Onrust in Moretusburg? Risicocommunicatie met de bevolking naast de fabriek

Steunpunt MILIEU & GEZONDHEID LUIK COMMUNICATIE ________ September 2002

Het steunpunt Milieu en Gezondheid is een samenwerkingsverband tussen de Vrije Universiteit Brussel, de Universiteit Gent, de Universiteit Antwerpen, de Katholieke Universiteit Leuven, het Limburgs Universitair Centrum, het Vlaams Instituut voor Technologisch Onderzoek, het Provinciaal Instituut voor Hygiëne en de Universiteit Maastricht. ________ Voor meer informatie kan u terecht bij het luik communicatie van het steunpunt. email: [email protected] [email protected] Steunpunt Milieu en Gezondheid p/a STEM (UFSIA) Kleine Kauwenberg 12 2000 Antwerpen UIA - PSW Universiteitsplein 1 2610 Wilrijk ________

Onrust in Moretusburg? Risicocommunicatie met de bevolking naast de fabriek

VERSLAG RAADPLEGING WIJKBEWONERS

Hans Keune, Robin Mertens, Lieve Goorden en Ilse Loots

- Steunpunt Milieu en Gezondheid: Onrust in Moretusburg? -

- blz. 2 -


- Inhoudsopgave Inleiding ___________________________________________________________________ Inhoud ______________________________________________________________ Leeswijzer ___________________________________________________________ Onderzoekers ________________________________________________________ Bijlage _____________________________________________________________

7 7 7 8 8

- HOOFDSTUK 1 - Onrust in Moretusburg: tijd voor dialoog _____________________ 9 1.1 Aanleiding en opdracht ______________________________________________ 9 1.2 Het gebied _______________________________________________________ 12 Waarover spreken we? __________________________________________ 12 Eerste kennismaking met de wijk _________________________________ 16 1.3 Eerste indrukken van de problematiek _________________________________ 17 1.4 De vervuiling: voorgeschiedenis ______________________________________ 18 Umicore _____________________________________________________ 18 De gevolgen voor het leefmilieu ___________________________________ 19 Onrust _______________________________________________________ 19 1.5 Risicocommunicatie _______________________________________________ 22 De risicomaatschappij ___________________________________________ 22 Onzekerheid __________________________________________________ 22 Risicocommunicatie ____________________________________________ 23 Argumenten voor participatie _____________________________________ 24 Achtergrondvisies ______________________________________________ 24 Is de opinie van de burger wel relevant? ____________________________ 25 Kwaliteitseisen risicocommunicatie ________________________________ 25 1.6 Risico in Moretusburg ______________________________________________ 26 On(ge)rust? ___________________________________________________ 26 Risicoperceptie in Moretusburg: de blinde vlek doorgelicht______________ 28 Onderzoeksvragen ______________________________________________ 32 - HOOFDSTUK 2 - Raadpleging van de bevolking: opzet en verloop ________________ 2.1. Onderzoeksmethode _______________________________________________ Vooronderzoek ________________________________________________ Bevoorrechte getuigen ___________________________________________ Wat leeft er onder de bevolking?___________________________________ Communicatie met de bevolking ___________________________________ Selectie deelnemers raadpleging ___________________________________ Respons ______________________________________________________ Aangepaste strategie ____________________________________________ 2.3 Raadpleging: opzet van het proces _____________________________________ Twee gespreksronden ___________________________________________ Gespreksbegeleiding ____________________________________________ Haalbaarheidsstudie en overwegingdocument_________________________ Communicatie _________________________________________________ 2.4 De avonden: verloop van het proces. ___________________________________ Opkomst______________________________________________________ Extra avond ___________________________________________________ Verloop bijeenkomsten __________________________________________

- blz. 3 -

36 36 37 37 38 38 38 40 40 41 41 42 43 44 45 45 45 46


- HOOFDSTUK 3 - De boodschappen uit de raadpleging__________________________ 3.1 34 voorgestelde maatregelen _________________________________________ 3.2 Eerste boodschap: wat is de boodschap? ________________________________ Umicore ______________________________________________________ Onduidelijk risico ______________________________________________ 3.3 Tweede boodschap: tegenstrijdig beleid_________________________________ 3.4 Derde boodschap: de wijk is belangrijk _________________________________ Verhuizen?____________________________________________________ De school is het hart van de wijk___________________________________ Woonwijk – fabriek: belang en verantwoordelijkheid __________________ 3.5 Vierde boodschap: beperkt vertrouwen in overheid, experts en bedrijf _________ Overheid _____________________________________________________ Bedrijf _______________________________________________________ Experts _______________________________________________________ 3.6 Vijfde boodschap: beter beleid, meer betrokkenheid _______________________ Behoefte aan beter overheidsbeleid _________________________________ Informatievoorziening ___________________________________________ Dialoog ______________________________________________________ Betrokkenheid vergroten _________________________________________ Aanpak bij de bron______________________________________________ Continuïteit en coördinatie _______________________________________ Investeren in de wijk, niet afbreken_________________________________ 3.7 Conclusie: ongerust of niet ongerust, de vraag is wat er moet gebeuren? _______ Vijf belangrijke boodschappen ____________________________________ Ongerust of niet ongerust?________________________________________ Onduidelijkheid over het probleem ________________________________ Onduidelijkheid en duidelijkheid over de houding van de bevolking _______ Perceptie _____________________________________________________ Factoren van risicoperceptie ______________________________________ Voorbij de mythen over de leek, op weg naar dialoog __________________ Hoe nu verder? Werken aan vertrouwen. ____________________________ Voor het overwegingdocument.____________________________________ - HOOFDSTUK 4 - De reacties van de focusgroepen op alle maatregelen afzonderlijk __________________________________________________________________________ 4. 1. Bespreking van alle maatregelen afzonderlijk ___________________________ 4.1.1 Milieumaatregelen: hoe kunnen we de vervuiling verminderen? _________________________________________________ 4.1.2 Inrichting van de wijk en het bedrijfsterrein______________________ 4.1.3 Volksgezondheid: hoe kunnen we de risico’s voor de gezondheid beperken? ________________________________________ 4.1.4 Verder onderzoek: wat willen we nog beter weten en wat willen we blijven meten? ___________________________________ 4.1.5 Coördinatie & communicatie: wie moet wat doen en wie praat mee? ______________________________________________ 4. 2. Nieuwe voorstellen uit de focusgroepen _______________________________ - HOOFDSTUK 5 - Conclusies en aanbevelingen ________________________________ 5. 1. Conclusies uit voorgaande hoofdstukken _______________________________ Perceptie van de bevolking op het gebied van de milieuen gezondheidsproblematiek ________________________________________ Niet probleemspecifieke percepties en de probleemspecifieke percepties _____________________________________________________ - blz. 4 -

48 48 49 50 51 52 54 54 56 57 60 60 61 61 62 62 62 63 64 64 65 65 66 66 66 67 67 67 68 68 69 70 71 72 72 78 80 84 88 92 95 95 95 95


Beperkt vertrouwen in voornamelijk overheid, experts en bedrijf _____________________________________________________ 96 Conclusie over de beeldvorming ___________________________________ 96 Capabele burger ________________________________________________ 97 Conclusie over de onderzoeksopzet_________________________________ 97 5. 2. Beleidsaanbevelingen ______________________________________________ 98 Betrek de bevolking sterker bij het beleid ____________________________ 98 Maak werk van een goed overwegingdocument _______________________ 98 Maak werk van een goede informatievoorziening______________________ 99 Zorg voor coördinatie en continuïteit in het beleid ____________________ 100 De problematiek moet bij de bron aangepakt worden _________________ 100 Investeer in de wijk ____________________________________________ 100 5. 3. Aandachtspunten voor verder onderzoek _____________________________ 100 Bibliografie_________________________________________________________ 103 Lijst met tabellen en grafieken: Grafiek 1: Leeftijdsstructuur in de vier statistische sectoren samen ____________________ 15 Kaart 1: Kaart van fusiestad Antwerpen __________________________________________ 9 Kaart 2: Kaart met de statistische wijken van het district Hoboken _____________________ 12 Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden _________________ 13 Kaart 4: Kaart met werkloosheidspercentages van fusiestad Antwerpen _________________ 15

- blz. 5 -


- blz. 6 -


Inleiding Eind november 2001 ontstaat grote onrust in de wijk Moretusburg in Hoboken-Antwerpen. Aanleiding vormen uitgelekte plannen om een deel van de wijk af te breken vanwege de milieuvervuiling door de aangrenzende fabriek van Umicore.1 Eind januari 2002 vraagt de Vlaamse overheid aan het Luik Communicatie van het Steunpunt Milieu en Gezondheid om de bevolking van Moretusburg te raadplegen over mogelijke maatregelen die de milieuverontreiniging en de gezondheidsrisico’s als gevolg daarvan kunnen verminderen. Het is hierbij de vraag of de onrust over de mogelijke afbraak van de wijk gepaard gaat met ongerustheid over de vervuiling en de risico’s voor de volksgezondheid. De indruk bestaat dat dit niet het geval is. Dit rapport doet verslag van de raadpleging van de bevolking van Moretusburg en de aanpalende wijk Hertogvelden. Wat vinden wijkbewoners van de plannen van de deskundigen? Hebben zij zelf voorstellen? Wat zijn hun zorgen over de vervuiling, over de wijk? Wat vinden zij van de overheid, experts, de fabriek? Inhoud Dit rapport is opgebouwd rond vijf verschillende hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk wordt een analytisch kader opgebouwd om de milieuen gezondheidsproblematiek in Hoboken te onderzoeken en worden de onderzoeksvragen beschreven. Het tweede hoofdstuk bespreekt de verschillende stappen die werden ondernomen voor opzet en uitvoering van de raadpleging met de wijkbewoners. Het derde en het vierde hoofdstuk geven de resultaten van die raadpleging. Waar het derde hoofdstuk vooral in het teken staat van de meer algemene boodschappen, geeft het vierde hoofdstuk een opsomming van de meer specifieke opmerkingen bij de lijst met voorgestelde maatregelen. Ook nieuwe voorstellen worden in hoofdstuk vier opgenomen. Het vijfde hoofdstuk tenslotte, sluit af met conclusies over deze raadpleging en geeft aanbevelingen voor het beleid als ook enkele suggesties voor verder onderzoek. Aan het einde vindt de lezer de bibliografie. Bij dit verslag hoort ook een bundel met alle bijlagen zoals versies van de lijst met voorgestelde maatregelen, contactpersonen, infokranten en presentaties die zijn gehouden tijdens de raadpleging. Leeswijzer Wie enkel geïnteresseerd is in de reacties van de bevolking op de door deskundigen voorgestelde maatregelen kan zich beperken tot Hoofdstuk 4. Wie breder geïnteresseerd is in de perceptie van de problematiek door de bevolking en de manier waarop de onderzoekers naar de problematiek gekeken hebben, het conceptueel kader van dit onderzoek, raden we zeker aan ook de rest van dit rapport te lezen. Voor meer milieuen medisch technische informatie verwijzen we naar de bijlage en naar andere bronnen. Voor wie is dit rapport bedoeld? Allereerst voor de Vlaams Minister van Welzijn en Gezondheid M. Vogels en de Vlaamse Minister van Leefmilieu en Landbouw V. Dua, zijnde het antwoord op hun vraag ‘wat vindt de bevolking van Moretusburg (en van Hertogvelden) van de lijst met voorgestelde maatregelen’. Ten tweede voor de deelnemers aan de raadpleging: zij hebben er recht op te zien hoe wij verslag van hun mening doen naar de overheid. Ten derde voor andere mensen die in de wijken Moretusburg en Hertogvelden wonen en werken. Ten vierde voor mensen en organisaties die we tijdens het vooronderzoek gesproken hebben om onze aanpak op te stellen. Ten 1

Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. - blz. 7 -


slotte voor overige geïnteresseerden, bijvoorbeeld uit andere in de nabijheid van de fabriek gelegen wijken. Op basis van dit rapport zal de overheid een haalbaarheidsstudie en een overwegingdocument opmaken dat zij naar de wijk bekend zal maken. De haalbaarheidsstudie houdt in dat de overheid over de resultaten van de raadpleging in overleg zal treden met de verschillende overheden en met het bedrijf Umicore. Op grond daarvan zal de overheid beslissen wat het lot van de verschillende voorgestelde maatregelen zal zijn. In een overwegingdocument zal zij dit schriftelijk kenbaar maken aan de bevolking en andere betrokkenen: welke argumenten spelen bij de uiteindelijke beleidsbeslissingen en wat de reacties zijn op de inbreng van de bewoners in de raadpleging. Het is de bedoeling dat na dit rapport nog een tweede rapport zal verschijnen waarin teruggeblikt zal worden op de afronding van het proces waarvan de hier beschreven raadpleging deel van uit maakt. Op basis van dit rapport zal de overheid een haalbaarheidsstudie doen. Zij zal over de resultaten van de raadpleging in overleg treden met de verschillende overheden en met het bedrijf Umicore. Op grond daarvan zal de overheid beslissen wat het lot van de verschillende voorgestelde maatregelen zal zijn. In een overwegingdocument zal zij dit kenbaar maken aan de bevolking. Hierbij zal de beslissing beargumenteerd worden en zal zij reageren op de zaken die door de bevolking tijdens de raadpleging naar voren zijn gebracht. In het tweede rapport zal worden beschouwd wat het antwoord van de overheid op de stem van de bevolking is geweest en welke lessen hier uit getrokken kunnen worden voor onderhavige problematiek als ook voor soortgelijke zaken die zich elders voordoen of voor kunnen doen. Ook zal geëvalueerd worden hoe het proces als geheel verlopen is. Dit tweede rapport wordt in het najaar van 2002 verwacht. Onderzoekers Door wie is dit onderzoek gedaan? Het onderzoek is uitgevoerd door Hans Keune en Robin Mertens. Hans Keune is politicoloog en is werkzaam bij het Studiecentrum Technologie, Energie en Milieu (STEM) van de Universiteit Antwerpen (UFSIA). Robin Mertens is als historicus verbonden aan de Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen van de Universiteit Antwerpen (UIA). De promotoren van dit onderzoek zijn Dr. Lieve Goorden (STEM/UFSIA) en Prof. Dr. Ilse Loots (Politieke en Sociale Wetenschappen, Universiteit Antwerpen/UIA). Alle vier zijn zij werkzaam voor het Steunpunt Milieu en Gezondheid dat werkt voor de Vlaamse overheid. In het kader van het Luik Communicatie binnen het steunpunt is deze opdracht uitgevoerd. Bijlage Dit rapport gaat vergezeld van een apart gebundelde bijlage.

- blz. 8 -


- HOOFDSTUK 1 Onrust in Moretusburg: tijd voor dialoog. 1.1 Aanleiding en opdracht Eind november 2001 lekken mogelijke plannen uit over de aanleg van een bufferzone in de wijk Moretusburg.2 In verband met de vervuiling van de aangrenzende fabriek van Umicore zouden 183 huizen gesloopt worden. In de wijk vindt een protestmanifestatie plaats. Met roodwitte linten wordt zichtbaar gemaakt welk deel van de wijk mogelijk gesloopt zou worden. De beroering is groot. Al tientallen jaren is er in de wijk Moretusburg – een deel van Hoboken, deelgemeente van Antwerpen – een belangrijke milieubelasting aanwezig. De problematiek komt vooral in het begin van de jaren ‘70 uitgebreid in het nieuws: in 1973 vallen acht koeien en twee paarden, die Kaart 1: Kaart van gevoerd waren met gras en hooi uit fusiestad Antwerpen de buurt van de fabriek, plots dood neer. Oorzaak blijkt de vervuiling van de fabriek te zijn. De dieren zijn overleden door loodvergiftiging. Die milieuvervuiling heeft ook gevolgen voor de gezondheid van de wijkbewoners. De lokale niveaus van zware metalen als lood, cadmium en arseen zijn aanzienlijk verhoogd en ook dioxines behoren tot de hoogst gemeten waarden in Vlaanderen. De woonwijk is gelegen direct naast het bedrijfsterrein van Umicore Hoboken vanwaar de vervuilende stoffen vooral afkomstig zijn. De enige scheiding is een muur langs de fabriek. Umicore houdt zich in Hoboken hoofdzakelijk bezig met de recyclage van edele metalen. De in november 2001 uitgelekte plannen zijn onderdeel van een inventarisatie van Bron: Telepolis mogelijke maatregelen om de vervuiling en de gevolgen daarvan tegen te gaan. Umicore had hierbij het voorstel van een bufferzone gedaan. De gronden onder de 183 huizen zijn zwaar vervuild met zware metalen zoals lood en met dioxines. Volgens de Europese wetgeving moeten die gronden tegen 2010 gesaneerd zijn. Vlaams minister van Gezondheid Mieke Vogels belooft een week later dat er geen onteigening van de Hobokense 2

Moretusburg is een buurt in de wijk Hoboken West die deel uitmaakt van het district Hoboken. Hoboken is een deelgemeente van de stad Antwerpen. Zie kaart 1: Kaart van grootstedelijk Antwerpen en ook Kaart 2: Kaart met de statistische wijken van het district Hoboken in dit hoofdstuk. - blz. 9 -


wijk Moretusburg komt3. Het voorstel wordt geschrapt uit de inventarisatie van mogelijke maatregelen Eind januari 2002 wordt aan het luik Communicatie van het Steunpunt Milieu & Gezondheid4 gevraagd een communicatieplan op te stellen voor het milieubeleid aangaande Moretusburg. In algemene zin luidt de opdracht van de overheid de bevolking van Moretusburg goed te informeren en participatie te bevorderen. Meer specifiek is het de bedoeling dat de wijkbewoners zich voor de zomer hebben kunnen uitspreken over de lijst met voorgestelde maatregelen. Belangrijkste doelstellingen hierbij zijn de betrokkenheid van de bevolking bij het beleid te vergroten en zo het draagvlak voor dat beleid te verbreden. Een herhaling van eerdere negatieve ervaringen met inspraakmomenten voor bewoners wil men voorkomen door de wijkbewoners serieus bij het beleid te betrekken. Het is de bedoeling dat er vertrouwen opgebouwd wordt. De overheid geeft verder aan dat het belangrijk is vast te stellen dat er sprake is van een overgang naar een actiefase. Er is gedurende lange tijd een groot aantal, vooral technische en medische, onderzoeken gedaan. Er hoeft niet nog verder aangetoond te worden dat de situatie ongezond is. Het is nu tijd vast te stellen wat er wel en niet moet worden gedaan. Wel zullen de milieuen gezondheidssituatie verder moeten worden opgevolgd. Duidelijk is dat er sprake is van een ongezonde situatie, en dat dit voorlopig zo blijft ondanks de verbeteringen die er als gevolg van allerlei maatregelen al bereikt zijn. Uitgangspunt blijft voor de overheid op dit moment echter dat beide functies, de economische- (Umicore) en de woonfunctie, behouden moeten blijven. Er zal zoveel mogelijk gedaan moeten worden aan een verbetering van de situatie. De overheid wil dat het proces snel opgestart wordt en liefst voor de zomer afgerond kan worden. Die krappe tijdspanne noopt de onderzoekers tot een aantal beperkingen. De beperkte tijd liet bijvoorbeeld weinig ruimte voor uitgebreid vooronderzoek. De mogelijkheden om met de bevolking contact te leggen werden hierdoor ook beperkt. Er was tijdens de raadpleging weinig ruimte om het verloop van het proces tussentijds te wijzigen ten behoeve van een goede werking. Dit had ook te maken met het gegeven dat alle contacten met de bevolking voor de zomer afgerond moesten worden: tijdens de zomervakantie zou het niet haalbaar zijn en na de zomer verwacht de overheid de rapportage over de raadpleging. We hebben kortom concessies moeten doen. Een aantal zaken was wellicht beter uit de verf gekomen als we meer tijd hadden gehad. Toch heeft de raadpleging zeer bruikbare resultaten opgeleverd. Bovendien laat één en ander onverlet dat het een waardevol initiatief van de overheid is beter werk te willen maken van uitgewerkte communicatie met de betrokken bevolking. We zullen in dit hoofdstuk nader ingaan op de eerste indruk van de problematiek aan het begin van het onderzoek. In het bijzonder zal hierbij de vraag aan de orde komen hoe de overheid en de experts denken over de houding van de bevolking ten opzichte van de problematiek. Vervolgens zullen we kort de voorgeschiedenis van de problematiek belichten. Hierbij zullen de opkomst van de bedrijvigheid en de ernaast gelegen woonkernen, en de ontwikkeling van de vervuilingproblematiek centraal staan. 3

Gazet van Antwerpen 07 december 2001. Het Steunpunt Milieu & Gezondheid is opgericht eind 200 en werkt in opdracht van de Vlaamse ministers van Welzijn, Gezondheid en Gelijke Kansen, en van Leefmilieu en Landbouw. Bedoeling van het steunpunt is dat verder onderzocht wordt welke soort effecten een vervuild milieu heeft op de menselijke gezondheid. Het steunpunt bestaat uit een consortium van zes Vlaamse universiteiten en onderzoeksinstellingen. Binnen het luik Communicatie is het centrale thema risicocommunicatie. Er zal op verschillende plaatsen in Vlaanderen concreet onderzoek gedaan worden naar de perceptie van gezondheidsrisico’s alsook naar de achterliggende argumentatie hiervoor. 4

- blz. 10 -


We stappen hierna over op een nadere toelichting van onze visie op risicocommunicatie. Eerst staan we stil bij de visie binnen de sociale wetenschappen op de moderne maatschappij als risicomaatschappij. Onze inspiratie voor het opzetten van het communicatieplan komt hierna aan de orde als we literatuur over risicocommunicatie beschrijven. Vragen die hierbij centraal staan zijn:

Waarom is moderne risicocommunicatie, waarbij dialoog centraal staat, zinvol? Aan welke eisen moet goede risicocommunicatie voldoen?

Vervolgens gaan we dieper in op de vraag hoe we de houding van de bevolking moeten interpreteren zoals die bestaat in de opvatting van de overheid en de experts. We vergelijken dit kort met soortgelijke probleemsituaties elders. Tenslotte gaan we in op de factoren die risicoperceptie van burgers kunnen verklaren. De vraag die hierbij centraal staat is of de opvatting van de overheid en de experts overeenstemt met de perceptie van de bevolking zelf. We inventariseren hiermee de belangrijkste analytische aandachtspunten ter beoordeling van de dialoog met de bevolking.

- blz. 11 -


1.2 Het gebied Waarover spreken we? De opdracht van de overheid ging in eerste instantie over het opzetten van een raadpleging in de wijk Moretusburg. De wijk Moretusburg ligt in het Zuidwesten van de stad Antwerpen en wordt in het zuiden begrensd door Umicore. In het westen is er de begrenzing van de Schelde en de fabrieksterreinen van Kaart 2: Kaart met de Umicore, in het noorden is er de begrenzing statistische wijken van het door de Cockerill scheepswerf en in het oosten district Hoboken Industriepark is er een spoorweg die de wijk afscheidt van de rest van het district Hoboken. Het district Hoboken heeft binnen de stad Antwerpen een eigen districtsraad en –secretaris. Een kaart van Hertogvelden de wijk kan dit meer inzichtelijk maken.5 In de meeste studies over de milieuen gezondheidsproblematiek spreekt men enkel over de wijk Moretusburg zonder duidelijk aan te geven wat men hier mee bedoelt. Metallurgie-

In Antwerpen heeft men verschillende Cockerill soorten administratieve indelingen. Moretusburg is alvast een statistische sector in het district Hoboken, wat betekent dat daarvoor aparte tellingsgegevens bestaan. Het district Hoboken valt uiteen in een aantal wijken. De wijk die van Bron: Telepolis tel is voor in dit onderzoek is de wijk Hoboken West. Op zich is de wijk Hoboken West echter te groot om te gebruiken als administratieve eenheid in dit onderzoek. Daarom gebruiken we bij voorkeur de buurten of statistische wijken. Hoboken West telt verschillende statistische wijken of buurten: • • • • • •

V 301 V 07 V 373 V 312 V 322 V 391

Moretusburg

Overheersende Windrichting

De buurt of statistische sector Moretusburg De buurt of statistische sector Metallurgie- Cockerill6 De buurt of statistische sector Industriepark De buurt of statistische sector Visputten (Hertogvelden) De buurt of statistische sector Polderstad Polderbos

In de literatuurstudie en de voorbereidende gesprekken die voor dit project werden gehouden, werd duidelijk dat de wijk Moretusburg alleen als analysegebied te beperkt is.

5

Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. De benaming Metallurgie-Cockerill gaat terug op de fabrieken Metallurgie Hoboken en Cockerill die in de buurt of statistische sector Metallurgie- Cockerill gelegen zijn. Cockerill is in het verleden failliet gegaan. Metallurgie Hoboken is van naam veranderd in Umicore. De naam van de buurt of statistische sector is echter onveranderd gebleven. 6

- blz. 12 -


Kaart 3: Kaart met de straten in de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden

School Tweede Kansonderwijs

De Schelde

Gildenhuis

De Vlinder

De Moskee Speelplein voor jonge kinderen Adolf Greinerstraat

Bron onderlegger: Telepolis

Umicore

De fabrieksmuur

Door de overheersende windrichting uit het zuidwesten worden voornamelijk de wijken die ten zuidwesten van Umicore liggen getroffen. De wijk Moretusburg is bovendien op zichzelf al zondanig vervuild dat zij als vervuilingsbron voor andere wijken geldt. Verder is het zo dat de graad van vervuiling afneemt naarmate de afstand tot de fabriek groter wordt. De vervuiling heeft echter ook een effect op andere wijken in Hoboken. Het gaat dan voornamelijk vooral om de wijken Hertogvelden, Vinkevelden en Nachtegalenhof. Aan de linkeroever van de Schelde ondervinden Kruibeke en Bazel ook hinder van de vervuiling door Umicore.

- blz. 13 -


Binnen de beperkingen rond de aard van het project, de voorziene tijd en de beschikbare ondersteuning werd gekozen om een maximale invulling te geven aan het analysegebied. De wijken Hertogvelden en Moretusburg werden onthouden omdat zij in het verlengde liggen van de overheersende windrichting. Een bijkomend argument om de wijk Hertogvelden op te nemen was dat uit de voorgesprekken met professionals uit de wijk duidelijk werd dat de inwoners van Hertogvelden een andere invulling geven aan het dossier dan wijkbewoners uit Moretusburg. Op vraag van het kabinet werd de mogelijkheid open gelaten om ook de wijken Nachtegalenhof en Vinkenvelden mee op te nemen in de raadpleging. De reden lag in het feit dat ook in deze wijken burgers actief zijn rond de milieuen gezondheidsvervuiling. Deze vraag werd door het kabinet aan de betrokken onderzoekers meegedeeld op het moment dat de organisatie van de raadpleging al in een vergevorderd stadium verkeerde en op het moment dat de eerste brieven aangaande de raadpleging al in de wijk verspreid werden. Omwille van de laattijdige vraag konden de wijken Nachtegalenhof en Vinkenvelden niet verder worden opgenomen in de raadpleging. Na raadpleging van de 'online databank' van de VZW Soma7 werd vastgesteld dat ook in de statistische wijk Metallurgie- Cockerill en in de aanpalende wijk Industriepark inwoners – zij het in veel mindere mate – gevestigd zijn. Omdat beide wijken tussen Umicore en Hertogvelden gelegen zijn, werden zij mee opgenomen in deze raadpleging. Nu we de sectoren en de wijk afgebakend hebben, is nuttig om stil te staan bij een aantal demografische en woningkenmerken van die gebieden. De bron die we hiervoor gebruiken is de online databank Sociale Planning van de stedelijke VZW Soma. Deze instelling verzamelt tal van recente sociale gegevens voor het stedelijk beleid op het wijkniveau.8 Het totale aantal inwoners van de vier statistische buurten samen bedroeg in op 1 januari 2002 2902 ingeschreven inwoners. Het gaat om 1261 huishoudens, waarvan het merendeel in eengezinswoningen woont (90 % van de woningen zijn eengezinswoningen). Moretusburg kent veel sociale woningen. Ook valt de ruimere omgeving op door een verhoogd aandeel van verwaarloosde gebouwen. • • • •

V 301 V 07 V 312 V 373

De buurt of statistische sector Moretusburg: De buurt of statistische sector Metallurgie- Cockerill: De buurt of statistische sector Industriepark: De buurt of statistische sector Visputten (Hertogvelden): Totaal:

1484 inwoners 140 inwoners 63 inwoners 1215 inwoners 2902 inwoners

Het is interessant om even stil te staan bij de leeftijdsopbouw in deze vier statistische sectoren. Ongeveer 300 kinderen in dit gebied zijn jonger dan 12, goed voor een aandeel van 15 procent van de bevolking. Het grootste segment wordt gevormd door inwoners op middelbare leeftijd, tussen de 40 en 64 jaar (31%).9 65-plussers maken in de 4 wijken samen 12% uit, terwijl het voor de hele stad op 1.1.2001 20 % bedraagt. Vele andere wijken in de fusiestad zijn sterker verouderd. Belangrijk verschil tussen de wijken is de afwezigheid van bejaarden in de wijk Hertogvelden. In de wijk Moretusburg op zich bedraagt het aandeel bejaarde bewoners 16%. Verder hebben 168 van de 2902 inwoners een andere nationaliteit dan de Belgische. De grootste groep vreemdelingen heeft de Marokaanse nationaliteit (115 bewoners).

