ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE
LOES KANTERS l RIAN VAN DEN HIL l VALERIE VAN KUIJK l GUUSJE NAGELS
INLEIDING VAN HET ONDERZOEK
INLEIDING l HOOFDVRAAG l DEELVRAAG 1 l DEELVRAAG 2 l DEELVRAAG 3 l DEELVRAAG 4
INLEIDING Wanneer jongeren in de adolescentie komen, verandert er een heleboel. Onder andere het lichaam en de gevoelens van kinderen, en hun hele kijk op de wereld verandert. Ook verandert er veel op sociaal gebied. Het is een levensfase die voor velen een hele lastige fase kan zijn, maar dat verschilt per adolescent. Daarbij hebben de omgeving en relaties een grote invloed. Wanneer adolescenten dan ook nog een moeilijke periode doormaken, zoals het overlijden van het familielid of het meemaken van een echtscheiding, kan dit van grote invloed zijn op de ontwikkeling van de adolescent. Wij vragen ons af wat de gevolgen van een echtscheiding kunnen zijn op de sociaal-emotionele ontwikkeling van een adolescent. HOOFDVRAAG Wat zijn de gevolgen van een echtscheiding op de sociaal-emotionele ontwikkeling van een kind in de adolescentie? DEELVRAGEN 1. Wat is sociaal-emotionele ontwikkeling? 2. Welke invloed heeft de puberteit op de sociaal emotionele ontwikkeling? 3. Wat gebeurt er bij een echtscheiding? 4. Wat zijn de gevolgen voor het kind?
1
1. WAT IS SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING? SOCIALE ONTWIKKELING l EMOTIONELE ONTWIKKELING l SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING
Sociaal–emotionele ontwikkeling gaat over de ontwikkeling van een eigen persoonlijkheid. Hierbij hoort het ontwikkelen van emoties, het zelfbeeld en het karakter van het kind. Het sociaal en emotioneel functioneren zijn nauw met elkaar verbonden. Om bijvoorbeeld bepaalde sociale belangen te kunnen behartigen maken kinderen gebruik van het uiten van emoties. Het woord ‘sociaal–emotionele ontwikkeling’ laat al zien dat het in twee ontwikkelingsgebieden is op te splitsen. 1 2 Sociale ontwikkeling
Bij sociale ontwikkeling ligt de focus op de interactie tussen het kind en zijn omgeving. Het bestaat uit het ontwikkelen van begrip voor anderen en over een positieve houding ten opzichte van anderen. Sociale ontwikkeling is onderverdeeld in ‘sociaal gedrag’ en ‘sociale cognitie’. Sociaal gedrag is het gedrag van een individu dat gericht is op anderen; het kunnen uitvoeren en toepassen van een sociaal wenselijke handeling. Sociale cognitie is het denken over de sociale werkelijkheid, gedragsregels, over personen, en over relaties tussen personen. In andere woorden: het kind heeft weet van opvattingen, wensen, gevoelens en gedachten van zichzelf en anderen.
Emotionele ontwikkeling Emotionele ontwikkeling bestaat uit het leren kennen, herkennen en begrijpen van de eigen gevoelens en de gevoelens van anderen. Ook gaat het over de manier waarop men hiermee omgaat. De focus ligt met name op het kind zelf (welke emoties uit het individu).
