Ontwerpen voor drukwerk, muurplaten e.d. 34. Portretten, reisschetsen, plant- en dierstudies en schetsboek 36

INHOUDSOPGAVE

Inleiding Biografische schets van M. de Klerk Verantwoording van de inventarisatie Literatuurverwijzing

2 3

7

Inventaris Tekeningenarchief Projectdossier

9

Interieurontwerpen

31

Ontwerpen voor drukwerk, muurplaten e.d.

34

Portretten, reisschetsen, plant- en dierstudies en schetsboek

36

Personalia Aktes, foto’s en brieven

38

Verzameld materiaal Brieven, documentatie en postzegels

39

Bijlagen Lijst met trefwoorden

41

Ordner ‘KLER, tekeningbeschrijvingen archief De Klerk’

44

1

Inleiding

BIOGRAFISCHE SCHETS VAN MICHEL DE KLERK (1884-1923)1

Opleiding, reizen en prijsvraagontwerpen Op 24 november 1884 komt Michel de Klerk als zoon van Joseph Leman de Klerk en Rebekka Roeper ter wereld.2 Joseph Leman de Klerk is weduwnaar en 77 jaar als hij in 1876 met de 42 jaar jongere Rebekka trouwt.3 Michel is zijn 25e kind. Twee jaar later overlijdt 4 Michels vader op 29 september 1886. De Klerk groeit op onder armoedige omstandigheden. Na de dood van zijn vader wordt het weinige dat er over was door een broer van zijn moeder verkwanseld en moet zijn moeder als wasvrouw het gezin zien te onderhouden. In korte tijd verhuist het gezin minstens acht keer in de Jodenbuurt van Amsterdam. Al op jonge leeftijd tekent Michel de Klerk veel en blijkt hij getalenteerd. Na de lagere school komt Michel in de leer bij een slager, mogelijk een oom van hem. Omdat hij teveel tekent wordt de leerperiode afgebroken en volgt hij (daarna?) onder andere tekenlessen bij Louis van der Tonge. In 1898 bezoekt Ed. Cuypers de school van De Klerk, waar hij geïmponeerd raakt door het tekentalent van De Klerk. Ed. Cuypers neemt hem aan als tekenhulpje. Eduard Cuypers is een volle neef van de architect P.J.H. Cuypers en heeft een groot bureau waar zowel kunstnijverheid als architectuurontwerpen worden gemaakt. De Klerk is bij aanvang van zijn dienstbetrekking amper veertien jaar en hij krijgt al snel de bijnaam Sam (‘Joden heten geen Michel’). Naast zijn werk op het bureau Ed. Cuypers bezoekt De Klerk de avondcursus tot bouwkundig tekenaar aan de Industrieschool van de Maatschappij voor den Werkende Stand. Niet duidelijk is of hij in 1898 of 1900 begint. Evenmin is het duidelijk of hij ook eindexamen heeft gedaan. Op de gepubliceerde geslaagdenlijsten komt zijn naam in ieder geval niet voor. Op de Industrieschool maakt hij kennis met onder meer Jan Baanders. Op het bureau van Ed. Cuypers komt De Klerk in contact met meerdere architecten die later naam zouden maken, zoals met P. Kramer, J.M. van der Mey, C.F. la Croix en E.J. Kuipers. Op het bureau werkt zijn toekomstige vrouw Lea Jessurun als secretaresse. Vanaf 1904 maakt De Klerk zijn eerste ontwerpen, alle in opdracht voor het bureau Ed. Cuypers. Rond 1906 verlaten Van der Mey en Kramer het bureau. De Klerk blijft tussen 1906 en 1911 bij Ed. Cuypers werken en onderneemt in die periode meerdere reizen. Minstens twee keer 5 reist hij naar Duitsland, in 1907 samen met Van der Mey en in 1909 (vermoedelijk) alleen. 6 7 Ook bezoekt hij in 1906 Engeland en in 1910 België . Hij was van plan om langere tijd in Engeland te blijven maar het lukt hem niet om daar werk te vinden. In 1906 stuurt De Klerk voor het eerst een ontwerp in voor een prijsvraag onder de titel ‘spoorwegstation voor een kleine gemeente’. Tot in 1912 zal hij meedoen aan verschillende prijsvragen. Van 1908-1910 volgt hij avondtekenlessen bij ‘Kunst Zij Ons Doel’ in Haarlem. Op 31 maart 1910 treedt De Klerk in het huwelijk met Lea Jessurun. Van april 1910 tot en met februari 1911 ondernemen ze een huwelijks/studiereis naar Denemarken en Zweden. Zelfs tijdens deze reis tekent en stuurt De Klerk een ontwerp in voor de prijsvraag ‘rouwkapel op een algemeen kerkhof in een grote stad’. Na terugkomst van deze reis krijgt De Klerk een aanstelling bij het bureau van de broers H.A.J. en J. Baanders, te Amsterdam.

1

Deze biografieschets is gebaseerd op basis van het onderzoek en de publicatie: ‘Bock, M., Johannisse, S. en Stissi, V., Michel de Klerk. Bouwmeester en tekenaar van de Amsterdamse School, 1884-1923, Rotterdam 1997. 2 KLER 1327, afschrift geboorteakte, uitgegeven door de gemeente Amsterdam. 3 KLER 1325, afschrift huwelijksakte, uitgegeven door de gemeente Amsterdam. 4 KLER 1326, afschrift overlijdensakte, uitgegeven door de gemeente Amsterdam. Michel’s moeder was de tweede vrouw van Joseph Leman de Klerk. Hij was eerder weduwnaar van Naatje Isaac van Moppes. 5 KLER 1219, 1471. Reisschetsen uit 1909 waar De Klerk tevens de plaatsnamen vermeldt: Altenahr en Neuenarhr. 6 KLER 1328-1340, meerdere brieven uit Engeland; van De Klerk aan zijn toekomstige vrouw Lea. 7 In het voorjaar van 1910 is De Klerk waarschijnlijk in Brussel ter gelegenheid van de opening van de Algemene en Internationale tentoonstelling van Decoratieve Kunst, waarvoor Ed. Cuypers een grote inzending had verzorgd van ‘koloniale’ kunst en kunstnijverheid.

2

Inleiding

Zelfstandig architect De Klerk gaat vanaf 1912 als zelfstandig architect werken en zal zijn werkruimte in het bureau Baanders zijn verdere leven behouden. Anders dan bij het bureau Ed. Cuypers is hier wel ruimte voor eigen ontplooiing. In 1911 krijgt hij zijn eerste zelfstandige opdracht voor een woningbouwblok. Hoewel de opdracht op zijn naam staat, was het officieel in handen van het bureau. Latere opdrachten worden direct aan De Klerk opgedragen. Vanaf die tijd werkt De Klerk in verschillende dienstverbanden aan een groot aantal opdrachten van zeer diverse aard. Hij ontwerpt woningen voor particulieren en voor woningbouwverenigingen, werkt aan prijsvraagontwerpen en is een tijdje werkzaam bij de dienst Publieke Werken Amsterdam. Hij ontwerpt indrukwekkende interieurs voor de meubelfima ’t Woonhuys en voor particulieren. Tot aan zijn dood tekent hij ook veel portretten van vrienden en familie en maakt hij ontwerpen voor drukwerk. De Klerk publiceert in tegenstelling tot sommige vakgenoten weinig. Naar aanleiding van e Berlage’s 60 verjaardag schrijft De Klerk in het Bouwkundig Weekblad (1916) een vlammend betoog over de moderne bouwkunst, waarin hij zijn positie bepaalt door fel tekeer te gaan tegen de internationaal vermaarde bouwmeester: ‘… het tintelend-nieuwe, het sensationeel-schokkende, het indrukwekkende-imposante (waarmede de mechanische technologie ons heden ten dage telkens weer verrast), wat het eigenlijk moderne kenmerkt, doorvoelt hij [Berlage] niet’, Al vanaf 1912 bezoekt De Klerk soms vergaderingen van het genootschap ‘Architectura et Amicitia’ (A et A). Eind 1915 nemen zijn tekeningen een prominente plaats in op de lustrumtentoonstelling van het A et A. Deze tentoonstelling betekent een doorbraak voor de stijl van De Klerk en geestverwanten die daarna de Amsterdamse School genoemd zal worden. In december 1916 wordt hij gekozen om per 1917 in het bestuur van A et A plaats te nemen. Daarnaast wordt hij ook aangesteld als bibliothecaris van A et A. In 1923 wordt hij samen met Vorkink penningmeester van A et A. Door zijn spraakmakende architectuur verwerft hij een prominente plaats in de architectuurgeschiedenis en wordt hij reeds tijdens zijn leven als belangrijk ‘beelddrager’ van de Amsterdamse School gezien. e

Op zijn 39 verjaardag, op 24 november 1923, overlijdt De Klerk plotseling. Tot dat moment is hij met meerdere belangrijke opdrachten bezig geweest. De voltooiing van de renovatie van de kerktoren van IJsselstein wordt overgenomen door bureau Baanders, andere projecten als Wassenaar en de Bijenkorf vinden geen doorgang. De begrafenis van De Klerk 8 ondervindt grote nationale belangstelling. Op weg naar de begrafenis overlijdt in de trein ook een ander groot architect: K.P.C. de Bazel.