7

www.somavzw.be www.somavzw.be 9 Bron: op basis van berekeningen databank sociale planning op: www.somavzw.be 8

- blz. 14 -


Grafiek 1. Leeftijdsstructuur in de vier statistische sectoren samen 65j+ 12% 40 tem 64j 31%

0 tem 11j 15% 12 tem 17j 7%

0 tem 11j

18 tem 24j 7%

18 tem 24j

25 tem 39j 28%

12 tem 17j 25 tem 39j 40 tem 64j 65j+

Socio-economisch11 valt het licht verhoogde aandeel werklozen op in Moretusburg, maar de situatie is niet vergelijkbaar met die van grotere stadsdelen als NoordoostAntwerpen in de stadskern en het Kiel, zoals uit onderstaande kaart uit het vervalt af te leiden. Hertogvelden heeft ook een licht verhoogd aantal werklozen.

Kaart 4: Kaart met werkloosheidsper centages van fusiestad Antwerpen

11

Ook de recente socio-economische gegevens en kaartvoorstellingen daarvan zijn afkomstig van de Sociale Databank SOMA vzw, in dit geval meer bepaald van de ‘DSP-2002’ publicatie. Ze werden online geconsulteerd op http://www.somavzw.be/DSP/. 13 Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden.

- blz. 15 -


Een verschil tussen Hertogvelden en Moretusburg is er ook wat betreft gemiddeld nettobelastbaar inkomen. In Moretusburg ligt dat gemiddelde duidelijk onder wat de helft van de andere stadswijken scoren. Tussen de 5 en de 10% van de kinderen wordt er ook geboren in wat men op basis van de gegevens van Kind en Gezin als ‘kansarm gezin’ aanduidt. In Hertogvelden scoort het netto-belastbaar inkomen hoger. Eerste kennismaking met de wijk In de vier statistische sectoren is één school aanwezig. Het gaat om het St.-Agnes (De Vlinder) met een lagere school en een kleuterschool in de Baron De Sadoinestraat in Moretusburg.13 De kleuterschool telde volgens gegevens van 1999 38 leerlingen in de kleuterschool en 54 leerlingen in de lagere school. In totaal lopen er dus 92 leerlingen school.14 In de Maalbootstraat is een school van het Tweede Kansonderwijs gelegen. In de Achturendagstraat tenslotte, is een moskeevereniging en Islamitisch-cultureel centrum15 gelegen dat naast de religieuze eredienst ook lessen Nederlands en Cultuur aanbiedt. Op grond van een eerste vooronderzoek bleek in de wijken Moretusburg en Hertogvelden geen socio-culturele vereniging aanwezig die enkel in voornoemde wijken actief is. Daarvoor is de administratieve eenheid wellicht ook te klein. De socio-culturele verenigingen die actief zijn in bovenvermelde wijken betreffen allen verenigingen die op grotere schaal leden rekruteren. Niet zelden gaat het bij die verenigingen om het district Hoboken in zijn geheel. Als de Moskeevereniging door haar socio-culturele activiteiten een socio-culturele vereniging kan genoemd worden, valt zij als enige vereniging onder deze hoofding. De moskee in Moretusburg beschikt over een aantal klaslokalen waar lessen Nederlands, Arabisch en Koraninterpretatie worden gehouden.16 Wel beschikken beide voornoemde wijken over een wijkcomité dat op geregelde tijdstippen vergadert. Het wijkcomité Hertogvelden is tijdens het schrijven van dit rapport echter nog volop in een opstartfase. Contacten en eventuele samenwerking tussen beide wijkcomités zijn in volle ontwikkeling. Het wijkcomité Moretusburg brengt ook een drieviermaandelijks krantje uit dat op eigen kracht in de hele wijk Moretusburg wordt verspreid. Het wijkcomité Moretusburg telt een viertal vaste leden. Op de vergaderingen, die gewoonlijk in het Gildenhuis in de Kapelstraat plaats vinden ,zijn doorgaans een twintigtal wijkbewoners vertegenwoordigd. Wat voor de socio-culturele verenigingen in Moretusburg en Hertogvelden geldt, gaat ook op voor het vormings- en welzijnswerk. De Stedelijke Jeugddienst en de Culturele Antenne liggen net over de spoorweg en behoren niet meer tot de wijk Moretusburg, hoewel ze wel actief zijn in bovenvermelde wijken. De pastorale werking in Moretusburg heeft geen permanentie. De priester die voor de misvieringen en spreekuren speciaal van een andere parochie overkomt, heeft enkel zitting op vooraf bepaalde weekdagen. In de wijk Moretusburg is geen enkele dokterspraktijk gevestigd. Voor de wijk Hertogvelden werd dit niet nagegaan. Afgezien van een ambulante verpleegster die op geregelde tijdstippen in de wijk komt zijn, voor zover kon nagegaan worden, geen specifieke gezondheidswerkers aanwezig.

14

Gegevens scholen en leerlingen, schooljaar 1998-1999, Vlaamse Gemeenschap, Departement Onderwijs, Afdeling Begroting en Gegevensbeheer, bewerkingen door SOMA vzw, Databank Sociale Planning 15 Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. 16 Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden.

- blz. 16 -


De lokale afdeling van de groep Geneeskunde Voor het Volk die wel actief is in de wijk Moretusburg en Hertogvelden, is niet in beide wijken gelegen. Middenstanders zijn in Moretusburg en Hertogvelden dun gezaaid. Afgezien van het bedrijf Umicore en de vroegere werf van Cockerill zijn slechts een handvol middenstanders in beide voornoemde wijken aanwezig. De meeste winkels zijn gelegen in de Kapelstraat17. Afgezien van een lokale kruidenier is er geen grote supermarkt aanwezig. 1.3 Eerste indrukken van de problematiek De eerste gesprekken met de overheid en een aantal deskundigen leerden ons dat in de loop der jaren een bepaald beeld is ontstaan over de houding van de bevolking ten aanzien van de milieuen gezondheidsproblematiek in Moretusburg. Ondanks de vervuiling en de risico’s voor de gezondheid van in het bijzonder kinderen, willen de wijkbewoners niet weg uit het gebied. Het lijkt erop dat zij de vervuiling door de aangrenzende fabriek niet als probleem zien. Van de onrust zoals die bleek in de tijd dat de vervuiling bekend raakte, eind jaren ’60 - begin jaren ’70, is de laatste jaren geen sprake meer, zo lijkt het. Eigenlijk is de onrust teruggekeerd met de recente bedreiging van een deel van de wijk van buitenaf. Een soortgelijke onrust was zichtbaar midden jaren ’90, toen na sluiting van de gemeentelijke school in de wijk, ook de vrije school met sluiting werd bedreigd.18 Dit laatste is door de grote protesten uit de wijk uitgebleven. Het lijkt er kortom op dat men zich vooral zorgen maakt als de wijk bedreigd wordt met afbraak van voorzieningen of als de wijk zelf met afbraak bedreigd wordt. De onrust betreft niet de gezondheidsrisico’s die het gevolg zijn van de vervuiling. Of afwezigheid van zichtbare ongerusthid over de vervuiling ook betekent dat men niet ongerust is de vraag. Tegelijkertijd bestaat er bij de overheid en experts veel onduidelijkheid over wat er leeft onder de bewoners. Duidelijk is in ieder geval dat er in de afgelopen decennia weinig gecommuniceerd is met de bevolking. Vanaf de vroege jaren ’70 is een hele reeks onderzoeken gedaan naar milieu en gezondheid in de wijk. Het medisch onderzoek heeft zich hierbij hoofdzakelijk toegespitst op bloedonderzoek bij de in de wijk wonende en schoolgaande jeugd. Er is echter nooit gevraagd hoe de bewoners over de situatie denken. Het is moeilijk een rode draad te ontdekken in de serie onderzoeken die voornamelijk vanaf de jaren ’70 hebben plaatsgevonden. Elk nieuw onderzoek belooft als het ware met het verlossende antwoord, met dé oplossing te komen, maar deze komt er steeds maar niet. De wetenschap kan geen duidelijkheid of zekerheid bieden. Er lijkt zich aan de kant van het beleid een patstelling voor te doen: men wil of kan niet kiezen tussen de woonwijk en het bedrijf, tussen economische belangen en de volksgezondheid. Dat betekent dat er geen daadwerkelijk duurzame, langere termijn oplossing gevonden kan worden. Stopzetting van de vervuiling door Umicore zou overigens ook geen zaligmakende oplossing zijn. De woonwijk is zo zwaar vervuild dat ze inmiddels zelf ook een bron van vervuiling is geworden. Feit is dat de ernst van de problematiek zelf weinig aan duidelijkheid te wensen over laat. Om de aanslepende problematiek aan te pakken, werd vanuit de Vlaamse overheid aangedrongen op een concreet advies betreffende de te bewandelen weg. Een werkgroep van ambtenaren en deskundigen is tot een inventarisatie van mogelijke maatregelen gekomen ter verbetering van de situatie. Voor een belangrijk deel bouwen deze voorstellen voort op het advies van deskundigen uit 1978, toen naar aanleiding van de problematiek een lijst met 23 maatregelen werd opgesteld. Het is in dit project de bedoeling voor het eerst met de bevolking in gesprek te gaan. Onderwerp van gesprek is deze lijst met voorgestelde maatregelen.

17 18

Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. - blz. 17 -


Eerst zullen we kort de voorgeschiedenis van de problematiek schetsen. 1.4 De vervuiling: voorgeschiedenis De vervuiling in Hoboken gaat terug tot het einde van de negentiende eeuw. Aan de rechteroever van de Schelde ontplooiden zich toen een aantal industriële activiteiten in een destijds onbewoond gebied. Na verloop van tijd werden woonwijken opgericht tot nabij de fabrieksterreinen. De kiem van het probleem was hiermee gelegd. Doorgaans wordt de vervuiling in Hoboken enkel in verband wordt gebracht met de daar gevestigde fabriek van Umicore. Echter hebben in het verleden ook verscheidene andere bedrijven een rol gespeeld in de belasting op het lokale leefmilieu. Uit de milieuhinderkaart die werd opgemaakt in 198619 bleek duidelijk de milieubelastende invloed van andere bedrijven. Een van de voornaamste was het toenmalige Leopold-Oil, een afvalolieverwerkingsbedrijf. In de jaren ‘70 en ‘80 loosde Leopold–Oil afvalolie via een smeerpijp die door de Winterbeek liep op het grondgebied van Hoboken. We concentreren ons hier echter op Umicore. Umicore20 De voorgeschiedenis Umicore Hoboken gaat terug tot aan het einde van de negentiende eeuw. Na de vestiging van de John Cockerill-Werven in 1870 en de Wolkammerij in 1885 vestigde een ontzilveringsfabriek - in de volksmond genoemd “De Zilver” - zich in 1887 in Hoboken. De Zilver was aanvankelijk bestemd voor het raffineren van puur lood en het daarin bevatte zilver. In de beginfase bood het bedrijf werk aan 67 mensen. Na WO I werd de naam van de ontzilveringsfabriek veranderd in Société Métallurgique de Hoboken. Deze hervorming gebeurde om twee redenen. Tijdens de Duitse bezetting had De Zilver goed werk geleverd voor de Duitse oorlogsindustrie en na het Verdrag van Versailles nam de Société Générale de Belgique een belangrijk aandeel in het bedrijf om uitbreidingsplannen mogelijk te maken. Bij die uitbreiding werd in Hoboken de ontzilveringsfabriek opgekocht. In 1970 fusioneerde de NV Metallurgie Hoboken met de metaalfabrieken van Overpelt, Lommel en Corphalie waarin zij enkele jaren voorheen al een participatie had verworven. Door de fusie veranderde ook de naam in Metallurgie HobokenOverpelt. Van toen af lag het accent vooral op het smelten en raffineren van grondstoffen. Op het einde van de jaren ’80 wordt de Metallurgie Hoboken-Overpelt opgekocht door toedoen van de Société Générale die het bedrijf verbond met het beursgenoteerde ACEC. De enorme schuldenlast bracht het ACEC in financiële moeilijkheden. Door toedoen van de Société Générale kocht ACEC-UMHC in 1989 twee industriële dochterondernemingen op, waaronder Metallurgie Hoboken-Overpelt. In maart 1992 werd de naam terug gewijzigd in Union Miniére. In 1995 tenslotte, werd een zwaar industrieel plan uitgetekend, wat de basis legde voor de verdere groei en internationalisering van het bedrijf. Daarbij hoorde een grootschalige imagocampagne om het élan van het bedrijf op te poetsen. De naamsverandering in Umicore was daar een kenmerk van. Door zich onder meer te engageren in steun aan ontwikkelingsprojecten hoopte het bedrijf zich een nieuwe identiteit aan te meten. Het bedrijf spreekt van een nieuwe cultuur op menselijk vlak: inspraak, samenwerkingsstructuren en

19

Actualisatie Milieuhinderkaart: District Hoboken, Milieucoordinatordienst (1986). Tenzij anders aangegeven werd deze informatie grotendeels bekomen uit: Wildermeersch, D., (2001) en Gijsels, H. (1979).

20

- blz. 18 -


levenskwaliteit voor zijn werknemers maken daar deel van uit. Umicore erkent dat het in het verleden ernstige fouten tegen mens en milieu heeft gemaakt en wil dat verleden van zich afzetten. Om dit imago over te brengen worden de modernste communicatietechnieken ingeschakeld. Een lokaal voorbeeld is de introductie van het buurtoverlegorgaan en het uitbrengen van een lokaal wijkkrantje. Sinds 1997 is Umicore opnieuw geherstructureerd. Het bedrijf telt op dit moment vier grote divisies: zink, koper en edele metalen en engineering & diensten, en is uitgegroeid tot een enorm bedrijf met vertakkingen in vele landen. De huidige fabriek in Hoboken is één van de grootste recyclage éénheden voor edele metalen in de wereld en is goed voor ongeveer 20 procent van de totale bedrijfsomzet van Umicore. De grondstoffen van deze fabriek zijn nevenproducten en reststoffen van andere raffinaderijen, elektronicaonderdelen en katalysatoren. Per jaar wordt meer dan 250.000 ton grondstof aangeleverd. Met een capaciteit van 2400 ton op jaarbasis is Umicore Hoboken ook één van de grootste zilverraffinaderijen ter wereld. Problematisch is echter dat voor de raffinage van edele metalen grote hoeveelheden zware metalen nodig zijn. Zo wordt er in Hoboken jaarlijks nog 70.000 ton lood verwerkt. Het bedrijf heeft daarvoor een nieuwe smelter geïnstalleerd die de uitstoot van dioxines en andere schadelijke stoffen zoveel mogelijk moet beperken. Of de problemen daarmee volledig van de baan zijn, is een voorwerp van intense discussie tussen het bedrijf en de omwonenden. De gevolgen voor het leefmilieu Door Umicore is de bodem van de wijk aanzienlijk vervuild. Vanuit een medischmilieukundig oogpunt bekeken, wordt de leefsituatie in de wijk als ongezond, schadelijk ongewenst bestempeld.21 Dit heeft een negatieve impact op de gezondheid van de omwonenden. Volgens een studie uit 1979 door J. Verheyden wordt de milieuvervuiling in Hoboken getypeerd als een van de zwaarste industriële vervuilingen die in België ooit heeft plaatsgevonden.22 Bij de productieprocessen van het bedrijf komen tal van milieugevaarlijke stoffen vrij zoals arseen, cadmium, lood, koper, antimoon, zink en dioxines. Daarnaast worden ook meer traditionele luchtverontreiniging aangetroffen. Het gaat in het bijzonder om SO2, NOX en PM10. Door de overheersende windrichting vanuit het zuidwesten wordt de wijk Moretusburg die ten noordoosten van het bedrijf ligt, het zwaarst getroffen. Naarmate de afstand tot het bedrijf toeneemt, neemt de vervuiling stelselmatig af. Momenteel is de grond in de wijk Moretusburg zodanig vervuild dat de wijk op zichzelf een vervuilingsbron is geworden voor andere aanpalende wijken. De lokale milieubelasting betreft voornamelijk lood, de kankerverwekkende metalen arseen, cadmium en nikkel en dioxines. Daarnaast zijn ook andere gemeenten, zij het in mindere mate, slachtoffer van de vervuiling. Het gaat in het bijzonder vooral om de gemeenten Kruibeke, Bazel en Hemiksem.23 Onrust24

21

Milieu en Gezondheid: Problematiek Hoboken-Moretusburg. (2001), Een geactualiseerde aanpak vanuit een historisch perspectief, Brussel., blz. 28. 22 Verheyden, J. (1979), blz. 5. 23 Milieu en Gezondheid: Problematiek Hoboken-Moretusburg. (2001), Een geactualiseerde aanpak vanuit een historisch perspectief, Brussel. 24 Dit overzicht werd voornamelijk gereconstrueerd aan de hand van het boek van Hugo Gijsels: Gijsels, H. (1979). - blz. 19 -


Klachten tegen “De Zilver” zijn geen nieuw gegeven. De eerste gevallen van klachten tegen de fabriek door milieuvervuiling dateren uit 1930. Toch blijft een gestructureerde vorm van protest uit tot in de jaren ‘60. Volgens een aantal gesprekken die we voerden was de wijk die jaren zo vervuild dat het voor de wijkbewoners niet meer mogelijk was om met ramen open te slapen. Wasgoed dat in de open lucht gedroogd werd, vertoonde op bepaalde momenten brandgaten van de aanwezige zwavelzuurdampen. Kinderen die van school naar huis reden, kwamen thuis aan met zwarte stofdeeltjes op de handen, de kleding, het gezicht en het haar. In 1965 en rond het midden van de jaren 70 diende de Vlaamse Bijentelersbond verschillende klachten in na massale bijensterfte door lood- en arseenvergiftiging in Wilrijk, Emblem, Ranst, Vremde en Boechout. Ondanks de omvang en de ernst van het probleem bleef de discussie aanvankelijk beperkt. Daar kwam vervolgens verandering in door een vee sterfte-incident in 1973. Dieren die graasden in de weilanden nabij de fabriek stierven als gevolg van vergiftiging door giftige stoffen. Over de doodsoorzaak heerste weinig onzekerheid. Een vivisectie door een Gentse arts wees aan dat de dieren gestorven waren door grote hoeveelheden giftige metalen. Deze ontdekking bracht heel wat beroering teweeg waarop men begon met het meten van loodconcentraties in de omgeving. De resultaten van die metingen waren onrustwekkend. Tot vlak bij de woonhuizen werden loodconcentraties aangetroffen die 60 maal de normale achtergrondwaarde en meer dan 22 maal de maximum toegelaten waarde overschreden. Tegelijk werden de effecten van die hoge loodconcentraties vergeleken met de effecten voor de volksgezondheid. 25 Een te hoog loodgehalte in het bloed heeft tal van nadelige effecten voor het lichaam.26 Reken daar nog bij de schadelijke effecten van de andere aanwezige giftige stoffen zoals cadmium en arseen en het werd duidelijk dat de situatie in Moretusburg ernstig was. Niet elk lichaam reageert ook op dezelfde manier op deze stoffen. Zo zijn kinderen veel gevoeliger voor de uitwerking van zware metalen dan volwassenen. De publieke opinie en de pers grepen dit thema dan ook aan. De vrijgave van giftige stoffen in Hoboken hield immers zowel voor de arbeiders als voor de buurtbewoners ernstige risico’s in. Over de aard en de manier waarop deze risico’s werden gemeten heerste echter grote onzekerheid. Het heeft lang geduurd voor men vanuit de overheid de vervuiling en de klachten van de omwonenden ernstig nam. Een delicaat punt voor de bewoners en de politieke drukkingsgroepen was dat het zich opstapelende bewijsmateriaal werd geminimaliseerd door de betrokken politici. Gaandeweg groeide het besef dat de situatie in Hoboken een ingrijpend stel maatregelen vereiste. Ook bij de politici sijpelde die gedachte langzaam door. Een belangrijk moment in die bewustwording is het voorjaar van 1978. Op 19 april van dat jaar komt er in Antwerpen een milieutop bijeen waarin het nieuws van de loodvervuiling officieel wordt toegegeven. Wanneer dat bekend raakt in de pers, ontstaat de idee om de wijk Moretusburg af te breken en elders woonzones te zoeken. Het idee van een bufferzone vindt in die periode een eerste ingang. De achterliggende gedachte was dat een eventuele verhuizing van de fabriek veel duurder zou uitvallen dan de herhuisvesting van 3.000 omwonenden. Tot het opdoeken van de wijk kwam het echter niet. Wel werd door het Ministerie van Volksgezondheid een actieprogramma voorgesteld en goedgekeurd waardoor de sanering op zijn vroegst binnen vijf jaar een feit zou zijn.27 Tot grote frustratie van de omwonenden nam de top deels plaats achter gesloten deuren. Zo werden de arbeiders en ook de omwonenden en sommige andere betrokkenen niet betrokken

25

Gijsels, H.1(979), blz. 25. Over de mogelijke gezondheidseffecten van loodvervuiling is al veel geschreven. Zie o.a.: Lauwers, M. C. (1988). 27 Opmaak van een 23 puntenprogramma om de wijk te saneren. 26

- blz. 20 -


bij de werkzaamheden van het team.28 De aanwezige experts van het gemeentelijk medische team weigerden daarbovenop hun handtekening te plaatsen onder een deel van de voorgestelde maatregelen. De reactie bij vele omwonenden na de top lag in het verlengde van die frustratie. In juli 1978 verscheen het rapport van het medische team onder leiding van prof. Clara waarin definitief de ernst van de toestand en de noodzaak tot dringende saneringsvoorstellen worden bekendgemaakt. De moeizame communicatie tussen omwonenden, Umicore, wetenschappers en de overheid is tijdens die periode ontstaan. De voortstellen die met de overheid en het bedrijf werden bediscussieerd werden boven de hoofden van de omwonenden besproken. Men stelde een set van 23 maatregelen voor om aan de milieu en gezondheidssituatie het hoofd te bieden. Aan het einde van de jaren negentig was het 23 puntenprogramma grotendeels verouderd. Een aantal actiepunten is intussen ingelost. Andere actiepunten zijn momenteel in hun implementatiefase.

28

Gijsels, H. (1979), p. 27. - blz. 21 -


1.5 Risicocommunicatie De risicomaatschappij We willen hier niet te uitgebreid stilstaan bij de sociaal wetenschappelijke opvattingen over de risicomaatschappij.29 Toch gaan we er hier kort op in omdat het onze visie op risicocommunicatie verduidelijkt en de manier waarop we het onderzoek hebben opgezet. De Duitse socioloog Ulrich Beck en de Britse socioloog Anthony Giddens hebben vanaf de tweede helft van de jaren ’80 het idee van de risicomaatschappij nadrukkelijk op de agenda van de sociale wetenschappen geplaatst30. Hoewel risicomanagement al langer de aandacht genoot van bijvoorbeeld psychologen31, hebben de inzichten van Beck en Giddens duidelijk proberen te maken dat risico’s in de loop der tijd een steeds belangrijker maatschappelijk onderwerp zijn geworden. Sterker nog, risico’s zijn een vast onderdeel van onze moderne maatschappij geworden. De moderne industrie hoort evenzeer bij de huidige maatschappij als de door haar geproduceerde risico’s. Hetzelfde kan gezegd worden voor onze ‘way of life’. Bovendien gaat het om risico’s die steeds riskanter van aard zijn geworden. De moderne risico’s hebben over het algemeen verstrekkende gevolgen. Ze hangen samen met de grootschalige wijze waarop voor de maatschappij noodzakelijk sectoren als bijvoorbeeld de energiesector georganiseerd zijn. Ze zijn dusdanig verweven in onze maatschappij dat ze het maatschappelijk leven danig kunnen verstoren. Bij de moderne risico’s kunnen we denken aan de dioxinecrisis, ongelukken met kerncentrales, de moeilijk te voorspellen gevolgen van de biotechnologie, het broeikaseffect, hormonale gevolgen van de coctail van vervuilende stoffen in het milieu en zo meer. Het gaat bij deze risico’s veelal over complexe risico’s, die moeilijk beheersbaar zijn en verstrekkende gevolgen hebben. Het zijn risico’s die gevolgen hebben waartegen men zich moeilijk kan beschermen. Iedereen heeft bijvoorbeeld te maken met de gevolgen van luchtvervuiling. Ze brengen vaak gevolgen voor toekomstige generaties met zich mee. Het kunnen risico’s zijn waarvan de gevolgen moeilijk zijn te voorzien. Een voorbeeld is biotechnologie. Het kunnen risico’s zijn die onherstelbare schade veroorzaken zoals bij radioactieve straling. Onzekerheid De objectieve wetenschap die hierbij zekerheid en duidelijkheid zou moeten bieden schiet tekort. Wetenschappers hebben moeten leren leven met onzekerheden en zijn het onderling vaak oneens. Ze kunnen ook geen eenduidig beeld bieden over de ernst van risico’s: wie bepaalt welke risico’s acceptabel zijn of niet? Een risico heeft vaak verschillende betekenissen voor verschillende groepen of mensen. Ze zijn zoals dat heet sociaal geconstrueerd: de betekenis wordt toegekend en is voor discussie vatbaar. De sociale achtergrond van iemand bepaalt wat de betekenis is die aan het risico wordt toegekend. Dit geldt zowel voor burgers als voor wetenschappers en vertegenwoordigers van de overheid en het bedrijfsleven. De overheid kan niet zondermeer op de wetenschappers vertrouwen bij het zoeken naar eenduidige oplossingen. Hoe moet de overheid bijvoorbeeld bepalen wie verantwoordelijk is 29

Voor een uitgebreider overzicht verwijzen we naar: Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). 30 Beck U. (1986), en Giddens A.. (1990). 31 Löfstedt R. and Frewer L. (eds) (1998), Introduction. - blz. 22 -


voor schadelijke gevolgen als de oorzaken onduidelijk zijn? Nieuwe spelers betreden bovendien het politieke toneel. Het zijn niet enkel meer de overheden die agenda en discussie bepalen. Milieugroeperingen zijn een duidelijk voorbeeld. Zij onderhandelen soms rechtstreeks met grote bedrijven over milieubeleid. Nationale overheden spelen niet altijd meer de eerste viool. Ook de media spelen een belangrijker rol. De risicomaatschappij vraagt om nieuwe vormen van beleid. Overheid en wetenschap hebben geen pasklare antwoorden. Het vertrouwen van de bevolking daalt. Recente inzichten leren ons dat vertrouwen bij uitstek van belang is bij risicoperceptie: de wijze waarop mensen risico’s inschatten. Duidelijk is dat vertrouwen eenvoudiger te verliezen is dan te verdienen.32 Risicocommunicatie Hoe moet de overheid communiceren over risico’s op het gebied van milieu en gezondheid? Fischhoff33 schetst op een overzichtelijk manier de evolutie van risicocommunicatie over de afgelopen 20 jaar: All we have to do is get the numbers right

(Als we onze berekeningen maar goed hebben)

All we have to do is tell them the numbers

(We hoeven enkel onze berekeningen te laten zien)

All we have to do is explain what we mean by (We hoeven enkel uit te leggen wat we met onze the numbers berekeningen bedoelen) All we have to do is show them they’ve (We hoeven alleen maar te laten zien welke accepted similar risks in the past soortgelijke risico’s men in het verleden accepteerde) All we have to do is show them that it’s a good (We hoeven alleen duidelijk te maken dat ze er deal for them voordeel bij hebben) All we have to do is treat them nice

(We hoeven ze enkel correct te behandelen)

All we have to do is make them partners

(We moeten met ze samenwerken)

All of the above

(Alles wat hierboven staat)

In de loop der tijd is men tot de overtuiging gekomen dat risicocommunicatie meer is dan het eenzijdig informeren van het publiek. Van een overtuigingsstrategie, zoals door aanhangers van het ‘opvoedkamp’ voorgestaan wordt naar een dialoog, zoals door het ‘interactiekamp’ wordt voorgestaan34. Het ‘opvoedkamp’ benadrukt het belang van informatieoverdracht: als maar op een eenvoudige wijze wordt uitgelegd hoe een risico in elkaar zit, zal men meestal weinig bezorgdheid over de technologie of het probleem ervaren. De overtuiging die hieraan ten grondslag ligt is dat bezorgdheid vooral ontstaat door gebrek aan inzicht en door misverstanden bij burgers, in wetenschappelijke kringen ook wel leken 32

Slovic P. (1998). Fischhoff B. (1998). 34 Woudenberg F. (1995) en Woudenberg F. (1999). 33

- blz. 23 -


genoemd. Het ‘interactiekamp’ benadrukt dat er machtsongelijkheid bestaat tussen overheid en bedrijfsleven aan de ene kant en de burger aan de andere kant. De burger beschikt over onvoldoende middelen om invloed uit te oefenen. Het probleem is niet zozeer een gebrek aan informatie, maar een gebrek aan mogelijkheden om mee afwegingen te maken of te beslissen. Om een breder draagvlak te bewerkstelligen is het beter de burger erbij te betrekken. Argumenten voor participatie Er is een aantal argumenten denkbaar om de burger te betrekken bij besluitvorming op het gebied van risico’s:

Door een gedeelde verantwoordelijkheid kan men een breder draagvlak bereiken. Door uitwisseling van ideeën kan men de kennisbasis verbreden: de burger, de leek, heeft op grond van eigen ervaringen waardevolle inzichten bij te dragen. Het is een meer democratische aanpak en draagt bij tot de kwaliteit van de politieke besluitvorming.35 Achtergrondvisies

Het kan zinvol zijn het onderwerp van dialoog niet enkel te beperken tot het risico dat aanleiding tot de dialoog is, maar het te verbreden tot wensen en ideeën van de verschillende deelnemers die meer op de achtergrond spelen. De volgende anekdote is hiervoor illustratief: Twee zussen ruziën om één sinaasappel. Uiteindelijk besluiten ze tot een compromis: ze snijden hem in twee gelijke helften. Vervolgens schilt de ene zus haar helft en eet hem smakelijk op. Het andere meisje raspt de schil van haar helft en mengt de snippers door de cake die ze aan het maken was. “Op zichzelf heeft het compromis de vrede kunnen herstellen. Maar het is duidelijk dat hier een betere oplossing mogelijk was, een synthese die voor beide partijen voordeliger was geweest. Maar om die synthese te bereiken hadden de zussen niet alleen van elkaar moeten weten dat ze de sinaasappel wilden, maar ook de achterliggende motieven.” 36 Het begrip handelingstheorie staat hierbij centraal.37 Het betreft hier een geheel aan overtuigingen van mensen (of organisaties). Het gaat om opvattingen op twee niveaus. Het meer specifieke niveau gaat over het risico, het probleem, de oplossingen of wat het concrete onderwerp van gesprek ook is. Het niveau dat meer op de achtergrond speelt betreft zaken als normen en waarden, voorkeuren ten aanzien van inrichting van de samenleving. Dit laatste niveau zal in belangrijke mate bepalen hoe de opvattingen op het meer specifieke niveau ingevuld zullen worden. We kunnen dit het meer generieke niveau noemen. Het meer achterliggende niveau zal meestal minder gemakkelijk te veranderen zijn in een discussie. Toch

35

Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). Grin J. et al. (1997). 37 Grin J. et al. (1997) en Grin J., Grunwald A. (eds.) (2000). 36

- blz. 24 -


is het wel zinvol dat verschillende deelnemers kennis nemen van de dieperliggende overtuigingen van de ander om te begrijpen waarom bepaalde standpunten worden ingenomen. Dit is zeker aan de orde wanneer op het meer concrete niveau verschil van mening hardnekkig blijft bestaan. Doelstelling is hierbij niet zozeer het bereiken van consensus. Het is eerder van belang een oplossing te zoeken die in de ogen van alle deelnemers zinvol is. Het is de bedoeling dat men leert van de opvattingen van een ander en gezamenlijk tot oplossingsconstructies probeert te komen. Is de opinie van de burger relevant? Is de opinie van de burger wel relevant kan men zich afvragen. Is de burger wel competent genoeg om een zinvolle bijdrage te leveren? Is de burger wel in staat tot constructief denken? Kan de burger omgaan met onzekerheden? Een recentelijk afgerond onderzoek betreffende de perceptie van het publiek in de Europese Unie over biotechnologie in de landbouw, weerlegt een aantal mythes die bij overheden en experts bestaan over het brede publiek.38 Burgers zouden niet goed met wetenschappelijke informatie om kunnen gaan of er te weinig verstand van hebben. Hierdoor zou een goede dialoog niet mogelijk zijn. De studie laat echter zien dat de essentiële vragen die bepalen hoe burgers tegen een risico aankijken vaak minder met (gebrek aan) wetenschappelijke kennis te maken hebben maar eerder met andere zaken. Het zijn andere zorgen die voor burgers van belang zijn. Eenvoudig gesteld is het bijvoorbeeld voor de burger niet zozeer belangrijk hoe hij of zij ziek kan worden, hoe dat medisch-technisch in elkaar zit. Belangrijker is de vraag of er kans op ziekte is en wat daar de gevolgen van kunnen zijn. De studie laat ook zien dat het publiek niet zozeer een probleem heeft met onzekerheden, maar vooral met het feit dat de onzekerheden niet toegegeven worden. Een andere mythe die weerlegd wordt is dat de burger een nulrisico eist. Burgers blijken bewust te zijn van het feit dat risico’s bij de manier van leven horen net zo goed als de baten van risicovolle activiteiten. Uit dezelfde studie blijkt verder dat burgers er niet zozeer moeite mee hebben dat het uiteindelijk de overheid is die beslissingen neemt. Burgers hebben begrip voor de complexiteit van een dergelijk keuzeproces. Zeker wanneer verschillende groepen, verschillende wensen hebben. Waar ze echter geen begrip voor hebben is dat de overheid keuzes niet toelicht. Wat waren de opties? Wat zijn de voor- en nadelen van de verschillende opties? Waarom is voor deze oplossing gekozen? Kwaliteitseisen risicocommunicatie Hoe moet moderne risicocommunicatie waarbij dialoog centraal staat eruit zien? De literatuur39 noemt een aantal kwaliteitseisen. Drie essentiële verwachtingen van het brede publiek naar een goede ‘risicocommunicator’ zijn40:

38

Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001). Gezondheidsraad (2001), Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001), Drijver M. and Woudenberg F. (1999), Woudenberg F. (1995) en Woudenberg F. (1999), Fischhoff B. (1998).. 40 Drijver M. and Woudenberg F. (1999). 39

- blz. 25 -

- Steunpunt Milieu en Gezondheid: Onrust in Moretusburg?

Expertise: een deskundige moet verstand van zaken hebben maar ook om kunnen gaan met onzekerheden en vooronderstellingen Geloofwaardigheid, betrouwbaarheid Empathie: het open staan voor de bezorgdheden en de emoties van anderen

De hierboven aangehaalde studie betreffende de perceptie van het publiek in de Europese Unie over biotechnologie in de landbouw werkt deze verwachtingen nader uit in een aantal essentiële voorwaarden voor goede communicatie:

Geef fouten uit het verleden toe Geef toe dat deskundigen of vertegenwoordigers van de overheid het ook niet altijd noodzakelijkerwijs het beste weten. Speel open kaart over onzekerheden en geef aan hoe hiermee rekening kan worden gehouden bij het nemen van beslissingen Maak gebruik van de bijdrage van alle relevante bronnen, dus niet enkel van wetenschappelijke experts Wees transparant over de wijze waarop beslissingen genomen zijn en licht toe welke afweging is gemaakt tussen belangen, tussen risico’s en nut Neem strenge maatregelen waar frauduleus handelen is vastgesteld Laat zien dat de inbreng van de bevolking gewaardeerd, begrepen en gerespecteerd wordt en dat met de publieke opinie rekening wordt gehouden ook al zal men er niet altijd aan tegemoet kunnen komen

Aanvullend kan nog een aantal andere kwaliteitseisen genoemd worden41:

Betrek het publiek in een vroeg stadium bij het nemen van beslissingen Besteed aandacht aan de wijze van presentatie: vermijd ingewikkeld taalgebruik Werk samen met sleutelinstanties Voldoe aan de informatiebehoefte van de media

Fishhoff 42 benadrukt dat goed uitgevoerde risicocommunicatie weliswaar veel leed kan voorkomen, maar dat het niet voor alle soorten conflicten zaligmakend zal zijn. Dat is echter ook niet de doelstelling van risicocommunicatie. Risicocommunicatie heeft veeleer tot doel misverstanden of onacceptabele oplossingen te voorkomen. Verschillende belangen en standpunten horen eenvoudigweg bij een democratisch proces. Risicocommunicatie leidt in het beste geval tot minder en ‘betere’ conflicten.43 1.6 Risico in Moretusburg On(ge)rust? Als we naar de problematiek in Moretusburg kijken dan valt allereerst op hoe de overheid en experts de houding van de lokale bevolking zien. Bij de bevolking zou geen of maar weinig ongerustheid te bestaan over de milieuen gezondheidsproblematiek. Deze opvatting 41

Woudenberg F. (1995), Woudenberg F. (1999) en Gezondheidsraad (2001). Fischhoff B. (1998). 43 Drijver M. and Woudenberg F. (1999). 42

- blz. 26 -


wordt vooral gevoed door een uitblijven van zichtbare ongerustheid in de laatste jaren of van verzet tegen bepaalde voorgestelde maatregelen. Als er al sprake was van onrust dan betrof het onrust over de wijk zelf (dreiging met gedeeltelijke afbraak). Of onrust over voorzieningen in de wijk (dreigende sluiting van de enige overgebleven school). Duidelijk spreekt hieruit in ieder geval dat men niet weg wil uit de wijk. De overheid en de experts stellen dit vast terwijl ze zelf de situatie wel problematisch vinden als het over milieu en gezondheid gaat. Het lijkt er dus op dat de bevolking hier geen probleem ziet, waar de overheid en de experts er wel één zien. We kunnen deze situatie vergelijken met andere voorbeelden waar ongerustheid over milieu en gezondheid onderwerp van discussie zijn. In het Nederlandse voorbeeld van Weurt lijkt eerder het omgekeerde het geval te zijn. Al is dat natuurlijk afhankelijk van wie je erover spreekt. In Weurt (bij Nijmegen, provincie Gelderland) bestaat onder de bevolking al vele jaren grote onrust over het feit dat in de eerste helft van de jaren ’90 op korte tijd drie jonge vrouwen uit één straat overleden aan kanker. De bewoners wezen naar de nabij gelegen industrie als oorzaak van de kankergevallen. Onderzoek van de regionale gezondheidsdienst wees uit dat een verband met de milieufactoren niet waarschijnlijk was. Dit leidde er echter niet toe dat de onrust onder bevolking verdween.44 Inmiddels is op voorstel van de milieubeweging recentelijk een soort tribunaal ingesteld: op 20 juni 2002 hebben vertegenwoordigers van de gemeente Nijmegen en de provincie Gelderland in een Publiek Gerecht verantwoording afgelegd voor hun beleid betreffende de milieuproblematiek, waaronder genoemde kwestie in Weurt. Ze waren gedaagd door bewoners en milieuorganisaties uit Nijmegen West en Weurt. Het tribunaal werd voorgezeten door drie milieudeskundigen die als onafhankelijke 'rechters' een oordeel moesten gaan vellen. Hun conclusie luidde dat de gemeente Nijmegen en de provincie Gelderland te weinig doen aan de milieuproblemen in Nijmegen West en Weurt. Het advies van de rechters is om in eendrachtige samenwerking tussen gemeente, provincie, milieugroepen, bewoners en bedrijfsleven 'dringend' een inhaalslag te maken. De drie wetenschappers zeggen te vrezen dat waarschijnlijk nooit het sluitende bewijs kan worden geleverd voor een relatie tussen de kankergevallen en de alomtegenwoordige industrie.45 Kennelijk is er tussen experts en overheid aan de ene kant en de bevolking aan de andere kant nog altijd geen overeenstemming over interpretatie van het probleem. Waarbij wel duidelijk gesteld moet worden dat de experts in dit geval niet zeggen dat de ongerustheid terecht of onterecht is. Duidelijk is ook dat in dit geval door de experts geen zekerheid geboden kan worden. Een andersoortig voorbeeld vormt de Vlaamse casus ISVAG.46 Een verbrandingsoven van de intercommunale ISVAG in de Neerlandwijk in Wilrijk (deelgemeente van Antwerpen) zorgt al vele jaren voor controverse tussen de overheid, experts, de bevolking en de exploitant. Ook hier is duidelijk sprake van onrust van bewoners over de gevolgen van milieuvervuiling voor de gezondheid. Al vanaf het einde van de jaren ’80 dringen de bewoners er bij de gemeente op aan maatregelen te treffen tegen de overlast.47 Een belangrijk verschil met Weurt is dat er, zij het pas in de tweede helft van de jaren ’90, tegenstrijdige inschattingen van experts naar voren komen. De bewoners krijgen kortom niet van alle deskundigen ongelijk als ze zich ongerust tonen. Sommige deskundigen beamen dat er risico’s zijn. De laatste ontwikkelingen wijzen hier in de richting van een sluiting van de verbrandingsoven tegen 2007. We kunnen deze verschillende voorbeelden in het volgende diagram plaatsen:

44

Gezondheidsraad (2001). De Gelderlander, 27 april 2002, 21 juni 2002 en 26 juni 2002. 46 Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). 47 Ibid. 45

- blz. 27 -


BEVOLKING:

EXPERTS:

Ongerust over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

Geen bewijs voor verband bedrijfsactiviteiten en gevolgen gezondheid

WEURT

Discussie over vraag of er reden voor ongerustheid is over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

WILRIJK

Reden voor ongerustheid over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

Niet ongerust over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

MORETUSBURG?

We plaatsen Moretusburg hier met een vraagteken omdat de vaststelling alleen nog maar gebaseerd is op de opvatting van de overheid en experts over de houding van de bevolking. Anderzijds omdat er tegelijkertijd door overheid en experts wordt toegegeven dat er weinig inzicht is over wat er leeft bij de bevolking. Er is al die jaren weinig gecommuniceerd met de bevolking. Er kan dus met recht gesproken worden over een ‘blinde vlek’. Risicoperceptie in Moretusburg: de blinde vlek doorgelicht Onderzoek naar risicopercepties leert dat diverse factoren van invloed zijn op de houding van mensen ten opzichte van risico’s. Wat leert dit ons over de houding van de bevolking in Moretusburg zoals die door overheid en experts opgevat wordt? Is deze veronderstelde houding van de bevolking in overeenstemming met met de houding die verwacht kan worden als we een risicofactoranalyse op de problematiek toepassen? Een veelheid factoren worden genoemd in de literatuur48. We leggen ze naast de situatie in Moretusburg om te kijken of de opvatting van de overheid en de experts over houding van de bevolking, of deze hypothese, overeenstemt met de literatuur. We tekenen hierbij wel aan dat het hier over onze eerste indruk van de situatie gaat die we op grond van het vooronderzoek gevormd hebben. De resultaten van de raadpleging laten we hier nog buiten beschouwing. We formuleren hier juist aandachtspunten voor onze analyse van de raadpleging. We groeperen deze factoren in het licht van de problematiek in Moretusburg in verschillende groepen. Allereerst factoren die vooral verband houden met de risicovolle

48

Covello V. (1991), Gezondheidsraad (2001) en Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). - blz. 28 -


activiteit zelf. Ten tweede factoren die vooral te maken hebben met de milieugevolgen. Ten derde factoren betreffende de gevolgen voor de gezondheid. Ten vierde factoren die vooral te karakteriseren zijn in termen van persoonlijke probleembetrokkenheid en/of maatschappelijke discussie. Deze twee laatste typeringen, probleembetrokkenheid en maatschappelijk debat, zijn vanzelfsprekend in meer of mindere mate ook aan de orde bij de andere factoren, maar minder nadrukkelijk. Tenslotte willen we één factor, de factor vertrouwen, uitgebreider behandelen omdat dit een zeer belangrijke factor is en omdat deze verband houdt met een complex aantal zaken. We kijken eerst naar factoren die het milieu betreffen. De zichtbaarheid van de gevolgen voor het milieu waren, zeker in het verleden, goed zichtbaar. Zichtbare risico’s geven over het algemeen meer aanleiding voor ongerustheid dan onzichtbare risico’s. Er was in het verleden sprake van gaten in de was en zwarte handen bij de kinderen. Heeft een risico gevolgen voor toekomstige generaties, dan is er ook meer aanleiding tot ongerustheid. In het geval van Moretusburg ligt het eraan hoe de situatie zal evolueren. Als de vervuiling blijft voortduren of niet opgeruimd wordt, ook al zou de vervuiling van de fabriek stoppen, dan blijven komende generaties met de gevolgen zitten. Er is in de huidige situatie dus een risico voor toekomstige generaties. De conclusie is hier dat wat de milieu gerelateerde factoren betreft er in het geval van Moretusburg wel een ongerustheid versterkende werking verondersteld kan worden. Factoren die verband houden met de gevolgen voor de gezondheid geven een minder eenduidig beeld. Staat men zelf of staan naasten bloot aan het risico dan verhoogt dit de kans op ongerustheid. Aangezien alle wijkbewoners bloot staan aan de vervuiling is ook hier ongerustheid te verwachten. Als de gevolgen van het risico niet terug te draaien zijn dan is dit ook extra reden voor meer ongerustheid. Wat betreft de belangrijkste gezondheidsrisico’s is hiervan zeker sprake. Loodvergiftiging bij kinderen heeft mogelijk nadelige effecten voor de verstandelijke ontwikkeling. Cadmium, arseen en dioxines geven een verhoogd risico op kanker. De vervuiling zelf kan mogelijk wel teruggedraaid worden, maar staat toch in de schaduw van de gezondheidsrisico’s. Het gegeven dat het risico groter is voor kinderen, zeker waar het meest in het oog springende probleem van de loodvergiftiging betreft, versterkt ook de kans op ongerustheid. De termijn waarop gevolgen voor de gezondheid zich zullen openbaren is mogelijk van invloed op de houding van de bevolking. Gaat het om gevolgen op de langere termijn dan wordt verondersteld dat er minder aanleiding voor ongerustheid zal zijn. We hebben het in Moretusburg vooral over de langere termijn. Bijvoorbeeld als we denken aan kanker en gevolgen voor de verstandelijke ontwikkeling bij jonge kinderen. Hierbij sluit het gegeven dat de gezondheidsrisico’s weinig zichtbaar zijn, en moeilijk direct in verband gebracht kunnen worden met de vervuiling aan. Er lopen in Moretusburg geen als gevolg van de vervuiling zwaar zieke of misvormde mensen rond. De moeilijkheid een direct verband met de vervuiling te leggen is zeker aan de orde waar het om kanker en verstandelijke ontwikkeling gaat. Kijken we vervolgens naar de mogelijkheid dat men zich kan identificeren met (potentiële) slachtoffers, dan moeten we ons eerste afvragen wie de (potentiële) slachtoffers zijn en of ze als zodanig herkenbaar zijn. Er zijn kinderen met loodvergiftiging voor gekomen, zeker in het verleden. De direct merkbare klachten die hiermee gepaard gaan zijn na een behandeling in het ziekenhuis over het algemeen redelijk snel verholpen. De niet merkbare gevolgen voor bijvoorbeeld de verstandelijke ontwikkeling zijn moeilijker vast te stellen. Of er mensen met kanker zijn waarvan vastgesteld kan worden dat er een verband is met de vervuiling is nog een open vraag. Daar is nauwelijks grondig onderzoek naar gedaan. Dat is trouwens ook moeilijk aan te tonen. Het is kortom moeilijk slachtoffers van de vervuiling te herkennen. Kijken we echter naar het type mensen dat in principe gevaar loopt, bijvoorbeeld jonge kinderen waar het lood betreft, dan kan men zich daarmee vanzelfsprekend wel goed identificeren.

- blz. 29 -


Duidelijk is in ieder geval dat van sommige van de factoren die verband houden met de gevolgen voor de gezondheid in het geval van Moretusburg wel een ongerustheid versterkende werking verondersteld kan worden, en van andere factoren niet. Als we even los van de hierboven beschreven effecten voor milieu en gezondheid kijken naar de productieactiviteiten zelf kunnen we een aantal daarmee verbonden factoren onderscheiden. Het gaat hier dus meer over de risicovolle activiteiten van de fabriek zelf, dan over de gevolgen voor milieu en gezondheid. Het gegeven dat in Moretusburg sprake is van een risico als gevolg van activiteiten van menselijke (en niet natuurlijke) herkomst geeft een verhoogde aanleiding tot ongerustheid. Minder reden voor verhoogde ongerustheid geven de volgende factoren. Het risico dat zich een catastrofe voordoet, is beperkt. Het probleem schuilt vooral in een jarenlang voortdurende vervuiling, niet in bijvoorbeeld explosiegevaar. Er zijn in het verleden geen (grote) ongelukken gebeurd. Het betreft hier bovendien geen activiteiten die angstaanjagend zijn. De vraag of men vertrouwd is met de risicoveroorzakende activiteit, of men er ervaring mee heeft, zal per persoon verschillen. Hier speelt probleembetrokkenheid duidelijk ook een rol. De invulling van deze factor is bijvoorbeeld mede afhankelijk van de vraag of men bijvoorbeeld werkt in de fabriek (of werkt bij een soortgelijk bedrijf). Of van de vraag of men naasten heeft die er werken. Of men wel eens het bedrijf bezocht heeft op een opendeurdag. Als mensen bovendien al lang naast de fabriek wonen dan zou dit ook verondersteld kunnen worden als een vorm van vertrouwdheid met de activiteit. We kunnen hier veronderstellen dat de hierboven beschreven factoren die vooral als kenmerken van de risicovolle activiteiten van de fabriek zelf aangemerkt kunnen worden, en niet zozeer verband houden met de gevolgen voor milieu en gezondheid, in het geval van Moretusburg niet zozeer ongerustheid versterkend werken. Een aantal factoren heeft vooral te maken met probleembetrokkenheid en/of maatschappelijk debat. Eén factor, media-aandacht, geeft in het kader van dit onderzoek vooral aanleiding voor verdere literatuurstudie.We hebben ons gezien de beperkte tijd voor het onderzoek onvoldoende kunnen verdiepen in de wijze waarop de problematiek in het verleden in de media aan bod gekomen is. De vraag of het risico veel aan bod gekomen is in de media kunnen we hier dan ook niet beantwoorden. Dit verdient zeker aandacht in verdere studies. In de literatuur wordt er overigens vanuit gegaan dat verhoogde aandacht in de media leidt tot verhoogde ongerustheid. Een factor die in principe ter discussie kan staan in maatschappelijk debat is de vraag of over de risico’s wetenschappelijke discussie en onzekerheid bestaat. Het lijkt er op dat er in het geval van Moretusburg onder deskundigen weinig verschil van mening bestaat over de vraag of er een risico is. Weliswaar is de kennis (internationaal) over bijvoorbeeld de gevolgen van loodvergiftiging nog volop in ontwikkeling. Er is volgens wetenschappers duidelijk sprake van risico’s. De onzekerheid schuilt vooral in wat er van de kant van het beleid moet worden gedaan. Een factor waar zeker wel over gediscussieerd kan worden betreft het vrijwillig of onvrijwillig blootstaan aan het risico. Hier zijn zowel probleembetrokkenheid als maatschappelijk debat aan de orde. Het gegeven dat mensen daar op zich vrijwillig wonen, wil niet zeggen dat ze gekozen hebben voor de risico’s van de vervuiling. Het feit dat ze er blijven wonen zou geïnterpreteerd kunnen worden als een vrijwillige blootstelling aan het risico. Hetzelfde kan natuurlijk gezegd worden over werknemers van de fabriek. In hoeverre mensen echter daadwerkelijk vrijheid van keuze hebben is afhankelijk van vele zaken. Volgen we de veronderstelling van de overheid en de experts over de houding van de bevolking dan zou gesproken kunnen worden van een vrijwillige blootstelling. Dit zou dan een reden voor verminderde ongerustheid kunnen zijn. Bij de vraag of de risico’s en de baten van de risicoactiviteiten eerlijk zijn verdeeld zijn eveneens probleembetrokkenheid en maatschappelijk debat aan de orde. Is het antwoord hierop ja dan wordt verondersteld dat men een risico als minder ernstig beoordeelt. In het verlengde van deze factor kan de vraag gesteld worden welke doelen gediend worden met de - blz. 30 -


risicoactiviteiten. Deze factoren zullen wellicht anders beoordeeld worden door mensen die wel werken in de fabriek maar er niet in de buurt wonen, dan door mensen die niet in de fabriek werken maar er wel in de buurt wonen. Of er veel van de aandeelhouders van Umicore in de ‘arbeiderswijk’ Moretusburg wonen, valt terdege te betwijfelen. Bekijken we het belang van de fabriek voor bijvoorbeeld de werkgelegenheid, voor de wijk of breder voor de regio, dan kan gesteld worden dat er met de fabriek een algemeen belang gediend is. De mate van controle over (de gevolgen van) het risico is een andere factor die aanleiding tot maatschappelijk debat over probleembetrokkenheid kan geven. Enerzijds kan gesteld worden dat de bevolking geen controle heeft over de vervuiling aangezien dit binnen de bevoegdheid van de fabriek en in zekere zin de regelgevende overheid valt. Anderzijds kan men zichzelf tot op zekere hoogte tegen de vervuiling beschermen door een aantal hygiënische maatregelen in acht te nemen en door geen zelfgekweekte groenten te eten. Een andere vorm van controle bij de bevolking zou verhuizing kunnen zijn, al is dit wellicht mede van andere zaken afhankelijk. De vraag of men bekend is met het risico, of heeft men er ervaring mee heeft, kan per persoon verschillen: hier speelt vooral probleembetrokkenheid een rol. Als mensen al lang naast de fabriek wonen dan zou er een vorm van vertrouwdheid met het risico kunnen optreden. In 1945 onderzocht G. F. White de toen nog talrijke overstromingen in de Verenigde Staten49. Hij merkte dat naarmate de mensen vaker een overstroming hadden meegemaakt, ze een eventuele volgende overstroming als minder ernstig zagen. Het feit dat er over de hierboven besproken factoren in dit stadium geen eenduidige conclusies te trekken zijn komt omdat we de stem van de bevolking hier node missen Dit onderstreept wat ons betreft de noodzaak de betrokkenheid van de bevolking bij de discussie over de problematiek te vergroten. Eén van de belangrijkste factoren, zo niet de belangrijkste factor, zo leren recente inzichten50 betreft de vraag of men vertrouwen heeft in de instanties die verantwoordelijk zijn voor risicomanagement of het geven van informatie over het risico. We willen hier dan ook wat dieper op ingaan. Duidelijk is alvast dat de overheid aangegeven heeft met de raadpleging de bedoeling te hebben dat er vertrouwen gewonnen wordt. Duidelijk is ook dat beantwoording van deze vraag onmogelijk is zonder de bevolking gesproken te hebben. Het toekennen van vertrouwen is een zaak van de bevolking. Renn51 identificeerde vijf cruciale componenten die het publiek vertrouwen bepalen: competentie, objectiviteit, rechtvaardigheid, consistentie en geloof. De basis van deze vijf componenten is dat vertrouwen grotendeels gebaseerd is op historische ervaring. De ervaringen in het verleden met de overheid, met experts kleuren de wijze hoe burgers in een bepaalde situatie aankijken tegen die overheid en die experts. Dit kan betekenen dat de ervaring van het verleden en de wijze waarop men op grond daarvan bepaalde zaken is gaan zien, situaties in het heden als het ware overschaduwen. Brian Wynne52 beschrijft een mooi voorbeeld hiervan op grond van zijn onderzoek naar de relatie tussen schaapherders en experts in Noord – West Engeland ten tijde van het ongeluk met de kerncentrale van Tsjernobyl in 1986. Wynne stelt hierbij duidelijk dat de ervaring die een rol speelt bij vertrouwen, breder moet worden gezien dan alleen het onderwerp van discussie, hier het risico. De relatie tussen de bevolking en de overheid moet niet enkel in termen van de inhoud van het specifieke probleem geïnterpreteerd worden, maar ook in termen van dieperliggende normen en waarden en in termen van verhoudingen tussen actoren. 49

White G. F. (1945). Wynne B. (1996), Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001), Slovic P. (1998), Renn O. and Levine D. (1991), Gezondheidsraad (2001) en Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). 51 Renn O. and Levine D. (1991). 52 Wynne B. (1996). 50

- blz. 31 -


Uiterlijk leek het alsof de herders de voorschriften van de experts opvolgden en vertrouwen in hen hadden. Ze verzwegen echter het onderhuidse ongemak dat ze hadden met het feit de ze zelf door de experts niet serieus genomen werden. Dit leidde tot een stil en verborgen verzet. Ook speelden eerdere ervaringen met de nucleaire industrie van Sellafield in de regio een belangrijke rol als ook de afhankelijkheid van de streek van het bedrijf. Wynne maakt met dit onderzoek duidelijk dat vertrouwen een belangrijke rol speelt maar dat het een complex fenomeen is. Het is gekaderd in een complex web van sociale relaties en identiteiten. Wynne waarschuwt er verder voor dat het uitblijven van openlijke onvrede niet fout geïnterpreteerd moet worden als het niet bestaan van onvrede. Aan het niet uiting geven aan onvrede kan machteloosheid ten grondslag liggen. Hoe moet het dan? In het eerder aangehaalde onderzoek betreffende de perceptie van het publiek in de Europese Unie over biotechnologie in de landbouw, worden de belangrijkste oorzaken van gebrek aan vertrouwen in belangrijke mate in termen van kwaliteitseisen van goede risicocommunicatie getypeerd, zij het als tegendeel daarvan:

Gebrek aan adequate informatie Fouten uit het verleden worden niet toegegeven en er worden geen lessen uit getrokken Sancties voor verantwoordelijken in geval van fraude of mismanagement blijven uit Onzekerheden worden ontkend Men baseert zich op slechts een beperkt aantal soorten expertise Gebrek aan transparantie over hoe de verschillende belangen, risico’s en baten tegen elkaar afgewogen worden De wijze waarop de risico’s en de baten verdeeld zijn en wat het maatschappelijk belang is, worden niet aan de orde gesteld De bevolking ontbeert de middelen om invloed op discussie uit te oefenen Een duidelijk pleidooi voor moderne risicocommunicatie! Onderzoeksvragen

Welke zijn op grond van het voorgaande de belangrijkste onderzoeksvragen voor de raadpleging in Moretusburg en op welke wijze kunnen de uitkomsten van de raadpleging het best geïnterpreteerd worden? We willen benadrukken dat het hier om een exploratief onderzoek gaat: we stellen ons op een open manier op ten opzichte van het onderzoeksonderwerp. Dit betekent onder andere dat we ons analytisch model tijdens het onderzoeksproces hebben aangepast aan het verloop van het onderzoek. Het analytisch kader dat we hier we willen schetsen op grond van het voorgaande is mede gevoed door de lessen die ‘onderweg’ getrokken werden. We zetten de belangrijkste onderzoeksvragen op een rij:

Perceptie van oplossingen: o Wat vind de bevolking van de door ambtenaren en deskundigen geïnventariseerde maatregelen? o Welke voorstellen willen zij zelf doen? Wat is de perceptie van de bevolking van de milieuen gezondheidsproblematiek? o Welke factoren spelen hierbij een rol? o Hoe beïnvloed dit de perceptie van oplossingen? Niet probleemspecifieke percepties:

- blz. 32 -


Welke niet probleemspecifieke percepties zijn van invloed op de perceptie van de milieuen gezondheidsproblematiek? o Welke invloed is hiervan merkbaar? Relatie met andere actoren en de leefomgeving: o Welke factoren zijn vooral belangrijk? o Wat is hiervan de invloed? o

Op grond van het voorgaande hopen we de beeldvorming over de perceptie bij de bevolking te toetsen:

Is de beeldvorming bij overheid en experts juist? Is het zo dat de bevolking van Moretusburg niet of onvoldoende ongerust is over de milieuen gezondheidsproblematiek? Hoe kunnen we de beeldvorming verklaren? Hoe kan de beeldvorming verbeterd worden?

