Ontwikkeling in beeld. Kwalitatief onderzoek naar mogelijkheden tot draagvlakversterking voor ontwikkelingssamenwerking via de media

Ontwikkeling in beeld Kwalitatief onderzoek naar mogelijkheden tot draagvlakversterking voor ontwikkelingssamenwerking via de media

Marieke Hart Universiteit Utrecht December 2005

Ontwikkeling in beeld Kwalitatief onderzoek naar mogelijkheden tot draagvlakversterking voor ontwikkelingssamenwerking via de media

Marieke Hart februari 2006 Universiteit Utrecht Algemene Sociale Wetenschappen Beleid, Organisatie en Samenleving begeleider: Dr. J.L.H.T.M. Khonraad

foto omslag: kinderen in een opvanghuis in San Pedro Guatemala, november 2004

Ontwikkeling in beeld

Inhoudsopgave

3

Inhoudsopgave Voorwoord ....................................................................................................................... 4 1

Inleiding...................................................................................................................... 5 1.1 1.2

2

Mondialisering, expertsystemen en individualisering.............................................. 8 2.1 2.2

2.3

2.4

3

Inleiding op de theorie van Castells ........................................................................................ 9 Mondialisering in relatie tot ontwikkelingssamenwerking.....................................................10 2.2.1 Mondialisering...........................................................................................................10 2.2.2 Betekenis van mondialisering voor ontwikkelingssamenwerking...........................12 Afhankelijkheid van expertsystemen in relatie tot mediasystemen .....................................14 2.3.1 Afhankelijkheid van informatienetwerken ................................................................14 2.3.2 Mediasystemen.........................................................................................................14 Individualisering in relatie tot internationale solidariteit ........................................................16 2.4.1 Individualisering als autobiografisch project............................................................16 2.4.2 Betekenis van individualisering voor solidariteit......................................................17 2.4.3 Lokale en internationale solidariteit .............................................................. 19

Methodologische opzet ........................................................................................... 21 3.1

3.2

3.3

4

Doel- en vraagstelling .............................................................................................................. 6 Opbouw scriptie ..................................................................................................... 7

Externe analyse......................................................................................................................21 3.1.1 Keuze van de onderzoekseenheden .......................................................................22 3.1.2 Verantwoording van de dataverzamelingsmethoden..............................................23 3.1.3 Materiaalverzameling ...............................................................................................24 3.1.4 Beschrijving van analysebeslissingen .....................................................................24 Interne beleidsdiscussie.........................................................................................................25 3.2.1 Keuze van de onderzoekseenheden .......................................................................25 3.2.2 Verantwoording van de dataverzamelingsmethoden..............................................25 3.2.3 Materiaalverzameling ...............................................................................................26 3.2.4 Beschrijving van analysebeslissingen .....................................................................26 Algemene methodologische opmerkingen............................................................................27 3.3.1 Betrouwbaarheid en geldigheid ...............................................................................27 3.3.2 Rol onderzoeker........................................................................................ 27

Externe analyse........................................................................................................ 29 4.1 4.2

Overzicht van de informanten................................................................................................29 Ontwikkelingssamenwerking .................................................................................................31 4.2.1 Verbreding interventiestrategieën............................................................................31 4.2.2 Relatie donor-hulpontvanger....................................................................................32


4.3

4.4

5

4

4.2.3 Particuliere initiatieven en bedrijfsleven ..................................................................32 4.2.4 Politieke agenda .......................................................................................................33 4.2.5 Ontwikkelingssector..................................................................................................33 4.2.6 Medefinancieringsstelsel ..........................................................................................34 4.2.7 Omgekeerde Ontwikkelingssamenwerking .............................................................34 Beeldvorming en communicatie ............................................................................................35 4.3.1 Inhoud van de communicatie ...................................................................................35 4.3.2 Vertrouwen in de gevestigde ontwikkelingssector ..................................................35 4.3.3 Leeft het onderwerp?................................................................................................36 4.3.4 Herkenbaarheid beeld ontwikkelingssamenwerking...............................................37 4.3.5 Volwassen discussie ................................................................................................38 4.3.6 Ontwikkelingen op media gebied.............................................................................38 4.3.7 Internet ......................................................................................................................38 Mogelijkheden voor draagvlakversterking via de media ......................................................39 4.4.1 Doelgroepaanpak .....................................................................................................40 4.4.2 Inhoud boodschap ....................................................................................................41 4.4.3 Vorm boodschap.......................................................................................................42 4.4.4 Multimedia aanpak ...................................................................................................42 4.4.5 Mobiliseren niet-professionele journalistiek ............................................................43 4.4.6 Lokale aanpak .......................................................................................... 43

Conclusie ................................................................................................................. 45 5.1

6

Inhoudsopgave

Aandachtspunten vanuit theorie en externe analyse ...........................................................45 5.1.1 Huidige discussieklimaat ..........................................................................................45 5.1.2 Mogelijkheden van televisie .....................................................................................46 5.1.3 Doelgroepaanpak .....................................................................................................46 5.1.4 Differentiatie media en opkomst internet.................................................................47 5.1.5 Lokale benadering ....................................................................................................47 5.1.6 Overige aandachtspunten voor lokaalmondiaal......................................................47

Start interne beleidsdiscussie ................................................................................. 50 6.1

Presentatie discussiepunten..................................................................................................50 6.1.1 Mogelijkheden voor draagvlakversterking ...............................................................50 6.1.2 Doelgroepkeuze........................................................................................................51 6.1.3 Handelingsperspectieven.........................................................................................51 6.1.4 Meerwaarde van lokaalmondiaal in 2008 ..................................................... 52

Literatuurlijst.................................................................................................................. 53 Bijlagen ......................................................................................................................... 56 Topiclijst ............................................................................................................................................57 Tabel Resultaten ..............................................................................................................................59 Verslag feedbackbijeenkomsten......................................................................................................60


Voorwoord

5

Voorwoord De tijd dat ik onbezorgd keek naar een documentaire op televisie over Afrika is voorbij. Ik loop niet meer gedachteloos langs een poster over armoede op het station. Een informatiefolder op de deurmat met een gironummer op de voorkant verdwijnt niet zomaar in de prullenbak. Mijn blik is veranderd. De documentaire bekijk ik nu nieuwsgierig en aandachtig. Ik let op inhoud en op vorm. Waarom staat juist dat thema centraal en waarom zou voor deze opzet gekozen zijn? Zie ik overeenkomsten met de aanpak van lokaalmondiaal of juist verschillen? De poster bestudeer ik op beeld en tekst. Toch weer een foto van een arm Afrikaans kindje om op mijn gevoel in te spelen. De folder scan ik op informatie. Hoe wordt het ingewikkelde thema armoede onder woorden gebracht. Spreekt die wijze mij aan? Zie ik daarbij raakvlakken met mijn scriptie? Mijn blik is verruimd. Ik wil een aantal mensen bedanken die ieder op eigen wijze, hebben bijgedragen aan dit onderzoek. Allereerst gaat mijn dank uit naar de personen die bereid waren zich door mij te laten interviewen. Zij hebben mijn onderzoek van de interessante inhoud voorzien. Hun betrokkenheid en mededeelzaamheid was inspirerend. Daarnaast bedank ik Sjaak Khonraad voor de prettige begeleiding en betrokken houding. Hoe je het deed Sjaak, weet ik niet maar na elke sessie met jou liep ik glimlachend de kamer uit. Hoe heftig je kritiek ook geweest was. Papa en mama bedankt voor jullie steun en betrokkenheid bij mijn studie en jullie eeuwige vertrouwen in mij. Pap bedank ik bovendien voor het geïnteresseerde meelezen en de essentiële feedback. Melle, bedankt voor de roos naast mijn toetsenbord. Als laatste wil ik iedereen bij lokaalmondiaal hartelijk bedanken. Jullie hebben mij de prachtige kans gegeven dit onderzoek te doen. Dankzij jullie had ik de voorkennis en de contacten om deze scriptie te realiseren. En dankzij jullie heb ik van dichtbij kunnen ervaren hoe dat nu werkt: het maken van televisieprogramma’s over maatschappelijke thema’s als ontwikkelingssamenwerking. Mijn interesse is gewekt. Ik hoop na het lezen van deze scriptie de uwe ook.


1 -Inleiding

6

1 Inleiding Deze scriptie gaat over de vraag op welke manier mediaproducties kunnen bijdragen aan het versterken van het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking. In Nederland wordt aan ontwikke1 lingssamenwerking door de overheid elk jaar 0,8 % van het Bruto Nationaal Inkomen besteed. Dat geld wordt via allerlei organisaties en initiatieven ingezet om de ontwikkeling van arme landen te stimuleren en de levensstandaard van de inwoners uit die landen te verbeteren. Binnen het Ministerie van Buitenlandse Zaken worden bewustwording en draagvlakversterking genoemd als 2 centrale doelstellingen binnen het beleid. Uit het onderzoek ‘Ontwikkelingssamenwerking nieuwe 3 stijl’ van de NCDO blijkt dat het draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking in Nederland momenteel behoorlijk groot maar ook erg kwetsbaar is (2004, pg. 20). lokaalmondiaal is een organisatie die zich in Nederland richt op bewustwording en draagvlakversterking rond ontwikkelingssamenwerking. Het gaat hier om een kleine mediastichting die televisieprogramma’s maakt over mondiale thema’s vanuit een lokale invalshoek. Op deze manier tracht de organisatie internationale onderwerpen dichtbij het publiek in Nederland te brengen. lokaalmondiaal is in 1999 opgericht door een aantal studenten van de opleiding Ontwikkelingsstudies aan de Radboud Universiteit Nijmegen en bestond toen uitsluitend uit vrijwilligers. Vanaf het begin werden televisieprogramma’s gemaakt met onderwerpen op het gebied van internationale samenwerking, globalisering en wederzijds respect voor culturen. In 2000 werd lokaalmondiaal officieel een stichting die uitgegroeid is tot een organisatie met een betaalde staf, 4 een bestuur en een tiental vrijwilligers. Vanaf 2003 zijn de millenniumdoelstellingen van de Verenigde Naties als uitgangspunt voor de uitzendingen genomen. Als missie formuleert lokaalmondiaal: “het creëren van bewustwording over internationale 5 samenwerking en het bevorderen van begrip voor andere culturen” . Ter bevordering van deze missie zet lokaalmondiaal een verscheidenheid aan mediaproducties in. Zo wordt sinds de oprichting gewerkt met een maandelijks televisiemagazine dat op lokale omroepen wordt uitgezonden. Het aantal omroepen heeft sinds de oprichting gevarieerd tussen drie en twaalf. lokaalmondiaal heeft sinds een aantal jaren vaste uitzendtijden. Daarnaast maakt deze mediastichting, vaak in opdracht van ontwikkelingsorganisaties, korte documentaires en films die op allerlei plekken

1

Website Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking (http://www.minbuza.nl, geraadpleegd 2-12-2005) Zichtbaar in Aan Elkaar Verplicht, de beleidsnota van minister Van Ardenne (minister van Ontwikkelingssamenwerking) 3 Nederlandse Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling 4 In 2000 beloofden regeringsleiders van de 189 lidstaten van de VN om de wereldarmoede voor 2015 te halveren. Deze belofte werd verwoord in acht millenniumdoelen. 5 De rest van de wereld begint hier! Beleidsplan lokaalmondiaal 2005 2


1 -Inleiding

7

getoond worden, regelmatig vergezeld van een discussiebijeenkomst. De mediaproducten worden tevens via de website vertoond. Bestuur en directie van lokaalmondiaal willen gaan werken met een lange termijn visie vanuit het idee dat daarmee de kwaliteit van het werk wordt verhoogd. Eind 2005 moet er dan ook een meerjarenbeleidplan opgesteld worden voor de periode 2006-2008. Om deze beleidsnotitie te kunnen baseren op een gedegen analyse van relevante ontwikkelingen heeft de directie van lokaalmondiaal mij gevraagd een onderzoek uit te voeren. Hieruit volgt de praktische relevantie van deze scriptie.

1.1

Doel- en vraagstelling

Dit onderzoek vereist van lokaalmondiaal zowel een blik naar buiten als een blik naar binnen. Naar buiten, omdat het voor het opstellen van toekomstig beleid noodzakelijk is om beter zicht te krijgen op huidige en toekomstige relevante maatschappelijke ontwikkelingen en verschuivingen. Naar binnen, omdat duidelijk moet worden wat er binnen het beleid van de organisatie eventueel aan veranderingen nodig is om met die externe ontwikkelingen rekening te houden. Deze scriptie behelst dan ook een verkenning op twee relevante velden. Ik begin met een uitgebreid deel over te verwachten externe ontwikkelingen. Het is binnen het bestek van dit onderzoek onmogelijk om de maatschappelijke ontwikkelingen in de context van lokaalmondiaal uitputtend te onderzoeken. In overleg met de directeur van lokaalmondiaal ben ik gekomen tot een afbakening van ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming. Hiermee is sprake van een veelomvattende verzameling waarbij verschillende niveaus zijn vertegenwoordigd. Centraal staat wat er op het gebied van ontwikkelingssamenwerking naar verwachting gaat gebeuren de komende jaren en hoe die informatie het best aan het publiek bekend gemaakt kan worden. Na het presenteren van de externe analyse initieer ik een interne beleidsdiscussie binnen lokaalmondiaal waarin de vertaalslag gemaakt moet worden naar interne kwaliteiten en visie. De doelstelling van dit onderzoek bestaat dus uit het verschaffen van nieuwe inzichten om bij te dragen aan het beleidsplan van lokaalmondiaal voor 2006-2008, dat enerzijds recht doet aan de huidige en verwachte eisen die vanuit maatschappelijke ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming gesteld worden aan lokaalmondiaal en dat anderzijds gebaseerd is op een interne beleidsdiscussie. Voortvloeiend uit deze doelstelling, luidt de centrale vraagstelling in dit onderzoek: Welke eisen worden er nu en naar verwachting in de toekomst vanuit ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming gesteld aan lokaalmondiaal en hoe kunnen deze gekoppeld worden aan interne kwaliteiten en visie binnen lokaalmondiaal tijdens de beleidsdiscussie om omgezet te kunnen worden in een beleidsplan? Deze vraagstelling omvat de twee eerder genoemde velden en het onderzoek valt dan ook in twee delen uiteen, wat zijn weerslag vindt in twee deelvragen: • Welke ontwikkelingen spelen er op het gebied van ontwikkelingssamenwerking en hoe kan het Nederlandse publiek hiervan bewust gemaakt worden?


1 -Inleiding

8

• Hoe kunnen in de interne beleidsdiscussie de eisen vanuit de maatschappelijke ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming gekoppeld worden aan interne kwaliteiten en visie van lokaalmondiaal? Voor het beantwoorden van bovengenoemde vraagstelling zijn een aantal stappen noodzakelijk. Zo bestaat deze scriptie uit een theoretische verkenning en een empirisch onderzoek. Binnen de literatuurverkenning schets ik een maatschappijtheoretisch kader dat richting geeft aan het empirische gedeelte. Ik zal ingaan op de betekenis van drie belangrijke onderdelen van modernisering voor de centrale aspecten van mijn empirische onderzoek. Ik richt mij daarbij op de betekenis van mondialisering voor de positie en invulling van ontwikkelingssamenwerking, op de betekenis van afhankelijkheid van expertsystemen voor de media en op de betekenis van individualisering voor internationale solidariteit. Nadat ik op deze manier de belangrijkste elementen uit dit onderzoek in hun maatschappelijkhistorische context heb geanalyseerd, ga ik over op het verzamelen van informatie om tot een antwoord te komen op de eerste deelvraag. Binnen de externe analyse richt ik mij op drie hoofdthema’s: belangrijke ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, bestaande beeldvorming en communicatie hieromtrent en gewenste communicatie over dit maatschappelijke thema. Dit gedeelte baseer ik op open interviews met zestien informanten die expertise hebben op het gebied van de genoemde aspecten. Aan de hand van de theoretische verkenning en de resultaten uit de externe analyse initieer en ondersteun ik binnen lokaalmondiaal een beleidsdiscussie. Binnen deze discussie wordt besproken welke implicaties er vanuit de externe analyse komen voor strategische beleidskeuzes. De start van dit implementatieproces is onderdeel van deze scriptie. Aan de hand van informatie uit een groepsgesprek met bestuur en stafleden tracht ik antwoord te geven op de tweede deelvraag.

1.2

Opbouw scriptie

In deze scriptie wordt de bovenbeschreven opzet van het onderzoek aangehouden. In hoofdstuk twee, het literatuuronderzoek, geef ik een schets van het maatschappijtheoretisch kader. Met hoofdstuk drie maak ik de brug naar het empirische onderzoek. In dit hoofdstuk staat de methodologische aanpak centraal en expliciteer ik de methodologische stappen. In hoofdstuk vier worden de uitkomsten gepresenteerd van de analyse van de externe ontwikkelingen rondom ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming. Onderdeel hiervan is tevens de vertaalslag naar het Nederlandse publiek. In hoofdstuk vijf tracht ik een antwoord te geven op de eerste deelvraag aan de hand van de theoretische verkenning en de externe analyse. Vervolgens staat in hoofdstuk zes de start van de interne beleidsdiscussie centraal.


2 - Modernisering

9

2 Mondialisering, expertsystemen en individualisering Inleiding De wereld waarin we leven wordt gekenmerkt door constante verandering en ontwikkeling. Het proces van modernisering heeft invloed op alle aspecten van het bestaan. In deze theoretische verkenning zal ik een raamwerk schetsen door drie belangrijke onderdelen van modernisering uit te werken, te weten: mondialisering, afhankelijkheid van expertsystemen en individualisering. Ik richt mij daarbij op de betekenis van mondialisering voor de positie en invulling van ontwikkelingssamenwerking, op de betekenis van afhankelijkheid van de media voor mediasystemen en op de betekenis van individualisering voor internationale solidariteit Binnen de sociale wetenschappen bestaan veel theorieën over modernisering. Ik heb ervoor gekozen om de theorie van Castells als rode draad te gebruiken. Ten eerste omdat de genoemde aspecten van modernisering aan de orde komen in de analyse van Castells. Ten tweede omdat binnen de sociale wetenschappen grote waarde gehecht wordt aan zijn werk. De driedelige ‘grand theory’ van deze moderne Spaanse socioloog, dat eind jaren negentig verscheen onder de titel “The Information Age: Economy, Society and Culture” tracht een alles omvattende analyse te geven van de voornaamste sociale, economische en politieke veranderingen aan het eind van de twintigste eeuw. Voor grote delen van mijn theoretische verkenning heb ik gebruik gemaakt van een aantal kritische verhandelingen over de theorie van Castells, waaronder die van Barney (1996), Bauman (1998), Jeffrey (1999) en Wilenius (1998). Waar deze artikelen niet voldoende duidelijkheid of volledigheid verschaften, heb ik het werk van Castells zelf (1996, 1997, 2000) gebruikt. Wat betreft ontwikkelingssamenwerking en de betekenis van internationale solidariteit kon ik niet voldoende theoretische aanknopingspunten in Castells’ werk vinden en heb ik aanvulling gezocht bij onder andere Hoebink (1999), Keune (1999 en 2002) en Komter (1999 en 2003). Ik begin dit hoofdstuk met een toelichting van de centrale begrippen: mondialisering, afhankelijkheid van expertsystemen en individualisering (2.1). Deze toelichting combineer ik met een introductie op de theorie van Castells. Vervolgens neem ik het proces van mondialisering onder de loep en leg ik een brug naar de invulling van ontwikkelingssamenwerking (2.2). Daarna volgt een uitwerking van het fenomeen afhankelijkheid van expertsystemen en daarmee samen-


2 - Modernisering

10

hangend de rol van de massamedia in de hedendaagse maatschappij (2.3). Vervolgens zal ik het proces van individualisering uitwerken, met daarbij speciale aandacht voor de betekenis van internationale solidariteit (2.4).

2.1

Introductie op de theorie van Castells

Als belangrijke processen van modernisering noemde ik mondialisering, afhankelijkheid van expertsystemen en individualisering. Deze processen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en beïnvloeden elkaar vergaand. In deze theoretische verkenning haal ik deze fenomenen echter analytisch uit elkaar om de koppeling met de centrale aspecten uit het onderzoek mogelijk te maken. Ik realiseer me dat ik de werkelijkheid hiermee onrecht aandoe. Wilenius (1998, pg. 269) vat de pretenties van Castells samen wanneer hij zegt dat Castells met zijn trilogie probeert een macrosociologische theorie te verschaffen over de paradigmatische transitie van de industriële maatschappij naar het informatietijdperk aan het eind van de vorige eeuw. Modernisering is geen nieuw fenomeen en informatie en kennis zijn al eeuwen dominante factoren in de samenleving. De technologische sprong van de afgelopen decennia heeft er echter toe geleid dat informatie het centrale element van de economische maatschappij is geworden. Daarmee is het informatietijdperk geboren. Kenmerkend voor het informatietijdperk is dat de wereld groter èn kleiner wordt. Door de grote stromen geld en informatie die elke seconde over de wereld gaan, is de wereld echt ‘een wereld’ geworden. Tegelijkertijd is de wereld echter kleiner geworden, met name in de beleving van mensen. Castells ziet dit spanningsveld als de centrale dynamiek van het informatietijdperk en typeert het als de tegenstelling tussen het Zelf en het Net. (Wilenius ibid, pg. 270) Het Net bestaat daarbij uit een verzameling globaliserende netwerken van macht, rijkdom en informatie. De sociale structuur van het informatietijdperk wordt gekenmerkt door een afhankelijkheid van deze netwerken. Het Zelf symboliseert de strategieën waarmee mensen hun identiteit proberen te bevestigen terwijl deze uitgedaagd wordt door de chaotische, structurele veranderingen die de netwerken in de levensfeer teweeg brengen. Als reactie op de ongrijpbaarheid van die netwerken raken mensen voor identiteitsvorming meer op zichzelf en hun lokale realiteit gericht. Hiermee wordt hun wereld kleiner. Dit heeft invloed op de mate waarin individuen zich verbonden voelen met personen die aan de andere kant van de wereld leven en daarmee op de beeldvorming van internationale samenwerking. Terwijl in de sociale werkelijkheid mensen meer op zichzelf worden aangewezen, zorgen de media ervoor dat de wereld groter wordt. Via onder andere de televisie kan men zien wat er aan de andere kant van de wereld op datzelfde moment gebeurt. Castells ziet in het informatietijdperk dan ook een grote rol weggelegd voor de media, wat duidelijk wordt uit zijn betoog over de reële virtualiteit (meer hierover in 2.3.2).