VERANTWOORDING VAN DE INVENTARISATIE De acquisitie Na de dood van De Klerk blijft het jonge gezin ontredderd achter en neemt A et A de verantwoording op zich om voor hen te zorgen. Binnen een maand na De Klerks dood vormen A et A en de Bond van Nederlandse Architecten een fonds voor de aankoop van de tekeningen. Niet alleen wordt het gezin hier financieel door ondersteund, ook waarborgt dit het behoud van de collectie architectuurtekeningen, waarvan het belang direct door meerdere personen onderkend wordt. Architecten als H.P. Berlage, J.J.P. Oud, E. Mendelsohn en de gemeente Amsterdam leveren een financiële bijdrage. Tevens krijgt Lea in 1924 een baan als administratrice bij het genootschap. Voor een lange 9 periode is het onduidelijk waar de tekeningen zich bevinden .

8

KLER 1383-1385, ‘in memoriam De Klerk’, uitgegeven door BNA/Architectura et Amicitia en KLER 1349-1354, foto’s begrafenisstoet. 9 Lea en haar oudste zoon komen in de Tweede Wereldoorlog om, de jongste zoon Joost blijft dit (wrede) lot bespaard.

3

Inleiding

Onderzoek naar De Klerk en de Amsterdamse School in de jaren zestig en begin jaren zeventig, onder meer door Suzan Frank en Helen Searing, kon niet op originelen gebaseerd 10 worden. Pas begin jaren zeventig duiken de tekeningen weer op. Achteraf is afwezigheid van de tekeningencollectie grotendeels te reconstrueren. In 1923 wordt er naar aanleiding van het 25-jarige regeren van Wilhelmina een grote jubileumtentoonstelling in de RAI te Amsterdam georganiseerd. Werk van architecten als Berlage, Cuypers, Dudok, Bauer en De Klerk worden tentoongesteld. Na afloop beginnen Snellebrand en Kromhout met de eerste acquisities voor de collectie van een te stichten architectuurmuseum. De Klerk is eerst tegen, maar na zijn dood is Lea met de bijkomstige financiële ondersteuning erg geholpen. De aangekochte tekeningen worden ondergebracht bij de Academie van Bouwkunst, toen gevestigd in de Muiderpoort. Net voor de oorlog verhuist de academie naar de Valkenburgstraat. Veel spullen worden in oude rieten manden - het voormalig transportmiddel van het Rijksmuseum - gedaan en op de zolder van het pand geplaatst. Als de academie rond 1970 naar haar huidige pand verhuist, komt veel onopgemerkt materiaal naar voren; ook de tekeningen van De Klerk. Ze zitten in een rieten mand met daarbovenop twee groene gordijnen, nog afkomstig van de Muiderpoort. Fons Asselsbergs, de toenmalige beheerder van het Nederlands Documentatiecentrum voor Bouwkunst (NDB) en buurman van de academie wordt erbij gehaald en hij bekijkt samen met Herbert de Roy Zuyderwijn het gevonden materiaal. Ze beseffen de status van deze bijzondere vondst. Eind 1971, begin 1972 worden de tekeningen bij acte overgedragen aan de Staat / Stichting Architectuurmuseum (SAM). Vanaf dat moment kan er pas nauwkeurig onderzoek plaatsvinden op basis van het originele materiaal. Op het NDB worden de tekeningen voor het eerst geïnventariseerd. In 1973 is er de eerste monografische tentoonstelling op basis van het gevonden originele materiaal. Na de tentoonstelling volgen verschillende aankopen en kleine schenkingen van De Klerk-materiaal aan het SAM. Zo koopt de SAM in november 1971 van Joost de Klerk, de jongste zoon van De Klerk, 19 tekeningen, twee brieven (van De Klerk aan Lea), uitreksels van geboorte-, huwelijk- en overlijdensregister en 30 foto’s. In 11 januari 1976 worden door de heer Gé van der Pol 21 tekeningen geschonken aan de SAM. In november 1977 schenkt Mw. Kloosterman-Baanders een portret van het echtpaar Baanders, van de hand van De Klerk, aan de SAM. In 1980 schenkt de Academie van Bouwkunst Amsterdam een aquarel van villa Wassenaar.

De (tekeningen)collectie Het De Klerk-archief (KLER 0100-1491) bestaat uit zo’n 1300 bladen met tekeningen, 42 foto’s en enkele geschreven stukken. Zij vormen samen met de ‘Collectie geschonken materiaal De Klerk’-archief (CGKL 001-018) het oorspronkelijke tekeningenmateriaal van De Klerk. In het CGKL-archief zitten documenten die De Klerk in opdracht heeft gemaakt. In de loop der tijd zijn meerdere tekeningen uit particulier bezit (van voormalige opdrachtgevers) door enkele schenkingen gevoegd bij het orginele tekeningenmateriaal. Behalve schets-, ontwerpen presensentatietekeningen voor gebouwen heeft De Klerk veel ontwerpen gemaakt voor interieurs en meubels. Van de 1300 bladen zijn er ongeveer 200 bladen met ontwerptekeningen voor meubel(s) en interieur-betimmeringen. Alle foto’s in het De Klerk-archief hebben De Klerks persoonlijke leven als onderwerp: de foto’s tonen De Klerk als jongeling, op het werk bij de architectenbureau’s Cuypers en Baanders, De Klerk met zijn jonge gezin en De Klerk met vrienden. Onder de geschreven stukken zijn meerdere brieven van De Klerk aan Lea. Deze zijn voornamelijk geschreven tijdens zijn bezoek aan Engeland. Daarnaast is er (wat) geschreven (aanvullende) documentatie over verschillende projecten. De Klerk heeft zijn hele leven ook vrij getekend, met name portretten en plant- en dierstudies. De portretten zijn van bijzondere kwaliteit en zijn eens te meer een demonstratie van zijn tekentalent. 10

Frank, S.S., Michel de Klerk 1884-1923. An architect of the Amsterdam School, Michigan 1984 (1970); Searing, H.E., Housing in Holland and the Amsterdam School, (3 vol.) Michigan 1974 (1971) . 11 De heer Van der Pol heeft de 21 tekeningen rond 1955 van Jan van Erven Dorens gekregen, een architect te Laren. Van Erven Dorens heeft in zijn jonge jaren ook op het bureau Ed. Cuypers gewerkt.

4

Inleiding

Bewerking archief Bij de eerste inventarisatieronde in de jaren zeventig zijn de tekeningen kort beschreven en per project genummerd en geordend. Voor de overzichtstentoonstelling en de publicatie ‘Michel de Klerk Bouwmeester en tekenaar van de Amsterdamse School (1884-1923)’ in 1997 in het NAi hebben de onderzoekers drs Sigrid Johannisse en drs Vladimir Stissi het hele archief opnieuw bekeken en waar nodig aanpassingen gedaan. Sigrid Johannisse heeft ongeveer de helft van de projecten opnieuw bestudeerd en beschreven12, ditmaal via een uitgebreide tekeningbeschrijving. Alle tekeningbeschrijvingen, zowel de uitgebreide als de kortere beschrijvingen, zijn te vinden in een aparte ordner: KLER, archief De Klerk tekeningbeschrijvingen. De ordner staat bij de inventarissen op de studiezaal. In deze ordner is ook een toelichting op de verschillende beschrijvingsmethoden opgenomen. De beschrijvingen zijn ook als tekstdocument beschikbaar.