Sociaal-emotionele ontwikkeling Sociaal-emotionele ontwikkeling is van groot belang in de algehele ontwikkeling. Het omvat een groot en complex gebied en is heel belangrijk binnen de algehele ontwikkeling. Sociaal-emotionele ontwikkeling valt onder het ontwikkelingsgebied; Psychosociale ontwikkeling. Daarnaast hangt het nauw samen met andere ontwikkelingsgebieden; zoals de fysieke en motorische ontwikkeling, de cognitieve ontwikkeling en de morele ontwikkeling. 3 4 Het ontwikkelen van emoties, het zelfbeeld, temperament, motivatie en hechting van het kind spelen allemaal een rol in de sociaal-emotionele ontwikkeling. De definitie van dit complexe ontwikkelingsgebied is: De sociaal-emotionele ontwikkeling bestaat uit het ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid, wat overeenkomt met verwachtingen en gedragingen uit de sociale omgeving. Het deelnemen aan de volwassen wereld brengt sociale regels en waarden en normen met zich mee die geleerd moeten worden. De vaardigheden die bij de sociaal-emotionele ontwikkeling behoren: empathie, sympathie, helpen of om hulp vragen, gevoelens verwoorden, conflicten/ruzies hanteren en oplossen, en respect hebben voor een ander. De sociaal-emotionele ontwikkeling verloopt helaas niet bij ieder kind soepel. De oorzaak van een afwijkend of vertraagde sociaal-emotionele ontwikkeling kunnen zeer divers en complex zijn. Problemen kunnen mogelijk veroorzaakt worden door; de aanwezigheid van een lichamelijke- of verstandelijke handicap, stoornissen binnen het autistisch spectrum, ADHD, maar ook factoren zoals een verstoorde thuissituatie of door een bepaalde opvoedingsstijl. 5 6 7
1 2 3 4 5 6 7
http://wij-leren.nl/sociaal-emotionele-ontwikkeling.php http://www.kijkopontwikkeling.nl/problemen/sociaal-emotionele-ontwikkeling/inleiding1.html http://wij-leren.nl/sociaal-emotionele-ontwikkeling.php http://www.kijkopontwikkeling.nl/problemen/sociaal-emotionele-ontwikkeling/inleiding1.html http://wij-leren.nl/sociaal-emotionele-ontwikkeling.php http://www.kijkopontwikkeling.nl/problemen/sociaal-emotionele-ontwikkeling/inleiding1.html http://www.cjgdenhaag.nl/Puber/Groeienontwikkeling/Sociaal-emotioneleontwikkeling/Paginas/default.aspx
2
2. WELKE INVLOED HEEFT DE PUBERTEIT OP DE SOCIAAL-EMOTIONELE ONTWIKKELING?
De puberteit is een onderdeel van de adolescentie; de overgang van de ontwikkeling tussen de jeugd en volledige volwassenheid op zowel lichamelijk, sociaal, cognitief, emotioneel als maatschappelijk vlak. De adolescentie periode wordt verdeeld in vroege-, midden- en late adolescentie en omvat de periode van het tiende tot het vijfentwintigste levensjaar. 8 De puberteit vindt plaats in de vroege en midden adolescentie. Hij begint rond het tiende levensjaar en eindigt rond het vijftiende levensjaar. De periode kan bij sommige jongeren eerder beginnen en bij andere wat later, maar elk persoon maakt hem mee. De puberteit is afgeleid van het woord puberscere, wat ‘bedekt zijn met haar’ betekent. Dit omdat de puberteit vooral zichtbaar is in lichamelijke veranderingen die tot vruchtbaarheid leiden. Bij jongens begint dit rond het zestiende levensjaar en bij meisjes een jaar eerder. De puberteit eindigt wanneer de persoon geslachtsrijp is. De lichamelijk volwassenheid is geen representatief beeld voor de toestand van de hersenen. Zij maken nog een aantal belangrijke ontwikkelingen door. 9
Ontwikkeling van de hersenen in de puberteit
De hersenen van jongeren blijven zich de gehele adolescentie ontwikkelen, tot het vijfentwintigste levensjaar. Tijdens de puberteit maken de hersenen een groeispurt door tussen het twaalfde en zestiende levensjaar. Door de sterke voortdurende ontwikkeling en verandering van de hersenen is het onrustig in het hoofd van de puber, wat in het gedrag tot uiting kan komen. In deze periode beïnvloeden hormonen de ontwikkeling van de hersenen en het gedrag. Jongeren zijn in hun reactie gevoeliger en emotioneler. Daarnaast reageren ze impulsief, ze staan niet stil bij consequenties. Ze handelen zonder erover na te denken wat de gevolgen zijn. Ook is het langetermijn denken nog onderontwikkeld, waardoor ze vaak moeite hebben met plannen. Ook speelt individualisatie een belangrijke rol. Jongeren willen zich los maken van hun ouders en leeftijdsgenoten worden steeds belangrijker, waarbij de groepsdruk groter wordt. 10
