Kleine ontwikkelingspsychologie III
Bij de drie delen Kleine Ontwikkelingspsychologie hoort ook een website! Daarop staan recente onderzoeksresultaten en actuele voorbeelden. Kijk op www.Kleineontwikkelingspsychologie.nl
kleine ontwikkelings psychologie III de puberjaren derde druk
Rita Kohnstamm Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
Omslag, vormgeving en tekeningen: Eva Kohnstamm Foto’s: Karin Conijn, Eva Kohnstamm, Marian van de Veen-van Rijk (p. 173) ISBN 978 90 313 6162 5 NUR 770 Derde druk, eerste oplage 2009 Ook verkrijgbaar: Rita Kohnstamm, Kleine ontwikkelingspsychologie I. Het jonge kind. ISBN 978 90 313 6160 1 Rita Kohnstamm, Kleine ontwikkelingspsychologie II. De schoolleeftijd. ISBN 978 90 313 6161 8
VOORWOORD
Bij de derde druk Toen ik in de jaren negentig van de vorige eeuw dit deel III wilde schrijven, kreeg ik aanvankelijk, zoals dat in film- en televisiekringen heet, ‘geen beeld’. Of misschien kan ik beter zeggen dat ik juist te veel beelden had, die zich niet lieten omlijnen. Lopend over straat of door een school, zittend in de tram of op het terras van een sportcomplex, wachtend op de trein of in de rij voor een bioscoop, steeds zag ik zo’n variatie aan adolescenten, dat het moeilijk was hen onder te brengen in één categorie. Dat zij tot eenzelfde leeftijdsgroep behoren, wil niet zeggen dat ze veel gemeenschappelijks hebben. Verschillen in karakter en levensomstandigheden treden meer en meer op de voorgrond, leeftijdsgebonden ontwikkelingskenmerken nemen gestaag af. Pas geleidelijk kon ik indertijd toch een ordening aanbrengen in het materiaal dat ik had verzameld en kon het schrijven beginnen. De tweede druk kwam er in 2003 wel heel anders uit te zien, maar de inhoud bleef in grote lijnen dezelfde. Ik voegde slechts verwijzingen naar recente literatuur en actuele voorbeelden toe. Deze derde druk is echter geheel herzien. In de afgelopen vijf jaar is veel onderzoek gedaan. Dat leverde niet alleen nieuwe resultaten op rond bekende thema’s. Er zijn ook nieuwe thema’s opgekomen. Enerzijds door geavanceerde onderzoekstechnieken. Een goed voorbeeld daarvan is het onderzoek naar het functioneren van het puberbrein. Ik hoop dat ik in dit boek duidelijk heb kunnen maken hoe allerlei gedrag van jongeren daardoor zo veel begrijpelijker is geworden. Anderzijds is hun levensstijl veranderd, met name door de moderne media. Leeftijdgenoten zijn al sms’end, chattend of als ze ‘op msn’ zijn in voortdurende communicatie met elkaar. De virtuele wereld van de computergames is uit hun leven niet meer weg te denken. Ook de invloed van deze nieuwe verschijnselen heeft een plaats gekregen in dit boek. Al deze veranderingen brachten me ertoe ook een andere titel te zoeken. ‘Adolescentie’ is in de sociale wetenschap het officiële woord voor deze leeftijdsgroep. Maar veel van wat ik in dit boek beschrijf gaat over de huiselijke praktijk van het dagelijks leven. ‘Puberjaren’ past daar beter bij. Zoals altijd bij mijn schrijfsels, heb ik ook nu weer veel gehad aan de commentaren van mijn man en ben ik blij met de vormgeving en tekeningen van mijn dochter. Rita Kohnstamm, Amsterdam 2009
@Openingspagina Inhoud@
INHOUD
INHOUD
GEEN KIND MEER
13
1| Seksualiteit en verlangen
15 17 18 19 21 22 25 25 26 27 29 30 33 34 36
Het prille begin: de prepuberteit Vijf zichtbare lichamelijke veranderingen De groeispurt Het onzichtbare puberbrein De beginnende menstruatie De betekenis van borsten Al rijpe meisjes en nog kinderlijke jongens Uiterlijk als bron van onzekerheid Ervaringen met seksualiteit Tienermoeders Homoseksualiteit Zelfbevrediging Verliefdheid Liefdesverdriet