Verwijzingen naar andere archieven en verzamelingen Tekeningen Het NAi bezit naast het De Klerk-archief ook tekeningen van De Klerk in andere archieven: • Collectie geschonken materiaal De Klerk (CGKL 001 t/m 018), • J.F. Staal (STAX 36.2, 73.3/1-2, 51.5, 51.11), • H.T. Wijdeveld (WIJD a106.1-5), • A. Eibink en J.A. Snellebrand (EIBI 5.0.1/1-4), • Rijksacademie voor Beeldende Kunsten Amsterdam (ABKA 15.1-5, 16.0-9). In het CGKL-archief zijn meerdere tekeningen en ander materiaal van De Klerk opgenomen, die geschonken zijn door particulieren na 1980. In deze collectie bevinden zich een portret door De Klerk en een foto daarvan (schenking L.C. Langewis), een portret van Mw. Fockema-Van der Ley (schenking uit 1990 van Mw. Kloosterman-Baanders), twee postzegels ontworpen door De Klerk (schenking B. Mey), en ontwerptekeningen van woonhuis Aalsmeer (schenking Mw. J.H. Barendsen) en interieurtekeningen van woonhuis Wassenaar (schenking Mw. J.H. Barendsen en N.H.M. Tummers). In de archieven van Rijksacademie voor Beeldende Kunsten Amsterdam, J.F. Staal, H.T. Wijdeveld en A. Eibink en J.A. Snellebrand komen tekeningen voor van de projecten Rijksacademie, dubbel geschakelde woningen, woonhuis Wassenaar, Bijenkorf en perspectief blokken Spaarndammerplantsoen. De inventaris-nummers van deze tekeningen staan met de bijhorende archiefcode apart in de inventarisatielijst bij de betreffende projecten vermeld. Tevens zijn ze samen met het De Klerk-archief opgenomen op microfilm. Foto’s In de archieven J.F. Berghoef (BERX s54), Wattjes (WATT ph591, 650-678, 765-769, 778, 792, 794) en Bond Nederlandse Architecten (BNAR map 265) zitten foto’s en glasnegatieven van projecten van De Klerk. De foto’s zijn niet opgenomen op microfilm. De foto’s uit het Berghoef-archief tonen het woonhuis te Aalsmeer. Vlak na oplevering van het huis heeft de architect Berghoef het woonhuis uitgebreid gefotografeerd. Naar zeggen was hij erg onder de indruk van De Klerks ontwerp. Foto’s uit het Wattjes- en het BNAarchief zijn zwart/wit foto’s van verschillende projecten van De Klerk. Op de foto’s in het De Klerk-archief berust geen apart copyright aan derden, wel is er gebruiksrecht verschuldigd aan het NAi. In de andere archieven kunnen foto’s zitten die gemaakt zijn door de fotograaf B.F.A. Eilers. Op de foto’s van zijn hand berust wel copyright, dat berust bij het Nederlands Fotoarchief (Nfa) te Rotterdam.

12

Sigrid Johannisse heeft de vroege projecten beschreven, namelijk de projecten die lopen tot en met 1912.

5

Inleiding

Archieven met tekeningen en foto’s buiten de collectie van het NAi In de inventarislijst wordt soms ook verwezen naar het Gemeentearchief te Amsterdam (GAA). In meerdere archieven van het GAA is materiaal van De Klerk te vinden, onder meer in het archief van het architectenbureau Baanders (GAA archief 291). Indien bekend, worden deze archieven in de inventaris vermeld. Ook zijn er foto’s van De Klerks leven en gebouwen te vinden in het Nederlands Fotoarchief te Rotterdam. De fotograaf Eilers heeft veel werk van de Amsterdamse School-architecten gefotografeerd. In de collectie van het NFa zijn onder de code ‘BFE’ (Eilers) per architect (bv. Kramer, Van der Mey, De Klerk) de foto’s gerangschikt. Aanwijzing(en) voor gebruik inventaris en archief In de inventarislijst zijn de projecten chronologisch geordend, eerst alle gebouwontwerpen met daarop volgend de meubel-, betimmerings-, drukwerkontwerpen, foto’s en geschreven materiaal. Niet altijd is de datering bekend. Als de jaren door onderzoek wel of bij benadering te achterhalen waren, zijn de jaartallen tussen vierkante haken geplaatst, bijvoorbeeld [1906]. De inventaris van het archief en de catalogus van de publicatie: ‘Bock, M., Johannisse, S. en Stissi, V., Michel de Klerk. Bouwmeester en tekenaar van de Amsterdamse School, 18841923 lopen grotendeels synchroon. Echter niet geheel, omdat zowel bij de inventaris als bij de catalogus (kleine) projecten weggelaten en/of toegevoegd zijn. In de catalogus zijn namelijk ook projecten opgenomen waar geen archiefmateriaal van aanwezig is. Enkele kleine projecten daarentegen zijn in de catalogus weggelaten, hoewel er tekeningen van in het archief berusten. Behalve beschreven en onderzocht, is in 1997 het hele archief ook gemicrofilmd. Hiervoor was het nodig om het archief per blad te nummeren. De oude projectnummering is toen omgezet in één doorlopende bladnummering: 0100-1491. De projecten zijn grotendeels chronologisch gefilmd en op de microfiches geplaatst. Het De Klerk-materiaal uit andere archieven is, waar het kon, achter de desbetreffende projecttekeningen geplaatst. Om het archief te raadplegen dient u eerst de inventarislijst te bestuderen. Daarna maakt u een selectie van inventarisnummers van de bladen die u wilt zien. Met deze inventarisnummers kunt u de bladen via de microfiches bestuderen en de bijbehorende beschrijvingen in de ordnermap opzoeken. Het is ook mogelijk om, tegen vergoeding, een kopie (op A3formaat) van de microfiches te laten maken. Mocht u na bestudering van de microfiches toch een aantal orginelen willen bekijken, dan kunt u, afhankelijk van de conditie van de tekening(en), in overleg met de archivaris op de studiezaal deze orginelen aanvragen en bekijken. De inventarisnummers corresponderen met de nummers op de microfiches en de tekeningbeschrijvingen in de ordnermap. De inventarisbeschrijvingen hebben een vaste opzet; Eerst worden de jaren van het project genoemd met daarop volgend een projectomschrijving. Deze omschrijving geeft onder meer het ‘gebouwtype, straatnaam en plaats’ aan. Staat er ‘Ontwerp voor …’ in de omschrijving, dan is het project niet uitgevoerd. Onder het kopje aanvraagnummers kunt u alle inventarisnummers van het betreffende project vinden. Dit kunnen zowel tekeningen (t.nr), als geschreven stukken (g.nr), als foto’s (ph.nr), als dia’s (n.nr), als documentatie (d.nr) en/of maquette(s) (MAQV.nr) zijn. Onder de rubriek Toelichting op volgt nadere informatie op deze stukken. Als laatste wordt er bij de inventarisbeschrijvingen een Microfiche (Mf)nummer gegeven. Op deze microfiches bevinden zich de opnames van de betreffende inventarisnummers van dat project. Als ook op de achterkant van een blad een tekening staat, dan is daar ook een opname van gemaakt en wordt dat extra aangegeven met een ‘v’(=verso) achter het inventarisnummer, bijvoorbeeld: 0105v.

6

Inleiding

Een oningevulde inventarisbeschrijving ziet er alsvolgt uit: Jaar-code

Project Projectomschrijving Documenten Tekeningen: Geschreven stukken: Foto’s: Dia’s: Documentatie: Maquette: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Geschreven stukken: Foto’s: Dia’s: Documentatie: Maquette: Microfiche:

aanvraagnummers t g Ph n d MAQV

Mf

Een ingevulde inventarisbeschrijving van een project kan er alsvolgt uitzien: [1904-1905]

Project Ontwerp voor een landhuis met schildersatelier aan het Gein bij Weesp Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0105v, 0149-1054 Voor een onbekende opdrachtgever ontwierp De Klerk dit landhuis met atelier. Onduidelijk is of deze opdracht via het bureau Ed. Cuypers kwam. Mogelijk gaat het om een opleidingstekening. 7 bladen Mf 1, 10

LITERATUUR Bock, M., Johannisse, S. en Stissi, V., Michel de Klerk. Bouwmeester en tekenaar van de Amsterdamse School, 1884-1923, Rotterdam 1997. Burkom, F. van, Michel de Klerk: bouw- en meubelkunstenaar, 1884-1923, Rotterdam 1990. Frank, S.S., Michel de Klerk 1884-1923. An architect of the Amsterdam School, Michigan 1984 (1970). Searing, H.E., Housing in Holland and the Amsterdam School, (3 vol.) Michigan 1974 (1971)

7

Inventaris Tekeningenarchief Projectdossier

9

Interieurontwerpen

31


34


36

Personalia Aktes, foto’s en brieven

38

Verzameld materiaal Brieven, documentatie en postzegels

39

Bijlagen Lijst met trefwoorden

41

Ordner ‘KLER, tekeningbeschrijvingen archief De Klerk’

44

8

Aanvragen als KLER + aanvraagnummer(s)

TEKENINGENARCHIEF13

Projecten en documentatie projecten [1902-1906]

Project Ontwerp voor een fabriek met machinehuis Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1904

Het ontwerp is gemaakt in opdracht voor het bureau Ed. Cuypers. 4 bladen; Op één tekening staat een stempel van de architect Ed. Cuypers. Mf 1

Project Ontwerp voor een hardstenen onderpui van een pand, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1904

aanvraagnummers 0101-0104

aanvraagnummers 0105 Waarschijnlijk een opleidingstekening die De Klerk moest maken op de Industrieschool van de Maatschappij voor den Werkenden Stand. 1 blad Mf 1

Project Uithangbord in geslagen ijzer Documenten Tekeningen: Toelichting op Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0106 1 blad Mf 2

13 De projecten zijn chronologisch beschreven. Van de projecten waar door onderzoek toch een datering van bekend is, worden de jaartallen tussen vierkante haken [ ] geplaatst. De inventaris van het archief en de catalogus van de publicatie: ‘Bock, M., Johannisse, S. en Stissi, V., Michel de Klerk. Bouwmeester en tekenaar van de Amsterdamse School, 1884-1923, Rotterdam 1997 lopen grotendeels synchroon. Het loopt niet geheel gelijk omdat zowel bij de inventaris als bij de catalogus (kleine) projecten weggelaten of toegevoegd zijn. Voor zover dat niet het geval is, is dat in de catalogus ook projecten opgenomen zijn waar geen archiefmateriaal van aanwezig is, terwijl daarentegen enkele kleine projecten in de catalogus zijn weggelaten hoewel er tekeningen van in het archief berusten.