De overheid vroeg ook om advies voor een goede communicatiestrategie. De onderzoeksvragen die hieruit voortkomen zijn:

Hoe kan het best gecommuniceerd worden met de bevolking op grond van de lessen uit de literatuur? Hoe kan het best gecommuniceerd worden met de bevolking op grond van de lessen uit de raadpleging van de bevolking?

De opdracht van de overheid beperkt zich waar het onderwerp van gesprek met de bevolking betreft vooral tot de voorgestelde maatregelen en de perceptie van de burgers daarvan. Hierbij kunnen vanuit de bevolking eigen voorstellen gedaan worden. Eén van de belangrijkste doelstellingen voor de overheid is tegelijkertijd het bouwen aan vertrouwen. Op grond van de hierboven beschreven theorie kunnen we ons daarin onvoldoende verdiepen als we ons beperken tot de voorgestelde maatregelen. Behalve perceptie van de maatregelen is perceptie van de milieuen gezondheidsproblematiek van belang. Hierbij komen de factoren aan de orde die hoofdzakelijk verband houden met de risicoactiviteit, de gevolgen voor het milieu en de gevolgen voor de gezondheid. De anekdote van de sinasappel leerde ons dat de meer specifieke perceptie bovendien gekleurd wordt door achterliggende, meer generieke overtuigingen53. De perceptie van het milieuen gezondheidsprobleem kunnen we in onderstaand schema vatten. Het is bedoeld als een soort plattegrond voor ons analysemodel, zoals we dat tot hier hebben opgebouwd. Centraal staat hierbij de perceptie van de burger. Dit betreft enerzijds de perceptie van de probleemsituatie en van de oplossingen die voorgesteld worden door de deskundigen van de overheid. Probleembetrokkenheid zal hierbij ook een factor van invloed zijn. Anderzijds zijn de niet probleemspecifieke ervaringen die van invloed kunnen zijn op die percepties en de meer generieke opvattingen opgenomen. Het is niet de bedoeling op voorhand een hiërarchie van de factoren te geven, noch een bepaalde relatie tussen de verschillende factoren onderling en met de probleemperceptie te -veronderstellen.

53

Grin J. et al. (1997) en Grin J., Grunwald A. (eds.) (2000). - blz. 33 -


Probleemsituatie Gevolgen milieu

Gevolgen gezondheid

Oplossingen Risicoactiviteit

Voorgestelde maatregelen

Probleembetrokkenheid Perceptie Burger

Normen en waarden

Niet direct probleem gerelateerde zaken en ervaringen

Visie op de inrichting van de maatschappij

Het onderzoek bij de Britse schaapherders wees op het belang van de context54. De houding ten opzichte van een probleem wordt mede bepaald een complex web van sociale relaties, identiteiten en ervaringen. In de ervaringen binnen dit sociaal netwerk vinden we bouwstenen van vertrouwen. Pas wanneer we dit totaalbeeld in kaart brengen kunnen we een antwoord geven op de vraag wat de risicoperceptie van de burgers in Moretusburg is en hoe het best vertrouwen opgebouwd kan worden. Schematisch ziet dat er als volgt uit (het maatschappelijk debat als typering van een aantal factoren van risicoperceptie hebben we hier toegevoegd): Perceptie

Relatie met andere actoren en de leefomgeving Overheid Wetenschap

Vertrouwen

Bedrijf

Ervaringen

Andere burgers Leefomgeving

Maatschappelijk debat

Een andere vraag die we ons in het verlengde hiervan kunnen stellen is of de beeldvorming die bij de overheid en experts bestaat over de houding van de bevolking ten opzichte van de problematiek realistisch is. De beeldvorming van de overheid wordt hierbij, 54

Wynne B. (1996). - blz. 34 -


naast vele andere zaken, mede beïnvloed door het afwezig zijn van onrust onder de bevolking over de milieuen gezondheidsproblematiek. Anderzijds kunnen we veronderstellen dat de afwezigheid van zichtbare ongerustheid hierbij een rol speelt. Of dit betekent dat er geen ongerustheid leeft onder de bevolking kunnen we in navolging van Brian Wynne betwijfelen55. Het feit dat er vrijwel geen communicatie met de bevolking heeft plaatsgevonden maakt dat dit onduidelijk blijft. De afwezigheid van onrust en gebrek aan communicatie waardoor er geen zicht is op de perceptie (afwezigheid van zichtbare ongerustheid), hoeft niet te betekenen dat er geen ongerustheid leeft onder de bevolking. Schematisch kunnen we dit als volgt weergeven: Onzichtbare perceptie :

Zichtbare perceptie :

Handelen bevolking :

Ongerustheid

Ongerustheid

Onrust

Geen ongerustheid

Geen ongerustheid

Geen onrust

De raadpleging zal hopelijk helderheid verschaffen over de houding van de bevolking en de invloed van de verschillende factoren op de risicoperceptie.

55

Ibid. - blz. 35 -


- HOOFDSTUK 2 Raadpleging van de bevolking: opzet en verloop In dit hoofdstuk beschrijven we hoe we de raadpleging van de bevolking van de wijk Moretusburg, én de wijk Hertogvelden (we komen hier later op terug), opgezet hebben. We gaan in op de methode van raadpleging die we gebruikt hebben, op het vooronderzoek, en op de communicatie met de bevolking en andere betrokkenen. Vervolgens beschrijven we hoe het proces verlopen is. Voor de inhoudelijke resultaten van de raadpleging verwijzen we naar Hoofdstuk 3. 2.1 Onderzoeksmethode We hebben ervoor gekozen tijdens de raadpleging gebruik te maken van het werken met focusgroepen56. Focusgroepen zijn groepsgesprekken in groepen van meestal tussen de 3 en 12 deelnemers. Diepgang en interactie zijn de belangrijkste troeven van deze methodiek. Het is goed mogelijk om in groepen van deze omvang dieper in te gaan op allerlei zaken. Het is tevens goed haalbaar dat mensen op elkaar kunnen reageren, elkaar aanvullen, van elkaar leren en met elkaar in discussie gaan. Het is de taak van de moderator, of gespreksbegeleider, om het gesprek enigszins te structureren. Er is echter ook duidelijk ruimte voor flexibiliteit. Van origine is deze methode afkomstig uit het marktonderzoek. De bedoeling was de reacties van het publiek op bijvoorbeeld (nieuwe) producten te toetsen. Het bleek een ideale methode te zijn om ervaringen, wensen, meningen en bezorgdheden van mensen in kaart te brengen. Hierbij kunnen vanwege het groepskarakter verschillende perspectieven aan bod komen. Focusgroepen leveren verder informatie die authentiek is: mensen kunnen in hun eigen taal praten. Ze hoeven niet te praten in de termen die een onderzoeker bijvoorbeeld in een enquête voorlegt. Ze hebben bovendien de mogelijkheid hun mening in eigen bewoordingen aan andere deelnemers uit te leggen. Het is een methode die veel gebruikt is bij onderzoek naar risicopercepties van ‘lekenburgers’. Ze biedt de mogelijkheid zicht te krijgen op wat mensen vinden van risico’s, welke ervaringen ze hebben met de problematiek, de manier waarop mensen tegen risico’s aankijken en de redenen waarom mensen er zo tegenaan kijken. Het is tevens een goede methode om de indrukken die de onderzoekers vooraf hadden te toetsen. Het is niet de bedoeling van focusgroepen om consensus tussen de deelnemers over het onderwerp van gesprek te vinden. Zoals we al eerder aangaven zullen vooral de dieperliggende voorkeuren van mensen niet veranderen tijdens een groepsdiscussie. Het biedt juist bij uitstek de gelegenheid om zicht te krijgen op de verschillende perspectieven die leven over het onderwerp. Het belangrijkste nadeel van focusgroepen is wellicht dat er geen sprake is van een representatieve meting: slechts een beperkt aantal mensen kan deelnemen. Gedeeltelijk is dit nadeel op te vangen door de diversiteit aan deelnemers zo groot mogelijk te maken. Een meer representatieve meting in de vorm van bijvoorbeeld een enquête mist echter diepgang en de inbreng van eigen formuleringen van mensen. Een ander nadeel van focusgroepen kan de invloed van de groep op het individu zijn. In het dagelijks leven echter leeft men over het algemeen ook in groepsverband, dus in dat opzicht is het een realistische setting. Het is verder

56

We hier dankbaar gebruik van het handzame overzicht inzake focusgroepen in: Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001). - blz. 36 -


de taak van de gespreksbegeleider om ervoor te zorgen dat iedereen zoveel mogelijk zijn of haar eigen mening kan uitspreken. Tenslotte kan de invloed van de gespreksbegeleider op de inhoud van de groepsgesprekken als een stoorzender gezien worden die objectieve meting problematisch maakt. In het slechtste geval kan een gespreksbegeleider de discussie in een vooraf opgezette richting sturen. Deze storing kan ook achteraf tijdens de analyse plaatshebben. Deze nadelen zijn echter ook bij andere methoden van sociaal wetenschappelijk onderzoek als bijvoorbeeld enquêtes aan de orde. 2.2 Vooronderzoek Om tot een goede opzet van de raadpleging te komen hebben we ons in het beginstadium verdiept in de problematiek door een ‘quick scan’ van krantenartikelen en een aantal andere geschreven bronnen te maken. Tegelijkertijd zijn we gesprekken gaan voeren met diverse mensen die op enigerlei wijze betrokken waren bij de problematiek of betrokken waren bij de wijk. De belangrijkste vragen waarop wij tijdens de gesprekken een antwoord probeerden te krijgen waren de volgende:

Wat is de voorgeschiedenis van de problematiek? Wat is op dit moment de kern van de problematiek? Wat leeft er onder de bevolking? Welke vormen van communicatie met de wijkbewoners hebben al plaatsgevonden in het verleden? Hoe kunnen we het best in contact treden met en communiceren met de bevolking? Hoe moeten we het gebied waaruit deelnemers aan de raadpleging geselecteerd worden afbakenen? Hoe kunnen we de bevolking het best bereiken voor deelname aan de raadpleging? Welke verschillende doelgroepen zijn het meest relevant voor de raadpleging om een zo divers en uitgebreid mogelijk beeld van de problematiek te krijgen? Wat zijn belangrijke aandachtspunten om de raadpleging zo goed mogelijk te laten verlopen? Op welke manier kunnen we het onderwerp van discussie het beste bespreken zodat we niet alleen de mening over de voorgestelde maatregelen te horen krijgen maar ook meer algemeen zicht krijgen op de visie van de bevolking? Wat vindt men van het feit dat er een raadpleging gehouden wordt? Ondersteunt men dit? Wat vindt men van onze aanpak? Bevoorrechte getuigen

Het was nadrukkelijk de opdracht van de overheid de bevolking raadplegen, en niet het bedrijf of de lokale, verantwoordelijke overheden. Dit laatste gaat de overheid zelf doen op grond van de bevindingen in de raadpleging van de bevolking. Om onze weg in de materie en de wijk te kunnen vinden hebben we gesproken met een veelkleurig aantal mensen en organisaties in en rond de wijk. Dit varieerde van milieuen gezondheidsdeskundigen die betrokken waren bij de problematiek, tot vertegenwoordigers van

- blz. 37 -


organisaties die werkzaam zijn in en rond de buurt, van mensen van de Districtsraad tot sociaal werkers en artsen, tot mensen van het wijkcomité van Moretusburg.57 We hebben veel gehad aan deze gesprekken. Ze bleken van groot belang om tot een goed verloop van het proces te komen. Wat leeft er onder de bevolking? Van de verschillende mensen die we in het vooronderzoek gesproken hebben die het meest direct met de bevolking werken, krijgen we een iets genuanceerder beeld van wat er leeft bij de bevolking dan het beeld dat bij de overheid en de experts bestaat. Het is echter geen eenduidig beeld. Kernbegrippen zijn sociale achteruitgang, zich gestigmatiseerd voelen, machteloosheid, sterke sociale banden, zorg over de eigen woning. Dat er bezorgdheid leeft onder de bevolking betreffende de milieuen gezondheidsproblematiek komt niet eenduidig naar voren. Dat het zinvol is de bevolking over dit onderwerp te raadpleging wordt aan de andere kant tegelijkertijd wel beaamd. Vooral de mensen van het wijkcomité zijn begaan met de materie. We gaan daar hier verder niet op in: zij komen met de bevolking aan het woord in Hoofdstuk 3. Communicatie met de bevolking De contacten leverden een aantal tips voor communicatie met de bevolking op. We kregen bevestiging voor ons aanvoelen iemand te passeren en allerlei organisaties er in een vroeg stadium bij betrekken. Dit moet onder andere voorkomen dat er een gepolariseerde sfeer ontstaat waardoor een constructieve raadpleging niet meer mogelijk zou zijn. We moeten iedereen ook goed op de hoogte houden van ontwikkelingen, volgende stappen in de raadpleging. Om de bevolking te bereiken voor deelname aan de raadpleging wordt geadviseerd gebruik te maken van vertrouwde kanalen. Tenslotte wordt het belang benadrukt van begrijpelijk taalgebruik en een beperkte hoeveelheid tekst in communicatiemateriaal. Selectie deelnemers raadpleging De opdracht van de overheid luidde de wijkbewoners van Moretusburg te raadplegen. De door ambtenaren opgestelde lijst met voorgestelde matregelen die ter tafel moest liggen gaat eigenlijk hoofdzakelijk over Moretusburg. Dit wil echter niet zeggen dat andere wijken in de buurt geen last hebben van de vervuiling. Het is voornamelijk de wind die bepaalt waar de vervuiling terecht komt. En de wind voert soms ver. Een deelnemer aan de raadpleging merkte op: dan kun je Rotterdam er ook wel bij betrekken, want de rook van de hoogste schouw komt daar terecht. Hoe dus een afbakening te vinden die rechtvaardig is maar ook praktisch haalbaar bleek geen eenvoudige zaak. Uiteindelijk leek het de onderzoekers legitiem om zeker de wijken Moretusburg én Hertogvelden te nemen. De overheersende windrichting waait over Moretusburg. In het verlengde hiervan ligt de direct aangrenzende nieuwbouwwijk Hertogvelden. Hertogvelden ligt bovendien als enige woonwijk in de nabijheid van Umicore aan dezelfde kant van het spoor als Moretusburg. ‘Over den bareel’ is een begrip in Moretusburg. Men voelt zich duidelijk ‘anders’ dan de bewoners van Hoboken die over het spoor wonen. Ze voelen zich ook minder goed behandeld door bijvoorbeeld de overheid. Moretusburg heeft van origine lange tijd ‘een eigen leven’ geleid. Pas een paar jaar geleden is de wijk Hertogvelden gebouwd. Op het gebied van de milieuproblematiek bleek het onderwerp 57

In de bijlagen is een overzicht opgenomen van alle gesprekken. - blz. 38 -


‘nieuwbouw’ in dit toch zwaar vervuilde gebied gevoelig te liggen: men kan dit niet rijmen met bijvoorbeeld het verbod aan gezinnen met jonge kinderen om in Moretusburg te komen wonen omdat jonge kinderen extra gevaar lopen. Ook krijgen we het beeld van een zogenaamd bestaan van een onzichtbaar gordijn tussen Moretusburg en Hertogvelden uit verschillende hoek te horen. De deskundigen en de overheid hebben het nooit over de nieuwbouwwijk als het over de vervuiling gaat. Alsof de wind daar stopt. We betrekken met Hertogvelden kortom een relevant onderwerp in de discussie. Opvallend is overigens dat in geval van de bloedonderzoeken bij jonge kinderen, zij het wisselend, ook kinderen uit de wijk Hertogvelden betrokken worden. Tenslotte is een argument dat we zo een duidelijk ander perspectief betrekken in de gesprekken. Het gaat hier om ‘nieuwkomers’, mensen die er nog niet zolang wonen. Bovendien gaat om mensen met een ander ‘wijkgevoel’. Ondanks het feit dat ze directe buren zijn is er duidelijk sprake van ‘wij en zij’, van aparte wijken dus. Het was vanaf het begin de bedoeling om met ongeveer een viertal focusgroepen te gaan werken. Deze zouden elk een ander type bewoners opvangen om enerzijds een verscheidenheid aan perspectieven te garanderen, en anderzijds om zoveel mogelijk de eigenheid van de deelnemers ruimte te geven: we gingen er van uit dat men zich dan beter op het gemak zou voelen. Om de verscheidenheid onder de deelnemers zoveel mogelijk recht te laten doen aan de problematiek hebben we op voorhand de volgende kenmerken onderscheiden om focusgroepen samen te stellen:

Gezinnen met jonge kinderen Huurders en huisbezitters Etnische groepen Mensen die er pas wonen en mensen die er al lang wonen Mensen uit Moretusburg en mensen uit Hertogvelden Ouderen en jongeren Mensen uit de wijken die niet bij Umicore werken en werknemers van Umicore

Om kandidaten te vinden hebben we een brief gebust bij alle huishoudens in beide wijken. Bij deze brief hebben we een informatiekrant gevoegd waarin de raadpleging wordt toegelicht. Verder werd de uitnodiging tot deelname vergezeld van een aantal vragen.58 De vragen informeerden onder andere naar de kenmerken59 op grond waarvan de onderzoekers de focusgroepen konden samenstellen. Omdat we juist ook die mensen wilden overhalen mee te doen die normaliter niets van zich laten horen, ‘de zwijgende meerderheid’, probeerden we door middel van kontakten met voor de mensen bekende en/of betrouwbare kanalen vertrouwen te winnen. Dit gold bijvoorbeeld voor de wijkcomités uit beide wijken (we hebben een wijkcomitévergadering bezocht), sociaal werkers die actief zijn in de wijk, artsen die mensen uit de wijk als patiënt hebben, het Districtshuis, de kerk, de islamitische vereniging en de school. We hebben van alle organisaties die we benaderd hebben steun toegezegd gekregen. Wel werden we er door meerdere mensen op gewezen dat we niet verbaasd moesten zijn als de respons tegen zou vallen: de mensen zijn moe van alle onderzoeken of hebben eenvoudigweg geen interesse. Bovendien zijn veel bewoners niet gewend aan dergelijke initiatieven deel te nemen. Ook kunnen veel mensen niet goed overweg met uitgebreide teksten op papier.

58

Zie bijlagen voor deze 3 teksten. Er werd voor alle duidelijkheid niet naar de etnische achtergrond geïnformeerd omdat dit mogelijk als stigmatiserend over zou kunnen komen.

59

- blz. 39 -


Respons De respons bleek inderdaad beperkt te zijn. In totaal hebben 23 personen positief geantwoord op een mailing van 1.261 brieven. De problematische respons kan in vergelijking met bijvoorbeeld de respons van het Stedelijk wijkoverleg Hoboken West nog redelijk genoemd worden. Op een bestand van, bij benadering 4500 bewoners in Hoboken West, haalde men bij een enquête een respons van 70 reacties. Er is dus geen sprake van een uitzondering in de regio. Aan de andere kant staat onze respons in schril contrast met de zeer hoge graad van medewerking die een onderzoek op initiatief van Umicore recentelijk wist te halen. 70% van de gezinnen uit de doelgroep gezinnen met jonge kinderen, werkte mee. Dit onderzoek dat werd uitgevoerd door de universiteit, Provinciaal Instituut voor Hygiëne en VITO, heeft de bedoeling te onderzoeken hoe het komt dat sommige kinderen hogere loodwaarden in hun bloed hebben dan andere. Onder andere wil men uitzoeken of dit met de school te maken heeft of eerder met de manier van leven. De beperkte respons is aan de andere kant natuurlijk ook als een soort van respons, boodschap op te vatten. De boodschap is hier dat men niet graag aan discussies over de milieuen gezondheidsproblematiek wenst deel te nemen, althans niet in deze opzet of op dit moment. Wat hiervan de oorzaak is hopen we in de focusgroepen met de deelnemers boven tafel te krijgen. Aangezien een selectie hier niet aan de orde was hebben we de 23 kandidaten over twee voor de hand liggende groepen verdeeld. De eerste groep, 13 personen, werd gevormd door bewoners uit Moretusburg. De tweede groep, 10 personen, werd gevormd door bewoners uit Hertogvelden. Beide groepen waren vrij heterogeen van samenstelling. In iedere groep zaten iets meer mannen dan vrouwen. In beide groepen zaten zowel mensen die al langer in die wijk woonden, of in het geval van de nieuwe wijk Hertogvelden, afkomstig waren uit Moretusburg, als mensen die er nog maar korte tijd woonden. De leeftijd varieerde tussen midden 20 en de pensioensgerechtigde leeftijd. De meeste kandidaten hadden een baan. Voor zover we konden nagaan ging het hier alleen om huiseigenaren. Een deel van de kandidaten gaf aan lid te zijn van een organisatie. In iedere groep zat een vertegenwoordiging van de wijkcomités uit de desbetreffende buurt. Geen van de kandidaten gaf aan bij Umicore te werken. Aangepaste strategie Omdat we het gevoel hadden dat we aan de doelstelling de zwijgende meerderheid te bereiken met deze twee groepen onvoldoende tegemoet konden komen zijn we actief gaan zoeken naar mogelijkheden om ook andere doelgroepen te bereiken. Via de jeugdwerking in Moretusburg hebben we een focusgroep met jongeren georganiseerd. Omdat de problematiek van de vervuiling juist voor jongeren meer risico’s met zich meebrengt vonden we het belangrijk ook hen een stem te geven. Bovendien is het een doelgroep die over het algemeen weinig gehoord wordt, terwijl ze toch voor een deel de toekomst van de wijk zijn. Met de vertegenwoordigster van de jeugdwerking werd overeengekomen dat zij een aantal jongeren zou proberen te vinden voor een focusgroep. Een andere moeilijk te bereiken doelgroep betrof de Marokkaanse bewoners van Moretusburg. Zij worden ook door andere initiatieven van bijvoorbeeld sociaal werk of de overheid niet of nauwelijks bereikt. Vrijwel alle bevoorrechte getuigen die we in het vooronderzoek spraken lieten weten het een goed idee te vinden deze groep mee te laten praten. De indruk ontstond dat de Marokkaanse gemeenschap in Moretusburg toch een aanzienlijk deel van de bevolking uitmaakt. Dit is moeilijk toetsbaar in de statistieken van de overheid omdat een deel genaturaliseerd is tot Belg. Wat we wel konden nagaan was dat van de niet genaturaliseerde bewoners niet afkomstig uit de EU, de Marokkanen verreweg de grootste groep waren.60 De directeur van de plaatselijke school St.-Agnes schat dat ongeveer 20% van de huishoudens in Moretusburg een Marokkaanse 60

Databank sociale planning, in: www.somavzw.be - blz. 40 -


achtergrond heeft. Van de leerlingen van de wijkschool (kleuterschool en lagere school) was tot voor kort ongeveer 35% van de leerlingen van Marokkaanse afkomst. Recentelijk is dat percentage wat gedaald. Omdat de diverse organisaties die wij bezocht hadden zelf ook moeilijk contact konden krijgen met de Marokkaanse gemeenschap hebben we het advies van diverse contactpersonen opgevolgd om met een Marokkaanse sociaal werker die tot voor kort zelf in Moretusburg werkte contact op te nemen. Hij zei medewerking toe en bevestigde dat het mogelijk was een Marokkaanse focusgroep te organiseren. Tijdens een gesprek met een vertegenwoordigster van de School Tweede Kans Onderwijs61 die ook in Moretusburg gevestigd is, kwamen we op het spoor van een andere doelgroep waarvoor we tot dan in onze opzet geen oog gehad hadden. Het bleek dat het personeel, en ook de directie, van deze school zich danig zorgen maakten over de vervuilde omgeving waarin zij dagelijks moesten werken. Kort nadat midden jaren ’90 de gemeentelijke lagere school in Moretusburg door de overheid gesloten was, kreeg de School Tweede Kans Onderwijs dit gebouw toegewezen. De directie besefte destijds maar nauwelijks welke problematiek hen hiermee letterlijk boven het hoofd te hangen kwam. Aangezien ze voor gebouwen van de willekeur van de gemeente afhankelijk zijn, kunnen ze ook niet zomaar verhuizen. In het bijzonder is er onrust over leerkrachten die zwanger raken. De eerste vrouw bij wie dit voorkwam werd door de arbeidsgeneesheer onmiddellijk (vroeg in de zwangerschap) op zwangerschapsverlof gestuurd gegeven de risicovolle omgeving. In het gebouw zelf hangen bovendien overal hygiënische voorschriften om de gevolgen van de vervuiling tegen te gaan. Het leek ons gerechtvaardigd de groep van mensen die niet wonen in de wijk, maar er wel werken ook een stem te geven. Ook zij staan vele uren per week bloot aan de risico’s en kunnen zich ongerust maken. We hebben ons hierbij beperkt tot maatschappelijke non-profit organisaties die in de wijk werkzaam zijn. We noemen deze groep verder ‘de professionals’. Aan de hand van onze contacten in het vooronderzoek konden we een groep van 6 deelnemers samenstellen. Het betrof hier twee docenten van de School Tweede Kans Onderwijs, twee docenten van de wijkschool (één van de kleuterschool, één van de lagere school), een werknemer van het OCMW en de pastoor van de kerk van Moretusburg. Eén van de deelnemers was overigens niet buiten de wijk woonachtig. Aangezien we voor de desbetreffende organisatie geen andere kandidaat konden vinden, hebben uit oogpunt van diversiteit toch besloten deze persoon deel te laten nemen. 2.3 Raadpleging: opzet van het proces Twee gespreksronden We hebben ervoor gekozen per focusgroep meerdere keren bijeen te komen. Het zou hierbij dan gaan om twee gespreksrondes. Als enige uitzondering hierbij zou de jongerengroep slechts één keer bijeenkomen aangezien we van de vertegenwoordiging van de jeugdwerking begrepen dat het al moeilijk zou zijn een aantal jongeren voor één bijeenkomst te motiveren. De filosofie achter de twee gespreksrondes was dat de focusgroepen in de tweede ronde konden kennisnemen van en reageren op de resultaten, voorstellen uit de andere groepen. Zo zou er in zekere zin behalve interactie binnen groepen, ook interactie tussen groepen mogelijk zijn. Voorafgaand aan iedere gespreksronde was een informatieavond voorzien. De bedoeling van de informatieavond voor de eerste gespreksronde was om informatie over de werking van de raadpleging te geven62. Verder zou de lijst met voorgestelde maatregelen rondgedeeld worden en waar nodig kort toegelicht worden. Deze lijst was overigens niet exact dezelfde als de door de 61 62

Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. Zie voor de powerpointpresentatie: Bijlage. - blz. 41 -


ambtenaren geïnventariseerde lijst63. We hebben ervoor gekozen de volgens ons meest relevante informatie per voorstel te gebruiken en deze bovendien waar nodig te vertalen in voor ‘leken’ begrijpelijker taalgebruik. Dit laatste omdat we niet wilden dat complex taalgebruik een belemmering voor deelname door sommige deelnemers zou zijn. Voor de jongeren hebben we een nog wat meer vereenvoudigde lijst gemaakt met pictogrammen erbij64. Voor de Marokkaanse groep hebben we een Arabische vertaling laten maken. Tevens zou er tijdens de eerste informatiebijeenkomst ruimte zijn voor nadere kennismaking met de andere deelnemers en de gespreksbegeleiders. Ook was er tijd voor logistieke zaken zoals aanpassing van data voor volgende bijeenkomsten indien nodig. Tenslotte was er ruimte om vragen te stellen en opmerkingen te plaatsen. Bij twee focusgroepen hebben we overigens geen gebruik gemaakt van de informatiebijeenkomsten. Bij de jongeren hebben we überhaupt voor maar één bijeenkomst gekozen. Het leek niet haalbaar de jongeren voor meer dan één bijeenkomst te interesseren. Bij de professionals hebben we de informatiebijeenkomsten geschrapt gezien de reistijden die sommigen moesten maken naar huis. Bovendien gingen wij ervan uit dat deze groep minder moeite zou hebben met informatie op papier en dus aan uitleg op papier mogelijk al voldoende zouden hebben. We hebben dit telefonisch aan de deelnemers voorgelegd en ze zijn hiermee akkoord gegaan. De informatiebijeenkomst voor de tweede gespreksronde was bedoeld om de deelnemers kennis te laten nemen van de uitkomsten uit de andere groepen. Voor de locatie van de raadpleging hebben we steeds dankbaar gebruik gemaakt van de gastvrijheid van de School Tweede Kans Onderwijs in de wijk Moretusburg. Deze plek was om meerdere redenen geschikt. Het was een plek die voor vrijwel iedereen (zeker in Moretusburg) bekend was en gemakkelijk bereikbaar was. Het was ook een neutrale en vertrouwde plek in de buurt. We hadden daar bovendien voldoende ruimte en faciliteiten tot onze beschikking. Gespreksbegeleiding We hebben in het begin van het project steeds het plan gehad om de gespreksbegeleiding niet door de twee onderzoekers zelf te laten doen. Belangrijkste reden hiervoor was dat we veronderstelden dat ervaring met dergelijke gespreksmethodieken noodzakelijk zou zijn voor een constructief verloop. De onderzoekers zouden dan bovendien optimaal kunnen observeren. Nadeel zou echter zijn dat betreffende gespreksbegeleider minder goed op de hoogte zou kunnen zijn van de inhoudelijke kant van de raadpleging. Een ander nadeel zou zijn dat er meer ‘vreemde gezichten’ voor de groep zouden staan, en een dergelijke gespreksbegeleider er op bijvoorbeeld de informatiebijeenkomsten juist weer niet bij zou hoeven te zijn. Uiteindelijk hebben praktische overwegingen de doorslag gegeven. Gezien de korte termijn waarbinnen het project afgerond moest worden bleek het niet mogelijk een deskundige gespreksbegeleider voor alle gespreksbijeenkomsten te vinden. De onderzoekers hebben het dus zelf gedaan. Om de gespreksronden niet volledig ongestructureerd te laten verlopen hebben we voor de eerste gespreksronde een inhoudelijke opzet van de avond bedacht. Belangrijke aandachtspunten hierbij waren:

63 64

Iedereen moet aan bod kunnen komen We willen ook zicht krijgen op de perceptie van meer achterliggende zaken

Zie voor de lijst die werd gebruikt bij de voorstelling: Bijlage. Zie ook: Bijlage. - blz. 42 -


Het moet niet teveel een soort stemming over een lijst punten worden

De tijdens de eerste informatieavond rondgedeelde lijst met voorgestelde maatregelen vormde voor de eerste gespreksronde steeds het uitgangspunt. We hebben de deelnemers gevraagd of ze thuis de (ongeveer) 5 voorstellen wilden selecteren waarover ze in eerste instantie het liefst wilden praten. Dit konden ook voorstellen zijn waarmee ze het niet eens waren. We wilden er zo achter komen welke onderwerpen voor de bewoners het meest belangrijk waren. Door daarop door te gaan wilden we vervolgens meer zicht krijgen op de wensen en zorgen die wat meer op de achtergrond spelen. Middels een rondje langs alle deelnemers wilden we de selectie van belangrijkste voorstellen bespreken. Dit zou als voordeel hebben dat iedereen in ieder geval een keer aan het woord kan komen. Verder biedt dit iedereen de mogelijkheid kennis te nemen van de selectie van de anderen en van de motivaties die daarbij hoorden. We wilden deze opzet niet gebruiken om een soort priorisering van de groep te krijgen. Het was vooral bedoeld als ‘warming up’ in het eerste uur van de bijeenkomst, als eerste uitwisseling en als begin van discussie tussen de deelnemers. Voor de jongeren hebben we in overleg met de jeugdwerking een andere opzet bedacht. Aangezien we het uit oogpunt van haalbaarheid met één bijeenkomst moesten doen en het ook niet voorspelbaar zou zijn hoe lang de jongeren er hun aandacht bij konden houden, hebben we ervoor gekozen een presentatie te geven van de voorgestelde maatregelen waarbij de jongeren dan meteen konden reageren. Tijdens de presentatie konden ze op een uitgeprinte weergave van de presentatie aankruisen welk voorstel zij belangrijk vonden om te bespreken. Hierna zouden de jongeren dan de gelegenheid krijgen hun keuze toe te lichten. De opzet van de tweede gespreksronde hebben we in eerste instantie niet uitgetekend omdat we het verloop van de eerste bijeenkomsten wilden afwachten. Het enige wat hierover duidelijk was, was dat de resultaten uit de verschillende groepen in de eerste, of in het geval van de jongeren enige, ronde onderwerp van gesprek zouden zijn. Tevens zou het bedoeling zijn in de tweede ronde nog dieper op de zaak in te gaan. Haalbaarheidsstudie en overwegingdocument De opzet van de raadpleging past natuurlijk in een breder proces, waarbij ook andere actoren betrokken zijn. Vanaf het begin was afgesproken dat de onderzoekers zich enkel met de raadpleging van de bevolking zouden bezig houden. De overheid zal op grond van de resultaten van de raadpleging in overleg gaan met Umicore en de verantwoordelijke lokale of regionale overheden. In een haalbaarheidstudie zal dan bekeken worden welk lot de verschillende voorstellen zouden kunnen hebben. Het zal tenslotte de overheid zijn die de beslissing over de voorgestelde maatregelen zou nemen. Om de deelnemers aan de raadpleging en andere betrokkenen en geïnteresseerden inzicht te geven in de wijze waarop de overheid met de mening van de bevolking rekening gehouden heeft hebben we een overwegingdocument ontworpen. Hierin zal de overheid toelichting geven op haar beslissing en de erbij behorende overwegingen. In dit document komen de volgende zaken aan de orde:

- blz. 43 -


1. Rol van de Vlaamse overheid en situering van dit overwegingdocument Wat Vlaamse overheid met 34-punten plan en de consultatie beoogt in samenwerking met andere overheden; hoewel geen formele procedure toch statuut van dit document verhelderen 2. Uitgangspunten voor de Vlaamse overheid bij de aanpak van de milieugezondheidsproblematiek Hoboken Welke doelstellingen voor ogen, principes, prioriteiten, binnen het kader van de eigen bevoegdheden, die algemeen gesproken de leidraad zijn om suggesties te aanvaarden of te verwerpen. 3. Reacties van de Vlaamse overheid op de adviezen op hoofdlijnen - op de door de burgers ingebrachte argumentaties en criteria van beoordeling - op nieuw aangebrachte oplossingen/suggesties door de focus groepen - op voorstellen tot schrappen - op de priorisering van acties 4. Reacties van de Vlaamse overheid per punt - nummer en titel van het punt en de uitvoerder - synthese van de ingebrachte opmerkingen - reactie daarop van de Vlaamse overheid (met terugkoppeling naar punt 2) - besluit tot aanpassing/niet-aanpassing 5. Ontwerp van besluit van de Vlaamse overheid 6. Verder traject van besluitvorming Wie welke beslissingen moet nemen, welke consultaties van welke instanties nog moeten gebeuren, hoe verder met de besluiten uit dit overwegingdocument wordt omgegaan; wie op de hoogte wordt gebracht van dit overwegingdocument; kalender; …. 7. Traject van terugkoppeling van besluiten naar burgers en eventueel verdere raadpleging Planning van verdere communicatie en participatiestrategie gericht naar burgers. Het is de bedoeling dat het overwegingdocument in het najaar van 2002 opgesteld kan worden en aan de bevolking bekend gemaakt zal worden. Communicatie Om iedereen die betrokken is bij de problematiek en de wijken goed op de hoogte te houden van de stand van zaken tijdens de raadpleging, hebben we een aantal informatiekranten opgesteld en verspreid65. Deze informatiekranten werden huis aan huis bezorgd in Moretusburg en Hertogvelden. Verder werden ze aan de verschillende personen en organisaties waar we tijdens het vooronderzoek contact mee hadden gehad toegestuurd. Met de opdrachtgever, de overheid, hebben we regelmatig overleg gehad over opzet en verloop van het project. Er is overigens door de overheid besloten geen uitgebreide ruchtbaarheid aan de raadpleging te geven door bijvoorbeeld een persconferentie van de ministers. Eén van de redenen hiervoor was de raadpleging in alle rust te laten verlopen.

65

Zie Bijlage. - blz. 44 -


2.4 De avonden: verloop van het proces. Zonder hier nu op de inhoudelijke uitkomsten van de raadpleging vooruit te lopen, willen we hier eerst het verloop in termen van opkomst, participatie, tussentijdse logistieke aanpassingen, bespreken. Het inhoudelijke verslag wordt in Hoofdstuk 3 beschreven. De titel zegt het al: alle gesprekken vonden ’s –avonds, plaats op doordeweekse dagen. Bij de jongeren aan het begin van de avond. Bij de andere groepen meestal vanaf 19.30 uur. De bijeenkomsten duurden over het algemeen ongeveer twee en een half uur al is dat ook een kwestie van definitie: vaak werden de gesprekken na afloop van de formele bijeenkomst uitgebreid (zonder onderzoekers) op straat voortgezet. Opkomst Kijken we naar de opkomst bij de bijeenkomsten66 dan is een wisselend beeld te zien. De hoogste opkomst zagen we bij de groep van Moretusburg. Trouw hebben we elke bijeenkomst ongeveer 10 deelnemers zien verschijnen. Soms kon iemand niet wegens vakantie of ziekte. De opkomst bij de groep van Hertogvelden was steeds ongeveer 6 deelnemers. Ook hier een trouwe opkomst bij alle bijeenkomsten. Bij de jongeren was de opkomst beperkt tot 3. Het bleek moeilijk de jongeren voor een dergelijke bijeenkomst te interesseren. De leeftijden lagen hier tussen de 12 en 21 jaar. Bij de professionals kwamen van de 6 kandidaten 4 deelnemers opdagen. Zij bleven wel trouw elke bijeenkomst komen. De Marokkaanse groep heeft helaas geen doorgang kunnen vinden. Dit is voor alle duidelijkheid niet te wijten aan de bereidheid van de Marokkanen zelf. Om deze gemeenschap te kunnen bereiken was het nodig met een contactpersoon te werken die goed thuis was in de Marokkaanse gemeenschap. Deze contactpersoon zou dan tevens als tolk fungeren. Dit was noodzakelijk omdat een deel van de Marokkanen onvoldoende Nederlands spreekt. Helaas is deze contactpersoon wegens drukke werkzaamheden elders een aantal keren niet komen opdagen waardoor de gesprekken geen doorgang konden vinden. We konden binnen de beperkte termijn van dit project geen andere oplossing organiseren. Uiteindelijk heeft er maar één bijeenkomst met betreffend contactpersoon erbij kunnen plaatsvinden. Deze bijeenkomst vond plaats in het islamitisch centrum bij de moskee in Moretusburg. De opkomst was hierbij hoog: 14 personen. Het betrof enkel maar mannen die daar op dat tijdstip voor gebed bijeen zijn. De meerderheid bestond uit ex-werknemers van Umicore die inmiddels met pensioen waren. Later begrepen we overigens pas dat het hier om slechts een klein aantal inwoners van de wijk Moretusburg zelf ging. Aangezien er die avond ook vrij uitgebreid al over de problematiek van gedachten gewisseld is, hebben we de resultaten van deze bijeenkomst meegenomen in onze analyse. Extra avond Omdat er duidelijk behoefte bleek te zijn aan expertinformatie op het gebied van milieu en gezondheid, hebben we extra informatiebijeenkomsten ingelast. De eerste bijeenkomst was voor de deelnemers uit Moretusburg. De tweede voor de deelnemers uit Hertogvelden en de professionals. Dankzij de bereidwillige medewerking van de Vlaamse Milieu Maatschappij (VMM) en van het Provinciaal Instituut Hygiëne (PIH) konden we dit op korte termijn realiseren. De VMM is verantwoordelijke voor alle metingen van de luchtvervuiling rond Umicore. Het PIH is verantwoordelijk voor de bloedonderzoeken die twee maal per jaar bij kinderen onder twaalf jaar 66

Voor een overzicht van de data van de verschillende bijeenkomsten: zie Bijlage. - blz. 45 -


afgenomen worden om te zien of ze verhoogde loodwaarden in hun bloed hebben. In overleg met deze beide deskundigen hebben we een presentatie van de milieuen gezondheidssituatie opgemaakt67. Tijdens deze bijeenkomsten presenteerden zij elk een deel daarvan en was er verder ruimte voor vragen. We hebben overigens ook Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest (OVAM) gevraagd om medewerking. OVAM is onder andere verantwoordelijk voor het bodemonderzoek. Zij vonden het niet het juiste moment om in de openbaarheid te treden. Niet lang na de laatste bijeenkomst van de raadpleging werd voor iedereen duidelijk waarom. OVAM en de bevoegde minister zijn tot de conclusie gekomen dat Umicore de vervuilde gronden van de bewoners moet gaan saneren68. Omdat de periode waarbinnen we de raadpleging plaats moest vinden beperkt was en de agenda’s van de deelnemers soms al vol waren, hebben we in overleg met de groepen de informatiebijeenkomst voor de tweede gespreksronde laten vervallen. Dit betekende dat de presentatie van de resultaten van de eerste gespreksronde tijdens de tweede gespreksronde zelf moest plaatsvinden. Verloop bijeenkomsten Alle bijeenkomsten verliepen bijzonder constructief en in een prima sfeer69. De opzet van de raadpleging was zeker geslaagd waar het werken met informatiebijeenkomsten betrof. Dit werd door de deelnemers als prettig ervaren. Bovendien zorgde dit ervoor dat een aantal zaken al besproken kon worden voordat de gesprekken zelf van start gingen. Behalve om logistieke zaken en onduidelijkheden, ging het hier voornamelijk ook om het uitdrukking geven aan wat men van de situatie vond: iedereen die dat wilde kon alvast een keer los van de lijst maatregelen zijn of haar zeg doen en daarmee gepaard gaande emoties ventileren. Tevens kon men op grond van de informatie die men die avond mee kreeg alvast eens rustig nadenken over het gespreksonderwerp: de lijst met voorgestelde maatregelen. Het ‘huiswerk’, het selecteren van de voorstellen die men het belangrijkste vond om over te praten, werd niet als te belastend ervaren door de deelnemers. De vervallen informatiebijeenkomst voor de tweede gespreksronde werd achteraf node gemist. Er bleef te weinig tijd over om nog diepgaand over de resultaten door te praten. Men gaf bovendien duidelijk aan de ‘bezinktijd’ voor alle informatie zoals die er voor de eerste ronde wel was, te missen. De methode om middels een rondje te starten met de voorstellen die men het belangrijkste vond om te bespreken bleek goed te werken. De deelnemers konden tussentijds reageren en er werd heen en weer geswitcht tussen de voorstellen en de meer achterliggende bezorgdheden. Het bood voldoende structuur om op gang te komen en bleek niet te beperkend om openheid en flexibiliteit te kunnen bieden naar wat de deelnemers zelf belangrijk vonden. De deelnemers voelden zich dus niet beperkt de eigen mening te geven ook al viel die mogelijk buiten de onderwerpen die in de voorstellen beschreven stonden. Het constructieve gehalte van de gesprekken bleek uit het feit dat men met veel voorstellen voor verbetering van maatregelen kwam en met eigen voorstellen. Het interactieve karakter kwam goed uit de verf. Men stond open voor elkaars mening en ging hierover in discussie. Men vulde elkaar aan en was regelmatig gezamenlijk aan het brainstormen over netelige vraagstukken. De rol van de gespreksbegeleiders werd over het algemeen als prettig ervaren. De tussenkomsten van de onderzoekers om op bepaalde zaken door te vragen werden niet als storend ervaren. De uitwisseling van de resultaten van de andere groepen werd met veel interesse ontvangen. Men ging constructief in op zaken die in de andere groepen naar voren gebracht waren.

67

Zie Bijlage. De Standaard, 22-07-2002 en De Standaard, 23-07-2002 69 Voor een overzicht van alle data: zie Bijlage. 68

- blz. 46 -


De ingelaste informatiebijeenkomst betreffende de milieuen gezondheidsproblematiek werd bijzonder positief ontvangen. Wel bleek men wat overdonderd door de hoeveelheid gedetailleerde informatie. Vraag is of een enkele avond over dergelijke complexe materie afdoende is. De vraag is tevens of de manier waarop de avond ingericht was de meest effectieve was. De bijeenkomst vertrok nu vooral bij de informatie die de experts te bieden hadden. De informatie was bovendien over het algemeen nogal technisch van karakter, in tegenstelling tot de meeste de vragen van de bewoners. Soms tussendoor, maar meestal na de presentatie waren pas de vragen van de bewoners aan de orde. Het is de vraag of het starten met vragen van bewoners niet meer gewenst zou zijn. Op de inhoud van de vragen komen we later in dit rapport terug als we de inhoud van de raadpleging bespreken. Het werken met focusgroepen werd door de deelnemers overwegend als prettig ervaren. Het werken in een kleine groep beviel de meeste deelnemers goed. Men vond de combinatie van verschillende groepen interessant omdat zo verschillende visies naar voren kwamen. Men vond het überhaupt de moeite waard gezien de hoeveelheid meningen die naar voren kwam.

- blz. 47 -


- HOOFDSTUK 3 De boodschappen uit de raadpleging We willen in dit hoofdstuk de belangrijkste boodschappen die voortkomen uit de raadpleging beschrijven. We willen hier niet de reacties op alle voorgestelde maatregelen puntsgewijs bespreken of alle voorstellen van de bewoners één voor één op een rij zetten. Voor een overzicht van alle opmerkingen daarover, voorstellen voor verbetering en eigen voorstellen van de deelnemers aan de raadpleging verwijzen we naar Hoofdstuk 4. Hier willen we de essentie van de boodschap van de raadpleging naar voren brengen. Zoals we in het vorige hoofdstuk beschreven is het hierbij van belang open te staan voor boodschappen die een breder scala aan onderwerpen bestrijken dan enkel de voorgestelde maatregelen. Dat is de enige manier om recht te doen aan de mening van de bevolking zoals die in de raadpleging naar voren gekomen is, recht te doen aan de risicoperceptie van de bevolking en aan de opdracht goede communicatie op te zetten waarbij betrokkenheid, participatie, informatie en vertrouwen sleutelbegrippen zijn. We zullen regelmatig gebruik maken van citaten van bewoners zelf. Deze zijn wellicht de beste manier om duidelijk te maken wat leeft bij de bevolking. We willen wel nogmaals benadrukken dat het hier niet gaat om resultaten die representatief voor de hele wijk zijn. Het is wel de best geïnformeerde visie die we op dit moment, binnen de ons gegeven opdracht en in dit stadium van communicatie met de bevolking, konden bereiken. Voordat we over gaan tot de uitkomsten van de raadpleging is het wel nuttig eerst de lijst voorgestelde maatregelen nader toe te lichten70. 3.1 34 voorgestelde maatregelen De door de overheid aan de wijkbewoners voorgelegde voorstellen tot maatregelen betreffende de milieuen gezondheidsproblematiek zijn onderverdeeld in een aantal hoofdcategorieën:

Milieumaatregelen Maatregelen op het gebied van inrichting van de wijk en het bedrijfsterrein Gezondheidsmaatregelen Onderzoek Coördinatie en communicatie

De milieumaatregelen behelzen maatregelen die de vervuiling moeten beteugelen. Dit varieert van bodemsanering tot strengere normering, van het overkappen van opslagplaatsen voor ertsen tot het schoonmaken van de buurt. Maatregelen met betrekking tot de inrichting van wijk en bedrijfsterrein moeten dit ondersteunen. Bijvoorbeeld door een buffer op het bedrijfsterrein aan te leggen tussen woonwijk en bedrijf of het afsluiten van routes van vrachtverkeer door de wijk. De gezondheidsmaatregelen variëren van informatiebrochures over hygiënische acties tot het ontstoffen van woningen, van het reinigen van de school tot het sluiten van de school, van het aanpassen van bodemattesten tot het informeren van nieuwe bewoners.

70

Zoals eerder vermeld zijn de verschillende versies zoals we die gebruikt hebben in de bijlagen opgenomen.

- blz. 48 -


Verdere onderzoeken hebben de bedoeling enerzijds te monitoren hoe de verschillende aspecten van de problematiek zich ontwikkelen. Hierbij kan nieuwe normering één van de uitgangspunten zijn. We kunnen hierbij denken aan de vervuiling zelf, of de hoeveelheid lood in het bloed van kinderen. Zaken die nu ook al gebeuren. Anderzijds betreft het onderzoeken die meer duidelijkheid zoeken over de gevolgen van de vervuiling als ook de belangrijkste oorzaken van de vervuiling. Voorstellen op het gebied van coördinatie en communicatie hebben de bedoeling activiteiten beter op elkaar af te stemmen en een betere communicatie met de bevolking op te zetten. Deze raadpleging is één van die voorstellen. Het gaat hierbij overwegend over voorstellen die de bestaande situatie in stand houden, zijnde een woonwijk naast een vervuilende fabriek. Er wordt vooral gestreefd naar verbetering binnen de bestaande situatie. 3.2 Eerste boodschap: wat is de boodschap? “De mensen weten ook niet wat er nu precies aan vervuiling gebeurt, ik heb daar toch geen beeld van.” Tijdens de eerste bijeenkomsten van de raadpleging werden de onderzoekers verrast met de vraag om informatie over de milieuen gezondheidsproblematiek. We hadden zo ongeveer met alles rekening proberen te houden tijdens de voorbereiding, maar dat er in een kwestie die al zo lang speelt kennelijk nog nadrukkelijk de behoefte bestaat aan informatie over aard en ernst van de problematiek, hadden we niet verwacht. We hadden tijdens het vooronderzoek ook geen signalen ontvangen die wezen in die richting. Zoals we in het vorige hoofdstuk schreven, hebben we zo snel mogelijk een extra informatiebijeenkomst ingelast. De vragen die gesteld werden tijdens de eerste bijeenkomsten zijn illustratief. Het ging hierbij overigens om vragen die enerzijds over de voorgestelde maatregelen zelf gaan of die hierop vooruitlopen. Dit zijn vragen die we verwacht hadden. Hier komen we later op terug. Anderzijds ging het vooral om vragen over de problematiek zelf, vragen die we niet direct verwacht hadden:

Wat is de stand van zaken? Hoe erg is de vervuiling? Klopt het dat er minder vervuiling is dan bijvoorbeeld 15 jaar geleden? Wat zijn de risico’s? Wat is het risico van lood? Welk risico lopen de kinderen? De meesten (van de Marokkanen die we spraken) hebben lang op de fabriek (Umicore) gewerkt, maar verkeren nog in goede gezondheid. Aan de andere kant horen ze over vergiftigde kinderen. Hoe valt dit te rijmen? Is er een probleem? Wat zijn de resultaten van onderzoek en maatregelen die in de loop der tijd hebben plaatsgevonden? Wat betekenen de uitslagen van de bloedonderzoeken? Welk laboratorium is verantwoordelijk voor de analyse(s)? Is het een onafhankelijk laboratorium? In hoeverre zijn de problemen die zich in Moretusburg situeren ook op Hertogvelden van toepassing?

- blz. 49 -


Is het zo dat er in de wijken Moretusburg en Hertogvelden meer mensen ziek zijn in vergelijking met andere woongebieden?

Opvallend is dat er weinig verschil is tussen de verschillende groepen die we geraadpleegd hebben als het gaat over het gebrek aan informatie over de problematiek. Dit is vooral vreemd aangezien het hier niet alleen gaat om mensen die er nog maar kort wonen of werken maar ook over mensen die er al langere tijd wonen of werken. Het gaat dan niet alleen over het gegeven dát er een milieuprobleem is. Het is zeker zo dat een aantal mensen niet of maar nauwelijks op de hoogte was toen ze in de wijk(en) kwamen wonen of werken. Vooral in Hertogvelden is het opvallend dat de mensen die daar een nieuwbouwwoning kochten, een bodemattest ontvingen waarin van de vervuilingproblematiek geen gewag gemaakt wordt. Maar hetzelfde geldt voor nieuwkomers in Moretusburg. En dit is niet alleen te wijten aan het feit dat dergelijke bodemattesten pas sinds een aantal jaren verplicht zijn. De meeste nieuwkomers (ook in Moretusburg) zouden al een bodemattest ontvangen moeten hebben waarin staat dat het om vervuilde grond gaat. Behalve de bodemattesten, blijven ook de immobiliënkantoren in gebreke. “Het is toch erg dat wij nu moeten vernemen hoe erg de vervuiling is. De immobiliënkantoren lieten ons verstaan dat het nu niet meer zo erg was. Men zou daar toch wel iets aan kunnen doen, een folder of zo.” “Toen ik mijn huis kocht bij Immobib had men mij verteld dat de schouwen van Cockerill71 waren en dat ze binnenkort zouden worden opgeblazen.” Wanneer ter sprake komt hoe hierin best verbetering kan komen wijst men naar de overheid. Het goed informeren van de burgers is de verantwoordelijkheid van de overheid, zo wordt gesteld. De meeste bewoners zijn er (inmiddels) van op de hoogte dat er een milieuprobleem is. Over aard en ernst bestaat echter veel onduidelijkheid. “Ik ben hier komen wonen, goed wetende dat het vervuild was. Ik ken de problematiek doordat ik met mijn werk veel in aanraking kom met vervuilende producten. Anderzijds dacht ik dat het probleem zich niet meer zo stelde.” “Ik denk in het algemeen dat mensen wel op de hoogte waren als ze hier kwamen wonen. Maar dat ze pas achteraf op de hoogte gesteld werden van dat het zo ernstig was.” Enerzijds is hier de vraag aan de orde wie de belangrijkste bron van informatie is. Anderzijds is hier het soort informatie over de risico’s dat ontbreekt aan de orde: welk soort informatie over de risico’s ontbeert men. Umicore Belangrijkste bron van informatie over de stand van zaken wat de vervuiling betreft lijkt, zeker in de laatste jaren, Umicore te zijn. Het gaat hier dan vooral over de milieuvervuiling en de 71

Hier wordt verwezen naar de voormalige scheepswerf Cockerill Yards, die inmiddels gesloten is. Ze was gevestigd op een terrein direct naast Umicore. Zie hiervoor onder andere: Gemeentebestuur Hoboken (1982). - blz. 50 -


acties die Umicore onderneemt om dit probleem aan te pakken. Het gaat niet over de gevolgen voor de gezondheid. Sinds enige jaren organiseert Umicore in het Gildenhuis in de wijk informatiebijeenkomsten voor de bewoners en geeft men een milieuverslag uit. Tevens houdt men opendeurdagen.Verder stuurt men informatiebrochures de wijk in. Ook hebben we gehoord dat ze soms voor bepaalde zaken bij mensen in de wijk deur aan deur gaan. Tenslotte is het zo dat de wijkbewoners met het bedrijf in contact staan wanneer ze geklaagd hebben over bepaalde overlast. Er is sinds enige tijd een speciaal telefoonnummer ingesteld. Er worden echter duidelijk kanttekeningen geplaatst bij deze informatiebron. “De infoavonden van Umicore: daar snap je niks van.” “Als je dan een gerichte vraag stelt op zo’n bewonersvergadering krijg je een antwoord in de trant van: zwijgt gij daar, ga zitten, zie dat ik u niet meer hoor.” “De communicatie loopt zo stroef. Je kunt nooit eens normaal met die mensen spreken. Ze zijn altijd direct in de verdediging.” Het is niet alleen de manier waarop het bedrijf met de bevolking communiceert waarover kritiek bestaat. Niet iedereen vertrouwt de informatie omdat ze enkel een eenzijdig beeld weergeeft. Duidelijk wordt aangegeven dat men van de overheid controle verwacht op de cijfers die Umicore over de vervuiling naar buiten brengt. Men verwacht onafhankelijke informatie van de kant van de overheid en van experts. Onduidelijk risico Welke informatie mist men als over de risico’s gaat? Behalve onafhankelijke informatie over de stand van zaken van de vervuiling, ontbeert men kennis van zaken over aard en ernst van de risico’s. Men krijgt informatie over maatregelen die men zelf tegen de vervuiling kan nemen. Het gaat hierbij om het niet kweken van groenten in eigen tuin en hygiënische maatregelen die men kan nemen tegen de vervuiling en de opname in het lichaam van de vervuilende stoffen72. Wat de gevolgen van opname van die stoffen kan zijn is echter grotendeels nog onbekend. “Lastig is: er wordt wel gesproken van de vervuilende stoffen, maar vaag blijft wat nu de gevolgen zijn. Ik denk dat ze dat toch wel beter moeten weten, ik heb dat gevoel, ik weet niet of dat kan.“ “Wat mij frappeert is dat iedereen de looddiscussie kent zonder dat men de gevolgen eigenlijk goed weet. U woont hier 42 jaar maar u kent de gevolgen niet.” “Mensen zitten wel duidelijk met een aantal vragen. Vaak beseffen ze de gevolgen niet op de gezondheid. Hoe schadelijk is het voor de mens?” De ouders van de kinderen die aan de bloedonderzoeken meedoen (en de leerkrachten van de wijkschool) krijgen weliswaar de uitslagen van de bloedonderzoeken inzake lood. Wat deze 72