2.2

2 - Modernisering

11

Mondialisering in relatie tot ontwikkelingssamenwerking

Mondialisering neemt een centrale plek in zowel in de theorie van Castells als in dit onderzoek. Castells doet met name uitspraken over verschillende kenmerken van de nieuwe mondialisering. Voor een meer basale definitie en uitleg van het begrip heb ik aanvulling gevonden bij Keune (2002). Ik begin met het aanstippen van de belangrijke elementen van mondialisering. Daarna ga ik uitgebreider in op de aspecten die invloed hebben op ontwikkelingssamenwerking en daarbij baseer ik mij opnieuw op de theorie van Castells. Vervolgens geef ik een omschrijving van de invloed van mondialisering op de invulling van ontwikkelingssamenwerking.

2.2.1 Mondialisering Keune omschrijft mondialisering als: “het wegvallen van nationale grenzen als demarcatielijnen van volkshuishoudingen” (2002, pg. 1). Het proces van mondialisering is daarmee al heel lang gaande. Zowel Keune als Castells geven aan dat er momenteel echter sprake is van nieuwe modernisering, waardoor zich een samenleving op wereldschaal ontwikkelt, over de grenzen van natiestaten heen, met vergaande invloed op alle levenssferen. Keune gaat in op verschillende aspecten hiervan. Zo kennen natuur en milieu geen landsgrenzen en hebben problemen in deze sfeer wereldwijde implicaties. Het economische aspect neemt een centrale plaats in bij mondialisering. Economieën worden steeds meer bepaald door ontwikkelingen op de wereldmarkt, nu productieprocessen en arbeidsmarkten mondiaal zijn geworden en er sprake is van een aanbodeconomie waarvan een sterke stimulans tot consumptie uitgaat. Mensen zijn wereldwijd afhankelijk geworden van elkaar voor goederen en diensten. Er bestaat een concentratie van economische activiteiten doordat niet alle gebieden van de wereld op dezelfde manier deelnemen aan de wereldeconomie. Op politiek niveau hebben staten invloed moeten overhevelen naar supranationale instellingen en daarmee verbonden rechtssystemen en deels naar grote transnationale ondernemingen. Op sociaal vlak heeft mondialisering teweeg gebracht dat sociale en beroepsmatige netwerken wereldwijd zijn geworden. Op cultureel gebied is er een wereldcultuur ontstaan waarin kapitalistische waarden overheersen. Als reactie op deze mondiale cultuur ontstaan echter ook tegenbewegingen, gericht op bijvoorbeeld de eigen lokale werkelijkheid. (Keune 2002, pg. 2ev) Ook Castells ziet mondialisering als een al langer bestaand fenomeen dat nu een nieuw karakter heeft gekregen. Onder invloed van technologisering is mondialisering versneld geraakt en heeft ze haar reikwijdte vergroot. Castells noemt een groot aantal kenmerken van mondialisering. Ik ga hier enkel in op die aspecten die invloed hebben op (de beeldvorming van) ontwikkelingssamenwerking (2000, pg. 17ev). Eerste relevante kenmerk is dat, onder invloed van mondialisering, de begrippen tijd en ruimte een extra betekenis hebben gekregen. Met name de nieuwe invulling van de tijd is hier relevant omdat dit invloed heeft op de manier waarop individuen in verbinding staan met mensen over de hele wereld. In het informatietijdperk bestaat naast de oude ´klok-tijd´, ook tijdloze tijd. Door de opkomst van informatietechnologie is tijd los komen te staan van een opeenvolgende reeks van gebeurtenissen.


2 - Modernisering

12

Aangezien de beschrijving van Castells over de nieuwe betekenis van tijd abstract blijft, gebruik ik hier het werk van Komter (2003, pg. 4) voor een wat concretere benadering. Komter richt zich vooral op de consequenties van het feit dat informatie onmiddellijk beschikbaar is over de hele aardbol. De kloof die vroeger bestond tussen de mogelijkheden van onmiddellijke communicatie binnen de gemeenschap, tegenover de grote hoeveelheid tijd die het kostte om informatie uit te wisselen tussen gemeenschappen, is verdwenen. In de huidige tijd is het even gemakkelijk om direct te communiceren met iemand aan de andere kant van de wereld als met iemand een huis of straat verderop. Pronk (2003, pg. 28) zegt over dit onderwerp dat in plaats van feitelijke afstand en actuele tijdverschillen de afstand relevant is zoals wij die in onze geest waarnemen. Een ander kenmerk van mondialisering wordt in de theorie van Castells gevormd door de dominantie van en binnen netwerken (Castells 2000, pg. 13). Netwerken bestaan uit een verzameling van knooppunten waarbij geen centrale bron van macht aanwezig is. De staat heeft mede hierdoor zijn soevereiniteit en legitimiteit verloren. Als reactie hierop worden partnerschappen gezocht met andere natiestaten en worden verantwoordelijkheden en hulpbronnen gedecentraliseerd naar ‘lagere’ eenheden. Op wereldschaal ontstaan supranationale systemen waar de natiestaten min of meer afhankelijk van en ondergeschikt aan zijn. Rond ontwikkelingssamenwerking is deze verschuiving ook zichtbaar omdat veel meer gewerkt wordt vanuit bijvoorbeeld de Europese Unie, de Verenigde Naties en de Wereldhandelsorganisatie. Ik gaf al aan dat een belangrijke dimensie van mondialisering op het economische vlak speelt. Kenmerk van de verdergaande mondialisering is dan ook de nieuwe mondiale en informationele economie die is ontstaan. De centrale functies van productie, consumptie en transport, alsmede de essentiële hulpbronnen van de economie worden op mondiale schaal en via mondiale netwerken georganiseerd. Deze nieuwe economie heeft echter een selectief karakter, hetgeen invloed heeft op de verhoudingen tussen verschillende actoren op de wereld en de verdeling van rijkdom en macht. (Castells 2000, pg. 13) De mondiale netwerken sluiten op een selectieve wijze mensen, groepen en zelfs regio’s buiten, afhankelijk van hun relevantie voor het volbrengen van de doelen van het netwerk. Daarmee is de vierde wereld ontstaan, bestaande uit “multiple black holes of social exclusion throughout the planet” (Castells 1998, pg. 168). Tot de vierde wereld behoren grote stukken van Afrika en arme rurale gebieden in Azië en Latijns-Amerika. Maar ook binnen rijke westerse landen zijn gebieden ontstaan van mensen die niet opgenomen zijn in de globale economie en daarmee tot de vierde wereld behoren. De sloppenwijken rond miljoenensteden in de Verenigde Staten zijn hier een voorbeeld van. Gebieden die vroeger nog werden geëxploiteerd door het systeem, zijn nu voor de wereldeconomie geheel irrelevant geworden. Pronk (ibid, pg. 30) gaat in dit verband zo ver dat hij mondialisering gelijkstelt aan mondiale apartheid. Hij is van mening dat welvarende mensen niet geïnteresseerd zijn in ideeën, gevoelens of het lot van arme, uitgesloten mensen en dat hen bepaalde rechten worden ontnomen.


2 - Modernisering

13

2.2.2 Betekenis van mondialisering voor ontwikkelingssamenwerking Rond de betekenis van mondialisering voor ontwikkelingssamenwerking heb ik met name aanknopingspunten gevonden in verschillende bijdragen in het boek ‘Doorlopers en Breuklijnen; van globalisering, emancipatie en verzet’ (Hoebink ea, 1999). Na het einde van de Tweede Wereldoorlog waren natiestaten over de hele wereld doordrongen van hun gezamenlijke verantwoordelijkheid voor ontwikkelingen en problemen over de hele wereld. De oprichting van de Verenigde Naties in 1945 is daar een duidelijke uiting van. De Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens (opgesteld in 1948) is gebaseerd op het uitgangspunt dat ieder mens, waar ook ter wereld, dezelfde basisrechten heeft die beschermd dienen te worden. Er is een planetair bewustzijn ontstaan, zo zegt Lemaire (in Hoebink ea 1999, pg. 206), omdat we ons ervan bewust zijn geworden dat alles wat ergens lokaal gebeurt, beïnvloed wordt door gebeurtenissen elders op de planeet. Het bewustzijn om de aarde te beschermen en veilig te stellen drukt een collectieve verantwoordelijkheid uit, die zijn uiting kreeg in het opstellen van ontwikkelingsbeleid door de natiestaten. Sindsdien is ook in Nederland ontwikkelingssamenwerking onderdeel van het internationale beleid. Dat de processen van mondialisering en de beginselen van ontwikkelingssamenwerking onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, heb ik in bovenstaande geprobeerd aan te geven. Ik ga hier nu vooral in op de betekenis van de nieuwe mondialisering voor de verhoudingen op wereldniveau en de positie en invulling van ontwikkelingssamenwerking. Hoebink zegt hierover: “In een wereld van mondialisering, van korte afstanden en snelle communicatie, zou men ontwikkelingssamenwerking kunnen benoemen als een fenomeen dat bij uitstek een symbool is van dat nieuwe tijdperk” (1999, pg. 56). Immers, rond ontwikkelingssamenwerking vindt communicatie plaats tussen mensen van verschillende culturen, wordt er samenwerking gezocht tot in de verste uithoeken van de aarde en worden mondiale visies vereist om het belang ervan te zien. Mondialisering biedt ook mogelijkheden aan ontwikkelingsorganisaties om de mondiale armoedeproblematiek op de agenda te zetten (Hoebink idem, pg. 69). Zo maken snelle communicatie en mondiale uitwisseling van gegevens het mogelijk om de problemen helder te presenteren, wat de effectiviteit van lobbyactiviteiten sterk vergroot. Dit werd zichtbaar op de laatste grote internationale conferenties, waar een mondiale civiele maatschappij, bestaande uit een groot aantal niet-gouvernementele organisaties (NGO’s), een steeds belangrijkere rol is gaan spelen. Hoebink geeft aan dat daar tegenover staat dat internationale besluitvorming steeds meer het resultaat is van ingewikkelder onderhandelingsprocessen, waardoor nationale politici zich kunnen verschuilen achter ‘Brussel’ en het gevoel dat we ‘toch niets kunnen ondernemen’ aan legitimiteit lijkt te winnen. Hoebink (idem, pg. 65ev) brengt een relevant punt naar voren met betrekking tot de positie en invulling van ontwikkelingssamenwerking, wanneer hij het heeft over beleidscoherentie. Ideële belangen, zoals duurzame ontwikkeling, spelen meer op de lange termijn en kunnen strijdig zijn met belangen die meer op de korte termijn spelen. Zo kunnen bijvoorbeeld de belangen van ontwikkelingssamenwerking haaks staan op die van landbouw of handel. Het resultaat kan zijn dat de Nederlandse overheid tegelijkertijd beleid voert dat de duurzame ontwikkeling bevordert en


2 - Modernisering

14

beleid dat deze ontwikkeling in de weg staat. Om deze incoherentie te bestrijden moet binnen en tussen staatsapparaten afstemming plaats vinden over beleid en activiteiten. Hiervoor is een sterke positie van het ministerie van ontwikkelingssamenwerking binnen de overheid onmisbaar en Hoebink geeft aan dat deze niet altijd sterk genoeg is (idem, pg. 69). Als illustratie van beleidsincoherentie en de grote invloed die daarvan uit kan gaan, breng ik hier de beschrijving van Keune van de zogenaamde omgekeerde ontwikkelingshulp (1999 en 2002) naar voren. Uit eerder omschreven kenmerken van mondialisering is naar voren gekomen dat de neo-liberale ideologie centraal staat binnen de huidige processen van mondialisering. Deze ideologie is ook doorgedrongen in het beleid van ontwikkelingssamenwerking waarin een van de centrale kenmerken het bevorderen van de deelname van ontwikkelingslanden aan de wereldhandel is. Keune zegt hierover: “ontwikkelingssamenwerking is geworden tot een van de beleidssectoren via welke de verdere vermarkting van de samenleving wordt gestimuleerd. Daarmee heeft zij bijgedragen aan de toename van het ongelijke karakter van het ontwikkelingsproces; ongelijk zowel in de verhouding tussen mensen als in die tussen mens en natuur” (in Hoebink 1999, pg. 172). Keune (2002) licht toe dat de voorwaarden waaronder ontwikkelingslanden handel drijven, erg ongunstig zijn, vanwege een verslechterde ruilvoet en het protectionisme van de welvarende landen. Dit houdt in dat ontwikkelingslanden meer moeten betalen voor hun importen en minder betaald krijgen voor hun exporten èn dat westerse landen hun markten afschermen via regelgeving. Mondialisering en de wereldhandel hebben ook nieuwe afhankelijkheden geschapen en hebben er toe geleid dat mensen wereldwijd in relaties van concurrentie tot elkaar zijn komen te staan. Deze afhankelijkheden en concurrentie brengen voor lokale economische initiatieven in ontwikkelingslanden een grotere onzekerheid en risico’s met zich mee. Gevolg van bovengenoemde aspecten is dat ontwikkelingslanden verliezen lijden die groter zijn dan het totaal aan ontvangen ontwikkelingshulp. Dit is wat Keune (1999, pg. 165) omgekeerde ontwikkelingshulp noemt. De handel die in het kader van ontwikkelingssamenwerking gestimuleerd wordt, levert uiteindelijk meer op voor de welvarende landen dan voor de ontwikkelingslanden. De ongelijkheid in inkomens in de wereld neemt mede hierdoor verder toe. Binnen de ontwikkelingssector is men zich bewust van de grote economische invloed op ontwikkeling. Malaver (in Hoebink 1999, pg. 109) zegt dat de ervaring van de afgelopen vijftig jaar heeft getoond dat armoedebestrijding alleen niet voldoende is en dat ontwikkelingssamenwerking nooit de doelstellingen zal kunnen bereiken, zolang ze ondergeschikt is aan het economische beleid. Als reactie is binnen de ontwikkelingssector een verschuiving zichtbaar naar meer aandacht voor macro-economische problemen en structurele aanpassing in de beleidssfeer. Deze verschuiving komt uitgebreid naar voren gekomen in het empirisch gedeelte van dit onderzoek (zie 4.2.1). Een laatste punt dat hier relevant is, is de toegenomen aandacht die binnen het internationale beleid besteed wordt aan het thema vrede en veiligheid. Dit hangt samen met het selectieve karakter van de wereldeconomie. Pieterse (in Hoebink 1999, pg. 220) licht toe dat het nieuwe patroon van uitsluiting niet meer loopt van noord naar zuid. We zagen dit al aan de hand van het begrip de vierde wereld van Castells. Het nieuwe patroon van uitsluiting heeft angst en frustratie veroorzaakt en geeft voeding aan verzet en protest (Pieterse in Hoebink 1999 en Pronk in Seters


2 - Modernisering

15

2003). Een extreme vorm van dergelijk verzet wordt gevormd door terrorisme. Ik ga hier niet verder op terrorisme in, omdat dat gezien de focus van dit onderzoek te ver zou voeren.

2.3

Expertsystemen in relatie tot mediasystemen

In 2.1.1 kwam aan de orde dat de nieuw ontstane netwerken grote invloed hebben op de leefwereld van individuen. Hieronder zal ik toelichten dat individuen in feite afhankelijk zijn geworden van deze informatienetwerken, die ook wel expertsystemen worden genoemd. Hiermee keer ik terug bij de theorie van Castells. Onderdeel van de informatienetwerken zijn mediasystemen, die een belangrijke plaats innemen in zowel de theorie van Castells als in dit onderzoek.

2.3.1 Afhankelijkheid van informatienetwerken Voor het omschrijven van afhankelijkheid van informatienetwerken in de theorie van Castells biedt zijn eigen werk de beste aanknopingspunten (2000, pg.20-25). Een netwerk wordt gevormd door sociale actoren, maar legt, eenmaal geprogrammeerd, zijn logica op aan al zijn leden. Actoren die het netwerk willen veranderen, moeten het fundamentele karakter van het netwerk uitdagen en daarmee eigenlijk het netwerk vernietigen. Hierdoor is er een minimale kans op sociale verandering binnen een netwerk. Het netwerk heeft geen bewuste logica; het bestaat uit betrekkelijk willekeurige bewegingen die niet beheerst kunnen worden door een individuele of collectieve actor. Eerder is al aangegeven dat dergelijke netwerken een grote invloed hebben op diverse domeinen van het leven. Voor individuen betekent dit dat zij grotendeels afhankelijk zijn van abstracte informatienetwerken waar ze zelf niet of nauwelijks invloed op uit kunnen oefenen. Door onder andere Giddens is dit ook wel afhankelijkheid van expertsystemen genoemd. Valkenburg (1995) geeft een heldere uiteenzetting van de theorie van Giddens op dit punt. Expertsystemen zijn “systemen die gebaseerd zijn op techniek en professionele deskundigheid en die grote gebieden organiseren van de materiële en sociale omgeving waarin we heden ten dage leven” (Valkenburg ibid, pg. 158). Deze systemen zijn gebaseerd op wetenschap en techniek en zijn alleen voor experts inzichtelijk en beheersbaar. Ik haal hier Wildemeersch aan, voor de aanvulling dat expertsystemen los werken van de individuen die er gebruik van maken en los van een concrete plaats waarin ze worden gebruikt. In die zin zijn deze systemen gedelokaliseerd en gedecontextualiseerd (Wildemeersch 1995, pg. 5). Ze onttrekken zich aan het blikveld van het individu terwijl ze grote invloed hebben op het dagelijks leven van juist dat concrete individu. Valkenburg geeft aan dat afhankelijkheid van expertsystemen pas een probleem wordt wanneer de systemen verstrekkende gevolgen hebben voor kansen en risico’s van individuen.

2.3.2 Mediasystemen Een duidelijke uiting van modernisering is de invloed en opkomst van massamedia. Er spelen rond massamedia enkele interessante en voor dit onderzoek relevante processen. Zo maken media de wereld groter, doordat ze mensen over de hele wereld dichter bij elkaar brengen. Tegelijkertijd werken de media individualisering in de hand omdat ze mensen aanspreken in hun individualiteit.


2 - Modernisering

16

Op een individuele manier (iedereen kijkt immers afzonderlijk naar de televisie) wordt de bevolking massaal beïnvloed door de media. Media hebben altijd invloed gehad op de leefwereld van individuen maar sinds de technologische sprong en de opkomst van de nieuwe media is die invloed enorm vergroot. In de vorige paragraaf had ik het over afhankelijkheid van expertsystemen. De grote invloed van media is hier een voorbeeld van. Wat men op de televisie ziet of in de krant leest, wordt als waarheid aangenomen. Onbedoeld en ongewild wordt elk individu voor zijn beeld van de werkelijkheid afhankelijk van informatie vanuit media. In dit opzicht functioneren de media als expertsystemen. Voor een beschrijving van het standpunt van Castells over de positie van media, baseer ik mij op zijn eigen werk (1996, pg. 372ev). Volgens zijn theorie nemen media een centrale plaats in de samenleving in. De cultuur van de huidige netwerkmaatschappij is georganiseerd rond een geïntegreerd systeem van elektronische media. De media maken daarmee een deel uit van de werkelijkheid. In dit verband introduceert Castells het begrip reële virtualiteit. Via de overal aanwezige media vormen de virtuele en symbolische gegevens de werkelijke ervaringen van mensen. Castells (2000, pg. 16) omschrijft de virtualiteit van de media als een fundamentele dimensie van de realiteit die de symbolen verschaft van waaruit mensen denken en dus bestaan. Voor dit onderzoek is relevant dat hieruit blijkt dat theoretisch gezien mensen voor beeldvorming sterk afhankelijk zijn van media. Relevant voor dit onderzoek zijn ook de opmerkingen die Castells (2000, pg. 16) maakt over de diversiteit van media in het informatietijdperk. Door boodschappen uit te zenden naar specifieke segmenten van het publiek gaan media in op specifieke kenmerken en gemoedstoestanden van dat publiek. Dit wordt mede beïnvloed doordat er sprake is van de opkomst van een interactief publiek. Verklaring voor deze ontwikkeling richting diversiteit is dat de media, onder invloed van individualisering, niet meer uit kunnen gaan van de uniformiteit van de massa. De tijd van massamedia ligt in feite in het verleden omdat ook op mediagebied het aantal keuzemogelijkheden voor individuen enorm is toegenomen. Castells ziet een enorme invloed vanuit de media op de politiek (2000, pg. 17). Hij omschrijft de media als de plaats waar tegenwoordig politiek bedreven wordt. Politici kunnen de mensen niet meer op een andere manier bereiken en profileren zich dus in de media. Hierdoor is een soort politieke marketing ontstaan. In deze redenering zou het aannemelijk zijn dat ook de politieke discussies rond ontwikkelingssamenwerking in de media zouden plaatsvinden. Opvallend is echter dat de huidige Minister van Ontwikkelingssamenwerking niet erg bekend is bij het Nederlandse 6 publiek; slechts 11 procent van de bevolking zou de huidige minister bij naam kunnen noemen. Voorzichtig kan hieruit geconcludeerd worden dat de politieke bovenlaag van Nederland de media niet inzet als plaats om het thema ontwikkelingssamenwerking te profileren.