9


1904

Project Ontwerp voor een deur Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1904


aanvraagnummers 0107-0110 De opdracht en/of opdrachtgever van dit project zijn onbekend. 4 bladen Mf 2

Project Ontwerp voor een groot gebouw, mogelijk een sanatorium Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


[1904-1905]

Dit type deur komt voor in het Spaarndammerbuurtcomplex. 1 blad Mf 2

Project Ontwerp voor een schoolgebouw Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

1904-1906

aanvraagnummers 0111

aanvraagnummers 0112 Het gaat om of een opdracht voor het bureau Ed. Cuypers of een opdracht voor de avondopleiding van de school van de Maatschappij voor den Werkenden Stand. 1 blad Mf 3

Project Ontwerp voor een landhuis met schildersatelier aan het Gein bij Weesp Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0105v, 0149-0154 Voor een onbekende opdrachtgever ontwierp De Klerk dit landhuis met atelier. Onduidelijk is of deze opdracht via het bureau Ed. Cuypers kwam. Mogelijk gaat het om een opleidingstekening. 7 bladen Mf 1, 10

10


[1904-1910]

Onderwerp Verzamelblad: architectuurschetsen en portretstudies Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1905

Een vroeg ontwerp van De Klerk waarin hij vrij experimenteert met gevelindelingen. Mogelijk geïnspireerd op Engelse landhuizen rond 1900. 1 blad Mf 1

Project Ontwerp voor drie landhuizen onder een kap en een rij woonhuizen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1905

aanvraagnummers 0105v

aanvraagnummers 0112v-0115, 0194 Een van de vroegste serieuze woningontwerpen van De Klerk. De manier van presentatie van een van de tekeningen doet vermoeden dat het hier een schoolopdracht betreft. 5 bladen Mf 3, 19

Project Ontwerpen voor hallschouwen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0116-0120 In navolging van Ed. Cuypers ontwierp De Klerk meerdere soorten hallschouwen. Voor Cuypers was zowel een luxueuze uitvoering van de hall, als de plaats en de vormgeving van de schouw in de ruimte van groot belang. 5 bladen Mf 3-4

11


1905-1906

Project Ontwerp voor een stalgebouw bij een landhuis in Vogelensang Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1906

Het stalgebouw maakt deel uit van een grotere opdracht voor Ed. Cuypers voor een landhuis in Vogelensang. Het project is nooit gerealiseerd. Hoewel de presentatietekeningen door Cuypers zijn gesigneerd, doet het schetsontwerp vermoeden dat De Klerks rol in het ontwerp niet gering was. 3 bladen Mf 4-5

Project Ontwerp voor een spoorwegstation voor een kleine gemeente, motto ‘IlMas’ Documenten Tekeningen: Maquette: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Maquette: Microfiche:

[ca. 1906]


aanvraagnummers 0124-0145 MAQV 13 Dit ontwerp stuurde De Klerk in voor een prijsvraag, uitgeschreven door Bouwkunst en Vriendschap in Rotterdam. Eisen van het programma werden gepubliceerd in Bouwkundig Weekblad 1906, nr. 22. 22 bladen Naar aanleiding van de presentatietekeningen is in de jaren zeventig voor een tentoonstelling een presentatiemaquette gemaakt. Mf 5-9

Onderwerp Tekening villa Alsberg, Museumplein, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0205 De Klerk tekent deze villa naar bestaand voorbeeld. Villa Alsberg is in 1904-1906 ontworpen en gebouwd door Ed. Cuypers op het Museumplein (Honthorststraat) te Amsterdam. Niet duidelijk is of De Klerk deze aquarel uit enthousiasme op eigen initiatief tekent, iets dat hij in zijn verder loopbaan wel meer doet, of dat het om een gerichte studieopdracht gaat. 1 blad Mf 20

12


[ca. 1906]

Project Ontwerp voor een stoomwasserij met machinale drooginrichting Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1906-1907


aanvraagnummers 0164-0173, 1424-1426 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door het weekblad De Amsterdammer. Het programma van eisen werd in o.a. Architectura 1906, nr. 52 gepubliceerd. De Klerks ontwerp werd samen met twee andere ontwerpen als hoogste gewaardeerd. 13 bladen Mf 12-14

Project Ontwerp voor een café-restaurant, motto ‘Monoliet’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1907

Ontwerp vermoedelijk voor het bureau Ed. Cuypers. 4 bladen Mf 11-12

Project Ontwerp voor een woonhuis, motto ‘Grasmaand-1907’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

1907


aanvraagnummers 0174-0204 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door ‘Bouwkunst en Vriendschap’, Rotterdam. Gegevens over deze prijsvraag werden gepubliceerd in Architectura 1907, nr. 23 31 bladen Mf 14-20

Project de Ontwerp voor een verenigingsgebouw op een sportterrein, motto ‘De 4 ’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0206-225 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door ‘Bouwkunst en Vriendschap’, Rotterdam. Gegevens over deze prijsvraag werden gepubliceerd in Architectura 1907, nr. 23. 20 bladen Mf 21-24

13


[ca. 1907]

Project Ontwerp voor verbouwing van pand aan de Korte Houtstraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1908


aanvraagnummers 0177v, 0233, 1427, 1428 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door de Maatschappij tot Bevordering van de Bouwkunst. 4 bladen Mf 15, 26

Project Ontwerp voor een dependance van een bibliotheek Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


[1908]

Opdracht en opdrachtgever onbekend. 4 bladen Mf 9, 16

Project Ontwerp voor een blok met vier arbeiderswoningen, motto ‘Het beloofde Land’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

1908

aanvraagnummers 0146-0148, 0179v

aanvraagnummers 0226-0232 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door ‘Bouwkunst en Vriendschap’, Rotterdam. Gegevens over deze prijsvraag werden gepubliceerd in Architectura 1908, nr. 23. 7 bladen Mf 24-25

Project Ontwerp voor eigen woonhuis Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0234 De Klerk zou pas in 1910 trouwen, maar in 1908 maakte hij al dit ontwerp. In de ouderlijke slaapkamer schreef hij ‘wij’. Het bleef een droomwens want De Klerk vestigt zich in oktober 1911 in Sloten: Jacob Marisstraat 24. In mei 1917 verhuisde het gezin naar de Lomanstraat 26 en in 1922 naar de P.C. Hoofd-straat 53 te Amsterdam. 1 blad Mf 26

14


1908-1909

Project Drie variant-ontwerpen voor een dubbel landhuis Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


[1907-1911]

Onduidelijk is of deze ontwerpen in opdracht of n.a.v. een prijsvraag zijn gemaakt. In een van de presentatieontwerpen heeft hij in het hek de namen Sam-Lie (van hem en zijn toekomstige vrouw: ‘Sam’/Lea) verwerkt. 8 bladen Mf 26-28

Project Ontwerp voor een woonhuis Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1909-1910

aanvraagnummers 0235-0240, 0296, 0297

aanvraagnummers 1080v Herkomst opdracht en/of opdrachtgever niet bekend. Mogelijk een fantasieschets als toetsing van een idee. 1 blad Mf 208

Project Ontwerp voor een badhotel, motto ‘Beach’ Documenten Tekeningen: geschreven stukken: Toelichting op Algemeen:

aanvraagnummers 0241-0258, 1431-1438 1402, 1403, 1409

Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door Architectura et Amicitia. Programma van eisen werd gepubliceerd in Architectura 1909, nr. 28. Tekeningen: 26 bladen geschreven stukken: Prijsvraagomschrijving, een losse z/w pagina uit tijdschrift en een aparte afdruk van ontwerptekening voor publicatie Microfiche: Mf 28-33, 280, 281

