioenfondsen, verzekeringsbedrijven, hedge funds, private

er aanpassingen van onderpand nodig zijn. Vanwege het tijdrovende

equity funds en staatsfondsen, actieve tegenpartijen zijn gewor-

karakter hiervan kunnen makkelijk administratieve achterstanden

den. Deze niet-banken worden aangeduid als de zogenoemde

ontstaan, vooral wanneer de groei van de verwerkingscapaciteit in de

‘buy-side’ partijen. In 2007 groeide de markt met ruim 43 procent,

back-office achterblijft bij de groei van de handelsvolumes.

en was er aan het einde van het jaar voor USD 596 biljoen aan hoofdsommen gemoeid met OTC derivatencontracten. De meeste

Terugdringen van de administratieve achterstanden

marktgroei is te zien bij kredietderivaten. Toch bestond de bulk

Op aansporing van de toezichthouders hebben de banken sinds 2005

van de OTC markt in 2007 nog voor tweederde uit rentederivaten.

hun eigen administratieve processen verbeterd. Daarnaast zijn er

Kredietderivaten (‘credit default swaps’) bieden voor de koper

infrastructurele oplossingen gekomen of in de maak, om de afwikkel-

dekking voor faillissementrisico’s bij bedrijfsobligaties. De verkoper

processen voor derivaten te versterken. Hierbij richten partijen zich

van een kredietderivaat is een partij die dit risico wil aanvaarden,

vooral op het opzetten van een gemeenschappelijke infrastructuur

om de hiervoor betaalde premie te kunnen innen. Renteswaps be-

waarmee de clearing en afwikkeling van handelstransacties centraal op

staan ter dekking van renterisico’s. Zo kan een onzekere variabele

één platform worden afgehandeld. Bij een grootscheepse deelname

rente-inkomstenstroom worden omgezet (swappen) naar een vaste

van handelaren kan een dergelijk platform administratieve voordelen

inkomstenstroom tegen betaling van een premie. De omvang van

bieden voor alle deelnemende partijen. Wel vereist het standaardisa-

de uitstaande derivatencontracten kan de onderliggende waarden

tie in de vastlegging en verwerking van contracten.

ver overtreffen. Zo bleek er in 2005 bij het faillissement van de Amerikaanse auto-onderdelen firma Delphi in totaal voor USD 28

Centrale tegenpartijen

miljard aan kredietderivatencontracten uit te staan. Daartegenover

Voor de afwikkeling van traditionele beurshandel in effecten en


In 2007 groeide de OTC markt met ruim 43 procent. Vanwege het tijdrovende karakter van de administratieve ver werking ervan, kunnen makkelijk administratieve achterstanden ontstaan.

derivaten bestaan partijen die de clearing verzorgen en optreden

credit default swaps versneld ingebed in een gestandaardiseerde

als centrale tegenpartij. Bekende namen in dit verband zijn DTCC,

infrastructuur.

Eurex en LCH.Clearnet. Veelal zijn deze partijen ook betrokken

In beginsel staan infrastructuren als deze onder toezicht van

bij de opzet van infrastructuren voor de OTC derivaten handel.

centrale banken en effectentoezichthouders. In internationaal verband zijn er richtlijnen opgesteld voor bewaarbedrijven en cen-

Swapclear, een dochter van LCH.Clearnet Ltd in Londen, is tot

trale tegenpartijen in de effectenindustrie. Bovengenoemd ‘Trade

dusver de enige centrale tegenpartij voor de clearing van OTC

Information Warehouse’ concept is echter een nieuwe vorm van

derivaten. Swapclear levert haar clearingdiensten alleen aan banken

infrastructuur die nog niet geadresseerd is in deze richtlijnen. Wel

met ten minste een A-rating. Swapclear verwerkt nagenoeg alle

zijn toezichthouders bij de vormgeving betrokken geweest. Een

interbancaire renteswaps van de aangesloten banken. Dit biedt

heel recente ontwikkeling in de kredietderivatenmarkt is dat diverse

zowel operationele als risicotechnische voordelen. Groot operatio-

partijen hebben aangeven een centrale tegenpartij voor kredietderi-

neel voordeel is dat de bilaterale confirmatieprocedure overbodig

vaten te willen opzetten. The Clearing Corporation (TCC) in Chi-

wordt, omdat transacties tussen deelnemende banken automatisch

cago wil dit in samenwerking met DTCC gaan doen. Maar andere

aan elkaar worden gekoppeld. Ook de onderpandlevering ter

financiële centra in de wereld willen niet achterblijven. Zo zijn

afdekking van de ingenomen posities is veel eenvoudiger, omdat er

soortgelijke initiatieven aangekondigd door B-clear/LCH-Clearnet

meer nettering is en het onderpand wordt geleverd aan Swapclear

in Londen en Eurex in Frankfurt.