6

Dit blijkt uit het onderzoek ‘Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl’, uitgevoerd in 2004 door Anker Solutions, in opdracht van NCDO (pg. 15).


2.4

2 - Modernisering

17

Individualisering in relatie tot internationale solidariteit

De tijd waarin mensen hun identiteit en zekerheid konden ontlenen aan de kerk of sociale bewegingen, is voorbij. Het individu heeft meer vrijheid en meer keuzemogelijkheden gekregen maar daarmee ook minder houvast. Ik probeer in deze paragraaf aan de hand van verschillende theorieën een heldere omschrijving van het begrip individualisering te geven. Volgens de theorie van Castells zijn mensen voor identiteitsvorming tegenwoordig meer op zich zelf aangewezen. Hieronder ga ik daar verder op in en onderzoek ik de betekenis hiervan voor de invulling van solidariteit in het informatietijdperk. Daarmee wordt een brug geslagen naar de betrokkenheid van de bevolking bij de internationale samenleving.

2.4.1 Individualisering als autobiografisch project Ik sluit me aan bij de opvatting van Duyvendak (2004, pg. 495) dat het lastig is om uit de hoeveelheid literatuur over individualisering een heldere definitie te halen. Duyvendak baseert zijn definitie op drie hoofdelementen die terugkeren in een meerderheid van de omschrijvingen van individualisering. Eerste element is decollectivisering, ofwel een andere wij-ik-balans. Deze nieuwe balans blijkt uit: “een verminderde greep van nabije verbanden als familie, buurt en kerk op het individu, minder (of kortstondiger en vrijblijvender) verbindingen van het individu met allerhande groepen en geringere relevantie van sociale categorieën zoals sekse, leeftijd en klasse voor opvattingen en gedrag van het individu” (Duyvendak ibid, pg. 495). Tweede element is dat meer ruimte voor het individu ontstaan is. Er is sprake van toegenomen individuele keuzevrijheid en individualistische waarden worden gekoesterd. Derde element is dat dit alles op maatschappelijk niveau resulteert in een grotere diversiteit in gedrag en opvattingen. Dit laatste punt wordt door Valkenburg (1995, pg. 165-173) helder benaderd wanneer hij zegt dat mensen en hun identiteit minder gekenmerkt worden door overeenkomsten maar meer door onderlinge verschillen en dat hierdoor sprake is van grotere pluriformiteit in de samenleving. Ook de opmerkingen van Valkenburg (ibid, pg. 170ev) over wat hij noemt de individualisering van sociale ongelijkheid zijn hier relevant. Waar individualisering voor sommigen een verruiming van de handelingsmogelijkheden betekent, houdt het voor anderen juist versmalling van de mogelijkheden in. Individualisering heeft daarmee een gedifferentieerde en flexibele betekenis. Rond dit punt is het verhelderend om het begrip risicomaatschappij te introduceren. Het is een begrip uit de theorie van Beck en Giddens, maar ik baseer me ook hier op de beschrijving in Valkenburg (ibid, pg. 180-184). De gedifferentieerde betekenis van individualisering brengt nieuwe sociale risico’s voor individuen met zich mee in de hedendaagse samenleving. Hiermee wordt bedoeld dat mensen meer individueel verantwoordelijk worden voor de resultaten die zij behalen in hun leven, zowel voor positieve als voor negatieve resultaten. Dit gebeurt echter in een maatschappelijke situatie waarin ongelijke kansen en risico’s bestaan. De risico’s die hier bedoeld worden, zijn fundamenteel anders dan de risico’s uit de industriële tijd. Een voor dit onderzoek relevant verschil is dat moderniseringsrisico’s grenzen van groepen, bedrijven en regio’s


2 - Modernisering

18

overschrijden. Voorbeeld is de wereldwijde problematiek van milieuvervuiling. Op allerlei niveaus zijn individuen en groepen verantwoordelijk voor een dergelijk probleem en daarmee is uiteindelijk niemand verantwoordelijk. Valkenburg noemt dit georganiseerde onverantwoordelijkheid. Wildemeersch (1995, pg. 2) zegt in dit verband dat een kenmerk van de risicomaatschappij is dat de ervaring van risico’s, onzekerheid, onvoorspelbaarheid en onbeheersbaarheid een overheersend kenmerk van de samenleving is geworden. Na dit uitstapje naar enkele andere sociaalwetenschappers voor een omschrijving van individualisering, keer ik terug bij de theorie van Castells. In de uitleg over de tegenstelling tussen het Zelf en het Net ben ik al ingegaan op de uitdaging die in het informatietijdperk aan individuen gesteld wordt rond het vaststellen van de eigen identiteit. Wilenius zegt over deze uitdaging (1998, pg. 272) dat de onvoorspelbare veranderlijkheid van het informatietijdperk een permanente staat van onzekerheid oplevert voor lokale identiteiten en gemeenschappen. Individuen zijn namelijk niet in staat de veranderingen te beheersen. Hoe meer lokale identiteiten ingebed liggen in globale netwerken, hoe meer ze afhankelijk zijn van veranderingen die geïnitieerd worden buiten hun directe controle. Ik gebruik hier de opmerkingen van Jeffrey om de uiteenzetting van Wilenius aan te vullen. Als reactie op deze onzekerheid gaan mensen zich vasthouden aan de persoonlijke identiteit als een bron van betekenis in hun leven. Er ontstaat wel een wereldcultuur maar daartoe behoort enkel een kleine elite. De meeste mensen leven niet in die wereldcultuur en hebben juist de behoefte om hun eigen culturele identiteit te versterken. Er ontstaan daardoor sociale bewegingen die streven naar het behoud van hun culturele identiteit en beheersing van de eigen levenssfeer en de natuurlijke omgeving (Jeffrey 1999, pg. 397).

2.4.2 Betekenis van individualisering voor solidariteit Komter (2003, pg. 3) brengt naar voren dat mensen zich in tijden van grote maatschappelijke veranderingen zorgen maken over solidariteit en sociale cohesie. Het is daarom niet verrassend dat ook nu aandacht wordt besteed aan solidariteit. Volgens Valkenburg (1995, pg. 165-173) ontstaat die zorg doordat mensen negatieve gevolgen toekennen aan de processen van individualisering. Door individualisering zouden mensen zich enkel richten op hun eigen specifieke situatie en weinig sociaal gedrag vertonen. De vraag is echter of het terecht is om uit te gaan van deze negatieve gevolgen van individualisering. Ik ga op deze vraag in door me te richten op de betekenis en invulling van het begrip solidariteit. Omdat Castells weinig expliciete uitspraken doet over de betekenis van solidariteit, heb ik rond dit onderwerp aanvulling gezocht in het werk van Valkenburg (1995), Komter (1999 en 2003), Kalma (2004) en Sahlins (in Komter 1996). Ik baseer mij op Valkenburg voor een omschrijving van de uitgangspunten van het begrip solidariteit. Hij omschrijft solidariteit als volgt: “Solidariteit komt er op neer je iets gelegen te laten liggen aan, respectievelijk te handelen ten gunste van de belangen van anderen” (1995, pg. 213). Hij verfijnt zijn definitie door te zeggen dat het meer is dan de bereidheid om iets voor anderen te doen en dat solidariteit staat voor betekenissen waarin overeenkomsten in plaats van onderlinge verschillen voorop staan. Vanuit solidariteit moeten individuen bereid zijn om op een dusdanige


2 - Modernisering

19

manier te handelen dat het de gemeenschap ten goede komt. De sterken dragen daarbij de zwaarste lasten maar individuen moeten elkaar als gelijkwaardig beschouwen. Het is gezien deze beginselen van solidariteit niet verwonderlijk dat de processen van individualisering invloed hebben op de betekenis van solidariteit. Komter gaat uitgebreid in op de verhouding tussen beide begrippen en ik volg dan ook haar uiteenzettingen rond dit punt. Zij zegt: “we kunnen voorzichtig concluderen dat de behoefte aan persoonlijke erkenning en bevestiging een overheersende motivatie is geworden onder veel burgers, waardoor ruimte voor de erkenning van anderen mogelijk in het gedrang komt.” (2003, pg. 4) De geïndividualiseerde mens wordt momenteel geconfronteerd met een toenemende instabiliteit en onzekerheid, zoals naar voren kwam in eerdere paragrafen. Tegelijkertijd ervaart de mens ook een sterke neiging om de eigen identiteit te bevestigen, ook als dat ten koste zou gaan van andere identiteiten. Komter introduceert in dit verband de term ‘moreel tekort’. Zij zegt hierover: “de morele verplichtingen die [mensen] ten opzichte van anderen voelen, staan in een voortdurende spanningsverhouding tot de impuls om de eigen belangen voorrang te geven” (1999, pg. 17). In een samenleving waarin niet voldoende hulpbronnen aanwezig zijn om te voorzien in de behoeften van iedereen (materiaal tekort), moet het individu keuzes maken tussen zichzelf en de anderen. Kalma (2004, pg. 269) introduceert rond dit onderwerp een interessant standpunt. Hij meent dat de individualistische ideologie, waarin concurrentie en individuele verantwoordelijkheid voor resultaten centrale elementen zijn, niet per definitie samengaat met een egoïstische fixatie van mensen op hun eigenbelang. Solidariteit is minder dan voorheen een opgelegde norm en berust tegenwoordig op een morele maar vrije keuze. Het is daarmee geen houdbare generalisatie dat individualisering noodzakelijkerwijs een erosie van solidariteit teweeg brengt. Komter lijkt van dezelfde mening uit te gaan wanneer zij zegt dat individualisering gezien zou moeten worden als een “nieuwe sociaal-culturele context waarbinnen nieuwe typen afhankelijkheidsrelaties tussen mensen ontstaan en nieuwe vormen van solidariteit tot ontwikkeling komen” (1999, pg. 89). Zij verheldert haar standpunt door naar voren te brengen dat er talloze verschijningsvormen van solidariteit bestaan die niet perse allemaal hetzelfde ontwikkelen. Solidariteit kan van aard veranderen zonder dat er sprake is van achter- of vooruitgang (Komter 2003, pg. 4). Algemene opmerkingen over een toename of afname van solidariteit zijn daarmee niet mogelijk, gezien het meervoudige karakter van het begrip. In het werk van Komter (2003, pg. 4ev) komen dan ook verschillende vormen van solidariteit naar voren. Civiele solidariteit lijkt kleiner te worden, gezien de toename van publiek geweld, onbeschoft gedrag en overlast. Dat traditionele vormen van solidariteit afnemen, is te verklaren uit het verminderde belang van instituties als kerk, familie of vakbond. Intergenerationele solidariteit en familiesolidariteit hebben nog steeds een stevige basis. Op lokaal niveau ontstaan nieuwe vormen van solidariteit, zoals bijvoorbeeld hulpverlening aan lotgenoten. Met de opkomst van nieuwe communicatiemiddelen zijn op mondiaal niveau nieuwe vormen van solidariteit mogelijk geworden, zoals wereldwijde sociale bewegingen. Over de omvang van deze laatste vorm is echter nog niet veel bekend. Abstracte en anonieme solidariteit, bestaande uit het geven aan liefdadigheid en het lidmaatschap van humanitaire organisaties, neemt toe in ons land. Zo wordt er in Nederland steeds meer geld gegeven aan goede doelen, waarbij ontwikkelingssamenwerking,


2 - Modernisering

20

na de kerk en gezondheidsorganisaties, de meeste geldelijke steun ontvangt. Wat betreft lidmaatschap van ideële organisaties is de grootste stijging te zien in de sector internationale solidariteit (Komter 1999, pg. 70ev).

2.4.3 Lokale en internationale solidariteit Ondanks deze opkomst van abstracte en anonieme solidariteit zijn verschillende sociaalwetenschappers van mening dat solidariteit het sterkst is naarmate mensen dichterbij staan. Castells doet geen expliciete uitspraken over de betekenis van internationale solidariteit. Wel geeft hij aan dat hij de opkomst van machtige alternatieve bronnen van identiteitsvorming waarneemt. Defensieve identiteitsvorming is daarbij typerend als reactie op de onzekerheid van de netwerkmaatschappij. Die defensieve identiteitsvorming bestaat er uit dat een gemeenschap zich tracht af te sluiten in verzet tegen de buitenwereld. Hiermee lijkt Castells impliciet aan te geven dat solidariteit vooral gericht zal zijn naar individuen die zich in dezelfde lokale werkelijkheid bevinden. Solidariteit zal als gevolg minder op internationale schaal ervaren worden. Ook uit opmerkingen van Komter, Sahlins en Kalma komt, meer of minder impliciet, naar voren dat solidariteit ten opzichte van mensen dichtbij sterker is dan solidariteit naar mensen ver weg. Komter (1999, pg. 45-46) zegt dat naast de individualiseringsthese de inbeddingsthese geplaatst moet worden. Traditionele banden, gebaseerd op familie, buurt en gemeenschap, zijn nog altijd van groot belang voor het leven van individuen. Bovendien heeft informele solidariteit een selectieve werking. Er bestaat solidariteit naar ‘ons soort mensen’ terwijl buitenstaanders van die solidariteit worden uitgesloten (Komter 1999, pg. 35). Om solidair te kunnen zijn met de eigen burgers is het, vanwege financiële redenen, bijna noodzakelijk om anderen buiten te sluiten. Kalma (ibid, pg. 267) brengt in dit verband naar voren dat de achtergestelden van de wereld voor de welvarende burgers minder goed zichtbaar zijn geworden waardoor solidariteit een grotere uitdaging wordt. Hij doelt hiermee op het deel van de wereldbevolking dat in armoede leeft. In feite bestaat er voor welvarende landen een eigenbelang om ver gelegen maatschappelijke problemen te bestrijden. Een voorbeeld hiervan is de zeer ongelijke verdeling van welvaart en vrijheid in de wereld, die grote migrantenstromen tot gevolg heeft, met de daarbij komende problemen voor welvarende landen. Theoretisch gezien zou hieruit voort kunnen vloeien dat rijk en arm gezamenlijk aan oplossingen gaan werken. Echter, voor welvarende meerderheden zijn de ontsnappingsmogelijkheden talrijk en de mogelijkheden om zich af te schermen van internationale problemen binnen handbereik. Sahlins (in Komter 1996, pg. 30-35) gaat expliciet in op de invloed van nabijheid op solidariteit. Zijn theorie is gebaseerd op primitieve gemeenschappen maar is naar mijn mening ook abstraheerbaar naar andere niveaus. Sahlins presenteert een model, bestaande uit een cirkel, opgebouwd uit verschillende lagen, waarbij elke laag symbool is voor een leefsector die meer of minder ver weg staat. Solidariteit heeft, afhankelijk van de betreffende leefsector, een verschillende invulling en wordt steeds minder positief naarmate mensen verder weg staan. In de kleinste cirkel, het eigen huis, heeft solidariteit een extreem positief karakter, terwijl in de meest wijde cirkel, solidariteit neerkomt op negatieve wederkerigheid, waarbij elk individu zo veel mogelijk probeert te halen uit de relatie met de ander. Wanneer we dit model toepassen op internationale solidariteit in


2 - Modernisering

21

Nederland, kunnen we enkel de conclusie trekken dat solidariteit groter zal zijn waar het mensen betreft die in de zelfde lokale werkelijkheid leven dan wanneer het gaat om mensen aan de andere kant van de wereld, die in een compleet andere situatie leven. Van der Loo en Van Reijen (1997, pg. 285ev) zijn een minder eenduidige opvatting toegedaan over de invloed van nabijheid op solidariteit. Zij werken weliswaar met het concept sociale cohesie, maar hun opvattingen zijn hier toch toepasbaar vanwege de nauwe samenhang tussen de begrippen sociale cohesie en solidariteit. In hun opvatting zorgt mondialisering voor zowel schaalvergroting, in de vorm van het ontstaan van een mondiale wereldcultuur, als schaalverkleining, zichtbaar in een hernieuwd lokaal bewustzijn. “Het samengaan van schaalvergroting en schaalverkleining zal er in de toekomst naar alle waarschijnlijkheid toe leiden dat vele vormen van elkaar slechts gedeeltelijk overlappende schaalniveaus van sociale cohesie zullen ontstaan” (Van der Loo en Van Reijen ibid, pg. 288). Als gevolg van mondialisering zullen individuen deel uitmaken van wijdvertakte mondiale sociale netwerken en zullen ze tegelijkertijd kiezen voor lokale samenwerkings- en samenlevingsvormen. Kortom, in de theorie van Van der Loo en Van Reijen hoeven lokale en internationale solidariteit elkaar niet uit te sluiten.


3 - Methodologische opzet

22

3 Methodologische opzet Inleiding In de probleemstelling heb ik geprobeerd aan te geven dat ik met dit onderzoek kwalitatieve vragen stel en dus op zoek ben naar kwalitatieve gegevens. Het gaat om processen, opvattingen en beleid, en die zijn niet in hun volledigheid en diepgang in cijfers te vatten. Bovendien is de onderzoeksthematiek complex en uitgebreid. Dit onderzoek is dan ook kwalitatief van aard, waarbij gebruik wordt gemaakt van kwalitatieve dataverzamelingmethoden. Uitkomsten uit dit onderzoek moeten bijdragen aan een verbetering van het beleid van lokaalmondiaal. Omdat gezocht wordt naar een oplossing van een probleem in de praktijk, betreft het hier praktijkgericht onderzoek. De term formatief evaluatieonderzoek van Maso en Smaling (1998, pg. 27) is hier ook op zijn plaats omdat bij dit type onderzoek gezocht wordt naar de verbetering van een bepaald ‘programma’. Kenmerkend voor kwalitatief onderzoek is dat de onderzoeksproblematiek opgevat wordt als een omvattend en samenhangend geheel. Baarda (ibid, pg. 19) noemt dit holisme. Ik richt me er met dit onderzoek dan ook op om de vele facetten van de thematiek zo goed mogelijk en in onderlinge samenhang te bekijken. Baarda (ibid, pg. 20) introduceert het begrip contextualiteit om aan te geven dat binnen kwalitatief onderzoek ook aan de context waarbinnen de problematiek speelt, nadrukkelijk aandacht wordt besteed. In mijn onderzoek speelt de historische en maatschappelijke context een belangrijke rol. Dit komt tot uiting in de theoretische verkenning en in de opbouw van de externe analyse. Voor de beantwoording van de deelvragen is een specifieke aanpak noodzakelijk. In deze methodische verantwoording ga ik dan ook apart op de twee delen in. Allereerst richt ik mij voor de externe analyse op de selectie van respondenten (3.1.1), op de keuze voor een bepaalde dataverzamelingsmethode (3.1.2), op de materiaalverzameling zelf (3.1.3) en de wijze van analyseren (3.1.4). Vervolgens komen dezelfde aspecten aan de orde voor de interne beleidsdiscussie. Daarna volgen algemene methodische aandachtspunten, zoals betrouwbaarheid en validiteit (3.3.1) en de rol van de onderzoeker(3.3.2).

3.1

Externe analyse

In het vorige hoofdstuk gaf ik aan dat de eerste deelvraag uiteenvalt in drie aspecten: ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, huidige beeldvorming en wijze van communicatie over dit thema en gewenste communicatie over ontwikkelingssamenwerking. In het onderzoek is ook het meer contextuele onderwerp internationale ontwikkelingen meegenomen, maar omdat de data rondom dit punt zo nauw aansloten bij wat uit de theoretische verkenning naar voren kwam, heb ik er voor gekozen dit onderwerp uit het empirische gedeelte weg te laten.



23

Hieronder licht ik mijn keuze toe voor de informanten, het open interview en de gekozen wijze van analyseren. Als voorbereiding en aanvulling op de interviews heb ik gebruik gemaakt van de analyse van enkele beleidsdocumenten. Deze analyse is echter niet als integraal onderdeel in dit onderzoeksrapport opgenomen. Reden hiervoor is dat de documentanalyse voornamelijk is gebruikt als kennismaking met het veld en de thema’s en als voorbereiding op de interviews. Punten die uit de documentanalyse naar voren kwamen, zijn deels meegenomen in de topiclijst en komen hierdoor aan bod via de interviews. In het hoofdstuk waarin de empirische resultaten gepresenteerd worden, verwijs ik ook enkele keren naar deze documenten, wanneer er duidelijke overeenkomsten of tegenstrijdigheden bestaan.