Veelzeggend detail is hierbij dat folders met informatie over hygiënische maatregelen die men kan nemen tegen opname van lood of cadmium die enige tijd geleden verspreid zijn in Hoboken, nu juist niet in de wijken Moretusburg en Hertogvelden terecht zijn gekomen. Wat hier mis is gegaan is vooralsnog onbekend. Duidelijk is wel dat het PIH dat verantwoordelijk was voor de inhoud van de folders voor deze misser niet verantwoordelijk is. - blz. 51 -


getallen betekenen wordt hen echter niet uitgelegd. Het enige dat duidelijk is, is dat wanneer een bepaalde waarde overschreden wordt er aanleiding is tot ingrijpen. Het betreft hier dan wel vooral de acute risico’s. Deze acute gevolgen zijn over het algemeen redelijk snel verholpen door in het ergste geval een opname van een paar dagen in het ziekenhuis. “Ik ken een gezin waarin één kind net boven de grens valt. We kennen echter niet de betekenis van die hoge loodwaarden. Het enige wat ze ons geven is de klasse indeling.” “We willen niet de cijfers weten. Maar we willen wel de uitleg krijgen en wat de verschillen zijn.” “Men moet niet enkel de loodwaarden meten. Het zijn vooral de effecten voor de gezondheid die belangrijk zijn. Men duidt aan dat sommige kinderen teveel lood in hun bloed hebben maar men geeft de gevolgen niet weer. Het moet ook in mensentaal worden geschreven opdat de bewoners goed beseffen waar het over gaat.” “Vraag is hoe komt het dat sommigen wel en sommigen geen verhoging hebben? Ook voor mijn kind. Gaat nu buiten spelen. Ik wil weten hoe dat uitwerkt.” Deze citaten illustreren dat over de risico’s voor de bevolking kennelijk onvoldoende duidelijk wordt gecommuniceerd. Hoe is het gesteld met het letterlijk, het fysiek zichtbaar zijn van het probleem zelf? De vervuiling laat duidelijk sporen na in de wijk. “Met de voorbije actie (schoonmaak in de wijk) heb ik mijn stoep gekuist met een hogedrukreiniger. Ik doe dat af en toe maar het helpt niet echt. Na twee maanden ziet mijn stoep terug pikzwart.” Aan de andere kant werd door één van de jongeren naar voren gebracht dat dit het probleem niet voor iedereen duidelijk maakt. “Lood is niet zichtbaar.” De onduidelijkheid over de risico’s wordt vooral versterkt door de onzichtbaarheid van de gevolgen voor de gezondheid. “Ik wist het van horen zeggen op voorhand, maar wat is daar nou van waar? Je weet het niet zeker. Er zijn mensen die heel oud worden hier; misschien wel dankzij het lood.” Aan de informatievoorziening over de risico’s schort kennelijk nogal wat zo luidt de boodschap. Er is teveel sprake van eenzijdige, niet onafhankelijke informatie. Dat het probleem zelf zich niet altijd duidelijk manifesteert is ook helder. Deze factoren zijn echter niet de enige basis voor onduidelijkheid over die risico’s. Een overheidsbeleid dat tegenstrijdige boodschappen afgeeft is hier ook debet aan. 3.3 Tweede boodschap: tegenstrijdig beleid Samenhangend met de vorige boodschap wordt regelmatig het beeld naar voren gebracht van tegenstrijdig overheidsbeleid. Tegenstrijdigheid die ook aanleiding is voor veel onduidelijkheid. Een veel naar voren gebrachte tegenstrijdigheid houdt verband met het verbod aan de sociale

- blz. 52 -


huisvestingsmaatschappij Beter Wonen73 om woningen te verhuren aan gezinnen met kinderen onder 12 jaar. De reden hiervoor is dat kinderen onder 12 jaar het meeste gevaar op vergiftiging door lood lopen. Dit staat in schril contrast met het feit dat er tegelijkertijd in Moretusburg wel woningen verkócht kunnen worden aan gezinnen met jonge kinderen. “Het kan toch ook niet dat Beter Wonen geen huizen te huur aanbiedt aan gezinnen met kinderen onder de twaalf jaar. Terwijl een immobiliënkantoor huizen verkoopt in dezelfde wijk aan gezinnen met veel jonge kinderen.“ Tevens staat dit in schril contrast met de nieuwbouw in Hertogvelden en de plannen voor nieuwbouw die op dit moment bestaan in Moretusburg zelf. Een andere tegenstrijdigheid bestaat er tussen de nieuwbouw enerzijds en het uitblijven van onderhoud aan de huurwoningen anderzijds. Tot voor kort keurde de gemeente door Beter Wonen ingediende renovatieplannen voor huurwoningen in Moretusburg af. Veel huurwoningen zijn daardoor al vele jaren niet meer opgeknapt. In Moretusburg heeft Beter Wonen een achterstallig onderhoud van ongeveer 20 jaar. Recentelijk lijkt de gemeente wel over te willen gaan tot goedkeuring van renovatieplannen. Er kan overigens ook op een andere, positieve manier tegen de nieuwbouwplannen aangekeken worden. Nieuwbouw als investering in het woonkarakter van het gebied. “De nieuwe appartementen zijn ook niet gewild door Umicore. Ik ben ook tegen nieuwe appartementen. Ik heb een bezwaarschrift ingediend. Het kan toch niet dat men iets aan het milieu in de wijk wil doen en dan tegelijkertijd nieuwe appartementen gaat bouwen. Anderzijds vind ik het wel een goed teken, het zou een overwinning voor de wijk zijn. Dan kiest de overheid duidelijk voor de wijk waarin een woonfunctie moet behouden blijven. Het gaat om een erkenning van Moretusburg als een woonzone. Op dat punt vind ik het een goed initiatief. De vraag is natuurlijk wat de effecten op de gezondheid van de nieuwe bewoners zal zijn. Bovendien zal door de nieuwbouw ook de waarde van de omliggende huizen stijgen. Zo bekeken kan het Moretusburg alleen maar ten goede komen. Dat neemt niet weg dat ik ook wel bezwaren heb.” Met een gebrek aan aandacht voor de wijk van overheidswege op andere terreinen geeft de overheid tezelfdertijd echter ook de boodschap zich niet erg bezorgd te maken over de kwaliteit van leven in de buurt. “Dat klopt, ik denk dat ze ons in Moretusburg 30 of 35 jaar vergeten hebben. Tot bij de laatste verkiezingen, dan hebben ze hun hoofd eens laten zien aan de andere kant van den bareel en heeft men een aantal voorstellen voor de wijk gedaan.” Sterker nog: er wordt geklaagd over verwaarlozing, verloedering. De overheid investeert niet in de wijk. “Het lijkt hier wel Roemenië.” De uitgelekte voorstellen voor de bufferzone in de wijk tenslotte leggen het accent weer duidelijk bij de milieuproblematiek. Belangrijkste oorzaak van de onrust die dit teweeg bracht was

73

Beter Wonen beheert alle huurwoningen in Moretusburg. Het gaat hierbij - zo werd ons meegedeeld bij Beter Wonen - om ongeveer eenderde van alle woningen in Moretusburg. In totaal heeft Beter Wonen ongeveer 380 huizen in Moretusburg. De meeste huizen in Moretusburg zijn gebouwd in de jaren ‘20 en ’50. - blz. 53 -


wellicht de bedreiging van de woonwijk. Daarbij is de onrust mogelijk ook het gevolg van het alarmsignaal dat er vanuit ging: een alarmbel die zegt dat het met het milieu niet zo best gesteld is en dat het tijd is voor (ingrijpende) maatregelen. “De aanleiding (voor deelname aan de raadpleging) was eigenlijk de hetze rond de bufferzone. Toen zijn we echt wel wakker geworden.” Door een combinatie van gebrek aan informatie, een gebrek aan onafhankelijke, duidelijke informatie en tegenstrijdige boodschappen die uitgaan van het overheidsbeleid, als ook de onzichtbaarheid van de gezondheidsgevolgen, krijgen we alvast zicht op een aantal belangrijke factoren die van invloed zijn op de risicoperceptie van de bevolking. 3.4 Derde boodschap: de wijk is belangrijk Als de onrust naar aanleiding van het voorstel van de bufferzone ons iets leert, dan is het dat de buurt belang hecht aan behoud van de wijk. Wat maakt dat men kennelijk niet uit de vervuilde zone wil vertrekken? Is het gebrek aan kennis over de vervuiling en de risico’s die eraan verbonden zijn? Is men kortom niet ongerust? Of is de ongerustheid niet groot genoeg, het risico niet duidelijk genoeg om op te wegen tegen andere zaken die hier van belang zijn? Verhuizen? Of de problematiek aanleiding is om uit de wijk te vertrekken? Daarop is geen eenduidig antwoord te geven. Als de nadruk in de discussie ligt op de milieuen gezondheidsproblematiek dan laten de spontane reacties van sommige bewoners van Moretusburg weinig aan duidelijkheid te wensen over. Dit wil overigens niet zeggen dat ze ook echt willen vertrekken. Dit voor alle duidelijkheid. Maar dat blijkt verderop in het verslag. Het moet hier meer als uiting van bezorgdheid gelezen worden. “We steken wel onze kop in het zand voor het milieuprobleem. Want als je het echt serieus neemt, dan blijf je er niet wonen.” “Als ik de lotto win, ben ik zeker weg.” “ Dan ben je zeker niet de enige.” (Zou je dan willen dat je kinderen hier opgroeien?) “Ik zou dat niet willen. Ik hoop dat ze later ergens anders gaan wonen.” “Als ik de kans had, ben ik weg. Het is voor mij nu financieel niet haalbaar.” “Indien ik voldoende gecompenseerd wordt dan ben ik weg.” “ Maar waar kunnen we naar toe? Ik ben twee jaar geleden, binnen mijn budget al op zoek gegaan naar een woonst maar het is niet gemakkelijk om iets goed te vinden. Uiteindelijk maak je een afweging die gebaseerd is op vele factoren.” Tegelijkertijd zijn er ook geluiden te horen die minder bezorgdheid tonen.

- blz. 54 -


(Waarom bent u hier zo lang blijven wonen (woont hier al 60 jaar) terwijl u ervan wist?) “Ik ben nooit positief geweest (loodwaarde in het bloed) en mijn kinderen ook niet.” “De mensen hebben hier ook zoiets: als je naast een vliegveld gaat wonen, moet je ook niet zeuren.” Het is zelfs zo dat verschillende mensen die als kind opgegroeid zijn in de wijk er een huis kopen als ze zelfstandig gaan wonen. Behalve de sociale binding en de lage prijs van de woningen, wordt als één van de verklaringen onduidelijkheid van het risico naar voren gebracht: “Het is ook omdat we de gevolgen niet zo duidelijk kunnen zien.” Hier valt een aantal zaken op. Allereerst spontane reactie bij sommige bewoners om de problematiek te ontvluchten als de milieuen gezondheidsproblematiek ter sprake komt. Hieruit spreekt ongerustheid over de probleemsituatie. Ten tweede de onmogelijkheid dit te doen door gebrek aan financiële mogelijkheden. Hieruit spreekt onvermogen, machteloosheid. Ten derde valt op dat er gesproken wordt over compensatie. En over een afweging die ook met andere factoren te maken heeft. De buurt heeft meer te bieden dan vervuiling alleen. Sterker, de mensen zijn zeer gehecht aan de wijk. Het is een prettige wijk om in te wonen. Veel ruimte voor de kinderen, veel huizen met tuintjes, sterke sociale banden. Er ontspint zich een discussie waarbij de verschillende bezorgdheden naast elkaar gelegd worden. Uitkomst hiervan is dat men verhuizing niet als gewenste oplossing ziet. Een scenario dat bijvoorbeeld opschudding veroorzaakt is het uitdoofscenario van Umicore. Hierover doen hardnekkige geruchten de ronde. Het scenario komt erop neer dat huizen die beschikbaar komen in het gebied direct naast de fabriek door het bedrijf worden opgekocht. Vervolgens laat men ze leegstaan. Na verloop van tijd zal de bufferzone er vanzelf komen zo is de redenering. De deelnemers aan de focusgroepen spreken duidelijk hun afkeur uit over een dergelijk scenario. Een scenario waarbij bewoners de kans geboden wordt met compensatie te verhuizen stuit op problemen en wordt na verdere discussie weinig enthousiast onthaald. “Wie dat debat opent, opent een enorm complex probleem. We hebben ooit eens gevraagd aan een klein groepje wat het scenario zou zijn als we 10 miljoen74 kregen. Dat lijkt een groot bedrag maar reken eens even uit. Als je op een andere locatie een mooi huis wil kopen heb je zeker 7 miljoen nodig. Reken daar dan nog de kosten bij van een verhuis. Wat doe je ook met de oudere mensen. Voor hen speelt geld geen rol meer. Wat kunnen zij er nog mee doen. Ik wil daarmee niet zeggen dat dit experiment voor heel de wijk geldt, maar het is toch opvallend dat in kleine groep 90 procent van de bewoners tegen een verhuis is met compensatie.” Ligt het accent op de wijk dan overheerst de wens de buurt niet te verliezen. Zou een deel van de wijk, het deel bijvoorbeeld dat direct aan het bedrijf grenst met compensatie vertrekken, dan zou een verminkte wijk achterblijven. Dit is niet wat men wil. Wil men én compensatie van de woning én behoud van de wijk dan zal dit minimaal aanleiding geven tot een complexe discussie. “Deze buurt is juist zo aangenaam omdat hier een echte dorpsmentaliteit heerst. Het beste zou natuurlijk zijn als ze de hele buurt samen kunnen verplaatsen.” 74

Belgische frank. Omgerekend is dit ongeveer 250.000 Euro. - blz. 55 -


Na enige discussie komt men tot de slotsom dat enkel een collectieve aanpak gewenst is. Men komt ook tot de conclusie dat een verhuizing dan vrij onrealistisch wordt. Waar moet je bijvoorbeeld de grens van je gebied gaan trekken? Wat doe je met bewoners die absoluut niet weg willen? Men investeert liever in het oplossen van de milieuproblematiek. Dit laatste wordt bijvoorbeeld ook naar voren gebracht bij het probleem van de onjuiste bodemattesten. Hier stelt zich een probleem voor de eigenaren waarbij het de vraag is of zij daar wel verantwoordelijk gesteld kunnen worden. “ Eigenlijk zou er iets op de bodemattesten gezet moeten worden, maar dan wordt het onverkoopbaar.” “Beter is het te investeren in het milieu, dan compenseert dit vanzelf: buurt beter: huiswaarde weer oké; dan vergeten de mensen de problematiek.” De school is het hart van de wijk. Wat voor de wijk als geheel geldt, kan ook gezegd worden over de school die in diverse scenario’s met sluiting bedreigd wordt. De deelnemers aan de raadpleging spreken zich fel uit tegen het sluiten van de school.75 “De school hoort toch zeker bij de wijk.” “Het is een wijkschool. Iedere wijk heeft een school.” Het belang van de school voor de wijk wordt onderstreept. De school heeft een belangrijke sociale functie die verder gaat dan lesgeven alleen. De school brengt mensen met elkaar in contact. De school is een soort spil waar ook allerlei buurtactiviteiten plaatsvinden. “Dat kan men toch niet doen. De school is het hart van de wijk!” “De school is essentieel voor de wijk. Als ze morgen de school sluiten zullen er nog enkel oude mensen in de wijk wonen. Dan komen er geen jongeren mensen meer bij en dan zal de wijk helemaal leeg lopen.” Het wordt ook niet logisch gevonden dat voor de school een uitzondering gemaakt wordt waar het wonen (en spelen) in dezelfde omgeving kennelijk wel toegestaan is. “Waarom mogen de mensen wel blijven wonen, dan is het toch niet logisch dat er geen school mag zijn? (...) Als het leefklimaat goed genoeg is, dan ook voor de school.” “Mensen vinden het blijkbaar ook geen probleem dat de kinderen hier naar school gaan.” Aan de andere kant echter wordt de school door bijvoorbeeld de media en Umicore weer als een bron van risico aangemerkt. De deelnemers aan de raadpleging gaan hiermee niet akkoord. 75

Zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden. - blz. 56 -


“In de media wordt steeds de schuld bij de school gelegd. Het eerste probleem waar naar gekeken moet worden is niet de school.” “De fabriek wil de school weg: dan reclameert er niemand meer.” “De verantwoordelijke moet aangepakt worden: waarom moeten wij ons beschermen. Is niet de schuld van de school.” Dit brengt ons op een belangrijk vraagstuk. In de combinatie woonwijk – fabriek speelt de vraag wat belangrijker is, de fabriek of de gezondheid van de mensen. Ook is de vraag aan de orde wie verantwoordelijk gesteld moet worden voor (oplossing van) de problemen. Woonwijk – fabriek: belang en verantwoordelijkheid “ Kunnen ze in de wijk geen goud laten neerdalen? Dat kunnen ze wel onder controle houden.” Hoe gekscherend deze opmerking misschien ook is, een belangrijk aspect van het probleem wordt hierdoor wel goed gekarakteriseerd. Wat is belangrijker, het economisch belang van de fabriek of milieu en gezondheid in de aanpalende woonwijken? Wat is het belang van de fabriek voor de wijk? Wat is het belang van de fabriek voor de overheid? Wat is het belang van de wijk? Over de combinatie zelf bestaat verbazing. “Hoe kunnen ze een dergelijke fabriek nu bouwen in een woonwijk?” Soms komt hierbij de discussie naar voren over de vraag wat er nu het eerste was op die plek, de fabriek of de wijk. De waarheid daarover ligt wellicht in het midden. “Maar als de mensen niet gezond zijn, kunnen ze er ook niet werken. Bovendien zegt u dat de fabriek er eerst was maar dat is niet waar. De boosdoener staat hier nog maar van de jaren ’70. Het is de loodsmelter76 die er gekomen is. Het is dus de fabriek die zijn vervuiling dichter naar de wijk heeft gebracht. Het zijn niet de mensen die naar de fabriek zijn gekomen.” Het is bovendien discutabel of deze vraagstelling ons verder helpt. Of het recht van de eerste een goede oplossing biedt inzake de milieuproblematiek. “Dat het bedrijf hier al 100 jaar staat, geeft ze niet het recht zich niet aan de regels te houden.” Eerder is hier is het vraagstuk van verantwoordelijkheid aan de orde. Waar ligt met name de verantwoordelijkheid voor de probleemsituatie. Waar ligt met name de verantwoordelijkheid voor oplossingen. In het geval van de wijk en de school heeft men het gevoel dat er beschuldigend naar de bewoners en de school gewezen wordt. Alsof de bewoners en de school schuld hebben aan de

76

De loodsmelter is wat milieuvervuiling betreft de belangrijkste bron. Ze is pas in het begin van de jaren ’70 daar neergezet. - blz. 57 -


problematiek. Dit wordt door de deelnemers aan de raadpleging van de hand gewezen. Dit wil echter niet zeggen dat er geen verantwoordelijkheid bij de wijk en de school gelegd wordt als er naar een verbetering van de situatie gekeken wordt. “Wat hier ook aan de orde is dat men een verantwoordelijkheidsgevoel aan de burger wil opdringen. Ergens is dat ook wel terecht. Zolang men maar geen schuldbesef wil opdringen. Als de discussie echt op de spits wordt gedreven dan heb ik schrik dat ze alweer zeggen: trap het af of leer ermee leven.” Tegelijkertijd wordt er kritiek gegeven op de wijze waarop door sommige wijkbewoners in het verleden met de individuele verantwoordelijkheid werd omgegaan. Dit werd mede in de hand gewerkt door de manier waarop het bedrijf met (individuele) klachten omging. Het was, en is zo horen wij nog altijd, de gewoonte, zij het in sommige gevallen, schade als gevolg van overlast van het bedrijf te vergoeden. Het kan hierbij dan gaan om materiële schade als bijvoorbeeld was die vol gaten is komen te zitten of troep op auto’s die afkomstig is van de fabriek. De groep Marokkanen bracht in dit verband overigens naar voren dat zij hier nooit voor in aanmerking zijn gekomen. Zij voelen zich gediscrimineerd. Het gaat soms ook over vergoeding van de kosten die gemaakt zijn wanneer een kind met te hoge loodwaarden in het bloed medisch behandeld of zelfs opgenomen moet worden in het ziekenhuis. Dit gebeurt dan echter altijd op individuele basis en zonder sporen: er komt geen papierwerk bij kijken en schade wordt in cash betaald. Dit is niet voor niets zo. Het bedrijf vreest hoge schadeclaims wanneer formeel een relatie tussen bedrijf en schade gelegd kan worden. De deelnemers aan de raadpleging echter vinden wel dat principe ‘de vervuiler betaalt’ hier aan de orde is. Dat het verband soms moeilijk aantoonbaar zal zijn beseft men. Zeker waar het gevolgen voor de gezondheid betreft. “Ik denk niet dat ze de fabriek zullen sluiten. Maar je moet je tegelijkertijd ook de vraag stellen wat belangrijker is: de gezondheid of de fabriek? De wet zegt dat de vervuiler moet betalen. Ik moet wel oppassen met wat ik zeg. Anders bijten ze mijn neus weer af.” “Hoe kan je bewijzen dat er mensen nu ziek zijn omdat ze vroeger hier gewoond hebben? Dat kan je toch niet bewijzen? Dan bots je op een hele muur van problemen. Het raakt ook aan het voorstel dat de medische kosten terugbetaald moeten worden door Umicore. Maar hoe kan je bewijzen dat de verhoogde waarden door Umicore komen?” Maar ook stond de wijze waarop sommige wijkbewoners in het verleden met de individuele verantwoordelijkheid omsprongen bepaalde maatregelen ter verbetering van de situatie in de weg. “Ik heb gehoord dat er een voorstel is geweest de tuintjes af te graven en grond te vervangen. Is afgeblazen omdat de mensen dat niet wilden. In plaats daarvan hebben ze een vergoeding van het bedrijf aangenomen. Voor de meerderheid van de mensen zal dat nu nog zo zijn: willen ze niet aan meewerken. Is een kwestie van de Belgische mentaliteit: opportunist tot in de kist.” De deelnemers aan de raadpleging pleiten in een dergelijk geval voor een collectieve beslissing van de overheid. Dit zijn zeker interessante bemerkingen in het licht van recente ontwikkelingen. Zoals we eerder schreven heeft de overheid Umicore inmiddels de verantwoordelijkheid opgelegd voor het saneren van de vervuilde gronden in de wijk. Men stelt zich als we combinatie woonwijk – fabriek beschouwen in het licht van de milieuproblematiek, de vraag welke belangen hierbij een rol spelen. - blz. 58 -


“Er moeten enorme belangen van de industrie achter zitten, maar ook van de overheid; dat het al zolang heeft aangesleept, dat het nog altijd bezig is.” Hoe belangrijk is de wijk voor de overheid? Of de wijk enig politiek belang heeft wordt betwijfeld. “De belastingen liggen hier ook lager dan in de meeste andere wijken. Hier woont ook geen vooraanstaand volk. Er zijn geen mensen die kunnen lobbyen. Moretusburg heeft geen enkele politicus die voor de wijk opkomt. Moretusburg heeft totaal geen politiek belang.” Eerder wordt er gewezen op de verwevenheid tussen bedrijfsleven en de overheid. “Jean-Luc Dehaene77 zit ook in de beheerraad van Umicore. De districten staan vrij positief tegenover Umicore. Dat komt omdat het voor hen werkgelegenheid betekent en een bron aan inkomsten door de taksen die ze heffen.“ Het werkgelegenheidsbelang wordt door de meeste deelnemers aan de raadpleging onderschreven als argument voor het behoud van Umicore. Sluiting van het bedrijf is dan ook ondenkbaar. Waarmee overigens niet gezegd wordt dat er geen grenzen aan de overlast gesteld moeten worden. “Dat kan niet: je kunt aan de gang blijven, er is veel bedrijvigheid die dan gesloten moet worden, bijvoorbeeld het vliegveld Antwerpen.” “Is niet realistisch: het land moet blijven draaien.” (Vraag onderzoekers: maar moet de fabriek dan niet dicht? Is toch de beste manier om vervuiling te voorkomen?) “En dat kan natuurlijk niet. Daarom kiezen voor de strengste normen. Werkgelegenheid is een belangrijk punt. Umicore heeft zeker waarde als werkgever, maar zal dan toch aan de strengste normen moeten voldoen.” Het hoeft ook niet direct de hele fabriek zijn die in het geding is. “Je zou bijvoorbeeld kunnen zeggen: sluit de meest vervuilde afdelingen”. Het gaat ook niet over heel de loodraffinage. Het gaat slechts om een deel van de raffinaderij.” De houding ten opzichte van het bedrijf is mede afhankelijk van de vraag welke verhouding men tot het bedrijf heeft. De probleembetrokkenheid speelt zeker een rol bij de perceptie van de problematiek. Of men nu bijvoorbeeld zelf bij het bedrijf werkt of wanneer men familie heeft die er werkt. “De mensen die er werken praten er ook anders over dan de mensen die er niet werken. Het wordt ook wel een gewoonte die vervuiling.” Probleembetrokkenheid kan ook op een andere manier een rol spelen, wanneer mensen betrokken worden bij de discussie over de problematiek.

77

Voormalig premier van België. - blz. 59 -


“Ik woon zelf bijna 50 jaar in Hoboken. Sinds 8 jaar woon ik in Moretusburg. Maar ik sta er echt niet bij stil. Ik ben ook nooit ziek. Het is pas op momenten als deze gesprekken dat je eraan begint te denken.” Het lijkt er dus ook op dat men went aan een situatie die weinig de aandacht trekt. 3.5 Vierde boodschap: beperkt vertrouwen in overheid, experts en bedrijf Waartoe leidt het voorgaande als we de verhouding van de wijk tot andere betrokken partijen bekijken? Het vertrouwen in drie belangrijke actoren bij deze problematiek, de overheid, experts en Umicore, is beperkt. Het gegeven dat de kwestie al lang aansleept en nog altijd niet is opgelost draagt hier sterk aan bij. Er is kritiek op het gebrek aan daadkracht als het gaat om aanpak van de problematiek. Dit wil niet zeggen dat men geen oog wil hebben voor de verbeteringen die al zijn bewerkstelligd, bijvoorbeeld door het bedrijf. Maar in essentie bestaat nog altijd het zelfde probleem: een risicovolle combinatie zwaar vervuilde woonwijk – zwaar vervuilende fabriek. “In de huidige maatschappij kan het toch niet meer dat zo’n soort fabriek er maar op los kan blazen, terwijl anderen aan strenge maatregelen moeten voldoen.” “Men is al bezig vanaf ’78. Men moet meer maatregelen tegen de fabriek treffen. Er is genoeg onderzoek gedaan. Men moet krachtdadiger optreden.” Overheid In eerste instantie wordt hierbij naar de overheid gekeken. Het is met name de overheid die het voortouw moet nemen bij het zoeken naar oplossingen voor de problematiek. Zonder dat hiermee overigens voorbij gegaan wordt aan de verantwoordelijkheid van de vervuiler, het bedrijf Umicore. Van de overheid wordt nu juist verwacht dat ze beleid voert dat alle betrokkenen op zijn of haar verantwoordelijkheid wijst. Er is behoefte aan duidelijk, eenduidig beleid. De historiek van tegenstrijdig beleid levert wantrouwen in het beleid op. Hetzelfde geldt voor het gebrek aan communicatie. “ Dat men in deze tijd nog niet weet wat de gevolgen van de vervuiling zijn. Moet men daar nu nog onderzoeken naar doen. Men weet voor lood wat de gevolgen zijn maar men heeft ook niet echt de moed om de risico’s te communiceren.” De eerste reacties op de lijst met voorgestelde maatregelen getuigen van gemengde gevoelens. Deze voorstellen komen bekend voor. Ze worden voor een deel al gedaan, zijn al bekend, maar zetten te weinig zoden aan de dijk. Ze bieden weinig uitzicht op daadwerkelijke oplossing van het probleem. Er is een meer structurele aanpak nodig. Het wordt gezien als de zoveelste episode in een lange reeks van onderzoeken die nog weinig opgeleverd hebben. “Als je er schone grond in stopt, dan is deze binnen enige tijd toch ook weer vervuild.” “Ze zorgen voor wat opkuisen, wegmoffelen, maar ze werken aan de verkeerde kant: de vervuiling moet aangepakt worden.” “Hop, daar gaan we weer.” Een deel van de voorstellen gaat bovendien teveel ten koste van de wijk. Er is echter juist behoefte aan investeringen in de wijk.

