Kleine ontwikkelingspsychologie I
Bij de drie delen Kleine Ontwikkelingspsychologie hoort ook een website! Daarop staan recente onderzoeksresultaten en actuele voorbeelden. Kijk op: www.Kleineontwikkelingspsychologie.nl.
kleine ontwikkelings psychologie I het jonge kind zesde druk
Rita Kohnstamm in samenwerking met Dolph Kohnstamm
Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009
© 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij, Houten Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jo het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
Omslag, vormgeving en tekeningen: Eva Kohnstamm Foto’s: Karin Conijn, Eva Kohnstamm ISBN 978 90 313 6160 1 NUR 770 Zesde druk, eerste oplage 2009 Ook verkrijgbaar: Rita Kohnstamm, Kleine ontwikkelingspsychologie II. De schoolleeftijd. ISBN 978 90 313 6161 8 Rita Kohnstamm, Kleine ontwikkelingspsychologie III. De puberjaren. ISBN 978 90 313 6162 5 Springer Uitgeverij b.v. Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus 246 3990 GA Houten
VOORWOORD
5
Bij de zesde druk Toen de eerste druk in 1980 verscheen, was dit een klein boek over kleine kinderen, vandaar de titel. Na diverse herziene drukken is het allang geen klein boek meer. En inmiddels zijn ook deel II over kinderen in de schoolleeftijd en deel III over de puberjaren verschenen. Maar de titel is ingeburgerd en ik ben er zelf aan gehecht geraakt. Een boek als dit is alleen zinvol als het bij de tijd blijft. Daarom is iedere nieuwe druk grondig herzien, ook deze zesde druk. Er is veel recente onderzoeksliteratuur in verwerkt. Onderwerpen die op de achtergrond zijn geraakt, zijn vervangen door onderwerpen die psychologen nu bezighouden en waarover nieuwe inzichten zijn ontstaan. Een goed voorbeeld daarvan is wat bekend geworden is uit de resultaten van het moderne hersenonderzoek. De volgorde van de hoofdstukken is net als die van de blokken gelijk gebleven. De blokken blijken goed aan te sluiten bij de modulaire aanpak van veel opleidingen, waar gewerkt wordt aan de hand van bepaalde ontwikkelingspsychologische thema’s. Vanaf de vijfde druk levert mijn man een belangrijke bijdrage aan deel I. Hij was altijd al mijn belangrijkste adviseur, maar voor de hoofdstukken De ontwikkeling van kinderen, Denken, Taal, Persoonlijkheid in wording en Een veilige basis schreef hij de eerste conceptversie. Met deze onderwerpen heeft hij zich in zijn werk als hoogleraar intensief beziggehouden. Eigenlijk is dit dus een boek van Kohnstamm en Kohnstamm. En dan heb ik het nog niet eens over de vormgeving en de tekeningen van onze dochter. Rita Kohnstamm, Amsterdam 2009
6
@Openingspagina Inhoud@ _fig_61601_00_02_figx_
INHOUD
7
INHOUD
GROEI, RIJPING EN ONTWIKKELING
15
1| De ontwikkeling van kinderen
17 19 25 26 26 27 28 29 30
Wat is ontwikkeling? Wat houdt ontwikkeling gaande? Fasen in de ontwikkeling Kritieke of gevoelige perioden? Geleidelijk of sprongsgewijs? Continuïteit en onvoorspelbaarheid Ontwikkelingstaken, primaire en secundaire vermogens Het verschil tussen een groep en een individueel kind
2| Moeders, baby’s en vaders Kort na de geboorte Een jongetje of een meisje? Couveusebaby’s Mijn baby is mooi en ruikt niet vies De persoonlijkheid van moeder Werkende moeders Stress tijdens de zwangerschap Inbreng van de vader Eigen keuze Rol van omgevingsfactoren
3| Zintuigen Informatieverwerking Informatie combineren In de baarmoeder en direct daarna Wat valt er te beleven? Zien Horen Proeven Ruiken Voelen Pijn
4| Lichaamsbeheersing Reflexen Rijping en oefening Gebogen houding en vaste rijpingsvolgorde Kruipen en lopen Fijne en grove motoriek Grijpen en hanteren Lichaam en psyche Motorisch plan
8
33 35 37 39 42 43 44 46 47 49 51 53 55 57 59 60 62 64 66 67 67 68 71 73 75 76 77 78 79 80 81
INHOUD
Specialisatie en stoornissen Tests
81 82
EEN DENKEND WEZEN
85
5| Hoe leren kinderen?