3.1.1 Keuze van de respondenten Eerder gaf ik aan dat ik antwoord wil geven op de vraag welke ontwikkelingen er spelen op het gebied van media en ontwikkelingssamenwerking en hoe het publiek daarvan bewust gemaakt kan worden. Logischerwijs moeten de respondenten voor dit deel van het onderzoek bestaan uit personen die zicht hebben op deze ontwikkelingen. Dit zijn over het algemeen personen die zich op professioneel gebied met een of meer van deze thema’s bezig houden. In navolging van Baarda et al (1997, pg. 71) spreek ik daarom van informanten. Een informant vertegenwoordigt anderen en wordt geïnterviewd met als doel om informatie te verkrijgen over ontwikkelingen of zaken buiten zichzelf. Aangezien de informanten over relevante kennis moeten beschikken, heb ik gebruik gemaakt van theoriegerichte selectie, waardoor ik bewust toegewerkt heb naar een bepaalde samenstelling van de onderzoeksgroep (Baarda ibid, pg. 74). Voor de selectie van de informanten heb ik twee criteria gehanteerd. Allereerst moet de expertise van de informant gericht zijn op een of meer van de relevante aspecten uit deze deelvraag. De kennis moet daarbij niet heel specialistisch zijn maar moet een overzichtskarakter hebben. Ik heb enkele informanten gezocht met expertise op het gebied van ontwikkelingssamenwerking, enkele op het gebied van media en enkele met expertise op het snijvlak van deze twee thema’s. Het tweede criterium is gebaseerd op de professionele achtergrond. Ik heb gezocht naar een afspiegeling van zowel de universitaire hoek als de 7 ontwikkelingssector, om een veelzijdig en volledig beeld te kunnen schetsen. Uit de ontwikkelingssector heb ik informanten betrokken die werkzaam zijn voor overkoepelende organisaties, particuliere ontwikkelingsorganisaties en mediaen draagvlakorganisaties. Gezien de eis dat de informanten een goed overzicht moeten hebben om een totaalbeeld te kunnen schetsen, 8 lag het voor de hand hoger geplaatste personen uit deze organisaties te benaderen. In totaal is dit 9 deel van het onderzoek gebaseerd op 16 informanten. 7

Gezien de beperkingen van de tijd zijn er in dit onderzoek geen informanten betrokken uit het bedrijfsleven en vanuit het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking. Ik ben me er van bewust dat hierdoor bepaalde invalshoeken en informatie onderbelicht blijven in dit onderzoek. 8 Baarda (ibid, pg. 136) noemt dit als voordeel van het elite- of expertinterview. Het betreft namelijk invloedrijke, vooraanstaande en goed geïnformeerde personen. Hij wijst echter ook op het risico van elitevertekening (ibid, pg. 82), wanneer hij aangeeft dat het een valkuil is om je te veel te richten op deze hoog geplaatste informanten waardoor je te weinig aandacht besteedt aan de ‘gewone man’. 9 Zie 4.1 voor een uitgebreid overzicht van de informanten.



24

Om van de opgestelde criteria te komen tot een specifieke selectie van informanten heb ik gebruik gemaakt van enkele sleutelinformanten. De meest belangrijke van hen, is de directeur van 10 lokaalmondiaal, tevens opdrachtgever van dit onderzoek. Hij is al enkele jaren actief in de ontwikkelingssector in Nederland en heeft een goede kijk op belangrijke documenten en informanten. Zijn deskundigheid moet deels garant staan voor een goede en gedegen selectie. Verder heb ik gebruik gemaakt van de sneeuwbalsteekproef (Baarda ibid, pg. 79) door aan informanten te vragen om doorverwijzingen naar andere geschikte informanten. Baarda (ibid, pg. 136) waarschuwt voor de moeilijkheid om experts te bereiken en bereid te vinden om te participeren in een onderzoek. Ze zouden druk bezet zijn en afgeschermd worden. Ik ben deze problemen echter nauwelijks tegen gekomen. Kennelijk leidde het direct aanspreken van iemand op zijn deskundigheid en het persoonlijk benaderen tot een grote bereidheid om in te stemmen met een interview. Enkel bij het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking hebben mijn contactpogingen niet geleid tot deelname aan het onderzoek.

3.1.2 Beschrijving en verantwoording van de dataverzamelingsmethoden Gezien het karakter van de gezochte informatie ligt het voor de hand om gebruik te maken van open interviews. Zoals Baarda aangeeft (ibid, pg. 94), gebruikt men interviews om ideeën, opvattingen en meningen van de informanten te achterhalen. Het open interview is een verzamelnaam voor alle interviews die niet volledig gestructureerd zijn. Het voeren van open interviews is hier noodzakelijk om tot een gedegen verzameling van belangrijke ontwikkelingen te komen en de mogelijkheid te hebben om uitgebreid door te vragen en in te gaan op discrepanties en nuances. Gezien het inventariserende karakter van dit onderzoek en het ontbreken van uitgebreide voorkennis, zijn volledig gestructureerde interviews niet wenselijk en niet mogelijk. Ik heb halfgestructureerde interviews gevoerd aan de hand van een startvraag en een topiclijst. Dat betekent dat de precieze vragen en antwoorden niet van te voren vast stonden, maar de gespreksonderwerpen wel. De mate van structurering hangt verder af van de fase van dataverzameling. De eerste interviews waren heel open, zonder veel sturing, om de informanten de kans te geven om zelf te bepalen wat ze belangrijk vinden. Naar mate ik meer interviews afnam, ben ik meer structurerend te werk gegaan op basis van de kennis die ik dan heb opgedaan in de eerste interviews. Ik heb toen meer gerichte en specifieke vragen gesteld om te toetsen of de tot dan toe verzamelde opvattingen gedeeld worden door de informant. Gedurende alle fasen van het interviewen ben ik echter op zoek geweest naar aanvulling wat betreft nieuwe onderwerpen en standpunten, om een zo volledig mogelijk beeld te verkrijgen. Bovendien hebben in de interviews verschillende gespreksonderwerpen centraal gestaan, afhankelijk van de expertise van de betreffende informant. Hierdoor kende elk interview een andere opbouw en worden niet alle gespreksonderwerpen met iedere informant besproken.

10

Hiermee heeft de opdrachtgever dus behoorlijke invloed op de loop van het onderzoek en de uiteindelijke resultaten.



25 11

De gespreksonderwerpen heb ik vastgelegd in de topic-lijst die opgesteld is op basis van informatie uit literatuur, beleidsdocumenten en inventariserende gesprekken met de directeur van lokaalmondiaal. De lijst heb ik aangepast en aangevuld op basis van de informatie uit de eerste interviews. Qua opbouw werkt de lijst van brede onderwerpen (internationale ontwikkelingen) naar smal (gewenste communicatie over ontwikkelingssamenwerking).

3.1.3 Materiaalverzameling 12

Alle interviews zijn gehouden op de werkplek van de informant. Er was daarbij sprake van een prettige, rustige gesprekssituatie, zonder aanwezigheid van derden. Slechts een enkele keer waren er verstorende elementen, zoals een overgaande telefoon of achtergrondrumoer. De verstorende werking van deze onderbrekingen was naar mijn mening niet groot. De informanten had ik van te voren op de hoogte gebracht van het onderwerp van het interview, maar van voorbereiding op het interview was geen sprake. De tijdsdruk (ik maakte van te voren een afspraak voor anderhalf uur) heeft er bij enkele interviews toe geleid dat niet alle geplande gespreksonderwerpen aan bod konden komen. Enkele interviews kregen hierdoor enigszins een gehaast karakter. In geen enkel interview heeft de vraag om toestemming voor het gebruik van opnameapparatuur tot bezwaar geleid. Alle interviews zijn dan ook door middel van een cassetterecorder geregistreerd. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van aantekeningen, om het overzicht te behouden tijdens het gesprek en als aanknopingspunt in de fase van analyse. Kort na elk interview heb ik het opgenomen gesprek vastgelegd in een letterlijk transcript.

3.1.4 Beschrijving van analysebeslissingen Globaal gezien heb ik voor de analyse de procedure gevolgd zoals die door Baarda geschetst wordt (ibid, pg. 172ev) omdat deze aanpak naar mijn mening grondig en overzichtelijk is. Na het letterlijk uittypen van de interviews heb ik van elk interview de belangrijke passages gemarkeerd en voorzien van een naam of label. Vervolgens heb ik een overzicht gemaakt van alle labels en de daarbij horende fragmenten. Op basis van vijf naar mijn mening goede interviews heb ik een ordening gemaakt van de labels, met een logische volgorde en volgens de frequentie waarin het onderwerp naar voren was gekomen. Die ordening heb ik getoetst en aangescherpt aan de hand van de overige interviews. Labels die niet vaak voor kwamen, heb ik laten vervallen, behalve wanneer ik het belang er van erg hoog inschatte. Per label heb ik de onderliggende variatie van standpunten bekeken en vergeleken met de achtergrond van de informanten. Ik heb daarbij gezocht naar overeenkomsten en verschillen binnen en tussen de vier clusters waarin ik de informanten heb ingedeeld. Een overzicht is vervolgens opgesteld om inzichtelijk te maken welke 13 informant over welk onderwerp iets gezegd heeft . Deze stappen van analyse hebben geresulteerd in de weergave van de data in hoofdstuk 4.

11

De volledige topiclijst is opgenomen in de bijlage. Uitzondering hierop was het interview met i-11 dat bij de informant thuis plaats vond. 13 Dit overzicht is opgenomen in de bijlage. 12



26

In dit onderzoek heb ik de fasen dataverzameling en data-analyse deels geïntegreerd. Op basis van de eerste paar interviews ben ik namelijk al begonnen met een voorlopige analyse. Deze analyseresultaten konden zo meegenomen worden in volgende interviews. Voordeel van deze aanpak is dat ik de latere interviews meer gericht kon voeren. Bovendien kan de inhoudelijke verzadiging op deze manier in de gaten gehouden worden (Baarda ibid, pg. 74). Dit houdt in dat verzameling van gegevens en analyse elkaar opvolgen tot er geen nieuwe inzichten meer naar voren komen. Het uiteindelijke aantal informanten is dan ook niet gebaseerd op een bewuste keuze vooraf maar op een beslissing op basis van de hoeveelheid nieuwe informatie die nog uit de nieuwe interviews kwam.

3.2

Interne beleidsdiscussie

De dataverzameling bij de interne beleidsdiscussie heeft een ander karakter dan tijdens de externe analyse. Het gaat hier om een onderzoekssituatie die gevormd wordt door een bestaande situatie die niet door de onderzoeker is gecreëerd. Als onderzoeker en stagiaire heb ik mij ruim een half jaar in de organisatie lokaalmondiaal bevonden..

3.2.1 Keuze van de onderzoekseenheden Binnen deze fase van het onderzoek gaat het enkel om uitspraken over de specifieke beleidssituatie bij lokaalmondiaal. Met de inhoud van dit gedeelte van het onderzoek is de specifieke eenheid van onderzoek gegeven. Er is daarom sprake van een ‘case study’ (Baarda ibid, pg. 67). Aangezien de personen binnen lokaalmondiaal gevraagd wordt naar eigen persoonlijke zienswijzen en opvattingen, spreek ik hier wel van respondenten. Essentieel vond ik om zoveel mogelijk mensen binnen lokaalmondiaal bij deze fase te betrekken. De hele organisatie zal tot en met 2008 met het meerjarenbeleidplan aan het werk moeten. Hoe breder de beleidsnotitie gedragen wordt in de organisatie, hoe groter de continuïteit, hoe hoger de inzet en hoe beter de te verwachten uitkomst. Idealiter zouden respondenten bestaan uit: bestuursleden, de directeur, eindredacteuren, andere stafleden en stagiaires. Praktisch gezien was het echter niet haalbaar iedereen persoonlijk te laten participeren. Uiteindelijk is het groepsgesprek gevoerd met vier bestuursleden, de directeur en de communicatiemedewerker. In de periode van de stage heb ik terloops echter ook gesprekken gevoerd met andere stafleden.

3.2.2 Beschrijving en verantwoording van de dataverzamelingsmethoden In deze fase van het onderzoek combineer ik diverse vormen van dataverzameling. Aangezien ik als onderzoeker lijfelijk aanwezig ben in de onderzoekssituatie, maak ik gebruik van participerende observatie. Ik verzamel namelijk vrijwel automatisch relevante informatie door simpelweg te horen, zien en lezen wat er in de organisatie gebeurt. Veel van dergelijke waarnemingen gaan onbewust en terloops maar kleuren wel mijn opvattingen over (processen en beleidsmogelijkheden binnen)



27

de organisatie. Om deze informatie niet verloren te laten gaan heb ik vanaf de introductie relevante waarnemingen in een logboek genoteerd. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van individuele en groepsinterviews. Bij deze interviews geldt hetzelfde halfgestructureerde karakter van open interviews, zoals omschreven in 3.1.2. Na het afronden van de externe analyse heb ik in een gesprek met de directeur en de voorzitter van lokaalmondiaal de belangrijkste uitkomsten gepresenteerd. Samen zijn we op zoek gegaan naar mogelijke implicaties voor het beleid die uit de externe analyse naar voren komen. In een groepsbijeenkomst heb ik een discussie geleid onder bestuurs- en stafleden over inhoudelijke strategie, wenselijke beleidskeuzes, dilemma’s en praktische vereisten om nieuw beleid te kunnen voeren. Dit vormt het begin van het implementatieproces. Idealiter zou overlegd worden totdat overeenstemming bereikt is en een concreet beleidsplan is opgesteld. Gezien de beperkte tijd kan ik echter het vervolg van dit proces niet begeleiden en daarmee ook niet beschrijven in dit onderzoek. Het gebruik van groepsinterviews heeft voor- en nadelen (Baarda ibid, pg. 82). Er bestaat een risico dat dominante groepsleden de informatie uit het groepsgesprek vertekenen of onvolledig houden. Dit wordt het leidereffect genoemd. Aangezien ik echter als onderzoeker bekend ben met de onderzoekseenheden, ben ik in staat deze, normaal moeilijk controleerbare, groepsprocessen te reguleren. Bovendien is een relevant voordeel van groepsinterview dat mensen tijdens een groepsgesprek door opmerkingen van anderen op ideeën komen. Door het dynamische spel van actie en reactie kan de uitkomst groter zijn dan bij een reeks individuele interviews. Uiteraard geldt ook het tijdbesparende element als voordeel.

3.2.3 Materiaalverzameling Het groepsgesprek is gevoerd bij een van de bestuursleden thuis, waarbij sprake was van een prettige, rustige gesprekssituatie, zonder verstorende elementen. Gezien het feit dat de voorafgaande bestuursvergadering wat uitliep, was wel sprake van enige tijdsdruk. De oorspronkelijke opzet met gesprekken in subgroepjes is hierdoor komen te vervallen en vervangen door een plenaire discussie. Het groepsgesprek is geregistreerd door middel van een cassetterecorder. Daarnaast hebben drie personen aantekeningen gemaakt, waaronder ikzelf.

3.2.4 Beschrijving van analysebeslissingen Aangezien deze fase van dataverzameling voornamelijk bestaat uit één groepsgesprek, is de analyse enigszins anders verlopen dan de stappen van analyse zoals beschreven in 3.1.4. Tijdens de analyse van het groepsgesprek heb ik zowel gekeken naar het inhoudsniveau van de communicatie als naar het betrekkingsniveau. Dat betekent dat ik nagegaan ben wat gezegd werd en waarin overeenkomstige en tegenstrijdige opvattingen bestonden, maar dat ik ook rekening hield met de rol van een ieder tijdens het gesprek.


3.3


28

Algemene methodische opmerkingen

3.3.1 Betrouwbaarheid en geldigheid Ik heb een aantal maatregelen genomen om de betrouwbaarheid van dit onderzoek te verhogen. Ik heb telkens op dezelfde wijze de methoden gebruikt en op een betrouwbare wijze de data geregistreerd en geanalyseerd. Ook het gebruik van het logboek verhoogt de betrouwbaarheid, doordat relevante waarnemingen en motieven bij beslissingen niet verloren gaan. In dit methodische hoofdstuk geef ik een uitgebreide weergave van gemaakte methodische beslissingen en gevolgde werkwijzen. Door de transparantie wordt inzicht in en controle van methodologische stappen mogelijk gemaakt en daarmee de betrouwbaarheid vergroot. Validiteit wordt door Maso en Smaling (ibid, pg. 68) omschreven als de afwezigheid van systematische vertekeningen. Bij interne validiteit gaat het er om of de verzamelde gegevens een goede weergave zijn van de bestaande werkelijkheid (Baarda ibid, pg. 99). Het gaat daarbij in feite over de waarde van de gegevens. Ik heb getracht de waarde van mijn gegevens te verhogen door gebruik te maken van zowel methodische als datatriangulatie. Methodische triangulatie houdt in dat ik vanuit verschillende methodologische invalshoeken data verzameld heb om een beter beeld te krijgen van de situatie. Concreet komt dit neer op overlappende metingen vanuit verschillende methoden, bestaande uit documentanalyse, interviews en groepsgesprek. Doordat ik verschillende soorten onderzoeksinformatie gebruikt heb (interviews en documenten), is er ook sprake van datatriangulatie. De externe validiteit van een onderzoek hangt af van de inhoudelijke generalisatie die wordt bepaald door de mate waarin de conclusies uit een specifieke onderzoekssituatie overgedragen kunnen worden naar vergelijkbare situaties (Baarda ibid, pg. 100). Aangezien dit onderzoek een case study betreft, is inhoudelijke generalisatie echter niet aan de orde. Doel van dit onderzoek is immers om kennis te leveren voor een specifieke onderzoekssituatie.

3.3.2 Rol onderzoeker Bij kwalitatief onderzoek is de onderzoeker zelf het onderzoeksinstrument waarmee de informatie verzameld wordt. De onderzoeksgegevens worden immers verzameld door directe waarneming (Baarda ibid, pg. 20). De werkwijze van de onderzoeker is daarom van groot belang, alsmede de rol die de onderzoeker inneemt. Baarda (ibid, pg. 108ev) geeft een aantal aspecten aan die afgewogen moeten worden voor de rolkeuze en rolinvulling. Ik zal mijn onderzoeksrol hier beschrijven aan de hand van deze aspecten. Gezien het verschillende karakter van de deelvragen in dit onderzoek zal ook de rol van de onderzoeker verschillen. In de eerste fase, gericht op externe ontwikkelingen, was ik als onderzoeker een buitenstaander die eenmalig in contact stond met de informant. Er is daarom geen sprake geweest van participatie in de onderzoekssituatie en weinig sprake van betrokkenheid. Als onderzoeker was ik erg zichtbaar en bekend. Ik gaf eerder al aan dat ik in deze fase in het begin een weinig sturende rol aangenomen heb, maar juist zo open mogelijk op zal treden om zoveel mogelijk nieuwe kennis



29

op te doen. Dit betekent uiteraard niet dat ik tijdens deze fase geen kritische houding gehanteerd heb. Tijdens de interne beleidsdiscussie lag mijn rol anders. Het is hier dan ook relevant om mijn positie binnen de organisatie te bespreken. Door het uitvoeren van stagewerkzaamheden voor de communicatieafdeling van lokaalmondiaal ben ik in zekere mate onderdeel geworden van de organisatie. Er is daarom sprake van grote participatie en betrokkenheid. Vanaf de introductie heeft openheid bestaan omtrent mijn intenties een onderzoek uit te voeren. Er is dus ook sprake van zichtbaarheid en bekendheid. Door zowel stage te lopen als onderzoek te doen heb ik als onderzoeker een enigszins dubbele rol. De mogelijkheid tot objectiviteit zou hierdoor gevaar kunnen lopen. Hier ben ik me als onderzoeker voortdurend van bewust geweest. Tegelijk kan een betrokken houding het voordeel hebben dat de onderzoeker een bepaalde band heeft opgebouwd waardoor het wellicht makkelijker is geworden voor medewerkers van lokaalmondiaal om open en vertrouwelijk te praten. Tijdens de interne beleidsdiscussie bestond mijn voornaamste taak uit het begeleiden van het gesprek en het zorgdragen voor voldoende ruimte zodat de meningen van de verschillende partijen binnen lokaalmondiaal vrijuit gegeven konden worden. Tegelijk moest ik als onderzoeker een initiërende, enthousiasmerende en ook sturende rol spelen. Op basis van de voorgaande onderzoeksfase bestonden uiteraard ook bij mij ideeën over het gewenste beleid. Deze ideeën zijn deels ook in de beleidsdiscussie meegenomen maar niet op overheersende wijze. Doel van deze fase is immers te komen tot een beleidsdocument waar de hele organisatie achter staat.


4 - Externe analyse

30

4 Externe analyse Inleiding De weergave van resultaten in dit hoofdstuk is gebaseerd op interviews met zestien informanten die ik op hun expertise heb geselecteerd. Ik ben niet met alle informanten ingegaan op dezelfde onderwerpen. In de tekst zal ik aangeven met hoeveel informanten een bepaald thema besproken is. Dit hoofdstuk begint met een overzicht van de informanten, hun functie en de organisatie waarvan ze deel uitmaken, (4.1) om inzichtelijk te maken op welke expertise de resultaten zijn gebaseerd. De weergave van de resultaten valt uiteen in drie delen. Allereerst komt naar voren wat belangrijke verschuivingen zijn binnen ontwikkelingssamenwerking die invloed hebben op de beeldvorming rond het onderwerp (4.2). Daarna volgen de resultaten wat betreft de beeldvorming en de kenmerken van de huidige communicatie over ontwikkelingssamenwerking via de media (4.3). In het laatste deel komen de aanbevelingen van de informanten aan organisaties als lokaalmondiaal aan de orde in een overzicht van de wenselijke communicatie over ontwikkelingssamenwerking (4.4).

4.1

Overzicht van de informanten

De zestien informanten zijn werkzaam voor verschillende organisaties. Deze organisaties zijn in te delen in vier clusters: de universitaire wereld, overkoepelende organisaties uit de ontwikkelingssector, mediaen draagvlakorganisaties gericht op ontwikkelingssamenwerking en particuliere ontwikkelingsorganisaties. Een indeling in clusters maakt de resultaten overzichtelijker en bovendien kan zichtbaar worden waar tussen en binnen de clusters verschillende en/of overeenkomstige meningen bestaan. Waar relevant verwijs ik in de weergave van de resultaten naar deze clusters. Door de clustering en het coderen van de informanten zijn de individuele verhalen niet meer als zodanig herkenbaar. Het ging in de interviews niet om persoonlijke uitspraken van de informanten maar om het beeld dat vanuit een bepaald veld, of cluster, naar voren komt.