in plaats van aan de afzonderlijke banken. Doordat Swapclear optreedt als centrale tegenpartij van alle deelnemers, ontstaat met

Neutralisatie van contracten

multilaterale nettering een risicoreductie. Dit levert de deelnemen-

Naast hierboven genoemde centrale infrastructurele services, zijn er

de banken beduidend lagere kapitaal- en onderpandvereisten op in

ook service providers die centrale tegenpartijen willen helpen met

vergelijking met bilaterale nettering tussen de afzonderlijke banken.

hun complexe huidige bilaterale contracten. Zo heeft het Zweedse bedrijf Tri-Optima AB de ‘Tri-reduce service’ opgezet voor dealers

Voor credit default swaps is in 2003 DTCC, het centrale clearing- en

die hun portefeuilles en bijbehorende risico’s en operationele en

settlementinstituut voor de Amerikaanse effectenhandel, gestart

onderpandvereisten willen verkleinen. Dit gebeurt door de porte-

met koppelen confirmatiediensten. Recentelijk is deze dienst-

feuilles van twee (bilateraal) of meer (multilateraal) dealers naast

verlening uitgebreid naar OTC aandelen- en rentederivaten. Ook

elkaar te leggen en de onderlinge transacties die elkaar neutraliseren

is gestart met een dienst om betaalstromen onderliggend aan de

te beëindigen. Voor 2008 zijn 31 sessies gepland voor kredietderi-

derivatentransacties te koppelen en te netteren. De betalingen vin-

vaten en 24 voor rentederivaten. Sinds het begin van de markttur-

den plaats in het CLS-systeem dat is opgezet voor de afwikkeling

bulentie in 2007 is de deelname aan deze sessies snel toegenomen.

van valutatransacties. Met het zogenoemde ‘Trade Information

In de september/oktober sessies voor dollar- en eurocontracten

Warehouse’ wordt bij DTCC Deriv/serve een contract tijdens de

werden 122.000 rente- en kredietderivatencontracten beëindigd.

levensduur gevolgd en worden de (betaal)verplichtingen uitge-

Ook is het bedrijf Tri-optima in 2007 de ‘Tri-resolve service’ gestart.

voerd. Deze diensten zijn toegankelijk voor zowel handelende ban-

Dit is een reconciliatieservice, waarbij Tri-optima een methode

ken als eerder genoemde ‘buy–side’ partijen. In 2007 groeide het

biedt aan twee dealers om al hun bilaterale contracten naast elkaar

transactievolume van Deriv/serve met 123 procent naar 5,87 miljoen

te leggen. Op deze manier kunnen disputen in de confirmatie-

transacties. Het aantal klanten groeide met 43 procent naar 1.078.

procedure of in de onderpandsfeer worden herleid naar specifieke

DTCC Direv/serve heeft wereldwijd een marktaandeel van meer dan

individuele contracten. Verschillen in de transactiedocumentatie of

80 procent in de after-trade service markt voor credit default swaps.

in de economische waardering van een transactie worden hierdoor

Hiermee is een belangrijk deel van de after-trade administratie voor

snel duidelijk, waardoor disputen efficiënt kunnen worden verme-


den of worden opgelost. Inmiddels wordt 40 procent van de OTC

de back-office (of middle-office). Deels vergelijkbaar met T-zero

contracten met Tri-resolve gereconcilieerd.

biedt LCH.Clearnet ook een platform voor de confirmatie van renteswaps, dat zonder beperking gebruikt kan worden door alle

Fouten op voorhand opsporen

handelaren en buy-side klanten. Dit platform heet SWAPWIRE

T-zero is een in 2005 gestarte service voor kredietderivaten. Het be-

en wordt intensief gebruikt voor renteswaps.

drijf T-zero is eigendom van de Creditex Groep en werkt met een vergunning verkregen van de Financial Services Authority (FSA)

Tot slot

van het Verenigd Koninkrijk. Het is een zogenaamd affirmatieplat-

Vooralsnog nemen de aantallen verhandelde contracten in de

form, waarbij een contract eerst wordt geaffirmeerd, alvorens het

front-offices van handelaren toe en blijven hun back-offices

wordt geconfirmeerd. De affirmatie behelst in feite een bevestiging

moeite houden om die transacties allemaal op tijd te verwerken.

van de economische termen van een contract en gaat vooraf aan

Marktpartijen zijn op zoek naar oplossingen voor dit probleem.

de confirmatie met de juridische finalisering van een transactie.