- blz. 60 -


“Alle punten die met sluiting te maken hebben van zaken in de wijk ben ik tegen. Het zijn overheidspunten die niks kosten: is een gemakkelijke oplossing.” “Uiteindelijk worden we bij de meeste voorstellen ook geconfronteerd met een verlies: een verlies van waarde, een sociaal verlies enzovoorts.” Of met deze maatregelen daadwerkelijk sprake zal zijn van een breuk met het verleden of dat er eerder sprake zal zijn van het bestendigen van de bestaande situatie is de vraag. Bedrijf Er is zoals eerder gezegd veel kritiek op de manier hoe Umicore zich opstelt naar de wijk. De mensen voelen zich machteloos. “De fabriek luistert niet goed naar de mensen als ze klachten hebben. Ze zeggen dat de bewoners weg moeten. Waarom gaan ze zelf niet weg. Veel kun je echter niet doen.” “We voelen ons het plebs. Ze doen ook heel vernederend.” “Dat komt ook omdat je er geen kennis van hebt. Wat kan je aan hen vragen.” “Niet iedereen is ook even mondig.” “Ik heb ook al vergaderingen meegemaakt waarop serieuze vragen werden gesteld. Maar Umicore antwoordt er niet op. Of ze zeggen dat men er mee bezig is.” Hoe kan het dat dit al zo lang aansleept? Het bedrijf moet beter kunnen vermoedt men. “ Dat ze in de huidige maatschappij die overlast die al bezig is niet kunnen beperken. Ze kunnen daar toch veel aan doen?” Eén van de voorgestelde maatregelen, het overkappen van de ertshopen, roept verbazing op: is dat nog altijd niet gebeurd? Experts De experts die zich de afgelopen tijd met de problematiek hebben bezig gehouden, hebben de verwachtingen van de bevolking niet in kunnen lossen. Een lange reeks van onderzoeken heeft tot weinig zichtbaars geleid. Er is gebrek aan (zichtbare) resultaten en er is gebrek aan communicatie. Men verwacht duidelijkheid over de risico’s. Naar aanleiding van de ingelaste informatieavond met experts is wel het inzicht gegroeid dat dit niet zo eenvoudig en eenduidig realiseerbaar is als men misschien gedacht had. “Ik vond het interessant. Ik heb daar veel gehoord. Onder meer dat alles niet zo rechtlijnig is. Het is niet omdat je die waarde hebt dat je dan dat soort van kanker krijgt. Daar zouden mensen veel gelukkiger mee zijn, maar men weet het niet. Als je het echter op een goede manier aangeboden krijgt, dan kan je het wel beter begrijpen.” Wanneer het over de voorgestelde maatregelen gaat wordt ook vertrouwen in de deskundigheid van experts uitgesproken.

- blz. 61 -


“Haalbaarheid van voorstellen van deskundigen is mijn probleem niet: ik ga ervan uit dat al die voorstellen onderzocht zijn op haalbaarheid.” “Je moet ook vertrouwen hebben in deskundigen.” 3.6 Vijfde boodschap: beter beleid, meer betrokkenheid Behoefte aan beter overheidsbeleid Dat er behoefte is aan beter beleid mag duidelijk zijn na het voorgaande. Het is op de eerste plaats de overheid die hierbij aangesproken wordt. Sterker nog, de centrale overheid. “De ideale oplossing bestaat erin dat de regering haar verantwoordelijkheid opneemt.” De raadpleging wordt als positief signaal opgevat. En als een goede eerste stap op weg naar verbetering, met name ook inzake betrokkenheid van de bevolking bij het beleid. Het mag echter niet de enige stap blijven. “Ik vind het wel een grote stap van de overheid dat ze dit georganiseerd hebben. Ik zou het wel heel erg vinden als er nu niets mee gaat gebeuren. Het feit dat ze nu deze stap zetten is denk ik omdat ze beseffen dat ze bezorgd zijn voor de volksgezondheid omdat ze weten dat het hier een vervuild gebied is. Daar kun je toch niet naast kijken. Als je dat voor ogen houdt, dan kan je toch niet ontkennen dat er iets moet veranderen.” Belangrijk aandachtspunt in de kritiek op het huidige beleid betreft de communicatie. Bij vrijwel alle onderwerpen die we met de bewoners besproken hebben speelde dit thema een rol. We zullen hier drie aspecten van communicatie bespreken:

Informatievoorziening Dialoog Doelstelling: betrokkenheid vergroten

Informatievoorziening Allereerst gaat het hier om de informatievoorziening over de problematiek. Het goed informeren van de burgers is de verantwoordelijkheid van de overheid, zo wordt gesteld. Het gaat er dan om dat de mensen volledig geïnformeerd worden over de belangrijkste aspecten van de problematiek. Informatie over hygiëne is slechts een minimum. Het onzichtbare risico moet zichtbaar gemaakt worden. De mensen willen weten wat bijvoorbeeld de gevolgen voor de gezondheid zijn. Men wil niet alleen op de hoogte gebracht worden, maar ook geïnformeerd blijven over de ontwikkeling van de stand van zaken. Ten tweede gaat het hier om onafhankelijke informatie. Dit wordt erg belangrijk gevonden. Ook hier wordt naar de overheid gewezen. Zij moet zorgen dat bijvoorbeeld de informatie die Umicore naar buiten brengt door onafhankelijke deskundigen gecontroleerd wordt op kwaliteit.

- blz. 62 -


Dialoog Deze raadpleging wordt gezien als een goed begin van communicatie die gebaseerd is op twee richtingsverkeer. Het aspect van dialoog wordt als een belangrijke kwaliteitseis van een fatsoenlijk proces benadrukt. Het feit dat men als ‘leek’ mee mag praten over maatregelen die door deskundigen voorgesteld hebben, wordt gewaardeerd. Sterker nog: de eigen deskundigheid wordt juist onderstreept. “De ideeën van de gewone mensen, de niet-ingenieurs, de mensen op de vloer, zijn goed. Dat geldt ook voor de meeste uitvindingen of verbeteringen. Daar denken zij niet aan. Wij wonen hier, wij horen bijvoorbeeld het lawaai. Ze gaan nog geld verdienen aan ons. Ze moeten iets terugbrengen naar de gemeenschap voor de goede ideeën die ze kunnen gebruiken.” Wel verwacht men dat het betrekken van de burger bij het beleid goed georganiseerd wordt. De bevolking moet zich uitspreken over complexe materie en moet hiervoor voldoende tijd krijgen. “Je mag je ook niet te bescheiden opstellen. De Medische Werkgroep is er al 20 jaar mee bezig en ze zitten nog steeds met vragen. Dus waarom zouden wij om vele vragen verlegen zijn?” Men heeft behoefte aan inhoudelijke ondersteuning. Enerzijds kan dit gaan om ondersteuning door experts. Anderzijds gaat het om dossierkennis. Bij het bespreken van de voorgestelde maatregelen werd dit regelmatig aan de orde gesteld. De volgende vragen kwamen hierbij naar voren:

Is er een budget is er voorzien voor bepaalde maatregelen? Over welke termijn hebben we het bij de verschillende maatregelen? Wat is er al gedaan aan maatregelen en wat heeft dit opgeleverd? Hoe verhouden sommige maatregelen zich tot andere beleidsterreinen? Als bijvoorbeeld gesproken wordt over het afsluiten van een bepaalde straat voor vrachtverkeer, dan wil men kennis van zaken over het mobiliteitsplan van de gemeente. Wat is wettelijk verplicht? Daar hoeft dan minder discussie over te zijn. Interessanter is te kijken naar wat er bovenop nodig is.

Het gaat ook om ondersteuning bij de dialoog zelf. Niet iedereen is even mondig of deskundig om zich assertief op te kunnen stellen. Bovendien moeten de bewoners het in hun vrije tijd doen. “Umicore is al georganiseerd, de mensen hier niet; maar er moet op het niveau van het bedrijf gecommuniceerd kunnen worden. Wij moeten dat in onze vrije tijd doen.” Benadrukt wordt dat het dan wel om ondersteuning van een onafhankelijk persoon of orgaan moet gaan. Men vreest anders wederom slachtoffer te worden van de verwevenheid tussen het bedrijfsleven en de overheid.

- blz. 63 -


“Bijvoorbeeld bij het voorstel om Karel Vinck78 nu voor te stellen. Als er dan zo een belangenvermenging is op het allerhoogste niveau dan kan je je vragen stellen over de verwevenheid op het laagste niveau. Dan krijgen wij ook het gevoel dat ze ons maar laten doen terwijl zij eigenlijk in hun vuistje lachen en met een glaasje champagne hun beslissingen in de wandelgangen nemen. En dan verwonderen ze zich over het feit dat de mensen op extreem rechts stemmen. Zelfs een universiteit als jullie moet toch leven van projectsubsidies. Die gelden komen toch ook van politieke machthebbers. Dus daar hebben ze toch ook invloed op. Hoe ga je dan iemand kunnen vinden die tegen alle machtsstromen zou kunnen opboksen?” Betrokkenheid vergroten Wat beoogt nu een verbeterde communicatie? De belangrijkste doelstelling is het vergroten van de betrokkenheid van de bewoners bij het beleid. Betrokkenheid in de zin van mee mógen praten, maar ook van zich geroepen voelen mee te praten. En in de zin van medewerking aan beleid dat verbetering van de situatie als doelstelling heeft. Door middel van goede communicatie, en goed beleid, zal het vertrouwen groeien en het draagvlak voor het beleid verstevigd worden. En dit wordt niet enkel als een verantwoordelijkheid van de overheid opgevat. Men spreekt over de noodzaak een mentaliteitsverandering op gang te brengen in de wijk. Voorbij de onverschilligheid en het individualisme. Benadrukt wordt in het verlengde hiervan dat het belangrijk is dat de wijken solidair zijn met elkaar. Niet alle problemen zijn misschien (evenzeer) aan de orde voor elke wijk. Maar er zijn voldoende gemeenschappelijke problemen die samenwerking juist noodzakelijk maken. Het belang van een combinatie van collectieve én individuele verantwoordelijkheid wordt onderstreept. De individuele medewerking betreft dan enerzijds het in acht nemen van allerlei adviezen inzake bijvoorbeeld hygiëne: hoe het risico van opname van gevaarlijke stoffen te minimaliseren door het gedrag aan te passen. Anderzijds gaat het over het meewerken aan maatregelen die mogelijk meer collectief van karakter zijn, of zouden moeten zijn. We kunnen hierbij bijvoorbeeld denken aan de sanering van gronden in de wijk. In het verleden kon dit onder andere niet plaatsvinden, zo werd ons verteld, omdat mensen op individuele basis niet wilden meewerken. Aan de andere kant wordt de overheid verweten dat ze het niet als collectieve maatregel afgedwongen heeft. Van groot belang is het dan wel rekening te houden met de mensen zelf en de uitwerking van bepaalde maatregelen hierop af te stemmen. “Als ze niet de moeite nemen om alles duidelijk uit te leggen. Dan kunnen ze toch niet verwachten dat de wijk mee wil werken.” Aanpak bij de bron Als we praten over de inhoud van het beleid van de overheid, dan wordt duidelijk prioriteit gelegd bij aanpak aan de bron. Enerzijds vindt men handhaving van de normen die gesteld zijn aan de vervuiling belangrijk. De strengste normen moeten opgelegd worden. Dat hierdoor een nulrisico beoogd moet worden vindt men echter niet realistisch. “Nulemissie is niet haalbaar voor dergelijke bedrijven; er zal altijd wel wat overlast zijn; moet je mee leren leven.”

78

Karel Vinck is voorzitter van Umicore. Hij is recentelijk door de ministerraad benoemd tot gedelegeerd bestuurder van de NMBS (Belgische Spoorwegen) (De Standaard, 29-06-2002). Hij zal daarnaast voorzitter van Umicore blijven. - blz. 64 -


Wel realistisch vindt men het anderzijds dat de overheid krachtdadiger optreedt naar Umicore als het gaat om het voldoen aan de bestaande normen. En als het gaat om het nemen van maatregelen die de situatie kunnen verbeteren. Continuïteit en coördinatie Een belangrijk aandachtspunt voor beter beleid (behalve communicatie) is continuïteit. Dit wordt bijvoorbeeld aan de orde gesteld als het gaat over deze raadpleging zelf. Hierbij blijkt dat het vertrouwen dat door dit initiatief gewonnen is, nog wankel is. “Het is ook een kwestie van de bevoegde minister die aan de macht is. Na de zomer sturen jullie alles door. Maar binnen enkele jaren is er weer een andere minister en dan kan men weer opnieuw beginnen.” We spraken eerder van het belang van een collectieve aanpak. Dit betreft ook de organisatie van het beleid. Bij de behoefte aan duidelijk en eenduidig beleid is gebrek aan duidelijke afstemming tussen de verschillende betrokken overheden, op de verschillende niveaus, lokaal, gewestelijk, een belangrijk probleem. Het is onduidelijk welk overheidsorgaan nu verantwoordelijk is voor welke onderwerpen. Wie kunnen zij waarop aanspreken? Ook hier wordt een collectieve, goed gecoördineerde aanpak voorgestaan. Investeren in de wijk, niet afbreken Goed beleid inzake de milieuen gezondheidsproblematiek betekent dat er in de wijk geïnvesteerd moet worden. Niet dat de wijk afgebroken wordt. De milieuen gezondheidsproblematiek is echter niet het enige probleem dat leeft in de wijk. Men maakt zich ook zorgen over andere vormen van verloedering van de kwaliteit van leven in de wijk. Over sociale achteruitgang. Over verkrotting. Of deze zaken nu gevolg zijn van de milieuen gezondheidsproblematiek, of ze ermee samenhangen of niet, het is belangrijk dat de overheid laat zien dat de wijk de moeite waard is. Behalve om investeringen in bijvoorbeeld voorzieningen, moet ook gewerkt worden aan een beter imago. Het wordt tijd dat er verandering komt in de beeldvorming over Moretusburg. “Er wordt een verkeerd, negatief, beeld gegeven over Moretusburg in de media: ze laten enkel de problematiek zien, niet de nieuwbouw van de wijk.”

- blz. 65 -


3.7 Conclusie: ongerust of niet ongerust, de vraag is wat er moet gebeuren? Vijf belangrijke boodschappen Een aantal belangrijke boodschappen is naar voren gekomen tijdens de raadpleging. De eerste boodschap vertelt dat er gebrek aan informatie over de problematiek bestaat bij de bevolking. Er is gebrek aan onafhankelijke informatie over de problematiek en er is gebrek aan informatie over de gevolgen voor vooral de gezondheid. De overheid wordt verantwoordelijk gesteld voor goede informatievoorziening. De tweede boodschap vertelt dat tegenstrijdig overheidsbeleid het zicht op de problematiek nog eens extra vertroebeld heeft. De derde boodschap zegt dat de wijk belangrijk is. De paradox die hier lijkt te bestaan luidt dat men hiermee aan de ene kant niet wil zeggen dat men de problematiek niet serieus neemt, maar dat men tegelijkertijd wel in de vervuilde buurt blijft wonen. Drie zaken zijn hierbij van belang. Allereerst geeft een aantal mensen aan de financiële armslag te ontberen om te kunnen verhuizen. Ten tweede vindt men het na enige discussie niet verantwoord een dergelijke optie op individuele basis te bekijken. Als er van verhuizing sprake zou zijn, dan collectief: de wijk is te waardevol om afstand van te doen. Dit roept echter zo complexe vraagstukken op dat men deze optie niet realistisch acht. Ten derde stelt men dat het probleem anders benaderd moet worden: de vervuiling moet aangepakt worden en in de wijk moet juist geïnvesteerd worden. Er moet sprake zijn van een gedeelde verantwoordelijkheid, maar het accent moet liggen bij de vervuiler, niet bij de wijk. Hetzelfde geldt in het verlengde hiervan voor de wijkschool. De vierde boodschap getuigt van beperkt vertrouwen in de overheid, het bedrijf en de experts. Grond hiervoor is gebrek aan daadkrachtig, duidelijk en communicatief beleid in het verleden. Maar ook gebrek aan een respectvol beleid naar de burgers. De vijfde boodschap bevat suggesties voor verbetering van het beleid. Het accent ligt hierbij op verbeterde informatievoorziening, dialoog en betrokkenheid van de bevolking, op strenge aanpak van de bron van vervuiling en op het investeren in een wijk waarvan duidelijk moet worden gemaakt dat ze, ook voor de overheid, de moeite waard is. Ongerust of niet ongerust? We proberen antwoord te geven op de vraag of de beeldvorming die bestaat bij overheid en experts over de perceptie van de problematiek door de bevolking klopt. Het beeld zegt dat er bij de bevolking geen ongerustheid lijkt te bestaan over de problematiek. We kunnen op grond van de raadpleging geen eenduidig antwoord geven op de vraag of dit een juist beeld is. Er is sprake van een complexe situatie waarbij we zowel aanwijzingen kunnen ontdekken die bevestigen dat er geen ongerustheid is, als aanwijzingen die dit tegenspreken. Het hoeft overigens ook niet zo te zijn dat er maar één perceptie leeft onder de bevolking die voor iedereen geldig is. De persoonlijke situatie en de probleembetrokkenheid zullen hierbij van betekenis zijn. Wellicht ten overvloede tekenen we hierbij bovendien aan dat het in deze raadpleging om een klein deel van de mensen van de wijken gaat en het daarom geen representatief beeld is voor de hele wijk of wijken. Wat op grond van de raadpleging overheerst, is het beeld dat de problematiek weinig zichtbaar is voor de bewoners, maar ook weinig beheersbaar. We doen een poging de complexe situatie te ontrafelen.

- blz. 66 -


Onduidelijkheid over het probleem De gebrekkige zichtbaarheid van de problematiek voor de bevolking is gevolg van een aantal zaken. We kunnen concluderen dat miscommunicatie hierbij een belangrijke verklaringsgrond is. Gebrek aan boodschappen en onduidelijke boodschappen. Overheid en experts hebben ondanks inspanningen, de bevolking blijkbaar onvoldoende geïnformeerd over de problematiek: de onzichtbare risico’s worden onvoldoende zichtbaar gemaakt. Het gevoerde beleid in de wijk geeft ook geen eenduidige, duidelijke boodschap over het serieuze karakter van de problematiek. De risico’s zelf geven ook weinig duidelijke signalen af: weinig zichtbare redenen voor ongerustheid. Deze zaken kunnen mogelijke afwezigheid van ongerustheid verklaren: de ernst van de problematiek zelf is moeilijk zichtbaar gebleven. Onduidelijkheid en duidelijkheid over de houding van de bevolking Daarnaast bestaat er, bij overheid en experts, ook onduidelijkheid over de risicoperceptie van de bevolking. De overheid en de experts hebben niet of nauwelijks gecommuniceerd met de bevolking en weten dus niet wat er leeft bij de bevolking. Wat ze wel weten is dat de bewoners de wijk, zo lijkt het, met hand en tand willen verdedigen. Als de wijk bedreigd wordt is er duidelijk sprake van zichtbare ongerustheid. De ongerustheid manifesteert zich door onrust op straat. Dit wijst op gevoelens van ongerustheid, maar die hoeven niet persé door ongerustheid over de milieuen gezondheidsproblematiek veroorzaakt te zijn. Kunnen we hieruit concluderen dat weliswaar de wijk belangrijk is voor de bewoners, maar de milieuen gezondheidsproblematiek niet? Hoe valt dit met elkaar te rijmen en wat moet er gebeuren? Moeten de bewoners tegen zichzelf, en daarmee tegen de risico’s, in bescherming genomen worden? Is de enige mogelijkheid hiervoor de woonzone grotendeels te veranderen in een ‘no-woonzone’? Wat zijn alternatieven? Perceptie In de raadpleging zijn de bewoners wel aan het woord gekomen, en zoals wel vaker, blijkt het niet zo eenvoudig te zijn. Allereerst kunnen we stellen dat er bij een deel van de mensen die wij gesproken hebben toch duidelijk aanwijzingen zijn voor ongerustheid. Meest schrijnende illustratie hiervan is wellicht de boodschap van een aantal mensen dat men misschien vanwege de problematiek wel zou willen verhuizen, maar dat men daartoe financieel eenvoudigweg niet in staat is. Hier is vooral een combinatie van ongerustheid en machteloosheid aan de orde. Machteloosheid is ook aan de orde als men het heeft over de wijze waarop zowel Umicore als de overheid omgaan met de wijk. De bevolking krijgt geen grip op de problematiek, geen grip op het beleid. Men voelt zich in de steek gelaten. De overheid ondersteunt de bevolking niet, en de wijk was en is nog voor een belangrijk deel economisch verbonden met Umicore en daardoor in zekere zin afhankelijk. Men kiest voor overleven binnen de mogelijkheden die men heeft en probeert er het beste van te maken. Men kiest voor dat waar men van op aan kan, dat wat concreet en duidelijk is, dat wat haalbaar is. Men kiest voor de woonwijk. Men kiest voor de voordelen van de wijk waar men over de nadelen geen keuze lijkt te hebben. Als de woonwijk zelf dan echter bedreigd wordt, dan ontstaat er onrust. Het enige dat men nog te verliezen heeft in deze situatie wordt bedreigd. Het huis waar men graag woont, de wijk waar het goed leven is. Het gaat hier ook om een duidelijk zichtbare, concrete bedreiging. Zouden de risico’s van de vervuiling even zichtbaar zijn, dan zou men er wellicht meer ongerustheid over tonen.

- blz. 67 -


Door de bedreiging van de woonwijk wordt men bovendien met de neus op feiten gedrukt die daarvoor nog vrij onduidelijk waren: het is dus ongezond. En wordt men er ook nog eens extra slachtoffer van. Men wordt bevestigd in het beeld dat men niet fatsoenlijk behandeld wordt en de wijk geen belang heeft voor noch de overheid, noch de fabriek. Terwijl het toch de fabriek is die vervuilt en niet de bevolking. De bevolking moet niet tegen zichzelf in bescherming genomen worden maar tegen de vervuiling, zo luidt de boodschap. De bal wordt in deze raadpleging als het ware teruggekaatst. Voor een verklaring voor de beeldvorming die bestaat bij de overheid, veronderstelde afwezigheid van ongerustheid die contrasteert met de onrust over de bedreigde wijk, moet de overheid misschien best in de spiegel kijken. Factoren van risicoperceptie Bezien we het voorgaande in het licht van de in Hoofdstuk 1 beschreven factoren die van invloed zijn op risicoperceptie, dan heeft een aantal factoren duidelijk de overhand. De onzichtbaarheid van de gevolgen voor de gezondheid speelt hier een belangrijke rol. Het gaat dan niet alleen over de gevolgen zelf maar ook over het gebrek aan informatievoorziening erover door overheid en experts. Het onzichtbare kan ook inzichtelijk gemaakt worden. Het onzekere, onduidelijke kan toegelicht worden. Andere factoren die te maken hebben met gevolgen voor de gezondheid liggen vooral in het verlengde hiervan. Ook speelt de probleembetrokkenheid een niet te onderschatten rol. De wijk is voor een deel economisch vergroeid met het bedrijf. Hoewel de binding in de loop der jaren minder is geworden, is er voor een deel nog altijd sprake van een afhankelijkheidsrelatie. Of alle baten en lasten gelijkelijk verdeeld worden kan men zich echter afvragen. Er werd tijdens de raadpleging ook gewezen op gewenning. Zeker wanneer men bij Umicore werkzaam is. De problematiek speelt voor sommige mensen bovendien vooral wanneer er discussie over gevoerd wordt. Of men zich vrijwillig bloot stelt aan de vervuiling? Daarop lijken de meeste deelnemers aan de raadpleging neen te antwoorden. Het is eerder zo dat men geen keuze lijkt te hebben. Heeft men dan controle over het risico? Maar in zeer beperkte mate. Men weet er te weinig van en men wordt niet betrokken bij beleid. Ook hier geldt een gevoel van machteloosheid. Het beleid dat de afgelopen jaren gevoerd is lijkt zich ook weinig moeite te getroosten dit tegen te spreken. Weinig vertrouwen wekkend is ook de manier waarop men zich in het algemeen door de overheid behandeld voelt: het lijkt alsof de overheid de wijk weinig de moeite waarde vindt. De optelsom van een gebrek aan communicatie, betrokkenheid en vertrouwen betreffende de milieuen gezondheidsproblematiek is misschien wel een belangrijker beweegreden voor de onrust over de bufferzone in de wijk, dan men kon vermoeden. Er is waarschijnlijk vooral sprake van ‘gemengde ongerustheid’. Voorbij de mythen over de leek, op weg naar dialoog Een belangrijke boodschap van de deelnemers aan de raadpleging, is dat eventuele bezorgdheid over het nut van het betrekken van burgers bij beleidsdiscussie en over de vraag of burgers wel capabel zijn daarvoor, onterecht is. De voedingsbodem voor het betrekken van burgers lijkt ook verbeterd te zijn.

- blz. 68 -


“Men is al vanaf ’78 bezig. Er zijn al eerder opmerkingen gemaakt, het is politiek uitgebuit, is ook neutraal gebeurd, maar er is toch nooit door de overheid op gereageerd. Er is nu wel een andere mentaliteit onder de mensen: men is mondiger geworden. De overheid reageert daar op.” In Hoofdstuk 1 werd gewezen op een aantal mythen die leven over de ‘leek’ als het gaat over betrokkenheid bij beleid. In het rapport over de perceptie van het publiek in de Europese Unie over biotechnologie in de landbouw, wordt een aantal mythes die bij overheden en experts bestaan over het brede publiek, tegengesproken.79 We willen ze hier in het licht van deze raadpleging kort evalueren. Burgers zouden niet goed met wetenschappelijke informatie om kunnen gaan of er te weinig verstand van hebben. Hierdoor zou een goede dialoog niet mogelijk zijn. Het is niet zozeer gebrek aan wetenschappelijke kennis die bij deze problematiek aan de orde is, maar überhaupt een gebrek aan kennis. En als dan gekeken wordt naar de belangrijkste vragen waarmee de mensen zitten, dan hoeft een gebrek aan wetenschappelijk inzicht of scholing niet van doorslaggevend belang te zijn. De vraag hoe tegen de gevolgen van het risico aangekeken moet worden, is even relevant als de vraag hoe in technische zin de gevolgen van het risico tot stand komen, of beperkt kunnen worden. Zonder nu alle technische details te weten kan men zich prima uitspreken over de (on)wenselijkheid van bepaalde zaken, zeker waar het de gevolgen voor henzelf betreft. Het publiek heeft een probleem met onzekerheden. De problematiek die hier aan de orde is, is moeilijk inzichtelijk te maken. Dit heeft te maken hebben met de onzichtbaarheid van de risico’s en met de moeilijkheid een causale relatie tussen vervuiling en gezondheidsgevolgen te leggen. Het begrip risico is bovendien een ingewikkeld begrip. Er is echter geen reden te veronderstellen dat het daarom niet mogelijk of zinvol zou zijn de bevolking daarvan op de hoogte te stellen. Tijdens de raadpleging werd nadrukkelijk om dat soort informatie gevraagd. Het feit dat de gevraagde duidelijkheid over de risico’s voor een belangrijk deel uitbleef omdat de experts geen duidelijk antwoord konden geven, leverde echter geen grote problemen op. Men vindt het vooral belangrijk dat men geïnformeerd wordt, dat er wat aan gedaan wordt en dat men daarover kan meepraten. De burger eist een nulrisico. Uit het voorgaande blijkt dat er genuanceerd over gedacht wordt. Men beseft goed dat een nulrisico niet realistisch is in de huidige maatschappij. Bovendien beseft men dat het een complex probleem is dat niet eenvoudig oplosbaar is. Een probleem dat met veel zaken samenhangt. Burgers zouden er moeite mee hebben dat het uiteindelijk de overheid is die beslissingen neemt. Daarover is tijdens deze raadpleging geen beklag gedaan. Sterker nog: de overheid wordt juist op haar verantwoordelijkheid gewezen. Dat ze hierbij wel serieus rekening moet houden met de stem van de bevolking wordt wel benadrukt. Hoe de overheid hieraan invulling zal geven weten we nu nog niet. Hoe daar vervolgens door de bevolking op gereageerd zal worden evenmin. Hoe nu verder? Werken aan vertrouwen Deze raadpleging, zo vinden de deelnemers, verdient het als goede start van een proces opgevat te worden. Er is wel behoefte aan meer tijd voor het maken van afwegingen. Veel moet zich in discussie nog uitkristalliseren. Bovendien hebben we nu slechts een deel van de betrokkenen gehoord, een deel dat in ieder geval al makkelijker reageert, meepraat en met dergelijke manier van werken vertrouwd is. 79

Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001). - blz. 69 -


Benadrukt moet blijven worden dat dit om een momentopname gaat van een niet representatieve groep. Deze groep is tenminste bereid mee te denken en praten en wil zich ook in de materie verdiepen. De deelnemers hebben (vooralsnog) voldoende vertrouwen in het proces. Een aantal heeft ook zelf ervaring met het organiseren van zaken in en voor de buurt en ervaring met teksten en vergadering. Een deel woont nog niet erg lang in het gebied, en heeft dus nog frisse moed. Men geeft wel duidelijk aan meer informatie en dossierkennis nodig te hebben. Wat de rest van de bevolking betreft: vertrouwen moet groeien en verbreid worden om een betere, meer representatieve toetsing mogelijk te maken. Voor het overwegingdocument We zetten hier tenslotte de boodschappen op een rij waarop in het overwegingdocument reactie van de overheid verwacht wordt. Eerste boodschap: Er is gebrek aan onafhankelijke informatie over de problematiek Er is gebrek aan informatie over de gevolgen van de vervuiling met name voor de gezondheid De overheid is verantwoordelijk voor goede informatievoorziening

Tweede boodschap: Tegenstrijdig overheidsbeleid heeft het problematiek nog eens extra vertroebeld

zicht

op

de

Derde boodschap: De wijk en de wijkschool zijn belangrijk en moeten behouden blijven Het probleem moet anders benaderd worden: er moet sprake zijn van een gedeelde verantwoordelijkheid, maar het accent moet liggen bij de vervuiler, niet bij de wijk

Vierde boodschap: Het vertrouwen in de overheid, het bedrijf en de experts is beperkt In het verleden was er gebrek aan daadkrachtig, duidelijk en communicatief beleid Er was ook gebrek aan respectvol beleid naar de burgers

Vijfde boodschap: Er is behoefte aan verbetering van beleid:

o o o

Verbeterde informatievoorziening, dialoog en betrokkenheid van de bevolking Strenge aanpak van de bron van vervuiling Investeren in een wijk die de moeite waard is

- blz. 70 -


- HOOFDSTUK 4 De reacties van de focusgroepen op alle maatregelen afzonderlijk In het vorige hoofdstuk werden de algemene hoofdlijnen van de raadpleging aangegeven. Daarmee is nog niet volledig duidelijk welke de reactie is van de focusgroepen op de afzonderlijke maatregelen. Het is interessant om bij de veelkleurige discussie bij elke maatregel stil te staan, omdat daarin veel argumenten en achterliggende bezorgdheden weer naar voor komen. Elke maatregel gaat vergezeld van een aparte paragraaf waarin de aandachtpunten worden opgesomd die van belang zijn voor het overwegingdocument van de overheid. Dit hoofdstuk bestaat uit twee delen. Het eerste deel geeft de belangrijkste reacties van de focusgroepen op elk voorstel. We zullen per groep van maatregelen meer algemene noties naar voren brengen. Het tweede deel in dit hoofdstuk betreft nieuwe voorstellen die uit de gesprekken naar voor komen. De door de overheid aan de wijkbewoners voorgelegde voorstellen werden onderverdeeld in vijf hoofdcategorieën80:

Milieumaatregelen Maatregelen betreffende de inrichting van de wijk en het bedrijfsterrein Gezondheidsmaatregelen Onderzoek Coördinatie en communicatie

We willen hierbij nogmaals in herinnering brengen dat de aan de deelnemers voor de raadpleging voorgelegde lijst met voorgestelde maatregelen, een vereenvoudiging van de uitgebreide oorspronkelijke opsomming betrof. Beide versies van de voorstellen zijn in de bijlage terug te vinden. Een waarschuwing die ook in de vorige hoofdstukken is gemaakt is ook hier op zijn plaats. De reacties op elke maatregel geven een indruk van de belangrijkste discussiepunten die bij de besprekingen in de focusgroepen werden gehoord. Dat wil niet zeggen dat wat in de focusgroepen gezegd is, representatief is voor alle inwoners uit Moretusburg en Hertogvelden. Allereerst een paar algemene opmerkingen die in de raadpleging over de lijst voorgestelde maatregelen naar voren gebracht werden. Over het algemeen bevat de lijst weinig nieuwe maatregelen, aldus de deelnemers. Veel gebeurt al. Met de meeste voorstellen gaat men akkoord, zij het dat er bij een aantal voorstellen noodzaak voor verbetering is. Belangrijke notie hierbij is dat niet alle voorgestelde maatregelen even veel prioriteit verdienen. Aanpak bij de bron van vervuiling is het voornaamste. Belangrijke uitzondering geldt de sluiting van de wijkschool. Zoals in Hoofdstuk 3 al duidelijk naar voren kwam is men hier fel op tegen. Een voorstel dat discussie oproept binnen de focusgeroepen betreft het sluiten van de A. Greinerstraat, een verbindingsweg die dwars door het bedrijf loopt. Voor een aantal vooral wijkgebonden maatregelen stelt men voor deze ook op de wijk Hertogvelden van toepassing te laten zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld over bloedonderzoeken, het vegen van de wijk en het omleiden van vrachtverkeer.