4 - Externe analyse

Organisatie

31

Functie

Cluster: Universitaire wereld i-1 i-2 i-3 i-4 i-5 i-6

Radboud Universiteit Nijmegen, Centre for International Development Issues Nijmegen (CIDIN) Radboud Universiteit Nijmegen, Centre for International Development Issues Nijmegen (CIDIN) Institute of Social Studies (ISS) Wageningen Universiteit, leerstoelgroep communicatie- en innovatiestudies Universiteit van Amsterdam, masterprogramma European Communication Studies TNO - Strategie, Technologie en Beleid

Universitair docent Universitair hoofddocent Rector Universitair docent Directeur Senior onderzoeker ICT en Sociale Verandering

Cluster: Overkoepelende organisaties i-7

Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV), commissie ontwikkelingssamenwerking

Voorzitter

i-8

Context, international cooperation

Directeur

i-9

Partos, branchevereniging voor particuliere internationale samenwerking

Directeur

Cluster: Media en draagvlakorganisaties i-10

Nationale Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO)

Programmamedewerker (verantwoordelijk voor draagvlak onderzoek)

i-11

LLink De Nieuwe Omroep

Oprichter

i-12

Oneworld

Directeur

Cluster: Particuliere ontwikkelingsorganisaties i-13 i-14 i-15 i-16

Wilde Ganzen Stichting Interkerkelijke organisatie voor ontwikkelingssamenwerking (ICCO) Nederlandse Organisatie voor Internationale Bijstand (Novib) Koninklijk Instituut voor de Tropen (KIT), Development, Policy and Practice

Tabel 4.1 overzicht informanten

Onderdirecteur Medewerker Directeur campagnes Senior adviseur


4.2

4 - Externe analyse

32

Ontwikkelingssamenwerking

Inleiding Nederland kent een vijftigjarige traditie van ontwikkelingssamenwerking. Vanzelfsprekend is er in die periode veel veranderd. Met de informanten ben ik ingegaan op de ontwikkelingen en verschuivingen die invloed hebben op het beeld dat rond ontwikkelingssamenwerking bestaat in Nederland. Dat betekent dat hier geen uitputtende omschrijving van de hedendaagse invulling van ontwikkelingssamenwerking volgt. Dat zou gezien de focus van dit onderzoek te ver voeren. Informanten uit alle vier clusters doen uitspraken over de verschuivingen binnen ontwikkelingssamenwerking, maar met informanten uit de universitaire hoek en overkoepelende organisaties is dit onderwerp het meest uitgebreid besproken.

4.2.1 Verbreding van interventiestrategieën Op de vraag wat de informanten kenmerkend vinden voor de hedendaagse invulling van ontwikkelingssamenwerking, noemt ongeveer de helft van hen de verbreding van 14 interventiestrategieën . Vanuit elk cluster worden hier opmerkingen over gemaakt, maar de informanten die werkzaam zijn voor overkoepelende organisaties, benadrukken dit punt het sterkst. De verschuiving van interventiestrategieën houdt volgens deze informanten in dat naast armoedebestrijding, ook beleidsbeïnvloeding en maatschappijopbouw een meer prominente plek hebben gekregen in het Nederlandse beleid op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Concreet zien de informanten een verschuiving van kleine projecten en het uitzenden van ontwikkelingswerkers naar grote programma’s en een sectorale aanpak. Informanten noemen verschillende oorzaken voor de verschuiving. Ze zijn van mening dat er een behoefte aan verandering ontstond als gevolg van het besef dat de oorspronkelijke aanpak na vijftig jaar ontwikkelingssamenwerking niet de gewenste resultaten had gebracht. Ze wijzen er ook op dat armoedebestrijding vaak neerkomt op ‘dweilen met de kraan open’. Hiermee wordt bedoeld dat het succes van armoedebestrijding beperkt is zolang er macro-economische factoren spelen met een grote invloed op ontwikkeling, zoals handelsbarrières. Informanten zeggen dat ontwikkeling steeds meer gezien wordt als een integrale en complexe thematiek die op allerlei terreinen speelt. Ze zijn van mening dat het er vooral omgaat dat mondiale ontwikkelingsbelemmerende condities weggenomen moeten worden. De interventiestrategie beleidsbeïnvloeding is hierop gericht. Informanten verantwoorden de verschuiving richting maatschappijopbouw vanuit het idee dat een ontwikkelingsland een sterke overheid en een sterk maatschappelijk middenveld nodig heeft om zelf een duurzame verandering in de samenleving te bewerkstelligen.

14

De opmerkingen van de informanten over de verbreding van interventiestrategieën, sluiten aan bij de uiteenzetting van het Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingbeleid zoals beschreven in de beleidsnotitie “Aan Elkaar Verplicht” van het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking, opgesteld in oktober 2003.


4 - Externe analyse

33

4.2.2 Relatie donor-hulpontvanger Eenderde van de informanten brengt naar voren dat de relatie tussen donorland en hulp ontvangende land meer gelijkwaardig is geworden dan vroeger. Waar besproken lichten informanten toe dat de ontwikkelingslanden zelf een grotere rol opeisen, doordat ze mondiger en 15 zelfstandiger zijn geworden. Ze constateren dat westerse overheden de ontwikkelingslanden stimuleren om een grotere rol te spelen bij het bepalen van de invulling van de hulp. Hieruit blijkt volgens de informanten een verschuiving van een top-down benadering naar een bottom-up benadering, met het achterliggende idee dat het ontvangende land het beste zelf zijn behoefte kan bepalen op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. Eén informant maakt een kantekening bij deze meer gelijkwaardige relatie: “ […] het is lang niet evident dat die mensen het geld zo zullen gaan in zetten, dat het ten goede komt aan het doel waarvoor je het geld gegeven hebt. Dat geldt voor individuen, maar ook op het niveau van de staat. Dat misbruik leidt tot een hypocrisie rond ontwikkelingssamenwerking. Daarom is goed bestuur zo’n triviaal maar ingewikkeld thema.” (i-3)

4.2.3 Particuliere initiatieven en bedrijfsleven Ruim de helft van de informanten wijst op een relatief nieuwe trend. Uit alle clusters komt namelijk het beeld naar voren dat er een steeds grotere groep actoren in de samenleving is die zich actief 16 inzet voor ontwikkelingssamenwerking. Als voorbeeld noemen informanten bedrijven die in toenemende mate zelf (uitwisselings)projecten en samenwerkingsverbanden opzetten. Ook een enorme verscheidenheid aan burgerinitiatieven wordt als voorbeeld genoemd. Voor zover ze er uitspraken over doen, delen de informanten de mening met elkaar dat een mogelijke oorzaak voor de particuliere initiatieven ligt in het gebrek aan vertrouwen in de 17 gevestigde ontwikkelingssamenwerking. Ze denken dat de achterliggende redenering is dat als de professionele sector de armoede niet kan oplossen, het tijd is om het zelf te proberen. Eén informant ziet tevens de grotere beschikbaarheid van (financiële) mogelijkheden en de grote internationale oriëntatie van de Nederlandse bevolking als mogelijke verklaring. Particuliere initiatieven worden door een meerderheid van de informanten gezien als uiting van een grote betrokkenheid bij mondiale thema’s. Informanten waarschuwen echter voor het mogelijke 15

Informanten noemen hier de verdergaande mondialisering als verklaring. Landen zouden meer gedifferentieerd zijn geraakt qua rijkdom en daardoor minder snel een hulpbehoevende rol innemen. 16 Informanten brengen hier iets naar voren wat ook uit de beleidsnotitie “Aan Elkaar Verplicht” blijkt. Namelijk dat het bedrijfsleven in het overheidsbeleid wordt gezien als belangrijke nieuwe speler met betrekking tot ontwikkeling en dat getracht wordt partnerschappen op te zetten met het bedrijfsleven. Informanten noemen het achterliggende idee hiervan ‘not aid but trade’. 17 Opvallend in dit verband is dat uit de beleidsnotitie “Aan Elkaar Verplicht” blijkt dat het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking bewust inzet op het vergroten van de groep mensen en organisaties die zich bezig houdt met ontwikkelingssamenwerking. Dit blijkt uit het gedeelte van de beleidsnotitie dat gaat over partnerschappen. De overheid geeft dus aan dergelijke initiatieven te willen stimuleren, terwijl informanten denken dat het vergroten van de sector ontstaat als gevolg van wantrouwen ten opzichte van de overheid.


4 - Externe analyse

34

gebrek aan effectiviteit van dergelijke initiatieven. Vanuit goede bedoelingen zouden mensen dingen doen die negatieve effecten hebben, mogelijk vanwege een gebrek aan professionaliteit en kennis. Informanten uit overkoepelende organisaties vinden het noodzakelijk dat er een betere 18 koppeling komt tussen de particuliere initiatieven en de professionele ontwikkelingsorganisaties.

4.2.4 Politieke agenda In bijna de helft van de interviews komt naar voren dat informanten betreuren dat het thema ontwikkelingssamenwerking niet hoog op de politieke agenda staat. Zij zijn van mening dat er meer aandacht lijkt te zijn voor nationale kwesties en dat internationale solidariteit op een laag pitje staat binnen de politiek. Voor zover buitenlandse onderwerpen wel aan de orde komen, lijken vrede en veiligheid centraal te staan. Informanten vinden het belangrijk dat ontwikkelingssamenwerking meer politieke belangstelling krijgt, om toekomstige steun voor dit beleidsterrein veilig te stellen. Eén informant denkt dat het gebrek aan politieke belangstelling voor ontwikkelingssamenwerking staat in een grotere context van westerse landen die zich proberen af te sluiten van buitenlandse invloeden. “[…] het je willen afsluiten en denken dat je daarmee een soort eigenheid kunt bewerkstellingen dat mensen een groter geluk zou kunnen brengen. Maar het is niet een wereld van afsluiten en uitsluiten. Dit is een wereld van openstellen en meeconcurreren en proberen te begrijpen in welke wereldorde zo veel mogelijk mensen zo gelukkig mogelijk kunnen worden. Dat is eigenlijk de kernvraag. En die wordt door de Nederlandse politiek op het ogenblik veel te weinig gesteld.” (i-3)

4.2.5 Ontwikkelingssector Een ruime meerderheid van de informanten maakt opmerkingen over de verhoudingen tussen 19 verschillende partijen binnen de ontwikkelingssector. Naar hun mening heeft het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking een toenemende behoefte aan controle en sturing, stelt het duidelijker de kaders en volgt het de ontwikkelingsorganisaties kritischer. Het is niet verwonderlijk dat informanten uit de particuliere ontwikkelingssamenwerking hier het meest uitgebreid op ingaan omdat ze dit zelf als een probleem ervaren. De relatie tussen overheid en maatschappelijk middenveld is volgens deze informanten niet optimaal als gevolg van deze toegenomen sturing en de enorme verscheidenheid aan regels. Verschillende informanten geven aan dat het onbedoelde resultaat bestaat uit wanorde, spanning en afstand, wat invloed heeft op de manier waarop organisaties zich profileren. Volgens deze zelfde informanten is een versnippering van de sector ontstaan en daarmee een versnippering van het beeld van ontwikkelingssamenwerking, als gevolg van een gebrek aan samenwerking. Ze vinden samenwerking wenselijk vanwege de beeldvorming van ontwikkelings18

Enkele informanten geven aan dat voor dit doel momenteel frontoffices opgericht worden door de medefinancieringsorganisaties (MFO´s), maar dat die niet optimaal functioneren vanwege het grote aantal eisen dat gesteld wordt aan de burgerinitiatieven. 19 Onder ontwikkelingssector wordt verstaan de verzameling overheidsinstanties en professionele particuliere organisaties die ontwikkelingssamenwerking als ‘core business’ hebben.


4 - Externe analyse

35

samenwerking en de effectiviteit van de inspanningen. De oorzaak van de gebrekkige samenwerking wordt geweten aan het feit dat veel organisaties uit gedrevenheid het belang van de 20 eigen organisatie vóór het algemene inhoudelijke doel stellen. Informanten nemen twee paradoxen waar. Terwijl het maatschappelijk middenveld in ontwikkelingslanden door het ministerie van ontwikkelingssamenwerking heel belangrijk gevonden wordt en de rol toegeschreven krijgt om tegenwicht te bieden aan de overheid, lijkt dat in Nederland zelf niet gestimuleerd te worden. Daarnaast staat het willen geven van meer sturing en daarmee het vaststellen van beleidsprioriteiten volgens informanten haaks op de gewenste bottom-up aanpak die eerder omschreven is, waarin de hulpontvangende partij bepaalt aan welke hulp behoefte is.

4.2.6 Medefinancieringsstelsel (MFS) In ongeveer de helft van de interviews heb ik gevraagd naar verwachte ontwikkelingen en verschuivingen rond ontwikkelingssamenwerkingbeleid in de komende jaren. Uit alle vier clusters kwam de verwachting naar voren dat er de komende jaren geen inhoudelijke maar institutionele veranderingen zullen optreden. De informanten noemen in dit verband allemaal het nieuwe medefinancieringsstelsel (MFS). Dit stelsel zal het centrale systeem worden van de overheid waaruit de particuliere ontwikkelingsorganisaties gefinancierd worden. Informanten geven aan dat uit de gestelde criteria voor financiering blijkt dat veel nadruk komt te liggen op resultaatverantwoording, zichtbaarheid van de organisatie, inhoudelijke betrokkenheid en draagvlak. Waar het MFS besproken is, noemen de informanten de eis van de overheid dat 25% van het budget uit eigen inkomsten moet komen. Volgens informanten blijkt hieruit de opvatting van de overheid dat de organisaties meer onafhankelijk moeten zijn en hun bestaansrecht uit de samenleving moeten halen. Informanten steunen dit principe in grote lijnen, maar merken kritisch op dat door dit stelsel concurrentie op basis van verkeerde criteria, namelijk het fondsenwervende vermogen, plaats zou kunnen gaan vinden. Ze concluderen dat enerzijds samenwerking gestimuleerd wordt, terwijl anderzijds (met name door de 25%-eis) concurrentie tussen de organisaties in de hand gewerkt wordt. De informanten verwachten dat de invloed van de invoering van het MFS groot zal. De 25%-eis zal er naar verwachting toe leiden dat organisaties zich meer gaan inzetten op zichtbaarheid bij het publiek, waarschijnlijk met een sterke focus op de eigen organisatie uit de noodzaak om bevolkingssteun te mobiliseren. Informanten betreuren dat in de communicatie vooral zal worden ingezet op dezelfde, naar verwachting goed scorende, onderwerpen.

4.2.7 Omgekeerde Ontwikkelingssamenwerking

20

Vanuit de overkoepelende organisaties wordt gewezen op de lastige positie van ontwikkelingsorganisaties ten opzichte van de Minister van Ontwikkelingssamenwerking. Volgens deze informanten willen ontwikkelingsorganisaties kritisch zijn over het beleid, maar tegelijk willen ze dat de positie van de minister in de overheid niet verzwakt, zodat deze voldoende aandacht kan eisen voor ontwikkelingssamenwerking.


4 - Externe analyse

36

Door enkele respondenten is gewezen op het fenomeen omgekeerde ontwikkelingssamenwerking. Dit relatief nieuwe concept is gebaseerd op het idee dat organisaties en publiek in Nederland net zo veel kunnen leren van organisaties en burgers in ontwikkelingslanden als andersom. Vanuit dit concept werken westerse en ontwikkelingslanden samen aan een betere wereld en wordt de bestaande kennis en expertise wederzijds gedeeld. De kennis die in de ontwikkelingslanden reeds aanwezig is wordt op deze manier gebruikt om in Nederland meer kennis over en steun voor het werk aldaar te realiseren. In dit verband wordt ook de term omgekeerde draagvlakversterking genoemd.

4.3

Beeldvorming en communicatie

Inleiding In bijna alle interviews zijn tenminste enkele aspecten aan de orde gekomen van de beeldvorming rond ontwikkelingssamenwerking en de manier waarop in de media over het onderwerp gecommuniceerd wordt. Het is niet verrassend dat de informanten die werkzaam zijn voor mediaen draagvlakorganisaties het meest uitgebreid op dit onderwerp ingaan.

4.3.1 Inhoud van de communicatie In de helft van de gesprekken is ingegaan op de inhoud van de communicatie over ontwikkelingssamenwerking via de media. Deze informanten, die alle vier clusters breed vertegenwoordigen, zijn van mening dat op dit moment door de Nederlandse journalistiek niet veel en zeker niet voldoende aandacht wordt besteed aan ontwikkelingssamenwerking. Informanten wijzen in dit verband op het verschil tussen berichtgeving door de onafhankelijke pers en door ontwikkelingsorganisaties. De meer afstandelijke berichtgeving door de onafhankelijke journalistiek wordt als erg kritisch en te negatief ervaren. Communicatie vanuit de ontwikkelingsorganisaties wordt volgens deze informanten gekenmerkt door een te positieve en eenzijdige berichtgeving die zich voornamelijk richt op onderwerpen waarvan bekend is dat ze goed scoren bij het publiek om donaties te werven. Informanten geven aan dat de beeldvorming wordt opgehangen aan incidenten terwijl nauwelijks aandacht wordt besteed aan de structurele kant van ontwikkeling. Volgens informanten 21 is er veel aandacht voor ‘zielige hulpeloze Afrikanen’ en voor de blanke hulpverlener. Volgens informanten uit mediaorganisaties verbreedt het debat over ontwikkelingssamenwerking zich als gevolg van inhoudelijke verschuivingen, vanuit het idee dat politiek-economische factoren minstens zo belangrijk zijn als ontwikkelingssamenwerking.

4.3.2 Vertrouwen in de gevestigde ontwikkelingssector

21

Volgens deze informanten is dit een uiting van het gegeven dat de communicatie appelleert aan het concept ‘hulp’ en daarmee het idee in stand houdt dat ´wij´ het hier goed hebben en ´zij´ daar slecht.


4 - Externe analyse

37

De helft van de informanten nemen een beeld van ontwikkelingssamenwerking waar dat gekenmerkt wordt door teleurstelling over tegenvallende resultaten. De uitspraken die vanuit alle vier clusters over dit onderwerp zijn gedaan, vertonen grote overeenkomsten. Informanten denken dat grote delen van het Nederlandse publiek constateren dat vijftig jaar ontwikkelingssamenwerking geen einde heeft kunnen maken aan de armoede en ongelijkheid in de wereld. Verschillende informanten geven expliciet aan dat deze constatering volgens hen heeft geleid tot een groeiende twijfel over het effect van ontwikkelingssamenwerking en een afgenomen vertrouwen in de gevestigde ontwikkelingssector. Enkelen denken dat dit verminderde vertrouwen is ontstaan doordat veel Nederlanders de overheid en de ontwikkelingsorganisaties verantwoordelijk houden voor de tegenvallende resultaten. De oorzaak voor de afname van het vertrouwen ligt mogelijk ook in de onterecht hoge 22 verwachtingen die bestaan rond de mogelijkheden van de ontwikkelingssector. Dezelfde informanten zien ook de meer kritische houding van de bevolking en de nadrukkelijke vraag om resultaten als een mogelijke oorzaak. De vanzelfsprekende steun voor ontwikkelingssamenwerking uit het verleden zou plaatsmaken voor een vraag om verantwoording van resultaten. Volgens de 23 informanten hangt dit ook samen met het proces van individualisering.

4.3.3 Leeft het onderwerp? De vraag of het onderwerp ontwikkelingssamenwerking leeft bij de Nederlandse bevolking is in de helft van de gesprekken aan de orde gekomen maar wordt verschillend beantwoord. Een meerderheid van de informanten heeft een optimistische kijk op de betrokkenheid vanuit het publiek. Anderen zien eerder een afname van internationale betrokkenheid. De optimistische opvatting over de onverminderde aandacht voor ontwikkelingssamenwerking wordt op verschillende manieren onderbouwd. Informanten verwijzen in hun antwoord naar een 24 recent gepubliceerd onderzoek “Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl” en geven verschillende voorbeelden van de grote betrokkenheid die zij waarnemen. Enkelen noemen de goedgeefsheid van Nederlanders, alsmede het grote aantal mensen dat betrokken is bij een ‘goede doelenorganisatie’, als een uiting van de betrokkenheid. Ook de massale aandacht voor de internationale concertenreeks Live8, op 1 juli 2005 georganiseerd door muzikant Bob Geldof, wordt genoemd als bewijs van die betrokkenheid. Tevens wordt het grote aantal burgerinitiatieven naar voren gebracht als teken van de onverminderde betrokkenheid.

22

Vanuit de overkoepelende organisaties wordt opgemerkt dat de mogelijkheden van deze sector in werkelijkheid beperkt zijn, maar dat het de ontwikkelingssector zelf is die verantwoordelijk is voor de hoge verwachtingen, gezien de grote beloftes die gedaan zijn rond het beëindigen van de wereldarmoede. 23 Enkele informanten geven aan hierin een paradox te zien, omdat het publiek wel aangeeft concrete resultaten te willen zien maar uiteindelijk niet echt geïnteresseerd is in die resultaten. Deze mening wordt gebaseerd op het gebrek aan interesse van mensen om zich te verdiepen in die resultaten en het onvermogen om gewenste alternatieven te benoemen. In deze optiek wordt de onvrede over ontwikkelingssamenwerking gezien als een uiting van een algehele onvrede over de overheid. 24 Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl, uitgevoerd in opdracht van de NCDO, gepubliceerd augustus 2004. Een belangrijke conclusie van dit onderzoek is dat de Nederlandse samenleving ontwikkelingssamenwerking onverminderd belangrijk vindt, maar dat de aanpak zou moeten veranderen.