Het is belangrijk dat zij zich hierbij niet alleen richten op het

Het idee hierachter is dat het voordeliger (cq minder arbeidsin-

vergroten van de interne verwerkingscapaciteit en op het efficiën-

tensief) is om een fout voorafgaand aan de confirmatieprocedure

ter afhandelen van bilaterale transacties. Zij dienen zich vooral te

vast te stellen en te corrigeren dan daarna. Het corrigeren van

richten op het opzetten van een gezamenlijke infrastructuur voor

een fout in de front-office fase van een transactie is namelijk veel

de verwerking van derivatentransacties. Daarbij zal een sleutelrol

eenvoudiger dan het herstellen van een verkeerde vastlegging in

worden vervuld door centrale tegenpartijen. •

DI8`gZY^ZiYZg^kViZc/VX]iZghiVcYZc\gdiZgYVc(%YV\ZcW^_YZXdc[^gbVi^Zh **%#%%%

&&%#%%%

*%%#%%%

&%%#%%%

)*%#%%%

.%#%%%

)%%#%%%

-%#%%%

(*%#%%%

,%#%%%

(%%#%%%

+%#%%%

'*%#%%%

*%#%%%

'%%#%%%

)%#%%%

&*%#%%%

(%#%%%

&%%#%%%

'%#%%%

*%#%%%

&%#%%% %

hZ e

"% * dX i"% cd * k" % YZ * X" %* _Vc "% + [Z W" %+ b Vg "% Ve + g"% b + Vn "% + _j c" %+ _j a"% Vj + \" % hZ + e" %+ dX i"% cd + k" % YZ + X" %+ _Vc "% [Z , W" % b , Vg "% Ve , g"% b , Vn "% , _j c" %, _j a"% Vj , \" %,

%

3(%9V\ZcXdc[^gbVi^ZVX]iZghiVcY

=VcYZahkdajbZ

8gZYî9Zg^kVi^kZh/GZYjXi^dc^cDjihiVcY^c\8dc[^gbVi^dchBdgZi]Vc(%9Vnh

]VcYZahkdajbZa^c`ZgVh

3(%YV\ZcXdc[^gbVi^ZVX]iZghiVcYgZX]iZgVh

Uit bovenstaande figuur blijkt dat de confirmatieachterstanden bij kredietderivaten in 2005 en 2006 goed werden ingelopen, mede op basis van de hierboven beschreven infrastructurele verbeteringen. Echter, toen het handelsvolume;ZYZgVaGZhZgkZ7Vc`d[CZlNdg`!DXidWZg'%%, in de eerste helft van 2007 meer dan verdubbelde, kon de backoffice dat niet bijhouden en liepen de achterstanden weer snel op.



Onderpandgebruik voor centralebankkrediet: sneller, veiliger en efficiënter Het grote beroep dat banken sinds het begin van de marktturbulentie hebben gedaan op centralebankkrediet illustreert het belang van de centrale bank als liquiditeitsverschaffer aan de markt. De korte termijn kredietverstrekking door centrale banken is ook een belangrijk instrument om de geldmarktrente te beïnvloeden. En voor de behoefte van banken aan kasgeld gedurende de dag, verstrekken centrale banken zelfs renteloos krediet, om een soepele werking van het betalingsverkeer tussen de financiële instellingen te verzekeren. Centrale banken eisen, dat tegenover het verstrekte krediet

bankleningen). Maar vanaf 1 januari 2007 geldt een ‘single list’:

zekerheden worden gesteld. Dit gebeurt in de vorm van onder-

één onderpandlijst voor alle banken in het Eurosysteem. Hier-

pand dat de banken bij de centrale bank onderbrengen. Mocht

door zijn alle verschillen die nog bestonden tussen de eurolanden

een bank in gebreke blijven bij het terugbetalen van een krediet,

verdwenen, wat opnieuw een verruiming van de keuzemogelijk-

dan kan de centrale bank dit onderpand verkopen.

heden betekende.