87 89 90 91 92 93 94 95 96 97 97 99 99 100 100 101 103
Geheugen Leren en ontwikkeling Aandacht en afleiding Herinneren Aanleg en omgeving Klassieke conditionering Instrumenteel leren Generalisatie, discriminatie, trial and error Intrinsieke en extrinsieke (de)motivatie Beloning en straf Shaping Latent leren Uit het hoofd leren Imitatie en modeling Probleemoplossend lerend Zelf ontdekken
6| Denken Denken van volwassenen Denkontwikkeling van kinderen volgens Piaget De eerste twee jaar volgens Piaget Peuters en kleuters volgens Piaget Kritiek op Piaget: waar is de taal? Kritiek op Piaget: verschil met dieren De menselijke communicatie Kritiek op Piaget: mensen zijn geen dingen Theory of mind Intelligentie Intelligentietests voor jonge kinderen Soorten intelligentie De rol van de vader
7| Taal Wat voorafgaat aan de eerste woordjes De klanken uit de moedertaal De eerste woordjes Eenwoordzinnen Eigen maaksels Praten over wat er niet is
105 107 108 109 111 113 114 115 117 118 120 122 123 124 127 129 130 132 133 133 134
9
INHOUD
Tweewoordzinnen Meerwoordzinnen Het wonder van de grammatica Taal is hersenwerk Groei en omvang van de woordenschat Invloed van de omgeving Taal en denken Van gebaren naar taal Gebarentaal Babytaal Bedmonologen Tweetaligheid
135 136 137 139 140 141 143 143 144 145 147 148
BOUWSTENEN VAN DE PERSOONLIJKHEID
151
8| Zelfbesef en zelfbeeld
153 155 156 158 160 161 163 164 166
Ontwakend zelfbesef Besef van lichamelijke toestand Experimenten met spiegel en video Andere mensen als spiegel of projectiescherm De woorden ‘ik’ en ‘van mij’ Zelfvertrouwen Zelfwaardering Zelfkennis
9| Een veilige basis Imprinting Kritieke of gevoelige perioden Van mensachtig naar individuele verschillen Hechting in aanbouw Exploratie en ontwikkeling De vreemde situatie Veilig of onveilig gehecht Aard van de moeder(figuur) Aard van het kind Vaders Gezinsomstandigheden De biologie van hechting Broertjes en zusjes Knuffels Kinderopvang Adoptie Echtscheiding Een stabiele basis voor het leven?