4 - Externe analyse

38

De meer pessimistische opvatting over de betrokkenheid bij het onderwerp wordt ook op verschillende manieren onderbouwd. Zo zijn enkele informanten van mening dat Nederlanders enkel in actie komen na een grote ramp, zoals rond de Tsunami (december 2004) is gebleken, maar dat ze niet geïnteresseerd zijn in de structurele kant van armoedebestrijding. Anderen zien in de huidige samenleving een angst voor het onbekende optreden en ook een verharding, waardoor mensen weinig bezig zouden zijn met globale issues. Verschillende informanten zijn van mening dat mensen na vijftig jaar negatieve verhalen en beelden van ellende overspoeld en vervlakt zijn geraakt. Enkele informanten geven aan dat de betrokkenheid momenteel toeneemt, maar dan in nieuwe uitingsvormen. Zij denken dat mensen zich niet meer voor lange tijd zullen binden aan een maatschappelijke organisatie maar andere manieren zoeken om zich in te zetten, bijvoorbeeld naar aanleiding van een actuele gebeurtenis. Een voorbeeld van een nieuwe uitingsvorm dat genoemd wordt, bestaat eruit dat mensen zelf mogelijkheden zoeken om zich in te zetten, zonder hulp te vragen aan ontwikkelingsorganisaties. Zoals bijvoorbeeld bij het uitzenden van jonge mensen of het leggen van verbindingen tussen gelijksoortige organisaties hier en in ontwikkelingslanden.

4.3.4 Herkenbaarheid beeld ontwikkelingsamenwerking Informanten uit alle clusters constateren een probleem wat betreft de herkenbaarheid van het beeld van ontwikkelingssamenwerking. Gezien de nieuwe inhoudelijke invulling van ontwikkelingssamenwerking, gekenmerkt door de verschuiving van interventiestrategieën, is het beeld minder herkenbaar en zichtbaar geworden. Zo zien informanten het probleem dat de resultaten in de grote sectorale programma’s minder makkelijk meetbaar zijn en ook moeilijker in beeld te brengen. Daarnaast is het minder gemakkelijk om resultaten toe te schrijven aan een bepaalde interventie, vanwege het werken in internationale netwerken en het feit dat ontwikkeling beïnvloed wordt door 25 een veelheid aan verschillende factoren. Informanten noemen dit het attributieprobleem . Verschillende informanten zijn van mening dat de ontwikkelingsorganisaties er momenteel niet in slagen om het beeld van ontwikkelingssamenwerking overtuigend herkenbaar te maken. Ze zien de internationale concertenreeks Live8 als illustratief voor de crisis waarin de ontwikkelingsorganisaties zitten. Een informant licht toe: “Wat [de ontwikkelingsorganisaties] nooit gekund hebben, het generen van massale media-aandacht, lukt een paar popsterren wel. Het is de ontwikkelingssector nooit gelukt om één duidelijke boodschap naar het publiek toe te brengen. […] Vrij veel ontwikkelingsorganisaties zijn veelal intern gericht en ze zoeken te veel de nuance. Daarnaast is de traditionele ontwikkelingssector te weinig geprofessionaliseerd in methodieken van grote publiekscampagnes. Dit alles leidt tot een verlammende campagne die zo barst van de nuances dat de burgers er niets van begrijpen.” (i-8)

25

Ook door het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking wordt dit probleem gesignaleerd. In het rapport Resultaten in Ontwikkeling (pg. 7) wordt dit omschreven als het ontbreken van een 'directe oorzaakgevolgsituatie'.


4 - Externe analyse

39

Informanten nemen een spanningsveld waar, bestaande uit de behoefte om het publiek concrete, behaalde resultaten te laten zien èn daartegenover de genoemde verschuiving binnen de ontwikkelingssector richting grote internationale thema’s. Als oplossing zou in de communicatie ingezet moeten worden op het verbinden van de macro- en microaanpak in de berichtgeving.


4 - Externe analyse

40

4.3.5 Volwassen discussie Uit de helft van de gevoerde gesprekken ontstaat het beeld dat in de ontwikkelingssector verschillend gedacht wordt over de wenselijkheid van een meer ‘volwassen discussie’ over ontwikkelingssamenwerking met het publiek. Ook binnen de clusters lijken de informanten het op dit punt niet met elkaar eens. Volgens een aantal van hen zitten mensen niet te wachten op een gedegen analytisch verhaal met uitgebreide uitleg over complexe thema’s en zijn ze enkel geïnteresseerd in concrete resultaten. Anderen wijzen op de grote verschillen in de samenleving rond de behoefte aan berichtgeving over ontwikkelingssamenwerking. Enkele informanten zijn verder van mening dat het de ontwikkelingssector zelf is die de meer volwassen discussie tegenhoudt, vanuit het idee dat het Nederlandse publiek de uitleg van complexe internationale thematieken niet zal snappen. Zo zegt een informant: “Dat Nederlands melkpoeder de Jamaicaanse melkmark verstoort, is prima uit te leggen. […] De veel gehoorde verdediging vanuit de ontwikkelingssector dat het te ingewikkeld is en dat mensen het toch niet snappen, is een goedkoop argument. Als ze het al niet zouden begrijpen, is het aan ons [de ontwikkelingssector] om te zorgen dat we het begrijpelijk uitleggen.” (i-3)

4.3.6 Ontwikkelingen op mediagebied De helft van de informanten zegt momenteel een verschuiving waar te nemen. In plaats van massamedia is er steeds meer sprake van differentiatie van media. Ze lichten toe dat het publiek, de vraagzijde, meer gedifferentieerd geraakt is, maar dat er ook sprake is van differentiatie aan de aanbodzijde. Informanten geven aan dat het gezien de grote verschillen in de samenleving niet meer mogelijk is om met een gestandaardiseerd verhaal aan te komen. Ze zien de massamedia (radio en televisie) niet verdwijnen, maar met de opkomst van de nieuwe media is er een grote diversiteit gekomen aan specifieke media die specifieke doelgroepen aanspreken. Dezelfde informanten wijzen op de mogelijke verandering van het mediagedrag van het Nederlandse publiek als reactie op de verschuivingen. Zij zien steeds meer mensen die zelf een actieve rol gaan spelen in de selectie van de informatie en zelfs in het aanbieden ervan. Het is echter onbekend hoe groot de groep is die momenteel deze actieve houding heeft. Er lijken ook grote groepen mensen te zijn die nog steeds vooral gebruik maken van het gecentraliseerde media-aanbod via de traditionele media.

4.3.7 Internet Rond de verschuivingen op mediagebied wijst een meerderheid van de informanten nadrukkelijk op de opkomst en het belang van internet. Het is niet verrassend dat ik met name met de informanten uit de mediaen draagvlakorganisaties en de universitaire hoek uitgebreid bij dit nieuwe medium heb stil gestaan. Uit deze interviews komt naar voren dat internet een medium is waarin gebruik wordt gemaakt van alle andere media, waarbij met name audiovisuele middelen een steeds belangrijkere plaats innemen. Informanten hebben het idee dat mensen hun eigen ervaringen steeds meer vastleggen op audiovisuele manier en dat dat materiaal nu verspreid kan


4 - Externe analyse

41

worden via internet. Informanten zien ook voor professioneel beeldmateriaal een groter bereik door verspreiding op internet. Met name de opmerkingen van een informant uit het wetenschappelijk cluster zijn hier relevant gezien haar expertise op dit gebied (i-6). De opvattingen van deze informant worden in andere interviews impliciet gesteund. Deze innovatiedeskundige, overigens een van de weinige vrouwelijke informanten, noemt het de kracht van internet dat het twee kanten op werkt, waarbij het niet meer uit gaat van een gecentraliseerde aanbodzijde. Iedereen kan eigen informatie op internet plaatsen waardoor grote versnippering ontstaat en de eigen keus van individuen meer centraal komt te staan. Mensen gaan meer zelf actief op zoek naar de informatie die ze interessant vinden. Hierdoor is het traditionele onderscheid tussen aanbod- en vraagzijde aan het verdwijnen, zo is haar idee. Verder ontstaan er volgens haar alternatieve mediastromen die bestaan uit vormen van semi-professionele journalistiek. Het risico hiervan is dat op internet de betrouwbaarheid van informatie niet altijd duidelijk is. Daarom ziet deze informant een behoefte ontstaan aan een laag van intermediairs die als het ware de informatie op haar betrouwbaarheid beoordelen en eventueel voorzien van achtergrondgegevens. Dezelfde informant ziet als belangrijke eigenschap van internet de mogelijkheid van contact. Zij ziet op internet netwerken ontstaan van mensen met gedeelde interesses die op een specialistische manier op zoek gaan naar informatie en dus ook zelf als informatieverstrekker optreden en hun eigen materiaal verspreiden. Dit is waar volgens deze informant internet zijn mobilisatiekracht aan ontleent. Zij geeft aan dat het voor een organisatie belangrijk is aan te sluiten bij netwerken die voor de organisatie belangrijk zijn en dus niet meer de eigen website als centrale focus te zien. Overigens is in dit verband een lezing van Hamelink interessant over draagvlakversterking via 26 de media. In deze lezing geeft hij aan dat men op internet niet op zoek gaat naar dat wat er overal op de wereld gebeurt, maar dat men op zoek gaat naar het bekende. Op internet kan men zich opsluiten in zijn eigen wereld en daarmee zorgt internet juist voor fragmentatie

4.4

Mogelijkheden voor draagvlakversterking via de media

Inleiding In de meerderheid van de interviews heb ik de vraag ter sprake gebracht wat de gewenste manier is om over ontwikkelingssamenwerking te communiceren via de media. Opvallend is dat alle informanten er van uit gaan dat het sowieso mogelijk is om via media bij te dragen aan het veranderen van beeldvorming rond ontwikkelingssamenwerking. De informanten hebben heldere ideeën over hoe de communicatie over ontwikkelingssamenwerking er idealiter uit zou kunnen zien. Ze doen uitspraken over de gewenste communicatie in het algemeen maar spitsen hun antwoord regelmatig toe op lokaalmondiaal. 26

Hamelink is hoogleraar internationale communicatie aan de Universiteit van Amsterdam. Ik baseer mij hier op zijn lezing voor de Context Masterclass over het vergroten van draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking via de media.


4 - Externe analyse

42

Onderstaande resultaten geven in feite een antwoord op de vraag waar de informanten aanvullingen en mogelijkheden zien voor lokaalmondiaal om de communicatiestrategie te verbeteren. Het belang van het werk van lokaalmondiaal wordt door de informanten breed gesteund. Vrijwel alle informanten geven aan dat ze draagvlakversterking rond ontwikkelingssamenwerking erg belangrijk vinden, met name om toekomstige steun voor het beleidsterrein te garanderen. Ze zijn van mening dat lokaalmondiaal aan die draagvlakversterking kan en moet bijdragen. Twee informanten (i-4 en i-5) maken hier als enige de opmerking dat lokaalmondiaal zich moet realiseren dat de mogelijkheden beperkt zijn. Zij zijn van mening dat het opinieklimaat momenteel verandert door de verharding in de samenleving. Dit klimaat is volgens hen lastig te beïnvloeden en maakt verandering van beeldvorming moeilijk op de korte termijn. Terzijde maak ik hierbij de opmerking dat Hamelink in eerder genoemde lezing vraagtekens plaatst bij de rol van de media omtrent beeldvormingverandering. Hamelink is van mening dat mensen vrijwel nooit hun standpunten veranderen door wat ze op televisie zien. Enerzijds omdat ze niet snel geneigd zijn hun eigen opvattingen aan te passen, anderzijds omdat televisie een te vluchtig medium is om leerprocessen in gang te zetten.

4.4.1 Doelgroepaanpak Dezelfde informanten die attenderen op de differentiatie aan aanbod- en vraagzijde van communicatie-uitingen (zie 4.3.6), wijzen op het belang voor lokaalmondiaal om te werken met een specifieke doelgroepaanpak. Volgens deze informanten moet de keus voor een bepaalde doelgroep als eerste gemaakt worden omdat deze bepalend moet zijn voor verdere keuzes rond communicatiestrategie en het geschikte medium, gezien het gegeven dat elke doelgroep op een verschillende manier benaderd moet worden. lokaalmondiaal zou, zo zeggen deze informanten, op 27 zoek moeten naar creatieve manieren om de gekozen doelgroep te bereiken. De vraag op welke doelgroep lokaalmondiaal zich zou moeten richten, wordt verschillend beantwoord. Zo zijn enkele informanten van mening dat de organisatie zich moet richten op die mensen die nog niet veel weten over thema’s als ontwikkelingssamenwerking. Deze mensen worden normaal niet makkelijk bereikt en hier zou de meeste eer te behalen zijn. Terwijl andere informanten betwijfelen of lokaalmondiaal voor deze ‘opvoedingsrol’ de aangewezen organisatie is omdat het misschien overtuigingskracht mist. Deze informanten pleiten voor een doelgroep die bestaat uit mensen die al geïnteresseerd zijn in ontwikkelingssamenwerking en nog meer willen weten, omdat de kans op succes groter is als je aansluit bij al bestaande betrokkenheid. Verschillende informanten waarschuwen echter voor het fenomeen dat ‘preken voor de eigen parochie’ wordt genoemd. Eén communicatie-expert voegt nog toe dat internet een geschikt medium zou zijn voor een al betrokken publiek, terwijl voor mensen die nog niet zelf op zoek zullen 27

Deze doelgroepbenadering wordt ondersteund door het Mentality instrument van Motivaction. Met dit marketinginstrument worden mensen ingedeeld naar normen en waarden en levensinstelling, vanuit het idee dat deze criteria meer zeggen dan sociaal-economische achtergrond. Motivaction geeft ook aan welke charitatieve thema’s goed zullen scoren bij welk sociaal milieu. Dit zou voor lokaalmondiaal een handig instrument kunnen zijn. Bron: www.motivaction.nl en de lecture van de Context MasterClass (voor het vergroten van draagvlak voor ontwikkelingssamenwerking) op 5 oktober 2004.


4 - Externe analyse

43

gaan naar informatie vanwege het ontbreken van betrokkenheid het gebruik van massamedia de logische keuze is.

4.4.2 Inhoud boodschap In een ruime meerderheid van de gesprekken zijn informanten ingegaan op de wenselijke inhoud van de communicatie over ontwikkelingssamenwerking. De precieze ideeën van de verschillende informanten hierover lopen uiteen maar liggen grotendeels in het verlengde van elkaar. Zo wordt gewezen op het belang om het publiek bewust te maken van een mondiale verantwoordelijkheid. Grenzen hebben, zo wordt geredeneerd, een andere betekenis gekregen in de hedendaagse wereld en veel problemen, zoals milieuvervuiling en migratie, zijn grensoverstijgend. Keuzes die ergens gemaakt worden, hebben impact op het leven van mensen aan de andere kant van de wereld. Informanten vinden dat Nederlanders zich daar meer bewust van zouden moeten zijn. Eén informant vult aan dat wanneer een gevoel van internationale solidariteit ontbreekt, het nodig kan zijn om er op te wijzen dat een wereld vol armoede en ongelijkheid ook voor Nederland bedreigingen met zich mee brengt. Verschillende informanten vinden dat aan het publiek overgebracht moeten worden dat mondiale armoede geen natuurverschijnsel is, maar door mensen gemaakt en in stand gehouden wordt. Door informanten uit de universitaire hoek wordt tevens benadrukt dat communicatie over ontwikkelingssamenwerking de volledige complexiteit en uitgestrektheid van het onderwerp zou moeten belichten. Zoals ik aangaf in 4.3.1 wijzen informanten op het belang om niet alleen op concrete resultaten te richten, maar juist de structurele kant van ontwikkelingssamenwerking te laten zien en te proberen het gezicht weer meer herkenbaar te maken. Qua thema’s geeft een meerderheid van de informanten aan dat naar hun meningde prioritaire thema’s uit het overheidsbeleid (onderwijs, HIV/aids, water, milieu, reproductieve gezondheid en goed bestuur) dominant zullen blijven de komende jaren. De millenniumdoelen van de Verenigde Naties zijn daarbij richtinggevend. Enkele informanten waarschuwen echter voor een te smalle 28 focus op deze doelen. Handel zal een steeds belangrijker plaats gaan innemen. Enkele informanten uit wetenschappelijke hoek verwachten dat meer aandacht besteed moet gaan worden aan de invloeden hier in Nederland door de opkomst van nieuwe wereldmachten als India en China. De vraag in hoeverre een kritische houding ten opzichte van ontwikkelingssamenwerking gekozen moet worden in de media-uitingen, wordt verschillend beantwoord. Diverse informanten pleiten voor een kritische houding, omdat zij vinden dat het onderwerp vanuit verschillende kanten op een genuanceerde manier benaderd moet worden, zodat er een volwassen en compleet beeld ontstaat. Andere informanten zijn van mening dat lokaalmondiaal een taak heeft in de discussie over de kwaliteit van de hulp. Er zou getoond moeten worden dat hulp daadwerkelijk helpt omdat veel mensen daaraan twijfelen. Eén informant geeft aan dat het nieuwe medefinancieringsstelsel 28

Uit het onderzoek ‘Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl’ van de NCDO komt naar voren dat de term ‘eerlijke handel’ bij het publiek positieve associaties oproept. Conclusie van het onderzoek op dit punt is dan ook dat het niet al te moeilijk moet zijn om het vraagstuk van een eerlijk wereldhandelssysteem onder de aandacht van een groot publiek te brengen.


4 - Externe analyse

44

voor lokaalmondiaal de mogelijkheid biedt om ontwikkelingsorganisaties te helpen hun bekendheid te vergroten waarbij geen al te kritische houding gekozen kan worden. Informanten uit universitaire hoek vinden dat het concept ‘begin bij je zelf, begin in de buurt’ overgebracht zou moeten worden. Deze informanten hebben het idee dat mensen zich liever richten op internationale onderwerpen, maar zo zegt een informant: “Het zuiden is naar het noorden gekomen. De huidige Nederlandse samenleving kent serieuze problemen en het is belangrijk dat men daar eerlijk over durft te zijn. Mensen moeten zich dus ook richten op het eerlijker en meer gelijk maken van de eigen samenleving.” (i-3)

4.4.3 Vorm boodschap Vrijwel alle communicatie-experts onder de informanten geven aan dat vorm in de hedendaagse communicatie steeds belangrijker aan het worden is. Ze denken dat dat komt doordat mensen tegenwoordig kritischer zijn en een kortere spanningsboog hebben, wat er toe leidt dat wanneer de vorm ze niet aanspreekt, ze zullen ‘wegzappen’ of ‘doorklikken’. Er worden verschillende suggesties gedaan voor geschikte vormen. Eén vorm die aangedragen wordt, bestaat uit het terugbrengen van een abstracte problematiek tot menselijke proporties. Als voorbeeld wordt genoemd het vergelijken van de feitelijke situaties van mensen hier en in ontwikkelingslanden, gekoppeld aan bijvoorbeeld een beroep, zodat overeenkomsten en verschillen inzichtelijk worden. Volgens de informanten worden mensen zo gestimuleerd om zelf na te denken en zelf conclusies te trekken. Vanuit alle clusters wordt gewaarschuwd voor een belerende toon. Verschillende informanten zien het ‘saaie’ karakter van het onderwerp als moeilijkheid. Hieruit volgt de noodzaak om ontwikkelingssamenwerking wat ‘sexier’ te maken en in de berichtgeving lef te hebben en vernieuwend te zijn. Enkele informanten noemen de mogelijkheid om ‘helden’ te gebruiken. Er wordt ook een suggestie gedaan om in de berichtgeving aan te sluiten bij recente initiatieven of actuele gebeurtenissen. Na een gebeurtenis als bijvoorbeeld Live8 kent het onderwerp nieuwswaarde en komt er volgens deze informanten veel bereidheid en kracht vrij in 29 de samenleving, waar lokaalmondiaal bij zou kunnen aansluiten.

4.4.4 Multimedia aanpak Informanten brengen naar voren dat lokaalmondiaal gebruik zou moeten maken van een multimedia aanpak. Dit wordt geïntegreerde communicatie genoemd, wat er op neerkomt dat lokaalmondiaal op zoek moet naar verschillende manieren om het beeldmateriaal in te zetten, zo mogelijk op een interactieve manier om de impact van datzelfde beeldmateriaal te vergroten. De informanten wijzen hier nadrukkelijk op internet omdat op dit nieuwe medium beeldmateriaal steeds belangrijker lijkt te worden en tekst zijn kracht lijkt te verliezen. Een informant die gespecialiseerd is op het gebied van nieuwe media, noemt de mogelijkheid om met audiovisueel content aan te sluiten bij nieuwe vormen van maatschappelijke 29

In dezelfde Context Masterclass lecture, waarschuwt Cees Hamelink voor een koppeling van serieuze onderwerpen aan amusement. Hij is van mening dat deze aanpak wellicht kijkers trekt, maar dat de inhoudelijke boodschap niet blijft hangen bij de kijkers.


4 - Externe analyse

45

betrokkenheid. Volgens deze informant moet lokaalmondiaal op zoek naar relevante maatschappelijke en digitale netwerken om te proberen het materiaal voor die netwerken op verschillende manieren in te zetten en te laten verspreiden. Deze informant benadrukt dat dit een grote omslag in de manier van denken zou vereisen, waarbij afgestapt moet worden van het traditionele communicatieparadigma. Een andere informant, eveneens gespecialiseerd in innovatie, is van mening dat er gezocht moet worden naar mogelijkheden buiten de gewone media. Volgens hem vindt bewustwording via allerlei kanalen plaats, zoals ook het onderwijs of verenigingen. Hij pleit ook voor het inbedden van het communicatiesysteem in de subcultuur van de doelgroep, om de aansluiting te vinden met het dagelijks leven van het publiek. De praktische mogelijkheden hiertoe zijn niet besproken.