15


[ca. 1909]

Project Ontwerp voor een vakantiehuis Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1910

Het ontwerp is vermoedelijk voor het bureau Ed. Cuypers gemaakt. 4 bladen Mf 11, 246

Project Ontwerp voor een rouwkapel op een algemeen kerkhof in een grote stad, motto ‘Reïncarnatie’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1911

aanvraagnummers 0155-0159, 1254

aanvraagnummers 0259-0289, 1025 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door ‘Bouwkunst en Vriendschap’, Rotterdam. Het programma van eisen werd gepubliceerd in Architectura’ 1910, nr. 33. 31 bladen Mf 33-38, 197

Project Woonhuis, Thamerlaan, Uithoorn Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0290-0295, 1446 Er bestaan van het huis twee variantontwerpen. Er is geen opdrachgever bekend. 7 bladen Mf 39-40

16


1911-1912

Project Middenstandswoningen (‘Hillehuis’), N. Maesstraat, J. Vermeerplein en G. Metsustraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Materiaal elders: Microfiche:

1911-1912

Gerealiseerde woningbouw voor de eigenbouwers K. Hille en G. Kamphuys. Deze opdracht voor een blok met 18 appartementen werd aan het bureau Baanders gegeven. Zij gaven de opdracht vervolgens door aan De Klerk, die tot dan toe een anoniem opzichter-tekenaar op het bureau was. 21 bladen Ook ontwerptekeningen in het gemeentearchief te Amsterdam: GAA archief 291 (architectenbureau Baanders), vak 27, nr. 7-8. Mf 40-45

Project Ontwerp voor een ambtswoning voor een burgemeester Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1912


aanvraagnummers 0853-0860 Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven door Architectura et Amicitia. Het programma van eisen werd gepubliceerd in Architectura 1911, nr. 43. 8 bladen Mf 156-157

Project Beeldhouwwerk en lampen voor het Scheepvaarthuis, Prins Hendrikkade, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0328-0331 De Klerk heeft meerdere interieuronderdelen voor het Scheepvaarthuis ontworpen. 4 bladen Mf 46-47

17


1912-1913

Project Ontwerp voor een watertoren met dienstgebouwen in gewapend beton Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1913-1914

Ontwerp voor prijsvraag, uitgeschreven door Architectura et Amicitia. Prijsvraag werd gepubliceerd in Architectura 1912, nr. 41. 9 bladen Mf 45-46

Project Eerste blok aan het Spaarndammerplantsoen, Spaarndammerplantsoen, Krommeniestraat en Oostzaanstraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Documentatie: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Documentatie:

Microfiche:

[1913-1917]


aanvraagnummers 0385-0401, 1443 Dossier 5,6 Woningbouw, met als opdrachtgevers Hille en Kamphuys. Na het ‘Hillehuis’ uit 1911 kreeg De Klerk de opdracht rechtstreeks en niet via bureau Baanders. 18 bladen Kopieën van geschreven materiaal uit een ander archief: Gemeentelijke Dienst Volkhuisvesting (1914-1918) Mf 57-61

Project Ontwerp voor een monumentaal gebouw Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0994 Het ontwerp kan ook wel omschreven worden als een architectonische fantasie. 1 blad Mf 189

18


1914

Project Woonhuis ‘Bileken’, Van Lenneplaan, Hilversum Documenten Tekeningen: geschreven stukken: Toelichting op Algemeen:

aanvraagnummers 0332-0384 1400

Voor mw. Veerhoff-Kothe ontwierp De Klerk een vrijstaand woonhuis, op de hoek Van Lenneplaan en Zonnelaan. Behalve het huis ontwierp hij ook tuinmuren, een kippenhok en meerdere interieurzaken zoals tegelwerk, deuren, kozijnen, ornamenten, trapopgang en kapstokhaken. Tekeningen: 53 bladen geschreven stukken: Bestek en voorwaarden woonhuis Mw. Veerhoff Microfiche: Mf 47-57, 274-279

[1914]

Project Ontwerp voor een complex atelierwoningen, Plan Zuid (omgeving Tolstraat), Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Materiaal elders: Microfiche:

[1914?]

aanvraagnummers 0343, 1084v Dit woningbouwproject, met als opdrachtgevers K. Hille en G. Kamphuys, strandde al in de schetsfase. 2 bladen Ook materiaal in het gemeentearchief te Amsterdam: GAA archief 5213 (corresp. Publieke Werken), 1914 dossier 2320. Mf 49, 209

Project Ontwerp voor een blok woningen, Spaarndammerplantsoen, Amsterdam? Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 0986-0988, 1084 Mogelijk was het een opdracht van K. Hille voor een blok woningen. 4 bladen Mf 188, 209

19


1914-1918

Project Tweede blok aan het Spaarndammerplantsoen, Spaarndammerplantsoen, Wormerveerstraat en Zaanstraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Documentatie: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Documentatie: Microfiche:

1914-1915

In opdracht van K. Hille begon De Klerk met het ontwerpen van het tweede blok. Tijdens het ontwerpproces nam woningbouwvereniging Eigen Haard het project over. 103 bladen Kopieën van geschreven materiaal uit een ander archief: Gemeentelijke Dienst Volkhuisvesting (1914-1918) Mf 61-82

Project Ontwerp voor een woonhuis en een dubbel woonhuis, De Lairessestraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1915

aanvraagnummers 0402-0502, 1450 EIBI 5.0.1/1 Dossier 5, 6

aanvraagnummers 0342, 0343, 0412, 0480, 0650, 0651, 1256 K. Hille gaf De Klerk een opdracht om een blokje van vier appartementen op een smal, diep perceel te ontwerpen. Door de bouwcrisis als gevolg van de oorlog vond het project geen doorgang. 7 bladen Mf 49, 63, 76, 114, 246

Project Westelijke ingang Vondelpark, Amstelveenseweg, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0656v, 0661, 0662, 1447, 1448 In opdracht van de dienst van Publieke Werken (PW) Amsterdam ontwierp De Klerk een nieuwe westelijke ingang voor het park. Uiteindelijk werd zijn sobere variant door een anonieme architect van PW sterk vereenvoudigd uitgevoerd. 5 bladen Mf 115, 116

20


1915

Project Architectonische fantasie, motto ‘Herfst’ Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1915


aanvraagnummers 0663-0670, 1073 In opdracht van dienst Publieke Werken Amsterdam ontwierp De Klerk gevels voor een reeds opgezette (school)gebouw. Uiteindelijk werd het complex, waarvan de school deel uitmaakte, geschrapt. 9 bladen Mf 116-118, 207

Project Ontwerp voor een huizencomplex in een provincieplaatsje Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1915-1916

Ontwerp voor een prijsvraag, uitgeschreven op 2 oktober 1915 door Architectura et Amicitia. 1 blad Mf 121

Project Ontwerp voor een voorbereidende openbare school, Nieuwe Tolstraat (nu P. Aertszstraat), Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

1915

aanvraagnummers 1449

aanvraagnummers 0671 Er is weinig tot niets bekend over de bedoeling van het ontwerp. 1 blad Mf 118

Project Ontwerp voor Stadsbank van Lening No.6, Prinsengracht, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0652-0660, 1445 In opdracht van dienst Publieke Werken Amsterdam ontwierp De Klerk de gevels voor de nieuwbouw van een filiaal van de gemeentelijk bank van lening. 10 bladen Mf 114-116

21


1916-1917

Project Woonhuis ’t Waerle, Braambergweg, Arnhem Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Materiaal elders:

Microfiche:

[1916-1917]

aanvraagnummers 0672, 0674, 0675, 0677-0679, 0988v H.P. de Wilde (aangetrouwd familielid van Baanders) gaf bureau Baanders de opdracht voor het ontwerpen van het woonhuis. Na enkele schetsvoorstellen werd De Klerk bij het project betrokken. Het is moeilijk te zeggen wat De Klerks bijdrage precies is geweest. Ook heeft De Klerk meubelontwerpen voor het huis gemaakt, daarnaast zijn een deel van zijn meubels voor ’t Woonhuys voor het huis gebruikt (zie publicatie: Frans van Burkom, 1990, p.35 e.v.) 7 bladen Ook materiaal in het gemeentearchief Amsterdam: GAA archief 291 (arch.bureau Baanders), vak 59, nr. 5-11 (177 bladen) Mf 118-119, 188

Project Ontwerp voor een hotel Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 1248-1250, 0673v De herkomst van de opdracht en de opdrachtgever zijn onbekend. 4 bladen Mf 244-245, 118

22


1917-1918

Project Ontwerp voor Rijksacademie voor Beeldende Kunsten, motto ’Groot Amsterdam’, tussen Noorder Amstelkanaal en Apollolaan, ter hoogte van de Minervalaan, Amsterdam Documenten Tekeningen:

Toelichting op Algemeen:

Tekeningen:

Microfiche:

1917-1925

aanvraagnummers 0695-0742, 1444, 1490, 1491 EIBI 5.0.1/2 - 5.0.1/4 WIJD a106.1 - a106.3 ABKA 15.1-15.5, 16.0-16.9 Ontwerp(en) voor de prijsvraag ‘Rijksacademie voor Beeldende Kunsten’, uitgeschreven in opdracht van het Rijk. In totaal waren er twee ronden. De Klerk deed met beide ronden mee. Het materiaal van De Klerks ontwerp ligt verspreid over meerdere archieven. In het De Klerk-archief liggen met name de voorschetsen, ontwerptekeningen en meerdere presentatietekeningen voor de twee ronden. Ook in het Eibink- en het Wijdenveldarchief liggen kleine ontwerpschetsjes voor de prijsvraag. In het archief van de Academie voor Beeldende Kunsten Amsterdam (ABKA) zitten naast de inzendingen van verschillende inzenders: zoals J. Duiker en B. Bijvoet, J. Klijnen, D. Roosenburg ook de wedstrijdpanelen van De Klerk. Duiker en Bijvoet wonnen de prijsvraag. Het project heeft nooit uitgevoerd. Op de beoogde plaats is later het Hilton hotel gebouwd. 81 bladen, waarvan 3 bladen uit Eibink-, 3 bladen uit Wijdenveld- en 15 bladen/panelen in het ABKAarchief Mf 122-131, 150-154, 288, 289

Project Derde blok aan Spaarndammerplantsoen (‘Het Schip’), Zaanstraat, Hembrugstraat, Oostzaanstraat en Spaarndammerplantsoen, Amsterdam aanvraagnummers 0503-0649, 0694, 0725v, 1429-1430, 1439-1442, 1445 geschreven stukken: 1324, 1386-1388 Documentatie: Dossier 5,6 Toelichting op Algemeen: Tijdens de WOI ontwierp De Klerk in opdracht van woningbouwver. Eigen Haard dit grote blok met (arbeiders)woningen, postkantoor en een school. Tekeningen: 156 bladen geschreven stukken: Berekeningen voor onder meer het metselwerk van de toren aan de Hembrugstraat van het woningblok. Documentatie: kopieën van geschreven materiaal uit ander archief: Gemeentelijke Dienst Volkhuisvesting (1914-1918) Microfiche: Mf 82-113, 128, 258, 271, 272, 258 Documenten Tekeningen:

23


1918-1923

Project Woningcomplex voor De Dageraad, H. Ronnerplein, Th. Schwartzeplein, en P.L. Takstraat, Amsterdam, in samenwerking met P. Kramer, ontwerp De Klerk Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


Microfiche:

1919

In het Plan Zuid van Berlage was op de te ontwerpen complex van De Dageraad eerst een academisch ziekenhuis gepland. Al snel werd toch woningbouw als alternatief geopperd. Na veel intern gestrubbel werd De Klerk uitverkoren om de ontwerpen aan te leveren. Hij koos Kramer als compagnon. 102 bladen Ook materiaal in gemeentearchief Amsterdam; o.a. GAA archief 847 (woningbouwvereniging De Dageraad), zie: publicatie De Klerk 1997, p. 256 e.v. (noot 1-7) Mf 132-150, 189

Project Ontwerp voor wijziging van de ondersteuning der overdekte speelplaats van een school, Wormerveerstraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1919-1923]

aanvraagnummers 0743, 0744, 0746-0748, 0750-0759, 0761-0844, 0990-0992

aanvraagnummers 0692, 0693 Herkomst van de opdracht en de opdrachtgever zijn onbekend. 2 bladen Mf 122

Project Ontwerp voor een monumentaal gebouw Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0993 Van dit schetsontwerp zijn de opdrachtgever, de functie, en de locatie onbekend. Het kan mogelijk een bioscoop, een tentoonstellings-gebouw of een danszaal zijn. 1 blad Mf 189

24


[1919-1923]

Project Ontwerp voor een kiosk Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1920-1923

Het ontwerp neemt (door zijn afwijkende vorm) een uitzonderlijke plaats in De Klerks oeuvre in; het is als een open stelsel van horizontale en verticale lijnen in (gekleurde) vlakken opgezet. 1 blad Mf 137

Project Veilinggebouw Bloemenlust, Oosteinderweg, Aalsmeer-Oosteinde Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1920

aanvraagnummers 0772v

aanvraagnummers 0886-0889, 0985 STAX 73.3/1, 73.3/2 De coöperatieve bloemenveiling ‘Bloemenlust’ gaf De Klerk de opdracht voor een op te richten veilinggebouw. De Klerks ideaalontwerp week sterk af van de uiteindelijk gebouwde versie. 7 bladen, waarvan 2 bladen uit het STAX-archief. Mf 166, 167

Project Ontwerp voor Friedmann’s Emigrantenhuis, Rapenburgstraat, Amsterdam(?) Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Documentatie:

Microfiche:

aanvraagnummers 0680-0685, 0687-0690 Voor de opdrachtgever F. Friedmann ontwierp De Klerk een doorgangshuis voor joden die naar Palestina wilden emigreren. In 1921 werd de bouwaanvraag ingediend en bij De Klerks dood was het project gereed voor uitvoering. Verder dan dat is het nooit gekomen. 9 bladen 1 blad met ontwerptekening staat afgebeeld in Wendingen 6 (1924), nr. 4/5, 34 (het orgineel is niet aanwezig in het De Klerk-archief) Mf 119-121

25


1920

Project Ontwerp voor een kantoorgebouw, Prof. Tulpstraat/Huddestraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1920-1923]

Oorsprong en opdrachtgever van dit project zijn onbekend. 2 bladen (2 afbeeldingen per blad) Mf 120-121

Project Ontwerp voor een Atelierwoning Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1920-1923]

aanvraagnummers 0691, 0686

aanvraagnummers 0995-0997 De herkomst van (de opdracht van dit) ontwerp is niet bekend. 3 bladen Mf 190

Project Ontwerp voor een rij eengezinswoningen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

Aanvraagnummers 0989 De herkomst van (de opdracht van dit) ontwerp is niet bekend. 1 blad Mf 189

26


1921-1923

Project Restauratie toren Nederlands Hervormde kerk, IJsselstein Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1921

De Klerk kreeg van het college van B. en W. (van de gemeente IJsselstein) de opdracht om ontwerpen te maken voor de restauratie van de toren uit 1532. Deze toren uit de Renaissance is van de hand van Alexander Pasqualini. Na de dood van De Klerk nam H.A.J. Baanders de leiding van de uitvoering over en wijzigde details in De Klerks ontwerp. 15 bladen Ook materiaal in het gemeentearchief Amsterdam; GAA archief 291 (arch.bureau Baanders), vak 74. Mf 158-161

Project Ontwerp voor een watermonument, Venlo Documenten Tekeningen: Foto’s: Toelichting op Algemeen:


1921-1923

aanvraagnummers 0861-0870, 1461v, 1466-1468, 1473

aanvraagnummers 1456-1463 1464-1465 De herkomst van de opdracht en de opdrachtgever zijn onbekend. Het watermonument was bedoeld voor de vijver van het stadspark. Het monument was in combinatie met een sculptuur van Louise Beyerman gedacht. 10 bladen, waarvan 2 foto’s Mf 157-159

Project Gevels voor woningbouw Amstellaan (van1945-1956: Stalinlaan) nu Vrijheidslaan, Kromme Mijdrechtstraat en Meerhuizenplein, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 0845-0852 Woningbouw voor de opdrachgever: Amstels Bouwvereeniging, namens vier particuliere opdrachtgevers (o.a. H. Hensel, H. Breek en NV Exploitatiemaatschappij Philomena). 8 bladen Mf 154-156

27


1922-1924

Project Clubgebouw voor Koninklijke Roei- en Zeilvereniging De Hoop, Weesperzijde, Amsterdam (pand afgebroken in 1944) Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1922

Het bestuur van De Hoop wilde ter ere van het 75jarig bestaan in 1923 een nieuw clubgebouw op het bestaande botenhuis hebben. Zij wilden een bekende architect wiens architectuur bij de gemeentelijke instanties weinig tegenwerking zou ontmoeten. 34 bladen Ook materiaal in gemeentearchief Amsterdam: GAA 489. Mf 167-173

Project Ontwerp voor een bouwblok met woningen, een gezellenhuis en diverse voorzieningen, Tellegenplein (nu Cooperatiehof), Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


Microfiche:

[1922-1923]


aanvraagnummers 0745, 0749, 0760 Mogelijk een opdracht van woningbouwvereniging De Dageraad? De plattegrond toont een combinatie van functies: postkantoor, bioscoop, gezellenhuis, winkelhuis, winkelwoningen vergaderzalen, fietsenstallingen en een geneeskundige dienst. Er bestaan alleen uitgewerkte tekeningen van het definitieve ontwerp (Kramer). Deze zijn in het gemeentearchief Amsterdam te vinden. 3 bladen Ook materiaal in gemeentearchief Amsterdam; GAA archief 847 (woningbouwvereniging De Dageraad) Mf 132-133, 135

Project Ontwerp voor geschakelde dubbele woonhuizen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 1261 WIJD a106.5 De herkomst van (de opdracht van) dit ontwerp is niet bekend. 2 bladen, waarvan 1 blad in het Wijdeveld-archief. Mf 247

28


1923

Project Woonhuis Barendsen, Oosteinderweg, Aalsmeer-Oosteinde Documenten Tekeningen:

aanvraagnummers 0871-0885 CGKL 010-014, 016-018 Foto’s: BERX s54 geschreven stukken: CGKL 009/1-009/25 Toelichting op Algemeen: Dhr. A. Barendsen, een bestuurslid van de bloemveiling ‘Bloemenlust’, gaf De Klerk opdracht voor het ontwerpen van zijn woonhuis. De woning kwam op enkele tientallen meters afstand van de bloemenveiling af te liggen. Tekeningen: 22 bladen, waarvan 8 bladen in CGKL. Foto’s: De foto’s van het woonhuis zijn vlak na de oplevering gemaakt door de architect Berghoef . Tekeningen: 22 bladen, waarvan 8 bladen en bestek in CGKL geschreven stukken: Getypt bestek in CGKL, uit april 1923

1923

Project Ontwerp voor een woonhuis met boothuis, Wassenaar Documenten Tekeningen:

Toelichting op Algemeen:


Aanvraagnummers 0924-0969, 1474-1482 WIJD a106.4 CGKL 003, 004, 015 Begin 1923, mogelijk eind 1922, kreeg De Klerk de opdracht voor een woonhuis in Wassenaar. Het perceel lag aan de kruising van de Lange Kerkdam en een vaart, het Zijlwatering. Over de opdrachtgever is niets bekend, behalve dat het, gezien het formaat en de aankleding van het ontwerp, om een opdracht met een ruim budget ging. 39 bladen, waarvan 1 blad in het Wijdeveld-archief en 3 bladen in het CGKL-archief. Mf 173-185

29


1923

Project Ontwerp voor het warenhuis De Bijenkorf, Grote Marktstraat en Wagenstraat, Den Haag Documenten Tekeningen: Documentatie: Toelichting op Algemeen:

Tekeningen: Documentatie: Microfiche:

z.j.

Ontwerp voor de besloten prijsvraag, uitgeschreven door NV De Bijenkorf. Bij zijn dood waren er alleen plattegrond tekeningen van het ontwerp bekent. Er bestaat maar één ruw schetsontwerp voor het exterieur . Dit ontwerp bevindt zich in het STAXarchief. J.F. Staal had De Klerk bij de directeur aanbevolen en was daarop samen met De Klerk uitgenodigd voor de besloten ideeënprijsvraag. 18 bladen, waarvan 1 blad in het J.F. Staal-archief. Correspondentie bouw; 2 bladen in STAX-archief Mf 185-188

Project Ontwerp voor (leger)tent Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1914-1923]

aanvraagnummers 0970-0984 STAX 36.2/1 STAX 51.5, 51.11

aanvraagnummers 1274 De herkomst van het ontwerp is onbekend 1 blad Mf 258

Onderwerp Documentatie Aanvraagnummers Documenten geschreven stukken: 1340, 1389-1399, 1410, 1422 Toelichting op Algemeen: Geschreven stukken die betrekking hebben op projecten van De Klerk. Herkomst en tot welke projecten deze stukken behoren is niet duidelijk. geschreven stukken: 13 stuks (bij enkele stukken is er per blad genummerd) Microfiche: Mf 263, 270-286

30


Interieurontwerpen

1910-1920

Onderwerp Diverse meubelontwerpen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1911-1920]

aanvraagnummers 1008-1013 6 bladen Mf 192-194

Project Betimmering villa ‘Overbosch’, Crailo/Laren Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1916

20 bladen Mf 197-200

Onderwerp Diverse meubelontwerpen en portretten Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

1916-1920


aanvraagnummers 1086-1097, 1140 In opdracht voor dhr. Paardekoper ontwerpt De Klerk een betimmeringvoorstel, met toepassing van handelsmeubelen van ’t Woonhuys. 12 bladen Mf 210-212, 219

Project Slaapkamerameublement voor ’t Woonhuys, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 1156-1163 Deze meubelontwerpen heeft De Klerk gemaakt voor het woninginrichtingsbedrijf ’t Woonhuys te Amsterdam. 8 bladen Mf 222-224

31


[1916-] 1918

Onderwerp Betimmering voor ’t Woonhuys, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


[1916-] 1919


aanvraagnummers 1106-1147 Deze meubelontwerpen heeft De Klerk gemaakt voor het woninginrichtingsbedrijf ’t Woonhuys te Amsterdam. 42 bladen Mf 213-221

Project Betimmering en meubilair voor woning Van Miereveld / Ternierstraat, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


z.j.

Deze meubelontwerpen heeft De Klerk gemaakt voor het woninginrichtingsbedrijf ’t Woonhuys te Amsterdam. 8 bladen Mf 221-222

Project Meubels voor ’t woonhuys, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:

1917


aanvraagnummers 0673, 0676, 1098-1105 In opdracht van mr. Z. van der Bergh (wethouder van Publieke Werken, Amsterdam) ontwerpen voor een verbouwing, hall- en trapbetimmering, tochtpui en raam (decoratie op vensters). 10 bladen Mf 212-213

Onderwerp Diverse meubelontwerpen Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:


32


z.j.

Onderwerp Diversen kunstnijverheid en bouwkundige details Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

z.j.


Onderwerp Diverse meubeldetails Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

z.j.

10 bladen Mf 190-192

Onderwerp Bouwkundige details Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

z.j.



Onderwerp Divers smeedwerk Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 1191-1197 Ontwerpen voor o.a. hekwerk. 7 bladen Mf 232-233

33



1912-1922

Onderwerp Ontwerpen voor diverse typografische ontwerpen en affiches Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1919


Project Ontwerp voor muurplaat PTT Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1922]

De Klerk ontwierp voor verschillende bedrijven en evenementen posters en drukwerk, zoals voor de Internationale Gastentoonstelling, voor het bureau Toeristenverkeer in Den Haag, voor de Dierenbescherming en omslagen voor het tijdschrift Wendingen. 21 bladen Mf 238-242

Project Ontwerp voor gedenksteen Nederlands Gymnastiek Verbond, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

[1919]


aanvraagnummers 1199, 1200 2 bladen Mf 233

Project Ontwerp voor decor voor toneelvoorstelling ‘Wintersprookje’, Amsterdam Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:


34


z.j.

Onderwerp Ontwerpen voor diverse vignetten Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

z.j.

aanvraagnummers 1202-1205 Ontwerpen van vignetten voor o.a. D. Spaan Smeden en Jacra’s Koffie en thee. 4 bladen Mf 234

Onderwerp Postzegels Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen: Tekeningen: Microfiche:

aanvraagnummers 1249, 1250 In opdracht van de PTT ontwierp De Klerk postzegels voor 1 en 2 cent; zie voor de postzegels zelf: CGKL 007, 008 2 bladen Mf 244, 245

35



1908-1923

Onderwerp Portretten van familie en vrienden, figuurstudies Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1909-1911

Naast het architectonische ontwerp- tekenwerk tekende De Klerk veel in vrije tijd, voornamelijk veel plant- en dierstudies en portretten van bekenden en familie. Hij was een goed portrettist en heeft veel vrienden en familie getekend. 71 bladen, waarvan 2 bladen uit het CGKL-archief. Mf 246-258, 286, 287

Onderwerp Reisschetsen, Duitsland en Scandinavië Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


1918-1922

aanvraagnummers 1257-1273, 1275-1321, 1452, 1485, 1487-1489 CGKL 001, 002/1

aanvraagnummers 1215-1224, 1469-1472 In 1909 ging De Klerk twee keer naar Duitsland en na zijn huwelijk in maart 1910 maakte hij met Lea een huwelijks-/studiereis van minstens een jaar naar Scandinavië. Hij was bijzonder geïnteresseerd in de boeren bouw-en meubelkunst. 14 bladen Mf 236-238

Onderwerp Diverse plant- en dierstudies Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 1206-1214 Naast het architectonische ontwerpen tekenwerk tekende De Klerk veel in vrije tijd, voornamelijk veel plant- en dierstudies en portretten van bekenden en familie. 9 bladen Mf 234-236

36


z.j.