Sociale veranderingen
In de puberteit verandert er ook veel op sociaal gebied. Vanaf ongeveer het veertiende levensjaar verschuift de focus van ouders naar leeftijdsgenoten, waarmee ze van gedachten wisselen en discussiëren. Vriendschappen worden ook persoonlijker en intiemer. Sociale relaties worden steeds belangrijker. Het gaat dan om processen als goedkeuring krijgen van de ander, en een ander behandelen zoals jezelf behandeld wilt worden. Werkelijk vanuit het perspectief van de ander denken is echter nog heel moeilijk. Wel treden er nu grote verschillen op tussen individuele adolescenten.Groepsregels spelen een veel belangrijkere rol dan maatschappelijke regels en wetten. Die worden pas vanaf de leeftijd van ongeveer vijfentwintig jaar belangrijker. 11
De adolescent en de sociaal-emotionele ontwikkeling
De adolescent heeft al veel kunnen oefenen met sociale vaardigheden binnen verschillende situaties. Toch voelen zij zich vaak onbegrepen en hebben ze soms last van somberheid en stemmingswisselingen. Dit zijn normale zaken die horen bij sociaalemotionele ontwikkeling van de adolescent. De adolescent is nog steeds bezig met het vormen van een eigen persoonlijkheid en met wat overeenkomt met verwachtingen en gedragingen uit de sociale omgeving. Vooral leeftijdsgenoten zijn van belang, ze gaan zich steeds meer richten op leeftijd en geslacht. Ze gaan zich aanpassen aan elkaar, dragen dezelfde kleding, luisteren naar de zelfde muziek, vinden dezelfde dingen belangrijk en delen dezelfde interesses. Ouders zijn in deze periode minder belangrijk. De adolescent denkt veel na over wat anderen van hen vinden en ze zijn bezig met het ontwikkelen van een eigen identiteit. Ze mogen er dan wel volwassen uitzien, maar zitten toch vaak met hun emoties in de knoop. Het vele nadenken leid vaak tot discussiëren. Ze worden kritisch tegenover anderen en vooral tegenover hun ouders. Een goed netwerk met vrienden en vriendinnen is goed voor het zelfvertrouwen en geeft de adolescent een positief zelfbeeld. Voor sommige jongeren verloopt de sociale en emotionele ontwikkeling niet zo makkelijk. Ze kunnen het bijvoorbeeld lastig vinden om een goede houding aan te nemen, of ze reageren heel erg emotioneel. Soms denken ze ook niet na voordat ze iets zeggen of doen. De sociaal-emotionele ontwikkeling vloeit voort in de adolescentie en in deze periode gaan ze pas echt een eigen persoonlijkheid vormen. 12 13
8 http://nl.wikipedia.org/wiki/Adolescentie 9 Crone E. (2008), Het puberende brein, Prometheus Bert Bakker 10 Crone E. (2008), Het puberende brein, Prometheus Bert Bakker 11 Prinsen Herbert en Terpstra Klaas Jan (2009), Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt, Houten: Bohn stafleu van Loghum 12 http://www.cjgdenhaag.nl/Puber/Groeienontwikkeling/Sociaal-emotioneleontwikkeling/Paginas/default.aspx 13 http://opvoedadviesonline.nl/sociaal-emotionele-ontwikkeling-bij-je-puber-12
3
3. WAT GEBEURT ER BIJ EEN ECHTSCHEIDING?
Echtscheiding Elk jaar scheiden de ouders van 70.000 kinderen van wie 57.000 minderjarig zijn. 13 Plezierig scheiden bestaat niet. Maar een echtscheiding hoeft ook geen vechtpartij te zijn. De kans wordt verkleint op langslepende ruzies als je kiest voor echtscheidingsbemiddeling. Een bemiddelaar probeert dan met beide ouders tot een snelle en goede echtscheiding te komen. De ouders staan naast elkaar en niet tegenover elkaar zoals bij een advocaat. Dit is vooral belangrijk voor de kinderen. Kinderen en een echtscheiding
Als mensen gaan scheiden moeten er veel afspraken worden gemaakt. Er komt nog meer bij een echtscheiding kijken als er kinderen bij betrokken zijn. Er moeten o.a. afspraken worden gemaakt over de plek waar kinderen gaan wonen en over een omgangsregeling of bezoeksregeling. Bij een echtscheiding geldt voor zowel ouders als kinderen het omgangsrecht. De rechter kan een regeling over het omgangsrecht vaststellen. In bijzondere situaties kan de rechter het omgangsrecht ook ontzeggen. Uit elkaar gaan heeft niet alleen veel emotionele gevolgen, maar ook financiële consequenties. Door de scheiding moet er van alles geregeld worden, terwijl er heel veel emoties bij komen kijken. De kans is daardoor ook groot dat er een onaangename