4.4.5 Mobiliseren niet-professionele journalistiek Informanten uit mediaen draagvlakorganisaties en de innovatie-experts uit de wetenschap doen de suggestie om gebruik te maken van niet-professionele journalistiek. Deze informanten denken dat het voor lokaalmondiaal essentieel is om op zoek te gaan naar vernieuwende manieren om het medium televisie te gebruiken om zo de meerwaarde van de organisatie zeker te stellen. Ze nemen waar dat mensen steeds meer van hun ervaringen vastleggen op audiovisuele manier. Door die publieke inbreng te mobiliseren en reguleren zou lokaalmondiaal aanvullende informatie 30 leveren waar dit nog nauwelijks in Nederland gebeurt. Dit zou bijvoorbeeld kunnen door een camera mee te geven met een ontwikkelingswerker of iemand die een reis gaat maken. De informanten pleiten voor een dergelijke aanpak omdat hij aansluit bij huidige ontwikkelingen op communicatiegebied en het een goede manier is om betrokkenheid te stimuleren. Enige kanttekening bij dit nieuwe concept is dat de bereidheid van mensen om zich actief in te zetten, van cruciaal belang is. Deze informanten maken echter een positieve inschatting van de potentie hiervoor in de Nederlandse samenleving.

4.4.6 Lokale aanpak De meerderheid van de informanten vindt het belangrijk dat er een link gelegd wordt tussen dat wat gebeurt op het lokale en op het mondiale niveau. Deze informanten, afkomstig uit alle vier de clusters, lichten toe dat op die manier het beste aangesloten wordt bij de directe belevingswereld van mensen en mondiale problemen toegankelijk gemaakt kunnen worden. Ze denken dat mensen tegenwoordig erg internationaal georiënteerd zijn, maar tegelijk hun focus verleggen naar hun directe leefomgeving en ervoor kiezen actiever te worden op dat lokale niveau. Dit concept wordt ‘think globally, act locally’ genoemd. lokaalmondiaal wordt aangeraden met dit concept te werken omdat het zo gemakkelijker is om handelingsperspectief te bieden en te voorkomen dat de thematiek abstract blijft. Enkele informanten wijzen op de overtuigingskracht van individuen die persoonlijke concrete verhalen vertellen over hun ervaringen. Deze mensen zouden een grote invloed op de beeld30

Enkele informanten noemen het voorbeeld van de BBC, die in Engeland een oproep deed naar aanleiding van bomaanslagen in Londen (juli 2005) om materiaal van de eigen ervaringen in te zenden dat vervolgens als content in de mediaproducties gebruikt werd.


4 - Externe analyse

46

vorming van hun omgeving hebben. Een mogelijke aanpak zou er uit bestaan om de mensen die op lokaal niveau actief zijn rond ontwikkelingssamenwerking te mobiliseren en onderwerp te maken van de mediaproducten, zodat zij in staat zijn hun lokale stadgenoten, die minder betrokken zijn bij ontwikkelingssamenwerking, te bereiken en te overtuigen.


5 – Conclusie

47

5 Conclusie Inleiding In dit hoofdstuk tracht ik een antwoord te geven op de eerste deelvraag: welke ontwikkelingen spelen er op het gebied van ontwikkelingssamenwerking en hoe kan het Nederlandse publiek hiervan bewust gemaakt worden? Ik kom tot mijn antwoord door de belangrijkste punten uit de theoretische verkenning en de externe analyse naar voren te halen en met elkaar in verband te brengen. Per onderwerp geef ik specifiek aan wat de betekenis ervan is voor lokaalmondiaal. Een aantal van de aandachtspunten is uitsluitend uit de empirische analyse naar voren gekomen en rond die thema’s is koppeling met de theoretische verkenning niet mogelijk. Deze aspecten behandel ik apart. Naast de theoretische verkenning en de informanteninterviews baseer ik deze conclusie op feedbackgesprekken die door lokaalmondiaal georganiseerd zijn in dezelfde periode als de externe analyse. Twintig personen die op lokaal niveau in Nederland bezig zijn met ontwikkelingssamenwerking bekeken beeldmateriaal van lokaalmondiaal en gaven feedback. Gezien het beperkt wetenschappelijke niveau heb ik deze feedbackgesprekken niet opgenomen in het empirische gedeelte van dit onderzoeksrapport. Een verslag van de gesprekken is te vinden in de bijlagen. De resultaten uit de feedbackgesprekken komen overigens in grote lijn overeen met de resultaten uit de externe analyse.

5.1

Aandachtspunten vanuit theorie en externe analyse

5.1.1 Huidige discussieklimaat Uit de theoretische verkenning en de empirische resultaten komen verschillende opvattingen naar voren over de vraag in hoeverre mensen zich in Nederland bezig houden met onderwerpen als ontwikkelingssamenwerking. In de uiteenzetting over lokale en internationale solidariteit (2.4.3) heb ik aangegeven dat op basis van de gepresenteerde theorieën verwacht kan worden dat solidariteit het grootst zal zijn ten opzichte van individuen die dichtbij staan. Hieruit blijkt een vrij pessimistische kijk op de betekenis van internationale solidariteit in het huidige geïndividualiseerde tijdperk. In de lijn van deze theoretische analyse zou naar verwachting de aandacht voor een thema als ontwikkelingssamenwerking in de Nederlandse samenleving niet groot kunnen zijn. Het merendeel van de informanten is echter positief over de internationale solidariteit onder Nederlanders, zoals ik aangaf in 4.3.3. De mening dat het onderwerp ontwikkelingssamenwerking wel degelijk leeft in Nederland, baseren de informanten grotendeels op het grote aantal particulier initiatieven. De informanten zoeken in de interviews dan ook naar mogelijkheden voor


5 – Conclusie

48

draagvlakversterking, zonder uitgebreid stil te staan bij de vraag of deze in de huidige samenleving überhaupt effect zullen hebben. Slechts uit enkele interviews komt de opvatting naar voren dat er sprake is van een tijd en discussieklimaat van verharding waarin thema’s als ontwikkelingssamenwerking niet veel kans hebben. Voor lokaalmondiaal zouden de tegengestelde opvattingen over de betekenis van internationale solidariteit een aandachtspunt moeten zijn.

5.1.2 Mogelijkheden van televisie De mogelijkheden om via televisie aan te zetten tot verandering van beeldvorming is een ander fundamenteel punt dat opvallend genoeg door weinig informanten wordt aangekaart terwijl het in de theorie een belangrijke plaats inneemt. In de theoretische presentatie over media (2.3.2) gaf ik aan dat Castells van mening is dat de media een grote invloed hebben op de beeldvorming van de bevolking. Individuen baseren hun ideeën en visie op de wereld volgens de theorie van Castells grotendeels op de informatie die ze via de televisie gepresenteerd wordt. Hieruit lijkt impliciet naar voren te komen dat televisie een geschikt medium is om bij te dragen aan draagvlakversterking voor ontwikkelingssamenwerking. Zoals ik vermeldde (in 4.4) plaatst Hamelink hier vraagtekens bij. Hij is van mening dat gezien de vluchtigheid van het medium en de geringe bereidheid van mensen om hun opvattingen te veranderen, televisie niet geschikt is voor het vervolmaken van leerprocessen. Slechts één van de informanten stelt vragen bij de mogelijkheden om via televisie beeldvorming te veranderen. De overigen lijken deze mogelijkheden vanzelfsprekend te vinden en zoeken direct naar manieren om de mediaproducties te verbeteren en te laten aansluiten bij het 31 publiek. Voor lokaalmondiaal is het belangrijk zich bewust te zijn van de kracht en de beperkingen van het medium televisie op dit punt.

5.1.3 Doelgroepaanpak Zoals ik signaleerde in 2.4.1 ziet Duyvendak het als kenmerkend voor individualisering dat er op individueel niveau sprake is van een toegenomen keuzevrijheid en dat op maatschappelijk niveau een grotere diversiteit aan meningen en gedrag is ontstaan. Uit deze toegenomen pluriformiteit vloeit volgens Castells voort dat de media niet meer uit kunnen gaan van de uniformiteit van de massa (2.3.2). De tijd van het ‘massapubliek’ is voorbij. Deze theoretische constatering wordt bevestigd door het empirische gedeelte van mijn onderzoek. Informanten geven aan (4.4.1) dat in de geïndividualiseerde maatschappij gewerkt moet worden met een specifieke doelgroepaanpak. Om de kans te vergroten dat de boodschap over komt, moet een bewuste keuze gemaakt worden voor een bepaalde doelgroep. Uit de feedbackgesprekken komt naar voren dat bij lokaalmondiaal nu onvoldoende duidelijk is voor welke doelgroep de filmpjes gemaakt zijn. Dit is een belangrijk aandachtspunt in het beleidstraject van lokaalmondiaal.

31

Deze vraag is overigens niet expliciet voorgelegd aan de informanten, omdat ik mezelf de vraag ook pas later heb gesteld.


5 – Conclusie

49

5.1.4 Differentiatie media en opkomst internet Samenhangend met de toegenomen pluriformiteit van het publiek ziet Castells een ontwikkeling richting grotere diversiteit binnen de media (2.3.2). Uit de theoretische verkenning komt dan ook naar voren dat op mediagebied sprake is van een verschuiving van aanbodgerichte massamedia naar gedifferentieerde vraaggerichte specifieke media. Internet is daar een voorbeeld van. Informanten raden lokaalmondiaal een multimedia-aanpak aan waarbij ook buiten de mainstream media gedacht moet worden (4.4.4). Daarnaast adviseren informanten de talloze mogelijkheden via internet te onderzoeken en benutten. Overigens is daarbij een nieuwe benadering vereist waarin de aanbodgerichte manier van denken losgelaten dient te worden. Zoals ik naar voren bracht in 4.3.7, plaatst Hamelink nuancerende opmerkingen rond de mogelijkheden van internet. lokaalmondiaal zou zich ervan bewust moeten zijn dat via internet de hele wereld open ligt, maar mensen zich tegelijkertijd opsluiten, doordat ze alleen zoeken naar het bekende.

5.1.5 Lokale benadering Uit de theoretische verkenning is naar voren gekomen (in 2.1.1) dat volgens Castells individuen zich voor identiteitvorming en betekenisgeving meer richten op zichzelf en hun lokale realiteit als reactie op de ongrijpbaarheid van de netwerkmaatschappij. Mondialisering leidt daarmee tot lokalisering. Impliciet zou hieruit geconcludeerd kunnen worden dat programma’s over de eigen lokale omgeving aan zouden slaan bij een groot publiek. De informanten gaan duidelijk uit van deze veronderstelling en benadrukken het belang ervan. Zij pleiten voor een behoud van de focus van lokaalmondiaal op de verbinding tussen het lokale en mondiale. (4.4.1) lokaalmondiaal moet blijven proberen deze invalshoek optimaal te benutten. Vanuit feedbackgesprekken komt naar voren dat lokaal actieve mensen grote overtuigingskracht hebben en dat herkenbare beelden van de eigen stad goed werken om betrokkenheid te vergroten.

5.1.6 Overige aandachtspunten voor lokaalmondiaal Onderstaande punten zijn uitsluitend gebaseerd op de empirische gegevens uit de externe analyse en de feedbackgesprekken. In de theoretische verkenning zijn deze onderwerpen niet belicht. •

Gelijkwaardigheid relatie donor - hulpontvanger

In 4.2.2 heb ik getracht aan te geven dat binnen ontwikkelingssamenwerking de relatie tussen donor en hulpontvanger gelijkwaardiger wordt, vanuit het achterliggende idee dat het onterecht is dat ‘wij’ bepalen wat goed is voor ‘hen’. De informanten betreuren dan ook dat in de beeldvorming nog veel gebruik wordt gemaakt van ‘zielige Afrikanen’. lokaalmondiaal zou moeten proberen bij te dragen aan het doorbreken van het beeld dat ‘wij’ het goed hebben en ‘zij’ zielig zijn. Hiermee samenhangend is omgekeerde ontwikkelingssamenwerking een aandachtspunt.


•

5 – Conclusie

50

Verbreding interventiestrategieën

Een belangrijk punt dat naar voren kwam bij de externe analyse (in 4.2.1) is de verbreding van interventiestrategieën binnen ontwikkelingssamenwerking en het werken in internationale netwerken. Ik gaf aan dat het hierdoor moeilijker is geworden concrete resultaten te tonen, terwijl het publiek juist concrete resultaten wil zien. Dit vormt een uitdaging voor lokaalmondiaal. Een mogelijkheid is om in de communicatie-uitingen de micro resultaten te verbinden met de macro problematieken. •

Thema’s

Kort noem ik hier de verscheidene thema´s die in 4.4.2 naar voren kwamen als mogelijke onderwerpen voor de programma´s van lokaalmondiaal. Er worden geen verschuivingen verwacht rond de prioritaire thema’s van het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking (onderwijs, HIV/aids, water, milieu, reproductieve gezondheid en goed bestuur). Naast deze thema’s is vrede en veiligheid steeds belangrijker geworden. Informanten waarschuwen voor een te smalle focus op de millenniumdoelen van de VN. Het feit dat handel een steeds belangrijkere plaats inneemt binnen ontwikkelingssamenwerking brengt nieuwe mogelijkheden met zich mee omdat uit onder andere het onderzoek ‘Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl’ van de NCDO is gebleken dat eerlijke handel een onderwerp is dat een positief gevoel oproept bij de bevolking. Een onderwerp dat meer aandacht zou moeten krijgen, bestaat uit de consequenties van de opkomst van nieuwe wereldmachten voor Nederland. lokaalmondiaal zou inzichtelijk moeten maken dat rond ontwikkelingssamenwerking verschillende beleidssectoren een rol spelen en vaak geen coherentie vertonen. •

Ontwikkelingssector

In 4.2.5 heb ik naar voren gebracht dat door de versnippering binnen de ontwikkelingssector in Nederland ook sprake is van versnippering van het beeld van ontwikkelingssamenwerking. Dit probleem zal naar verwachting vergroot worden door de invoering van het nieuwe financieringsstelsel. Het feit dat organisaties zich meer zullen moeten richten op het vergroten van de bekendheid, biedt kansen aan lokaalmondiaal. Tegelijk vormt het een aandachtspunt, want waarschijnlijk zal het gaan om het vergroten van draagvlak voor de eigen organisatie in plaats van draagvlak voor het concept ‘ontwikkeling’. Met als gevolg dat opdrachtgevers mogelijkerwijs met name promotiefilmpjes willen laten maken. lokaalmondiaal zou in dit verband de onafhankelijke positie in de gaten moeten houden. •

Kritische houding

Het vertrouwen in de ontwikkelingssector is klein bij de Nederlandse bevolking door tegenvallende resultaten en doordat mensen gebrekkig geïnformeerd zijn (4.3.2). lokaalmondiaal zou daarom een verantwoordelijkheid hebben om te laten zien dat hulp helpt, met name omdat in de media veel negatieve berichtgeving verschijnt. Tegelijkertijd heeft lokaalmondiaal de verantwoordelijkheid om


5 – Conclusie

51

mensen de complexiteit van de structurele problemen te laten begrijpen. Deze tegenstrijdigheid levert een aandachtspunt op. Op dit moment kiest lokaalmondiaal eigenlijk voor een middenweg. De mediaproducties bevatten geen promotie voor een bepaalde organisatie uit de ontwikkelingssector, maar ook geen kritiek op diezelfde sector. •

Bieden van handelingsperspectieven

lokaalmondiaal geeft in haar beleidsnotities aan dat het mensen niet alleen wil informeren over ontwikkelingssamenwerking, maar ook wil aanzetten tot verandering van gedrag. Die doelstelling vereist dat mensen in de mediaproducties handelingsperspectieven krijgen aangereikt. Uit de panelgesprekken komt de mening naar voren dat dat nu niet expliciet het geval is. Als lokaalmondiaal deze doelstelling ook in het nieuwe beleidsplan wil onderschrijven, moet hier dus op ingezet worden.

•

Mobiliseren niet-professionele journalistiek

Enkele informanten geven aan dat ze een mogelijke meerwaarde voor lokaalmondiaal zien in het mobiliseren van niet-professionele journalistiek (zie 4.4.5). Mensen leggen steeds meer waarnemingen vast en die registraties vormen een meerwaarde, doordat ze waarschijnlijk erg aanspreken bij het publiek. lokaalmondiaal kan er voor kiezen om meer ‘kanaal’ te zijn om anderen aan het woord te laten. •

Vorm

Informanten hebben een aantal suggesties gedaan voor een geschikte vorm van de mediaproducties (in 4.4.3). De uitdaging bestaat er voor lokaalmondiaal in dat abstracte problematiek terug gebracht moet worden tot menselijke proporties. Uit de feedbackgesprekken blijkt dat de programma’s nu wat te saai en braaf gevonden worden en dat er te veel zapmomenten in zitten. lokaalmondiaal zou dus als aandachtspunt moeten houden dat de programma’s aantrekkelijk, spannend en afwisselend genoeg zijn om kijkers te trekken en vast te houden.


6 - Start interne beleidsdiscussie

52

6 Start interne beleidsdiscussie Inleiding Hoe kunnen in de interne beleidsdiscussie de eisen vanuit de maatschappelijke ontwikkelingen rond ontwikkelingssamenwerking, media en beeldvorming gekoppeld worden aan interne kwaliteiten en visie van lokaalmondiaal? In een groepsdiscussie met bestuursleden, directie en een stafmedewerker heb ik de belangrijkste resultaten uit de externe analyse gepresenteerd en een aantal discussiepunten geponeerd. Hieronder geef ik een selectie van de punten weer en schets ik de reactie hierop van de vertegenwoordigers van lokaalmondiaal. Sommige punten zijn buiten de discussie gelaten, andere zijn uitgebreid besproken. Tijdens dit groepsgesprek is een start gemaakt met het beleidstraject dat moet leiden tot een beleidsvoorstel 2006-2008. lokaalmondiaal zal het beleidstraject voortzetten tot de beleidsnotitie opgesteld kan worden maar de rest van dit proces valt buiten het bestek van deze scriptie. Voordat ik inga op enkele specifieke discussiepunten, wil ik aangeven wat de algemene reactie was op de externe analyse. In de beleidsdiscussie werd duidelijk dat de aanwezigen de externe analyse zien als een betrouwbare en grondige weergave van belangrijke ontwikkelingen en aandachtspunten. Er is dan ook nadrukkelijk voor gekozen om met het meerjarenbeleid grotendeels aan te sluiten bij de uitkomsten van de externe analyse. Naast dit groepsgesprek is op een eerder moment tijdens een stafvergadering spontaan discussie ontstaan naar aanleiding van de onderzoeksresultaten. Uit dat groepsgesprek met stafleden bleek een grote bereidheid van de medewerkers van lokaalmondiaal om de eigen ideeën over een nieuw televisieprogramma te toetsen aan de uitkomsten van de externe analyse. Gezien het spontane karakter van deze discussie en daarmee de gebrekkige registratie heb ik dit moment verder niet besproken in dit onderzoek.

6.1

Presentatie discussiepunten

6.1.1 Mogelijkheden voor draagvlakversterking Tijdens mijn presentatie aan vertegenwoordigers van lokaalmondiaal heb ik aangegeven dat voorzichtig moet worden omgegaan met hoge verwachtingen rond de mogelijkheden tot draagvlakversterking, gezien het huidige discussieklimaat en de mogelijkheden van het medium televisie. Deze analyse wordt gedeeld door bestuursleden en directeur van lokaalmondiaal. Overigens geven deze aan optimistisch te zijn over de mogelijkheden voor de organisatie in de



53

32

toekomst. Enkele van de aanwezigen gaven in reactie op mijn opmerkingen over het huidige discussieklimaat bovendien aan dat er in Nederland wel degelijk sprake is van wijdverspreide steun voor ontwikkelingssamenwerking. Anderen waren echter van mening dat er weliswaar sprake is van een breed draagvlak, maar dat het publiek eigenlijk nauwelijks iets weet van ontwikkelingssamenwerking. Het draagvlak is niet gebaseerd op kennis en daarom zou voor lokaalmondiaal de uitdaging er vooral uit bestaan om bij te dragen aan verdieping.

6.1.2

Doelgroepkeuze

In mijn presentatie heb ik nadrukkelijk aandacht gevestigd op het belang van een duidelijke doelgroepkeuze en een doelgroepspecifieke aanpak. Dit punt is van harte overgenomen tijdens de discussie omdat de aanwezigen zelf van mening waren dat de keuze voor de doelgroep bij lokaalmondiaal niet altijd duidelijk is. In de discussie is vervolgens besproken op welke doelgroepen gericht zou moeten worden en welke implicaties dat heeft voor de keuze van het medium. De aanwezigen gaven een voorkeur aan om zich te blijven richten op de kijkers van lokale televisiezenders via het bestaande televisieprogramma en daarnaast te gaan richten op 33 ‘praktisch idealisten’ , die bereikt zouden kunnen worden met filmpjes via internet en het organiseren van bijeenkomsten. Met deze keuze sloten de aanwezigen aan bij mijn opmerkingen over het belang van een lokale aanpak gezien de focus van individuen op hun lokale omgeving. Naast deze directe doelgroepbenadering waarin voor de consumenten publicaties worden gemaakt, wil lokaalmondiaal zich via een indirecte doelgroepbenadering richten op het beïnvloeden van de media zodat ook anderen (betere) producties maken over ontwikkelingssamenwerking. Overigens waarschuwde een bestuurslid voor het risico dat mogelijke opdrachtgevers twijfelend zouden kunnen staan tegenover het bereik van lokale omroepen. Afgesproken werd dat de doelgroepkeuze met behorende mediumaanpak in een communicatieplan uitgewerkt zal worden.