Als beheerder van publieke middelen heeft een centrale bank

De banken hebben hier veel profijt van gehad toen hun kasgeld-

de verantwoordelijkheid om alle nodige zekerheid te vragen

behoefte de laatste jaren toenam door sterke groei in onder meer

om terugbetaling te garanderen. Anderzijds dwingt een centrale

de valuta- en derivatenhandel. De martktturbulentie die in au-

bank deelname aan de kredietfaciliteiten ook in zekere zin af

gustus 2007 begon was ook aanleiding voor banken om meer bij

om monetair beleid te kunnen voeren. Daarom zal ze zich

de centrale bank te lenen vanwege de hoge rente op de interban-

redelijkerwijze moeten inspannen om de kosten die dit voor de

caire markt. Omdat, in tegenstelling tot diverse andere centrale

banken met zich meebrengt te beperken.

banken, de onderpandlijst van het Eurosysteem zodanig ruim is, was het tijdens de marktturbulentie niet nodig de onderpandlijst

Verruiming acceptatie onderpand

uit te breiden.

Na de introductie van de euro zijn de centrale banken van het Eurosysteem begonnen om onderpand te accepteren vanuit

Securitisaties als onderpand

alle eurolanden. De meest gangbare vormen van onderpand

De waarde van het onderpand wordt door de centrale bank

(zoals staatspapier) kwamen op een gezamenlijke lijst die door

zoveel mogelijk bepaald op basis van actuele marktprijzen.

alle centrale banken werd gehanteerd. De mogelijkheden voor

Na aftrek van bepaalde veiligheidsmarges (haircuts), die per

banken om onderpand te leveren werden hierdoor enorm ver-

onderpandcategorie verschillen, wordt de kredietlijn van een

ruimd. Wel bleven specifieke onderpandsoorten bestaan die

bank aangepast. Het Eurosysteem is onder bepaalde voor-

alleen lokaal werden geaccepteerd (in Frankrijk bijvoorbeeld

waarden securitisaties van bankactiva (zoals hypotheken) gaan


HZXjgî^hVi^Zh^cCZYZgaVcYZcHeVc_ZiZcdeo^X]iZkVc]ZiK@ZcVcYZgZZjgdaVcYZc &'% &%% -% +% )% '% % %+F&

%+F'

CZYZgaVcYZcHeVc_Z

%+F(

%+F)

KZgZc^\Y@dc^c`g^_`

%,F&

%,F'

%,F(

%,F)

6cYZgZaVcYZcZjgd\ZW^ZY

7gdc/:jgdeZVcHZXjgî^hVi^dc;dgjb

toestaan als onderpand. In onderstaande figuur is de positie

haircuts voor ABS papier, evenals de haircuts voor ongedekte

van Nederland en Spanje als emissiegebied voor genoemd As-

bankobligaties, verhoogd.

set Backed Securities (ABS) papier duidelijk zichtbaar. Hierbij valt op dat de emissies in Nederland en Spanje in 2007 zijn

Uitwisseling van onderpand tussen G-10 muntgebieden in

gestegen terwijl deze in het VK en de andere landen daalden.

noodgevallen

Dit illustreert hoe een balans gevonden kan worden tus-

Zoals gezegd is de lijst van beleenbaar onderpand in het euroge-

sen enerzijds zekerheid (want tegenover hypothecaire

bied heel ruim. Het gemak waarmee banken sinds het begin van

leningen staat onroerend goed als onderpand, en soms ook

de kredietcrisis extra onderpand aan het Eurosysteem hebben

garanties), en anderzijds kostenbeperking voor banken (zij

geleverd, bevestigt dit. Dat is niet overal zo. Toch zijn er bijzon-

kunnen immers deze minder liquide activa gebruiken als

dere omstandigheden denkbaar waarin ook in het eurogebied

onderpand). Deze balans moet gewaarborgd blijven. Ook

partijen tijdelijk tekort aan onderpand kunnen hebben. In dat

wanneer marktomstandigheden veranderen. Daarom worden

geval kan een bank geholpen zijn wanneer dit tekort gecom-

per 1 februari 2009 de voorwaarden op sommige punten iets

penseerd kan worden door een overschot aan onderpand in een

aangescherpt. Zo moeten de activa onderliggend aan ABS,

ander muntgebied. De G-10 centrale banken zijn hierover in

euro activa zijn. Ook worden met ingang van deze datum de

gesprek. Realisatie van een dergelijke uitwisseling van onderpand


vergt infrastructurele aanpassingen in de kanalen voor waarde-

harmonisatievoordelen. Nu kent iedere centrale bank van het

overdracht tussen G-10 centrale banken. Toch zal acceptatie van

Eurosysteem, ondanks de ‘single list’, haar eigen procedures voor

onderpand uit de G-10 muntgebieden geen routine aangelegen-

levering van de waardepapieren en voor bewaaractiviteiten zoals

heid worden binnen het eurogebied. De huidige onderpandlijst

rente en aflossingbetalingen. Het CCBM2 project ligt ook in

biedt namelijk ruim voldoende mogelijkheden. Wel kunnen

het verlengde van de ambitie van de afzonderlijke Eurosysteem

dergelijke uitwisselingsmogelijkheden in bepaalde scenario´s een

centrale banken om zich op deelterreinen te specialiseren.