ontstaat. ook factoren zoals een verstoorde thuissituatie of door een bepaalde opvoedingsstijl. Kinderen hebben behoefte aan dagelijkse interactie met volwassenen om belangrijke en veelvoorkomende veranderingen in hun leven aan te kunnen. Er vinden zowel fysiek als cognitieve veranderingen plaats. Een stabiele relatie met twee zorgende ouders is erg belangrijk. Het is bewezen dat kinderen/adolescenten die in zijn opgegroeid in een onverenigbaargezin meer psychosociale problemen vertonen dan uit een harmonieus gezin. Gemiddeld presteren zij ook slechter op school, hebben meer stress, voelen zich lichamelijk en geestelijk minder goed, een minder goed zelfbeeld en hebben meer moeite met sociale relaties. 15 16 Ook hebben ze in vergelijking meer wantrouwen tegenover anderen. Een echtscheiding kan ervoor zorgen dat adolescenten zich meer los maken van de familie en minder deelnemen aan familieactiviteiten. Het gevolg hiervan kan zijn dat jongeren meer tijd buitenshuis gaan doorbrengen met bijvoorbeeld vrienden. Ze gaan vaak meer vrienden zoeken om dezelfde behoefte te vervullen. De kwaliteit van een vriendschap is daarom ook erg belangrijk. 17
14 Spruijt, E. (2007), Scheidingskinderen, Overzicht van recent sociaal-wetenschappelijkonderzoek naar de gevolgen van ouderlijke scheiding voor kinderen en jongeren.Amsterdam: SWP. 15 Amato, P.R., Keith, B. (1991), Parental divorce and adult well-being: A meta-analysis.Journal of Marriage and the Family, 53, 43-58. 16 Frost, A.K., Pakiz, B. (1990). The effects of marital disruption on adolescents: Time as adynamic. American Journal of Orthopsychiatry, 60, 544-555. 17 Giuliani, C., Iafrate, R., Rosnati, R. (1998), Peer-Group and Romantic Relationships inAdolescents from Intact and Separated Families. Contemporary family therapy, 20, 93-105.
4
4. WAT ZIJN DE GEVOLGEN VOOR HET KIND?
Verband tussen familierelaties en eigen relaties Volgens de sociale leertheorie is er een verband te leggen tussen familierelaties en latere eigen relaties. Daarbij gaan ze ervan uit dat kinderen leren hoe ze met andere mensen moeten omgaan door hun ouders te observeren. Dit wordt gezien als hun voorbeeld en in hun beleving als ‘normaal’. Ze bouwen op basis van hun vroege ervaringen met hun ouders een weergave van zichzelf, anderen en relaties op. Als een goed voorbeeld ontbreekt en jongeren voornamelijk negatieve interacties beleven kunnen kinderen verschillende misleidende ideeën en opvattingen ontwikkelen. Zo kunnen ze angst ontwikkelen binnen interpersoonlijke relaties en moeilijkheden krijgen met interpersoonlijk vertrouwen en binding. Ook kan er angst voor verraad of verlating ontstaan.18 De omgang en relaties met hun ouders en ouders onderling nemen ze ook mee in andere relaties.
Levenskwaliteit en welzijn
Het meemaken van een ouderlijke scheiding heeft in de kinderjaren een impact op de levenskwaliteit en het welzijn van kinderen in hun kindertijd. Ook heeft het invloed op latere levensjaren. Een aantal van de kinderen die een ouderlijke scheiding meegemaakt heeft, ontwikkelt ernstige problemen tijdens hun verdere levensloop. De eerste twee jaar na de ouderlijke scheiding zijn voor de meeste kinderen een moeilijke en stressvolle periode die hun welzijn vaak negatief beïnvloedt. Een echtscheiding heeft op zowel korte en op lange termijn gevolgen voor de levenskwaliteit en het welzijn van volwassenen. Dit kan leiden tot aanpassingsmoeilijkheden. Maar hoe langer het geleden is dat de echtscheiding heeft plaatsgevonden, hoe meer het negatieve effect op het welbevinden wordt verzwakt. 19 Een scheiding is een langdurig proces waarin de verbondenheid met beide ouders verandert. Ouders maken vaak langdurig en openlijk ruzie met elkaar en hebben minder tijd en aandacht voor de kinderen. Vijandigheid tussen de ouders kan leiden tot boosheid en angst bij de kinderen en lopen ze het risico betrokken te worden bij de ruzies. Ook verliezen kinderen hun ouder als goed voorbeeld en leren niet om problemen positief op te lossen. Kinderen verliezen een deel van hun zelfvertrouwen en hun basisvertrouwen in de wereld. Kinderen moeten een nieuw evenwicht zien te vinden in de nieuwe situatie met een thuiswonende en een uitwonende ouder, inclusief eventuele nieuwe partners. Een bijkomend effect in veel eenoudergezinnen is de verslechterde financiële situatie. Soms moet er worden verhuisd, vaak kunnen allerlei leuke dingen niet meer. Als ouders in staat zijn hun conflicten te beheersen en tenminste over de kinderen met elkaar kunnen blijven communiceren, dan zijn de gevolgen voor kinderen meestal niet zo ernstig. Bij speciale groepen, bijvoorbeeld echtscheidingen met veel conflicten, dan blijken de gevolgen van echtscheiding vaak ernstiger te zijn. 20