Onderwerp Schetsboek Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers 1245-1256, 1483 Het persoonlijk schetsboek van De Klerk. Zowel vrij tekenwerk als ruwe schetsjes voor verschillende projecten staan door elkaar op de verschillende bladen getekend. 13 bladen Mf 243-246

37


PERSONALIA Aktes, foto’s en brieven

[1876-1884]

Project Aktes Aanvraagnummers Documenten geschreven stukken: 1325-1327 Toelichting op Algemeen: Afschriften Huwelijksakte (ouders De Klerk), overlijdensakte (vader De Klerk) en geboorteakte (De Klerk). geschreven stukken: 3 stuks Microfiche: Mf 259

[1900-1923]

Onderwerp Foto’s Documenten Foto’s: Toelichting op Algemeen: Foto’s: Microfiche:

1906-1925

aanvraagnummers 1341-1382 De foto’s tonen een jonge De Klerk, zowel privé als aan het werk, De Klerk met zijn gezin en met vrienden. 42 foto’s Mf 263-270

Onderwerp Brieven aanvraagnummers Documenten geschreven stukken: 1328, 1330-1338 Toelichting op Algemeen: Brieven van De Klerk aan zijn vrouw Lea tijdens zijn bezoek aan Engeland, en twee brieven aan Lea van een vriendin (?). geschreven stukken: 9 stuks Microfiche: Mf 260-263

38


VERZAMELD MATERIAAL Brieven, documentatie en postzegels

1906-1925

Onderwerp Brieven aanvraagnummers Documenten geschreven stukken: 1329, 1339 Toelichting op Algemeen: Twee brieven van A.J. der Kinderen aan Wijdeveld met De Klerk als onderwerp. geschreven stukken: 2 stuks Microfiche: Mf 260-263

[1914-1923]

Onderwerp Documentatie aanvraagnummers Documenten geschreven stukken: 1383-1385, 1401-1405, 1409, 1411-1421, 1423 Toelichting op Algemeen: Stukken die betrekking hebben op het werk en leven van De Klerk, o.a. een ‘in Memoriam De Klerk’, uigegeven door de Bond van Nederlandse Architecten en Architectura et Amicitia. geschreven stukken: 21 stuks (bij enkele stukken is er per blad genummerd) Microfiche: Mf 270-286

z.j.

Onderwerp Postzegels Documenten Tekeningen: Toelichting op Algemeen:


aanvraagnummers CGKL 007, 008 In opdracht van de PTT ontwierp De Klerk postzegels voor 1 en 2 cent. Zie voor de (voor)schetsen: 1249, 1250 2 bladen Mf 287

39


1914-1921

Onderwerp Documentatiemateriaal woningbouw Spaarndammerplantsoen: kopieën van materiaal uit ander archief Documenten Documentatie: Toelichting op Algemeen: Documentatie: Microfiche:

Aanvraagnummers Dossier 5 en 6 Dit is kopiemateriaal van geschreven werk uit Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting. 2 dossiermappen Geen opnames

40

Bijlagen

BIJLAGE 1 Lijst met trefwoorden14

A. Aalsmeer aap Academie van Bouwkunst affiches Altenahr Amstels Bouwvereniging Amsterdam - Amstelveenseweg - Bank van Lening - burgemeesterswoning - clubhuis roei- en zeilvereniging - Hembrugstraat - Hembrugtoren - Herengracht - Huidenstraat - Korte Houtstraat - Kromme Mijdrechtstraat - Krommeniestraat - Leidse gracht - Maesstraat, N. - Metsustraat - Miereveldstraat - Museumplein - Nieuwe Tolstraat - Oostzaanstraat - Prinsengracht - Publieke Werken - Ronnerplein - Scheepvaarthuis - Schwartzeplein - Spaarndammerplantsoen - Spaarndammerplein - Takstraat, P.L. - Tellegenstraat - Ten Katestraat - Tenierstraat - Vermeerplein - Vondelpark - Vrijheidslaan - Woonhuis 't - Wormerveerstraat - Zaanstraat Architectura et Amicitia Architectuurfantasieën Arnhem - Braambergweg - 't Waerle

B. Baanders badhotel Bank van Lening zie Amsterdam - Bank van Lening bankgebouw(en) Barendsen, Dhr. A. Bazel, K.P.C. de Beach (motto) beeldhouwwerk begraafplaats(en) Beloofde Land (motto) Berlage, H.P. betimmering(en) bibliotheekgebouw(en) Bijenkorf, warenhuis Bloemendaal - Vogelenzang Bloemenhandelaren, vereniging boerderij(en) Bouwkunst en Vriendschapvereniging bureau Baanders

C. Cafégebouwen Christiansborg clubhuis Crailo - villa Overbosch Croix, G.F. la Cuypers, E.

D. Dageraad, woningbouwvereniging decorontwerp(en) Den Haag, zie s' Gravenhage deur(en) Dierenbescherming (vereniging) dierfiguren drooginrichting dry-cleaning

14

Met deze trefwoorden kan er (digitaal) gezocht worden in de Inventaris van De Klerk.

41

Bijlagen

E.

K. (vervolg)

Eigen Haard, woningbouwvereniging emigrantenhuis ENTOS-expositie

Klerk - Lea de - Joost de - Edo de - M. de passim en koffie- en theehandel Kopenhagen Kothe, mevr. Veerhoff- zie Veerhoff Kramer, P.L.

F. fietsenhok figuren flatgebouw(en) foto's Friedmanns emigrantenhuis

G. garage(s) Gasfabrieken, zie Amsterdam -gemeentelijke gasfabrieken Gedenkteken, zie monument Gein (gehucht bij Weesp) Gouden Eeuw (motto) Grasmaand (motto) Gravenhage - Bijenkorf warenhuis Groot Amsterdam (motto) Gymnastiek Verbond

L. lamp(en) landhuizen Lapland logo('s)

M. Mas Il (motto) meubels Meyer - Jan de - Jean de Monoliet (motto) monument(en) motto's

H. Haag, zie Gravenhage Haalmeyer, J. Herpt (motto) Hille, K. Hilversum - van Lennepplein Hoop De, roeivereniging hotelgebouw(en) ijzerwerk

J. Java's koffie- en theehandel javaanse portretten

N. Nederlands Gymnastiek Verbond Nicolaaskerk (IJsselstein)

O. ongeïdentificeerde gebouwen Oosteinde ornamenten Ostergötland Overbosch (villa)

P. K. Kamhuys kerkhof zie begraafplaatsen kerktoren(s) kippenstal

P.T.T. plantfiguren poortgebouw portretten posters zie affiches postkantoor postzegelontwerpen prijsvraag; zie ook motto's Publieke Werken

42

Bijlagen

R.

W.

Reïncarnatie (motto) reisschetsen Roei- en Zeilvereniging, clubhuis Rotterdam rouwkapel

Waerle 't (Arnhem) warenhuis (-zen) Wassenaar wasserij watermonument watertoren Weesp Wendingen (tijdschrift) wijkbibliotheek woningen (zonder plaatsnaam) woonhuizen, zie ook landhuizen

S. scheepstekeningen Scheepvaarthuis, zie AmsterdamScheepvaarthuis schoolgebouw(en) schouw(en) schuur smeden (D. Spaan) Spaan D., smeden sportclubgebouw stationsgebouw(en) Stockholm stoomwasserij Strandhotel

Y. ijzerwerk

Z. Zeven Provinciën (schip) Zon, De (café)

T. tekenschool tent tentoonstelling(en) theaterdecorontwerpen theatergebouw(en) Toorop, J.

U. uithangbord Uithoorn

V. V.V.V. (Gravenhage) Veerhoff-Kothe, mw. Venlo Vereniging tot Bescherming van Dieren Vereniging voor Bloemhandelaren Vierde, De (motto) Vignetten, zie ook logo's villa ('s), zie ook landhuizen Vogelenzang (Bloemendaal) Vondelpark, zie Amsterdam -Vondelpark

43

Bijlagen

BIJLAGE 2

ORDNER

‘KLER, tekeningbeschrijvingen archief De Klerk’

Inhoud: •

Toelichting gebruik ordner tekeningbeschrijvingen en archief De Klerk

•

Lijst met nummers van de Microfiches (1 t/m 287). Per microfichenummer wordt aangegeven welke inventarisnummers er op het fiche staan.

•

Tekeningbeschrijvingen (uitgeprint); per project of onderwerp gesorteerd

44

Ontwerpen voor drukwerk, muurplaten e.d. 34. Portretten, reisschetsen, plant- en dierstudies en schetsboek 36

Recommend Documents