uitkomst bieden. Efficiënter onderpandgebruik door Harmonisatie onderpandprocedures

autocollateralisatie…

Ook is het Eurosysteem druk bezig de manieren waarop on-

Een manier om op het gebruik van onderpand te besparen is het

derpand binnen het eurogebied kan worden gemobiliseerd te

mechanisme van zogenoemde ‘autocollateralisatie’. Dit is een

verbeteren. Bij de introductie van de euro zijn alle Eurosysteem

onderpandservice ten behoeve van de afwikkeling van effecten-

centrale banken gaan samenwerken in het zogenaamde Cor-

transacties, aangeboden door de centrale banken in Frankrijk,

respondent Central Bank Model (CCBM). In dit model kan

Italië, Spanje en Duitsland. Binnen enkele jaren zullen ook de

iedere centrale bank onderpand ontvangen als agent van een

Nederlandse banken hier gebruik van kunnen maken. Autocol-

andere centrale bank. Momenteel wordt een modernisering- en

lateralisatie kent in principe twee verschijningsvormen. Met

harmonisatieslag voorbereid waarbij alle centrale banken hun

autocollateralisatie ‘on flow’ kan een effectenbewaarbedrijf in

onderpandbeheer gaan uitbesteden aan een centrale operator.

naam van de centrale bank de kredietwaarde van het stuk dat

Dit project heet CCBM2. DNB en de Nationale Bank van België

ter afwikkeling wordt aangeboden toekennen als krediet voor de

zullen uitvoerders zijn van deze centrale onderpandadmini-

koper. Op deze wijze financiert de effectenstroom als het ware

stratie. Centrale afhandeling van onderpand biedt banken veel

zichzelf. Dit kan echter alleen voor ‘single list’ stukken en ook

GVi^d]nedi]ZZ`hX]jaYi#d#k#77E"jai#'%%+ &)%

7gdc/:87! HX]lZôZg^hX]Z CVi^dcVaWVc`! 7Vc`d[:c\aVcY! 7VcXVCVţ^dcVaăV Gdb}c^Z^>B;! :jgdHiVi!Bdg\Vc HiVcaZnGZhZVgX]#

&'% &%% -% +% )% '% %

KH

OlîhZgaVcY

Denemarken Zwitserland VS

9ZcZbVg`Zc

K@

CZYZgaVcY

>ZgaVcY

Edgij\Va

HeVc_Z

9jîhaVcY

OlZYZc

AjmZbWjg\

BVaiV

7Za\^

;^caVcY

:hiaVcY

;gVc`g^_`

AZiaVcY

DdhiZcg^_`

>iVa^

AîdjlZc

Ih_ZX]^

=dc\Vg^_Z

HadlV`^_Z

EdaZc

HadkZc^

GdZbZc^

Roemenië Slovenië Polen Slowakije Hongarije Tsjechië Litouwen Italië Oostenrijk Griekenland LetlandFrankrijk EstlandFinlandBelgiëMalta Luxemburg Zweden Duitsland SpanjePortugal IerlandNederland VK