6.1.3 Handelingsperspectieven Uit mijn presentatie kwam naar voren dat lokaalmondiaal een keuze zou moeten maken in het soort draagvlak dat nagestreefd wordt en afhankelijk van die keuze meer handelingsperspectieven zou moeten bieden aan kijkers van de mediaproducties. Na een korte discussie over dit punt waren de aanwezigen het er over eens dat gestreefd moet worden naar een draagvlak waarbij mensen hun positieve gevoel rond ontwikkelingssamenwerking omzetten in een actieve houding om zelf een steentje bij te dragen aan de wereld. De aanwezigen zochten vervolgens in discussie naar mogelijkheden om daartoe handelingsperspectieven te bieden. Ze bespraken de optie om lokaalmondiaal kanaal te laten zijn voor actieve burgers om minder actieve burgers te bereiken en te stimuleren ook iets te doen. 32

De verklaring voor deze optimistische houding zou kunnen liggen in de hoeveelheid opdrachten die lokaalmondiaal binnenhaalt. Bestuursleden zeggen dat organisaties in de ontwikkelingssector aangeven behoefte te hebben aan een semi-professionele mediaorganisatie als lokaalmondiaal. 33 Deze groep bestaat volgens onder andere Motivaction uit mensen die na 1971 geboren zijn en zich in willen zetten voor een betere wereld maar daarin een balans zoeken met hun eigen behoefte aan gemak en genot. (Artikel ‘Nieuwe Idealisten’ in Vrij Nederland 22 oktober 2005)



54

6.1.4 Meerwaarde van lokaalmondiaal in 2008 Naar aanleiding van bovengenoemde discussiepunten heb ik aan de aanwezigen de vraag gesteld waar in 2008 de meerwaarde van lokaalmondiaal op gebaseerd zou moeten zijn. De discussie ging daarbij over nuanceverschillen, want in grote lijn leken de aanwezigen het er over eens dat de meerwaarde er in zit om moeilijke onderwerpen dichtbij mensen te brengen. Die mensen bestaan dan uit verschillende doelgroepen die een verscheidenheid aan mediaproducties vragen. Daarnaast gaven enkele aanwezigen aan dat lokaalmondiaal een spreekbuis moet zijn waar een brede groep mensen met diepe en minder diepe interesse voor ontwikkelingssamenwerking zich in herkent. De aanwezigen deelden de mening dat lokaalmondiaal zich bewust moet gaan richten op de mogelijkheden die omgekeerde ontwikkelingssamenwerking met zich mee brengt. De aanwezigen waren het er over eens dat lokaalmondiaal in 2008 op grotere schaal moet uitzenden via een multimedia aanpak en meer zelfbewustzijn moet gaan uitstralen over de expertise die lokaalmondiaal in huis heeft op het gebied van draagvlakversterking. Daarbij zou de organisatie zich ‘agendabepalend’ moeten opstellen in plaats van de agenda van anderen te volgen.


Literatuur

55

Literatuur Anker solutions, Booij en van Bruggen (2004). Ontwikkelingssamenwerking nieuwe stijl; van “holadiee hier is de portemonee” naar een moderne cultuur van openheid en afrekenbaarheid. Onderzoek in opdracht van de Nederlandse Commissie voor Internationale Samenwerking en Duurzame Ontwikkeling. Baarda, D.B., Goede, M.P.M. de & Teunissen, J. (1997). Kwalitatief onderzoek; praktische handleiding voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Houten: Stenfert Kroese. Bauman, Z. (1998). Book Reviews Manuel Castells, The information Age: economy, society and culture. Political studies, Volume: 46, Issue: 4. pg. 803-804 Castells, M. (1996). The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. 1: The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell. pg. 1-25, 327-375, 469-478 Castells, M. (1997). The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. 2: The Power of Identity. Oxford: Blackwell. pg. 1-65, 354-363 Castells, M. (1998), The Information Age: Economy, Society and Culture, Vol. 3: End of the Millennium. Oxford: Blackwell. pg. 68-168 Castells, M. (2000). Materials for an exploratory theory of the network society. British journal of sociology, Volume 51, Issue: 1. pg. 5-25 Duyvendak, J.W. (2004). De individualisering van de samenleving en de toekomst van de sociologie. Sociologische gids, jaargang 51, 2004:4. pg. 495-502 Hoebink, P. (1999). De strijd om de balans: mondialisering, ontwikkelingssamenwerking en coherentie van beleid. In: P.R.J. Hoebink, D. Haude. & F. van der Velden, Doorlopers en Breuklijnen: van globalisering, emancipatie en verzet (pg. 56-73). Assen: Van Gorcum & Comp. Jeffrey, C. (1999). The rise of the network society. Volume 1 of The information age: economy, society and culture (Book review). International journal of urban and regional research, Volume: 23, Issue: 2. pg. 397-398 Kalma, P. (2004). De terugkeer van de solidariteit: normen, waarden en de sociaal-democratie. Sociologische gids, jaargang 51, 2004:3. pg. 261-278 Keune, L. (1999). 50 jaar ontwikkelingssamenwerking: Feest?. In: P.R.J. Hoebink, D. Haude. & F. van der Velden, Doorlopers en Breuklijnen: van globalisering, emancipatie en verzet (pg. 161-175). Assen: Van Gorcum & Comp.


Literatuur

56

Komter, A., Burgers, J. & Engbersen, G. (1999). Het cement van de samenleving: een verkennende studie naar solidariteit en cohesie. Rotterdam: Onderzoekschool Arbeid, Welzijn en Sociaal-economisch Bestuur. pg. 1-94 Komter, A. (2003). Solidariteit en het offer. Inaugurale rede Universiteit van Utrecht, 24 januari 2003 Laan, M. van der (2004). Regionale en lokale omroep; brief aan de voorzitter van de Tweede Kamer. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Lemaire, T. (1999). Ter plaatse: Globalisering en de verdediging van het lokale. In: P.R.J. Hoebink, D. Haude. & F. van der Velden, Doorlopers en Breuklijnen: van globalisering, emancipatie en verzet (pg. 205-219). Assen: Van Gorcum & Comp. Lieten, K. & Velden, F. van der (1998). Grenzen aan de hulp; beleid en effecten van ontwikkelingssamenwerking. Amsterdam: Het Spinhuis. Loo, H. van der, & Reijen, W. van (1997). Paradoxen van modernisering. Bussum: Coutinho. pg. 279-318 Malaver, L. (1999). Globalisering, continuïteit en breuklijnen in de internationale samenwerking. In: P.R.J. Hoebink, D. Haude. & F. van der Velden, Doorlopers en Breuklijnen: van globalisering, emancipatie en verzet (pg. 96-110). Assen: Van Gorcum & Comp. Maso, I. & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Ministerie van Buitenlandse Zaken (2003). Aan elkaar verplicht; Ontwikkelingssamenwerking opweg naar 2015. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken. Ministerie van Buitenlandse Zaken (2005). Resultaten in ontwikkeling; rapportage 2004. Den Haag: Ministerie van Buitenlandse Zaken. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (2005). Met het oog op morgen; De publieke omroep na 2008. Den Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Pieterse, J. (1999). Globalisering en emancipatie; van lokale empowerment tot mondiale hervorming. In: P.R.J. Hoebink, D. Haude. & F. van der Velden, Doorlopers en Breuklijnen: van globalisering, emancipatie en verzet (pg. 219-232). Assen: Van Gorcum & Comp. Pronk, J. (2003). Security and sustainability. In: P. van Seters (red.), Globalization and its new divides; malcontents, recipes and reforms (pg. 25-34). Amsterdam: Dutch University Press. Sahlins, M.D. (1996). On the sociology of primitive exchange. In: A.E. Komter (red.), The gift; an interdisciplinary perspective (pg. 26-38). Amsterdam: Univesity Press. Valkenburg, B. (1995). Participatie in sociale bewegingen; een bijdrage aan de theorievorming over participatie, emancipatie en sociale bewegingen. Utrecht: Jan van Arkel. pg. 129-226


Literatuur

57

Wildemeersch, D. (1995). Een verantwoorde uitweg leren; over sociaal-agogisch handelen in de risicomaatschappij. Inaugurale rede Katholieke Universiteit Nijmegen, 22 september 1995 Wilenius, M. (1998). A new globe in the making: Manuel Castells on the information age. Acta sociologica, Volume: 41, Issue: 3. pg. 269-277

Via internet Barney, C. (1996). Fishing with a Net. (via internet: http://www.transformaties.org/castells/bibliotheek/barney.htm, geraadpleegd 15-092005) e

Hamelink, C. (2005). De rol van de media. Verslag van de 4 lecture Context Masterclass dd. 11 januari 2005. (http://www.contextmasterclass.nl/show/index.php?id=33,28,0,0,1,0, geraadpleegd: 20-09-05) Keune, L. (2002). Mondialisering (via internet: http://www.globalinfo.nl/article/articleprint/12/-1/1/, geraadpleegd 15-09-05) Organisatie van Lokale Omroepen in Nederland (2005). Presentatie Bereiksonderzoek OLON 2005. Den Haag, Nieuwspoort, 27 september 2005. (www.olonprogrammabank.nl/publiekdocs/200511498.pdf, geraadpleegd 10-12-05) Stalder, F. Het Netwerk Paradigma; sociale formaties in het informatietijdperk. (http://www.transformaties.org/castells, geraadpleegd 15-09-05) e

Waart, P. van (2004). De sociale kaart van Nederland. Verslag van de 1 lecture Context Masterclass dd. 5 oktober 2004. (http://www.contextmasterclass.nl en www.motivaction.nl, g e r a a d p l e e g d 2 0 - 1 2 - 0 5 )


Bijlagen

58

Bijlagen


Bijlagen

Opzet topiclijst Internationale context en maatschappelijke ontwikkelingen -

-

belangrijke internationale ontwikkelingen nu en tot 2009 o mondialisering o millennium development goals o VN (belangrijke ontwikkelingen, mogelijke bedreigingen) o WTO (belangrijke ontwikkelingen, mogelijke bedreigingen) o Europese Unie gevolgen van deze ontwikkelingen voor ontwikkelingssamenwerking gevolgen van deze ontwikkelingen voor lokaalmondiaal

Nederlands overheidsbeleid mbt ontwikkelingssamenwerking -

-

omschrijving kenmerken Nederlandse os-beleid verwachte koers tot en met 2009 prioriteiten qua strategie (coherentie, concentratie, bedrijfsleven) prioriteiten qua beleidsthema’s – waarom deze? (onderwijs, reproductieve gezondheid, HIV/aids, milieu en water, veiligheid, schulden, handel) rol, taak en samenwerking met civil society financieringsstelsel o achtergronden invoering: Thematische Mede Financiering o gevolg voor NGO’s (concurrentie naar anderen NGO’s, verwachte samenwerking, omslag in het werken noodzakelijk naar meer gericht op bekendheid organisatie, continue afrekening op resultaten)

Maatschappelijk middenveld -

omschrijving van kenmerken ontwikkelingssamenwerking door maatschappelijke organisaties belangrijke trends en ontwikkelingen in ontwikkelingssamenwerking nu en tot 2009 rol, taak, samenwerking overheid belangrijkste beleidsthema’s van de NGO’s? o waarom deze?

59


Bijlagen

Maatschappelijke context en overbrengen van de OS-boodschap naar het publiek -

-

-

-

Media -

-

belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland nu en tot 2009 o betekenis van solidariteit, bereidheid van mensen tot hulp o (in)tolerantie naar andere culturen publieke opinie os – draagvlak o kennis onder (verschillende groepen) Nederlandse burgers mbt os o mening/gevoel onder Nederlanders mbt os draagvlakversterking o is draagvlakversterking nodig? Waarom? o wie is er voor verantwoordelijk en hoe kan het o waar leg je met communicatie nadruk op ideeën vertalen boodschap van ontwikkelingssamenwerking naar publiek o heel open: hoe moet je de OS boodschap naar het publiek brengen? o welke boodschap moet overgebracht worden? o welke onderwerpen/thema’s slaan aan? o welke media moet je inzetten? verwachtingen mbt film/televisie over ontwikkelingssamenwerking verwachtingen specifiek naar lokaalmondiaal

positie/invloed media in maatschappelijke ontwikkelingen taak media mbt bewustwording rond maatschappelijke thema’s Nederlands omroepenbestel o ontwikkelingen? o financieringsstelsel? concurrenten/mogelijkheden (nieuwe omroep, wereldjournaal kijkgedrag naar lokale omroepen technische ontwikkelingen o digitale televisie o internet

60


Bijlagen

61

Tabel resultaten kenmerken os i-1

i-2

i-3

verbr. interv. strat.

+

relatie donor-ontv

+

part. initiatieven

+

i-4

i-7

i-8

i-9 i-10 i-11 i-12 i-13 i-14 i-15 i-16

+

+

+

+

+

+

+ +

MFS

+

i-6

+

politieke agenda ontwikk. sector

i-5

+

+

+

+

+ +

+

+

+

+ +

+

+

+ +

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

beeldvorming en comm i-1

i-2

inhoud comm.

+

vertr. ontw.sector

+

i-3

i-4

i-5

+

+

+ +

leeft onderwerp

+

i-7

+

i-8

i-9 i-10 i-11 i-12 i-13 i-14 i-15 i-16

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

herkenb. beeld volwassen disc.

i-6

+ +

+

different. media

+

+

internet

+

+

+

+

+

+

+ +

+

+

+

+

+

+

+ +

+ +

+

gewenste communicatie i-1

i-2

i-3

+

doelgroepaanpak inhoud comm.

i-4

+

+

+

i-6

i-7

i-8

+ +

+

multimed. aanpak

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+ +

+ : dit onderwerp is besproken met deze informant

+ + +

+

+

niet-prof journ.

i-9 i-10 i-11 i-12 i-13 i-14 i-15 i-16

+

+

vorm comm.

lokale aanpak

i-5

+ +

+

+

+ +

+

+

+


Bijlagen

62

Uitkomsten feedback bijeenkomsten lokaalmondiaal Tilburg en Utrecht Deze uitkomsten zijn gebaseerd op feedbackbijeenkomsten in Tilburg en Utrecht. De (23) deelnemers zijn afkomstig uit verschillende organisaties die op een bepaalde manier bezig zijn met (communicatie over) ontwikkelingssamenwerking op lokaal niveau. De uitkomsten laten geen grote verschillen zien per stad en worden hier daarom gecombineerd weergegeven. Eventuele verschillen worden expliciet genoemd. De hier gepresenteerde informatie is gebaseerd op vragenlijsten en groepsdiscussies. De aanwezigen is gevraagd een aantal aspecten te beoordelen op een vijfpunt schaal, waarbij 1 staat voor slecht en 5 staat voor goed. In onderstaande tabel zijn de gemiddelden weergegeven. Utrecht

Tilburg

4

4

Onderwerpen

3,5

3,5

Vorm

3,5

4

3

3,5

Algemeen

Niveau

Tabel 1 gemiddelde waardering op vijfpunt schaal

Algemene waardering De aanwezigen geven aan waardering te hebben voor het werk van lokaalmondiaal. De kwaliteit van de filmpjes is aardig, maar er zijn grote verschillen qua niveau en vorm. Technisch en inhoudelijk zijn de filmpjes goed, de onderwerpen zijn interessant en goed in beeld gebracht. De filmpjes hebben een goede duidelijke structuur en zijn informatief, maar soms te lang en langdradig. Er wordt erg veel informatie gegeven in korte tijd, waardoor de kijker misschien afdwaalt. Tegelijkertijd wordt gezegd dat de filmpjes er niet echt uitspringen, omdat ze niet anders of verfrissend genoeg zijn. Van een aantal filmpjes is het niveau aan de hoge kant. De vraag is ook of dit bij aansluit bij de interesse en belevingswereld van de lokale kijker. De onderwerpen zijn specifiek en misschien niet voor iedereen interessant. Voor de kijker moet meer duidelijk worden waarom het onderwerp voor hem/haar belangrijk is. Bovendien zou de lokale component van de filmpjes sterker aangezet moeten worden. Bijvoorbeeld rond een onderwerp als suiker, moet duidelijker zijn wat de link is naar de kijker).

Leuke elementen Vanuit Tilburg wordt met name gewaardeerd dat de filmpjes mooi zijn qua beelden en dat de problematiek helder wordt uitgelegd, mede door voor- en tegenstanders aan het woord te laten. In een aantal filmpjes is de snelheid redelijk vlot en wordt er goed gebruik gemaakt van afwisseling.


Bijlagen

63

Ook wordt gezegd dat er grappige shots inzitten en via eenvoudige middelen onderwerpen worden verduidelijkt In Utrecht wordt de link tussen stad, land en wereld vooral als positief naar voren gebracht vanwege het verwachte positieve effect op de kijker. Door eerst de situatie dicht bij te halen en dan te ontvouwen naar de situatie en problematiek ver weg, wordt de verbinding goed gelegd tussen mensen hun eigen leven en dat aan de andere kant van de wereld. Dit trekt de aandacht en confronteert mensen met de verschillen in hun leven en dat elders. In Utrecht wordt tevens gezegd dat er in de filmpjes een goede kritische boodschap wordt gegeven. Ook de afwisseling tussen luchtige en zwaardere onderwerpen wordt gewaardeerd. Als laatste wordt nog genoemd dat het goed is dat er geen negatieve beelden getoond worden. Het is goed dat lokaalmondiaal geen schokkende, dramatische beelden van armoede en dood laten zien, want daardoor krijgt de kijker een heel ander gevoel.

Verbeterpunten Opvallend is dat de lokale link door deelnemers in Utrecht juist erg gewaardeerd wordt, terwijl in Tilburg wordt aangegeven dat de lokale verbinding te weinig aanwezig is. Dat verschil kan te maken hebben met de selectie van filmpjes. Vanuit deelnemers in Tilburg wordt dus naar voren gebracht dat de lokale insteek sterker zou moeten, omdat de items anders net zo goed op nationale televisie zouden kunnen worden uitgezonden. Zo zou bijvoorbeeld ook de stem/dialect van de voice over herkenbaar moeten zijn in de regio. Of zou een plaatselijke beroemdheid centraal kunnen worden gesteld. Belangrijk is in dit verband dat lokaalmondiaal goed op de hoogte is van wat er gebeurt (door organisaties) in Tilburg. In Utrecht is expliciet besproken of de lokale link persé uit de eigen stad afkomstig moet zijn, of dat lokale beelden uit een andere stad ook interessant zijn. Hierover verschilden de meningen. Aan de ene kant kijk je voor de inhoud en is iets lokaals uit een andere stad ook interessant. Aan de andere kant is de herkenbaarheid van de eigen stad heel belangrijk voor de betrokkenheid. De deelnemers delen de mening dat de programma’s toegankelijker en meer laagdrempelig zouden moeten zijn. Het abstractieniveau moet concreter worden. Er van uitgaande dat de lokale kijker nog niet veel kennis heeft over ontwikkelingssamenwerking, moet de informatie makkelijk gepresenteerd worden. Bovendien moet duidelijker worden waarom de kijker naar de filmpjes moet kijken. Duidelijk moet zijn waarom het onderwerp voor de kijker belangrijk is en wat de kijker er mee kan. Het woordgebruik kan ook simpeler. Door gebruik te maken van lokale actieve groepen in de films wordt het concreter. In de filmpjes moet beter naar voren komen hoe de kijker zelf kan mee bouwen aan een betere wereld. Het moet duidelijk worden dat iedereen zelf wat kan en moet doen en dat mensen niet afhankelijk zijn van overheden. Dat betekent dat naast informatieoverdracht ook handelingsperspectief geboden moet worden, want er is een verlangen om iets te doen. Voorbeelden van wat mensen zelf al actief doen, werken stimulerend voor andere kijkers. Vrijwel alle deelnemers zeggen dat de vorm wat frisser en meer gedurfd mag. Er mag wat meer tempo in de programma’s, met een meer afwisselende montage. De huidige vorm is vrij traditioneel; het zijn vrij brave en standaardfilmpjes. Er moet gezocht worden naar meer originele


Bijlagen

64

een aansprekende vorm. Er wordt veel gebruik gemaakt van talking heads, terwijl de filmpjes visueel meer aantrekkelijk en prikkelend gemaakt kunnen worden. De kijker moet in de eerste seconde gepakt worden en dan vastgehouden worden voor de rest van het programma. Door gebruik te maken van een rode draad met terugkerende elementen kan de kijker geprikkeld worden om te blijven kijken en ook de volgende keer weer te kijken. Onduidelijk is nu wie precies wordt aangesproken met de programma’s van lokaalmondiaal, terwijl elke doelgroep een eigen aanpak vereist. Vanuit de deelnemers komt dan ook het advies om een meer bewuste doelgroepkeuze te maken en daar meer specifiek bij aan te sluiten qua niveau en vorm. In de getoonde filmpjes komen veel d e s k u n d i g e n aan het woord. Dat zijn blanke, hoogopgeleide mensen van middelbare leeftijd. Hierdoor wordt een wit beeld van Nederland geschetst en blijft er een grote afstand bestaan tussen kijker en deze ‘bobo’s’. Er zouden in de filmpjes meer mensen aan bod moeten komen die zelf door de problematiek geraakt worden (liefst ook meer uit ontwikkelingslanden) of mensen die zich actief inzetten tegen de problematiek. Een idee is om te beginnen met een lokaal initiatief en vanuit daar de thematiek uit te leggen met koppeling aan de milleniumdoelen. Daarnaast wordt aangedragen dat de focus meer op individuele mensen zou moeten liggen in plaats van op groepen, zodat kijker zich meer kan identificeren.

Ontwikkeling in beeld. Kwalitatief onderzoek naar mogelijkheden tot draagvlakversterking voor ontwikkelingssamenwerking via de media

Recommend Documents