2| Cognitieve veranderingen Het begrip intelligentie Schoolkeuze Praktisch of theoretisch? Capaciteit van het denken Aandacht, concentratie en planmatig werken Heb je je huiswerk al af ? Manieren van denken De logica van het formele denken Argumenteren Egocentrisme Sociale cognitie Zelfkennis
3| Een aantal theorieën Adolescentie als voorbereiding Hall: van oermens naar civilisatie Freud: ontwikkeling van een krachtig Ego Erikson: op zoek naar identiteit Havighurst: ontwikkelingstaken op zich nemen Susan Harter: streven naar een positieve zelfwaardering Ontluikende volwassenheid
4| Autonomie en verantwoordelijkheid Volwassenheid als psychosociale rijpheid Scheiding en individuatie Ouderbindingen
8
39 41 42 43 44 45 47 49 52 54 56 57 59 61 63 64 65 66 67 68 69 71 73 74 75
INHOUD
De generatiekloof Vrijheid, maar ook betrokkenheid Maatschappelijke status Studiehuis en competentiegericht leren Het eigen levensonderhoud
77 79 82 84 86
KIJKEN NAAR JEZELF
89
5| Een eigen persoonlijkheid Enkele bouwstenen van de persoonlijkheid Het vijffactorenmodel Soms verandert er nog wel wat Ego: een organiserende kracht Copingmechanismen Strategieën van emotionele zelfverdediging Persoonlijkheidstypen Zelfbeeld en Ik-Ideaal Zelfwaardering en gevoel van eigenwaarde Identiteit Internet en ik Waar sta je voor?
6| Waarden en idealen Kunnen redeneren over goed en kwaad Je verplaatsen in een ander Weten dat je fout zit, maar toch doen Maatstaven van het Ego Wat wil ik met mijn leven? Wat is belangrijk in het leven? De Ik-generatie Tijdsbesteding Waar haal je waarden en idealen vandaan? Een eigen standpunt
7| Op zoek naar avontuur Moderne variatie op oud thema Schadelijk en hinderlijk gedrag Razende hormonen Virtuele sensatie Wat geeft de doorslag? Illusie van onkwetsbaarheid Risico als jeugdige levensstijl Tabak en drugs Alcohol Gokken Kleine criminaliteit
91 93 94 96 98 99 100 102 103 104 108 110 113 117 119 120 121 121 124 125 127 128 130 131 135 137 138 140 141 142 144 146 147 149 151 152
9
INHOUD
8| Kenmerkende problemen Van voorbijgaande aard Vier vormen van hormonale invloed Emotionele hersenen Individuele verschillen bij hormonale invloed Omgevingsinvloed op hormonale effecten Algemene psychosociale invloeden Specifieke psychosociale invloeden Individuele verschillen bij psychosociale veranderingen Onzekere gevoelens en uitdagend gedrag Meisjes hebben het moeilijker
9| Van probleem naar stoornis Weerbaar of kwetsbaar? Anorexia en boulimia Depressie en angststoornissen Agressie en delinquentie Zedenmisdrijven Buitengesloten Suïcide Weglopen en zwerven
173 175 175 177 179 182 183 185 186
IK EN DE ANDEREN
189
10| Leeftijdgenoten en vrienden
191 193 195 199 200 203 204 206 206 208 209
Verschillende typen peergroup Boezemvrienden en hartsvriendinnen De vriendengroep De subcultuur De gemengde peergroup Spiegel of hindernis voor elkaar Conformiteit maar met mate Wie is waarom populair? Leren op school Schoolleven
11| Ouders en thuis Twee invloedssferen naast elkaar Het kerngezin Echtscheiding Het eenoudergezin Het stiefgezin Werkende moeders Functies van het gezin Het gezin als systeem
10
155 157 158 159 161 162 164 166 167 168 170
213 215 217 218 220 221 223 223 224
INHOUD
Broers en zusjes Typering van het gezin Opvoedingsstijl De ruzies
227 228 230 232
Literatuur
235
Register
251
11