gelden hierbij de haircuts die het Eurosy-

bulentie hebben de marktpartijen hier

steem toepast. Een andere variant is auto-

veel baat bij gehad. Het Eurosysteem is

collateralisatie ‘on stock’. Hierbij verstrekt

voornemens deze XEMAC service te inte-

het bewaarbedrijf krediet in naam van de

greren in het toekomstige CCBM2 model

centrale bank op basis van een hiervoor

en open te staan voor andere aanbieders

aangewezen voorraad effecten. Zodra een

van tri-party onderpand management,

kopende bank die over deze kredietlijn

zoals Clearstream Banking Luxemburg en

beschikt, onvoldoende contanten heeft

Euroclear Bank. •

om de effecten te betalen, dan worden hiervoor automatisch de aangewezen effecten beleend bij de centrale bank om de betaalcapaciteit te verhogen. … en door de komst van tri-party onderpand management Een recente vernieuwing in de acceptatie van onderpand door centrale banken betreft tri-party onderpand management. De Bundesbank maakt al enkele jaren gebruik van externe onderpand diensten van de private partij Clearstream Banking Frankfurt (CBF). Deze dienst heet XEMAC. XEMAC is een tri-party onderpand management systeem waarbij een derde partij, in dit geval CBF, bemiddelt ten behoeve van onderpandvragers en onderpandverstrekkers. Voorbeelden van onderpandvragers in Duitsland zijn naast de centrale bank de Duitse Repomarkt en het clearinghuis Eurex. De onderpandverstrekkers in XEMAC zijn de banken die actief zijn in de Duitse markt. Deze service maakt snelle en efficiënte uitwisselingen van onderpand mogelijk. Binnen XEMAC kunnen waardepapieren namelijk snel gesubstitueerd worden tussen de handelsportefeuille van een bank en de onderpandportefeuille. Zeker ten tijde van de markttur-

Colofon ‘Focus op betalingsverkeer’ is een speciale uitgave van het Focusgebied Betalingsverkeer van de Nederlandsche Bank. Het Focusgebied Betalingsverkeer is een forum bestaande uit medewerkers die werkzaam zijn bij de divisies betalingsverkeer, economisch beleid en onderzoek, financiële markten, financiële stabiliteit, juridische zaken, toezicht beleid en toezicht uitvoering. Het heeft zich de afgelopen twee jaar gericht op het vergroten van inzicht in de gevolgen van technologische en marktordeningsontwikkelingen in het Europese betalings- en effectenverkeer op de uitoefening van de hoofdtaken van DNB: het medebepalen en uitvoeren van monetair beleid, het uitvoeren van goed toezicht op financiële instellingen en de bevordering van een goed werkend betalingsverkeer. ‘Focus op betalingsverkeer‘ geeft een overzicht van de onderwerpen die tussen 2006 en 2008 de revue zijn gepasseerd. Hoofdredactie: Hans Brits Eindredactie: Nicole Jonker, Thijs Kettenis en Anneke Kosse Redactie: Hans Brits, Rien Jeuken, Nicole Jonker, Raymond Kleijmeer, Anneke Kosse, Judith Looman en Bram Scholten De artikelen zijn gebaseerd op de gevoerde discussies en verrichtte onderzoeken binnen het Focusgebied Betalingsverkeer en daardoor mede tot stand gekomen door inbreng van: Barend van Amerongen, Beata Bierut, Ron Berndsen, Alies van den Berg, Jaap Bikker, Wilko Bolt, Ronald Bosman, Paul Cavelaars, Richard Derksen, Michiel van Doeveren, Nynke Doornbos, Ronald Heijmans, Iddo de Jong, Simon Kappelhof, Rein Kieviet, Jan Lamers, Eloy Lindeijer, Lars Luijten, Ellen Naudts, Paul Osse, Daaf van Oudheusden, Cees Rensen, Carlien Roodink, Ton Roos, Gerard Scheepers, Bram Scholten, Erus Schuurman, Jurgen Spaanderman, Erik Smid, Leon Strous, Roland Uittenbogaard, Tom van Veen, Els de Vogel, Ariena van Wageningen, Froukelien Wendt en Carlo Winder Aan dit nummer werkten verder mee: Loek van Daalen, Odette Verlee en Gwan Tjia Fotografie/ Illustraties: Nicole Jonker, Anneke Kosse en Rob Meulemans Opmaak, vormgeving en druk: Fd-reproductie, Joh. Enschedé (vormgeving) Artikelen uit ‘Focus op betalingsverkeer’ mogen niet zonder toestemming van de redactie worden overgenomen. De tot uitdrukking gebrachte zienswijzen in ‘Focus op betalingsverkeer’ zijn voor rekening van de auteurs en komen niet noodzakelijkerwijs overeen met de officiële standpunten van de Nederlandsche Bank Voor meer informatie over actuele ontwikkelingen in het betalingsverkeer en de taken van de Nederlandsche Bank en het Europese Stelsel van Centrale Banken: www.dnb.nl www.allesoverbetalen.nl www.sepanl.nl www.ecb.int Komende evenementen van het Focusgebied Betalingsverkeer: 3 december 2008 Seminar ‘Cybercrime’

op betalingsverkeer Innovaties in het betalingsverkeer Succesvolle sturing van de geldmarktrente Afwikkeling OTC-derivaten

Recommend Documents