10
169 171 172 173 175 176 179 179 181 181 182 183 184 184 185 186 188 191 191
INHOUD
10| Persoonlijkheid in wording Persoonlijkheid of karakter Hoe men er in de oudheid over dacht Het psychoanalytische erfgoed: Freud Fixatie, frustratie, regressie Afweermechanismen van Anna Freud Oedipuscomplex, castratieangst, penisnijd, identificatie In navolging van Freud: Erikson, Adler en Fromm Dynamisch proces Twee soorten aanleg en milieu Temperament Moderne temperamentsindelingen Gezinsklimaat en opvoedingsstijl Opvoedingsstijl en persoonskenmerken Stabiliteit van persoonskenmerken Big Five
195 197 198 199 200 201 201 202 204 205 206 207 209 210 212 213
PROBLEMEN VAN GOED EN KWAAD
217
11| Gewetensvorming
219 221 222 223 224 227 228 228 230 231 232 233 235 236 237
Van nature goed? Gewetensvorming als conditionering Geweten als deel van Superego Gewetensvorming als manier om erbij te horen Gewetensvorming als verstandelijke ontwikkeling Aangeboren rechtvaardigheidsgevoel Kritiek op Kohlberg Zelfbeheersing Moraal en geweten Schuld en schaamte Tekenen van een geweten Opzet of per ongeluk Te zwak geweten Te streng geweten
12| Agressie Waar komt agressie vandaan? Hypothalamus regelt, maar hersenschors bestuurt Aanleg als factor van betekenis Omgeving als opwekker van agressie door frustratie Omgeving als opwekker van agressie door voorbeeld Thuis leren je te beheersen Negatieve invloed van ouders Invloed van leeftijdgenoten Agressie op de crèche en peuterspeelzaal
239 241 242 243 244 245 246 249 250 251
11
INHOUD
Hoe hardnekkig is agressiviteit? De media Hoeveel agressie hoort erbij? Jongens en meisjes
252 253 254 255
13| Kinderangsten De neurologische basis Angsten volgen de ontwikkeling Lichamelijke angstreacties voorafgaand aan het ik-besef Angsten in de periode van het vroegste ik-besef Angsten bij bedreiging van het ik Angstgevoelig door aanleg Angsthazen en waaghalzen Realiteitsangst Onverschillige, strenge en overbeschermende ouders Ernstige vormen van angst
259 261 262 262 263 265 267 268 269 270 271
CREATIVITEIT
273
14| Fantasie
275 277 277 279 280 281 282 283 284 285 286
Zich inlevend voor de geest halen Creatieve en productieve nieuwe combinaties Fantasie en werkelijkheid door elkaar Magisch denken Motieven om te fantaseren Fantasievriendjes en -wereld Verzinsels van anderen Rol van televisie en dvd’s Het begrijpen van een grapje Schiften van fantasie en werkelijkheid
15| Kinderspel Speels bezig zijn Vroegere opvattingen Huidige opvattingen Het spelen van apen Samen en alleen Bewegingsspel Vrij vormen Spelen met dingen Speelgoed Computerspelletjes Rollenspel Spelen met taal Spelregels
12
289 291 292 293 295 296 297 299 299 301 302 304 306 307
INHOUD
16| Kindertekeningen Krassen en krabbelen als bewegingsspel Ontdekken en achteraf benoemen Uitbeeldend tekenen Voorstellingen van mensen Voorstellingen van taferelen Uitbeelden van de realiteit Tekenen als communicatie
309 311 312 312 313 315 316 317
MENS TUSSEN DE MENSEN
319
17| Plaats in de kinderrij
321 323 324 324 325 326 328 329 331 332 333 334 337 339
Gezinsgrootte en leeftijdsverschil Onwillekeurige vergelijking Verschil in overwicht en sekse De kinderrijplaats van de ouders Enig kind De oudste De oudste en het nieuwe kindje De tweede De middelste De jongste Tweelingen Kinderen onder elkaar Gezinssamenstelling en intelligentie
18| Meisjes en jongens Lichamelijk genieten Lichamelijke sekseverschillen Loskomen van moeder Gender-identiteit, invloed van ouders Gender-identiteit, sociale invloed Ouders als model voor gender-rol Sociale invloed op gender-rol Inslijpen van de gender-rol Seksuele gerichtheid
19| Sociale ontwikkeling Menselijke ontwikkeling is sociale ontwikkeling Georiënteerd op mensen Menselijk gedrag overnemen Omgang met mensen Mensenkennis Sekseverschillen Empathie
343 345 346 348 349 351 352 354 356 357 359 361 362 363 365 365 367 368
13
INHOUD
14
Behulpzaamheid Vrijgevigheid
371 372
Literatuur
377
Register
409