Sekse en leeftijd
Een echtscheiding heeft over het algemeen soortgelijke effecten voor jongens en meisjes. Zowel in gescheiden gezinnen als in gezinnen waarbij ouders nog samen zijn, komen innerlijke problemen als depressieve symptomen, emotionele problemen, psychische stress en lage zelfwaardering vaker bij meisjes voor en externe problemen als afwijkend gedrag, (licht) delinquent gedrag, antisociaal- en agressief gedrag vaker bij jongens. Vooral bij heftige conflicten met ouders schijnen jongens iets meer negatieve effecten te vertonen dan meisjes. Vrouwelijke adolescenten blijken echter net zo veel kans te maken beïnvloed te worden door het scheidingsproces van de ouders als mannelijke adolescenten. Dit betekent dat zowel jongens als meisjes negatieve gevolgen ondervinden, maar bij scheidingen met heel veel conflicten jongens iets meer dan meisjes. Over het algemeen kan worden geconcludeerd dat alle leeftijdsgroepen negatieve effecten van scheiding vertonen. Soms wordt er een verband gevonden tussen de leeftijd tijdens de scheiding en een bepaald specifiek gevolg. De leeftijd van het kind ten tijde van de scheiding hangt bijvoorbeeld niet samen met de kans op het optreden van psychosociale problemen, maar is wel van belang bij de verwerking van de scheiding. 21
Omgang na scheiding
Een van de belangrijkste veranderingen voor kinderen na scheiding is het verlies van het dagelijkse contact met de uitwonende ouder. 22 18 Santrock, W. (2003), Adolescence, New York: McGraw-Hill. 19 Van Peer Christine (2006), De impact van een echtscheiding op kinderen en ex-partners
20 Spruijt, A.P., Ouderlijke scheiding en de gevolgen voor kinderen, Tijdschrift van de Vereniging voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 32, 37-52 21 Spruijt, A.P., Ouderlijke scheiding en de gevolgen voor kinderen, Tijdschrift van de Vereniging voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 32, 37-52 22 Spruijt, A.P., Ouderlijke scheiding en de gevolgen voor kinderen, Tijdschrift van de Vereniging voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 32, 37-52
5
EINDCONCLUSIE
De gevolgen van een echtscheiding op de sociaal-emotionele ontwikkeling van een kind in de adolescentie De sociaal-emotionele ontwikkeling bestaat uit het ontwikkelen van een eigen persoonlijkheid, wat overeenkomt met verwachtingen en gedragingen uit de sociale omgeving. De adolescentie periode kan een lastige fase zijn, doordat hormonen en de ontwikkeling van de hersenen het gedrag beïnvloeden. Een scheiding is niet alleen een pijnlijke gebeurtenis, maar ook een langdurig proces waarin de financiële situatie verandert, er misschien een nieuwe partner bij komt of er misschien verhuisd moet worden. Ook verandert de verbondenheid met beide ouders. Een echtscheiding heeft op zowel korte en op lange termijn gevolgen voor de levenskwaliteit en het welzijn van adolescenten. Gemiddeld presteren kinderen van gescheiden ouders slechter op school, hebben meer stress, voelen zich lichamelijk en geestelijk minder goed, een minder goed zelfbeeld en hebben meer moeite met sociale relaties. Een echtscheiding heeft over het algemeen soortgelijke effecten voor jongens en meisjes. Een gevolg van een echtscheiding kan zijn dat jongeren meer tijd buitenshuis gaat doorbrengen met bijvoorbeeld vrienden. De adolescent kan meer vrienden gaan zoeken om dezelfde behoefte te vervullen. De kwaliteit van een vriendschap is daarom ook erg belangrijk. Kinderen leren hoe ze met andere mensen moeten omgaan door hun ouders te observeren. Als een goed voorbeeld ontbreekt en ze voornamelijk negatieve interacties beleven kunnen kinderen verschillende misleidende ideeën en opvattingen ontwikkelen. Een echtscheiding heeft dus invloed op de ontwikkeling van de eigen persoonlijkheid van een adolescent; de sociaal-emotionele ontwikkeling.
6