80

Zie ook: Hoofdstuk drie. - blz. 71 -


Te onthouden voor het overwegingdocument: • Een aantal vooral wijkgebonden maatregelen ook op de wijk Hertogvelden van toepassing laten zijn. 4. 1. Bespreking van alle maatregelen afzonderlijk 4.1.1 Milieumaatregelen: hoe kunnen we de vervuiling verminderen? Alle voorstellen onder deze categorie worden als nuttig ervaren. Algemeen principe betreffende de milieumaatregelen is dat de nadruk bij de bron van vervuiling gelegd moet worden. Hierbij moet de strengste norm afgedwongen worden. Een belangrijke notie die ook in dit verband naar voren komt is dat sommige maatregelen nutteloos zijn als de vervuiling zelf voort blijft gaan. Het gaat dan bijvoorbeeld over het vervangen van vervuilde grond. Er is kortom behoefte aan priorisering. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Alle voorgestelde milieumaatregelen zijn op zich nuttig maar prioriteit moet duidelijk liggen bij de bron van vervuiling. • Sommige maatregelen zijn nutteloos als de vervuiling blijft voortduren. Voorstel 1. Minder verspreiding zware metalen en dioxines uit de schoorstenen door verschillende maatregelen bij Umicore.81

Waarom? Minder vervuiling

Door wie? Umicore

Maatregelen die minder verspreiding van zware metalen en dioxines uit de schoorstenen bevorderen worden positief beoordeeld in de focusgroepen. Daarbij wordt aangetekend dat de fabriek zich pro-actief moet opstellen. Dat betekent dat er bij omschakeling naar een alternatief productieproces op voorhand rekening moet worden gehouden met de gevolgen van die omschakeling. Tegelijkertijd vraagt men zich af of verbeteringen aan de schouwen nog wel mogelijk zijn, vermits Umicore zelf stelt dat de technische grens op dit vlak reeds bereikt is. Maar wat betekent voor Umicore ‘technische grens’? Is dat voor hen synoniem met ‘kostprijs’, zo vraagt men zich af? In de focusgroepen wordt voorgesteld om te zoeken naar nieuwe technologieën die de vervuiling in de schouwen kunnen inperken. Een horizontale schouw met een natte rookwassing zou misschien uitkomst kunnen bieden (zie voorstel 35). Anderzijds benadrukt men dat de verspreiding van niet geleide emissies een belangrijker probleem is dan de schouwen. De kern van het probleem ligt voornamelijk bij wat buiten de schouwen ontsnapt: “Het zijn vooral zaken die dicht tegen de grond liggen die vervuilend zijn. Het gaat dan bijvoorbeeld om de Harris-smelter of de ertshopen. De schouw die ze hebben

81

Voor een precieze ligging zie Kaart 3: Kaart met de statistische wijken Moretusburg en Hertogvelden - blz. 72 -


afgebroken is verspreid over het terrein. De stenen zijn vermalen en liggen over het terrein.” Men stelt de overheid verantwoordelijk voor de controle op de naleving van de grenswaarde: “Feit is dat de overheid verantwoordelijk is voor de norm. Als de spoorwegen de treinen niet op tijd laten rijden, worden ze ook berispt.” Te onthouden voor het overwegingdocument: • Technische maatregelen die de vervuiling aan de bron aanpakken zijn te verkiezen ook voor de niet-geleide emissies. • De overheid is verantwoordelijk voor de controle op het naleven van de norm. 2. De milieuvergunning aanpassen: de belangrijkste oorzaken van vervuiling en andere overlast eerst aanpakken.

Minder vervuiling en minder geluidsoverlast

Overheid

Volgens de deelnemers aan de focusgroepen ligt de verantwoordelijkheid voor het probleem bij de vervuiler, in dit geval Umicore. Die vervuiler moet dan ook de oorzaken aanpakken. Indien Umicore dit niet doet en zo niet aan de opgelegde normen voldoet, dan vindt men dat de vergunning moet worden ingetrokken. Men stelt vast dat er discussie kan ontstaan als er geen eenduidige norm is aan te geven of als er verschillende opinies bestaan over de interpretatie van de meetresultaten. In dat geval moet er door het bedrijf en de overheid duidelijk gecommuniceerd worden over de keuzes die men maakt. Het voorbeeld van de metingen in de Curiestraat wordt naar voren gebracht. De metingen in deze aan het bedrijf grenzende woonstraat, waar veruit de hoogste waarden gemeten worden, worden nu niet meegeteld in het gemiddelde dat als meting van de vervuiling geldt. Ze zouden echter wel mee moeten tellen in een toetsing aan het wettelijk gemiddelde: “Men past de wet ook niet volledig toe. In de wet staat dat men de punten van de eerste 100 meter ook kan meetellen in het rekenkundige gemiddelde als er aanwijzingen zijn dat de eerste 100 meter ernstig vervuild is. Men moet die eerste punten aan de Curiestraat dan maar laten meetellen. Als de mogelijkheid in de wet zit, moet men ze toepassen. Daar moet een besluit voor komen. Indien nodig moet men het Vlarem II82 aanpassen.” Metingen in de Curiestraat zijn belangrijk omdat er gezinnen tot vlak tegen de muur wonen. Ze zijn ook belangrijk omdat de ertshopen vroeger vlak tegen de Curiestraat lagen en er van een muur toen nog geen sprake was. In het verleden heeft Umicore de ertshopen wel verplaatst en een hoge muur gebouwd, maar er worden nog steeds hoge loodwaarden gemeten.

82

Vlaams reglement op de milieuvergunningen. - blz. 73 -


Het is volgens de omwonenden ook niet toevallig dat de metingen op het gebied waar je de grootste vervuiling zou verwachten niet worden meegerekend. Umicore en de overheid wekken daarmee de indruk dat men vooral die gemiddelden wil opnemen die het verst van de fabriek verwijderd liggen. Men laat de waarden niet meetellen in het gemiddelde omdat anders de grenswaarde zou worden overschreden. Deze vaststelling die werd meegedeeld bij de presentatie door de Vlaamse Milieumaatschappij83, heeft veel leden uit de focusgroepen verbaasd en heeft het vertrouwen in de meetresultaten geschonden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • De overheid moet de milieuvergunning intrekken als het bedrijf niet aan de norm voldoet. • Overheid en bedrijf moeten open communiceren over de keuzes die men maakt inzake normering en interpretaties van meetresultaten. 3. Overkappen van de (open) boxen waarin bij Umicore nu ertsen opgeslagen liggen.

Minder vervuiling door opwaaiing

Umicore

Het feit dat dit nog altijd niet gebeurd is wekt verbazing bij een aantal deelnemers aan de raadpleging. Hoewel een aantal mensen aangeeft dat men tijdens de laatste opendeurdag bij Umicore onder de indruk was van de inspanningen die Umicore heeft geleverd, is men verwonderd over het feit dat Umicore de open boxen waarin de ertsen liggen opgeslagen nog niet heeft overdekt en nog niet tegen de Schelde heeft aangebouwd: “Voor een multinational als Umicore mag het toch weinig moeite zijn om die ertshopen te overkappen. (…) Een paar jaar geleden heeft men beloofd de ertshopen te overdekken. Iedere keer wordt de situatie toegedekt door af en toe pro forma wat schoon te maken. Wat voor effect heeft dit? Men wil de mensen een rad voor de ogen draaien, ze iets wijs maken.” Ook de verwerking van metaalslakken in een nieuw op te richten fabrieksomwalling wordt in vraag gesteld. Er bestaat bezorgdheid dat bij hevige wind en door aantasting in de tijd, een deel van de metaalslakken door opwaaiing in de wijk zal te recht komen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Open boxen met ertsen overdekken. • Er zijn vragen bij de wijze van verwerking van metaalslakken. 4. Oude open opslagplaatsen met ertsen verplaatsen naar nieuwe boxen dichterbij de Schelde.

Minder vervuiling door opwaaiing

Umicore

Dat de ertshopen in het verleden al verplaatst werden wordt goedgekeurd. Wel wordt benadrukt dat de ertshopen best zo ver mogelijk van de woonwijk worden aangelegd.

83

Om de deelnemers aan de focusgroepen goed op de hoogte te stellen werd voor elke focusgroep met uitzondering van de jongerengroep een informatieavond georganiseerd waarbij een vertegenwoordiger van de Vlaamse Milieumaatschappij en een vertegenwoordiger van het Provinciaal Instituut voor Hygiëne aanwezig waren. Tijdens die informatieavond konden de deelnemers vragen stellen. - blz. 74 -


Te onthouden voor het overwegingdocument: • Ertsen zo ver mogelijk van de woonwijk aanleggen. 5. Vrachtwagens Umicore niet meer door Moretusburg laten rijden

Minder vervuiling in de wijk door vrachtwagens

Overheid

De verschillende focusgroepen benadrukken de hinder die de bewoners ondervinden bij het vrachtvervoer door Moretusburg. Alle vrachtvervoer dat niet specifiek in de wijk nodig is, wil men uit de wijk weren. Het gaat hen ook niet enkel om vrachtwagens van Umicore. Naast Umicore zijn er ook nog andere bedrijven aanwezig. In het verlengde hiervan wordt benadrukt dat regels hierover door de politie wel moeten worden gehandhaafd, anders heeft het weinig zin. Men stelt voor om een goede signalisatie aan te brengen waarop toezicht zou gehouden moeten worden door een verkeersagent. De huidige signalisatie is voor vrachtwagens die afkomstig zijn uit het buitenland zo onduidelijk dat zij vaak de hele wijk door moeten rijden door de verschillende eenrichtingsraten. Een duidelijke signalisatie waarbij het vrachtvervoer zo veel mogelijk langs de woonkern wordt omgeleid, is meer dan wenselijk. Een bijkomend nadeel van het vrachtvervoer is dat ze het wegdek beschadigen waardoor er op verscheidene plaatsen putten in de weg zijn ontstaan. Vooral de straten in de omgeving van de Curiestraat ondervinden last van beschadiging aan het wegdek. Er moeten zo snel mogelijk reparaties worden uitgevoerd. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Alle vrachtvervoer dat niet in de wijk nodig is, uit de wijk weren. • Een goede signalisatie aanbrengen om het vrachtvervoer langs de woonwijk om te leiden. • Betere handhaving van regels door de politie. • Beschadiging aan het wegdek door vrachtverkeer zo snel mogelijk repareren. 6. Meer vervoer door Umicore met trein en schip in plaats van met vrachtwagens.

Minder vervuiling in de wijk door vrachtwagens

Umicore

Er wordt sceptisch op dit voorstel gereageerd omdat het al zo lang op de agenda staat en er nog altijd weinig van gerealiseerd is. Anderzijds vindt men het een goed alternatief om het zware verkeer zo veel mogelijk per schip en per trein te organiseren. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Dringend werk maken van dit voorstel dat reeds lang op de agenda staat. 7. Het stofzuigen van straten en speel- Minder vervuiling door pleinen uitbreiden en stof op straat professioneler doen

Umicore en overheid

Het kuisen van de straten wordt door de focusgroepen gezien als een belangrijke maatregel. De voorwaarde is wel dat het ook goed wordt uitgevoerd. Aan het stofzuigen kan

- blz. 75 -


veel worden verbeterd. De bestaande afspraken worden slecht nageleefd waardoor er niet overal gestofzuigd kan worden. Het gaat dan om parkeerverbod op dagen dat er gekuist wordt. Bovendien stofzuigt men niet meer zoals vroeger op het voetpad. Recent is men overgestapt op een andere kuisploeg zonder dat er volgens de bewoners veel verbetering is gekomen. De enige manier waarop het stofzuigen van straten en pleinen zin heeft, is dat het op een gestructureerde, degelijke manier gebeurt en daarvoor moeten duidelijke afspraken met de bewoners worden gemaakt. Die afspraken moeten worden nageleefd door een goede controle. De wijkagent zou in dit verband kunnen worden aangesteld om na te gaan of alle gezinnen op de afgesproken tijdstippen hun auto hebben verplaatst. Nu is dat niet het geval waardoor men slechts op die stukken kuist waar geen auto’s staan geparkeerd. Men zou er ook goed aan doen het kuisen uit te breiden tot en met de wijk Hertogvelden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Duidelijke afspraken met de bewoners maken over de aanpak van het stofzuigen van straten en pleinen en controle organiseren op naleving van deze afspraken. • Ook stofzuigen in de wijk Hertogvelden. 8. Meer groen aanplanten op plekken waar nog geen groen is.

Minder vervuiling: voorkomt opwaaien

Overheid

Dit voorstel wordt door de focusgroepen belangrijk gevonden en men hoopt dat de overheid het ook zal uitvoeren. Men vraagt zich wel af waar de bevoegde instanties de budgetten zullen vandaan halen om meer groen aan te planten. Benadrukt wordt wel dat het aanplanten van bomen en struiken vergezeld zal moeten gaan van een systematisch onderhoud. In het verleden werden immers sommige pleinen van groen voorzien, een initiatief dat op sympathie van de bewoners kon rekenen, totdat de noodzakelijk onderhoud niet meer werd uitgevoerd. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Nodige budgetten uittrekken om dit voorstel te realiseren. • Voorzien in onderhoudswerken. 9. Lood dat al in de grond zit door een nieuwe methode beter in de bodem vasthouden zodat het niet opwaait.

Gevolgen van de vervuiling tegengaan

Umicore, universiteit en overheid

Een aantal deelnemers geeft aan op de hoogte te zijn van het proefproject van de Vlaamse Milieu Maatschappij in de wijk. In dit project wordt gewerkt met drie verschillende stukken die elk een andere invulling krijgen. Na verloop van tijd wil men dan bekijken wat het effect is van de stof die men wil gebruiken om het loodstof in de bodem vast te houden. Men beschouwt dit voorstel slechts als een goed alternatief in afwachting van een meer structurele oplossing (zie voorstel 11). Men plaatst wel bedenkingen bij het product dat men zal gebruiken om het lood in de bodem vast te houden:

- blz. 76 -


“Het is een afvalproduct van hun elektriciteitscentrales. Dat komt voor hen goed uit. Het is een afvalproduct dat ze naar hier brengen. Eigenlijk is het de minste vorm van sanering in de wijk.” De vraag die hierbij gesteld wordt is of grote concentraties van het product dat men gebruikt om het lood vast te houden op zichzelf ook niet belastend zijn voor het milieu en de gezondheid. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Dit is voor de bewoners de minst aantrekkelijke vorm van bodemsanering. • Enkel te zien als voorlopige maatregel in afwachting van een meer structurele oplossing. 10. Vervuilde grond op het terrein van Umicore schoonmaken of vervangen door schone grond

Bodemkwaliteit verbeteren

Umicore

Dit voorstel wordt door de focusgroepen als uiterst belangrijk ervaren omdat men de vervuilde grond op het terrein van Umicore als één van de belangrijkste problemen ziet. Na een grondige sanering wordt verondersteld dat het een 100 à 120 jaar duren vooraleer men terug op het huidige niveau van vervuiling komt. Toch wordt ook hier benadrukt dat het nut beperkt is wanneer de vervuiling zelf voortduurt. Er moet bij deze maatregel veel aandacht uitgaan naar de manier waarop ze wordt uitgevoerd opdat het wegnemen van de vervuilde grond geen opwaaiing tot gevolg heeft. De verantwoordelijkheid hiervoor ligt bij Umicore. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Uiterst belangrijke maatregel. • Met het afgraven van de grond mag geen opwaaiing gepaard gaan. 11. Vervuilde grond buiten het terrein van Umicore schoonmaken of vervangen door schone grond

Bodemkwaliteit verbeteren

Umicore of overheid

Het afgraven van grond buiten het terrein van Umicore is voor alle focusgroepen een belangrijk punt. Wel leven er veel vragen over hoe een eventuele afgraving op grote schaal dient te worden georganiseerd en welke de gevolgen van dit voorstel zullen zijn voor de woningen van de buurtbewoners. Een probleem hierbij is dat in veel tuintjes koterijen staan en die dan afgebroken moeten worden. Ervaringen met een gelijkaardig initiatief in het verleden, hebben bij veel wijkbewoners negatieve gevoelens achtergelaten.84 Toen in het verleden het plan werd opgevat om de grond af te graven, is dit door de bewoners op protest onthaald. In de plaats van afgraving van hun grond hebben sommige bewoners dan een vergoeding van Umicore aangenomen.

84

Dit punt wordt uitvoerig beschreven in Hoofdstuk 3. - blz. 77 -


De vrees bestaat dat bij een nieuwe poging, veel gezinnen zich opnieuw weigerachtig zullen opstellen. Men wil bovendien niet dat Umicore wederom een vergoeding uitbetaalt en daarmee haar verantwoordelijkheid afkoopt. “Deze maatregel staat al op de agenda vanaf 1978, maar de mensen willen dit niet. Deze maatregel zal men nu weer niet willen. Niemand zal zijn verantwoordelijkheid nemen. Er is ook nooit door de gemeente gezegd: u moet.” Essentieel is dat het afgraven van de grond in collectief verband gebeurt. Umicore is verantwoordelijk voor de financiering van die werken. Het voorbeeld wordt aangehaald van de loodsmelter Doe Run in de Verenigde Staten, die een aangrenzend dorp met een minder ernstige vervuilingsgraad dan in Hoboken, volledig saneerde. De organisatie en coördinatie van de afgraving berust bij de overheid. Die moet inspelen op enerzijds protest vanwege de omwonenden en anderzijds de onwil van Umicore om dit voorstel ook effectief uit te voeren met het argument dat de wijkbewoners het zelf niet willen. Een mogelijkheid om aan die lokale hindermacht tegemoet te komen, kan erin bestaan om de eventueel geleden schade of overlast te compenseren. Voorgesteld wordt dat indien voorstel 11 uitgevoerd wordt, voorstel 9 geschrapt kan worden. Vraag is echter of het afgraven van de grond wel in een korte tijdspanne kan worden uitgevoerd. Indien de werken over meerdere jaren worden gespreid, kan best voorstel 9 worden uitgevoerd in afwachting van de percelen die pas in de laatste fase zullen worden afgegraven. Benadrukt wordt ook hier dat deze maatregel enkel zin heeft als de andere oorzaken van de vervuiling weggenomen worden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Er leven veel vragen over de organisatie van een afgraving en gevolgen ervan voor de woning. • Het afgraven van de grond moet collectief aangepakt worden. Umicore financiert de werken, de overheid organiseert en coördineert. • Voorstel 9 ook uitvoeren als voorlopige maatregel. 4.1.2 Inrichting van de wijk en het bedrijfsterrein

Essentieel is dat er nood is aan meer kennis over verkeersgebruik en –behoefte, om tot een goede afweging te kunnen komen. Er heerst bezorgdheid over de achterliggende redenen van sommige voorstellen. Vrachtvervoer moet zoveel mogelijk uit de wijk worden geweerd. Een belangrijk principe dat voor alle voorstellen geldt, is dat milieuvervuilende productieprocessen zo ver mogelijk van de woonwijk moeten worden ondergbracht. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Vrachtvervoer moet zoveel mogelijk uit de wijk worden geweerd. • Milieuvervuilende productieprocessen moeten zo ver mogelijk van de woonwijk worden ondergebracht.

- blz. 78 -


Voorstel 12. A. Greinerstraat sluiten voor publiek verkeer.

Waarom? Minder vervuiling door voertuigen die vuil meeslepen

Door wie? Overheid

Het sluiten van de A. Greinerstraat is een voorstel waar binnen de focusgroepen discussie over bestaat. De A. Greinerstraat is voor veel bewoners een verbindingsweg die niet kan worden gemist. De straat sluiten zou het probleem bovendien alleen maar verleggen. Als het vrachtvervoer wordt omgeleid zal het elders stof verspreiden. Bovendien is er nog een doorgang bij Fabricom waar de vrachtwagens gebruik van zouden kunnen maken. Daarom is het beter om enkel het vrachtvervoer te verbieden, niet alleen dat van Umicore, maar er zijn ook andere bedrijven die voor verkeersoverlast zorgen. In plaats van de straat af te sluiten zou men ook autodouches kunnen installeren. Essentieel is dat er nood is aan meer kennis over verkeersgebruik en –behoefte, om tot een goede afweging te kunnen komen. In het verlengde hiervan wordt aangestipt dat men meer wil weten over het mobiliteitsplan binnen het District Hoboken. Er heerst in de wijk bezorgdheid over de achterliggende redenen van het voorstel. Men meent dat het vooral Umicore is die de A. Greinerstraat wil afsluiten. In de ogen van de directie zou die straat een strategisch punt zijn en bestaat de vrees dat een vakbondsactie de hele fabriek met twee vrachtwagens lam kan leggen. Het loodstof is volgens die gedachtegang maar een bijkomstige reden. Het zou er Umicore ook om te doen zijn om op die manier de Curiestraat onleefbaar te maken. De Curiestraat is immers de straat die het dichtst tegen de fabriek gelegen is en waar de vervuiling het grootst is. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Over het voorstel om de A.Greinerstraat te sluiten voor alle verkeer is men nog in discussie en wenst men meer dossierkennis. • Duidelijk wordt er wel voor gekozen om in de wijk geen vrachtvervoer toe te laten. • Een oplossing zou kunnen zijn autodouches te installeren. 13. In plaats van de A. Greinerstraat een nieuwe weg naar het zuiden: om Umicore heen.

Toch een weg naar het zuiden houden voor de bewoners

Umicore en overheid

Men vraagt zich af waar er een nieuwe weg kan worden aangelegd. Zonder informatie daarover kan men dit voorstel niet beoordelen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Onvoldoende informatie om dit voorstel te beoordelen. 14. Indeling van het terrein van Umicore veranderen: activiteiten verplaatsen, bufferzone op het bedrijfsterrein.

Minder vervuiling in de Umicore wijk door grotere afstand tussen opslag en woongebied

Het belang van dit voorstel wordt in alle focusgroepen onderstreept. Men erkent dat er op dit vlak enige beweging is vermits Umicore bezig is met het oprichten van nieuwe hangars.

- blz. 79 -


Het verplaatsen van de meest vervuilende productieprocessen naar de oever van de Schelde is essentieel. Daarbij is eventuele verplaatsing van de loodraffinage op het terrein een belangrijk aandachtspunt. Er bestaat vrees dat een verplaatsing van de loodraffinage de sluiting van de fabriek zou kunnen inhouden. Hoewel bijna alle deelnemers tegen een mogelijke sluiting van Umicore zijn, benadrukt men wel de verantwoordelijkheid van het bedrijf bij de historische inplanting van de Harris-smelter. Er is behoefte naar (meer) informatie over mogelijke manieren om de indeling van het terrein van Umicore te kunnen wijzigen. Wanneer in het verlengde van het voorgaande de idee van een bufferzone in de wijk ter sprake komt wordt duidelijk afwijzend gereageerd: Als ze een bufferzone in de wijk kunnen bedenken, waarom dan niet op hun eigen terrein? Het kan toch niet dat de buurt zich moet aanpassen aan fouten die Umicore in het verleden gemaakt heeft.”

Te onthouden voor het overwegingdocument: • Het verplaatsen van de meest vervuilende productieprocessen, waaronder de loodraffinage, naar de Schelde, is een essentiële maatregel. • Geen bufferzone in de wijk. • Vraag naar informatie over alternatieve inrichtingsmogelijkheden. 4.1.3 Volksgezondheid: hoe kunnen we de risico’s voor de gezondheid beperken? De maatregelen die in dit verband zijn voorgesteld worden bijna allemaal belangrijk gevonden. Met één belangrijke uitzondering: alle focusgroepen spreken zich nadrukkelijk uit tegen sluiting van de wijkschool. Voorstel 15. Ontstoffen woningen.

Waarom? Door wie? Opname vervuiling door Umicore kinderen verminderen

Dit voorstel wordt ondersteund. Wel wordt aangegeven dat het ontstoffen best voor alle woningen in de wijk gebeurt. Dat dit voorstel al lang op de agenda staat, maar nog niet of nauwelijks in praktijk gebracht is, heeft te maken met de vrees bij de bewoners dat bij het ontstoffen de kwetsbare zolderingen het zouden begeven. Veel huizen in Moretusburg hebben dakconstructies die oud en versleten zijn. Bij de uitvoering van deze maatregel dient men dan ook rekening te houden met de eventuele schade aan de daken. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Men is voorstander van een collectieve aanpak van ontstoffing van woningen in de hele wijk, met vergoeding van mogelijke schade.

- blz. 80 -


16. Nakijken of er nog loden waterleidingen zijn en die vervangen

Opname vervuiling door Overheid en Umicore kinderen verminderen

Gesteld wordt dat de watermaatschappij alle loden buizen in het verleden al heeft vervangen door flexibele buizen. Er zijn enkel nog loden buizen aanwezig in de huizen zelf. Achter de meter is het immers de verantwoordelijkheid van de eigenaar om eventuele loden buizen te vervangen. In het geval van de wijkschool zijn met name de aansluitpunten op de waterleiding nog van lood; de leidingen op de school zelf zijn al vervangen. 17. Scheiden overdekte turnzaal/refter in basisschool en kleuterschool in Moretusburg.85

Opname vervuiling door School kinderen verminderen

Men begrijpt niet dat er de voorbije jaren zo veel inspanningen gedaan zijn in de school maar dat men voor een elementair punt als de scheiding van de turnzaal en de refter geen oplossing heeft gevonden. Het feit dat de school vroeger twee ingangen had en nu maar één, bemoeilijkt die scheiding. Gesuggereerd wordt om het bestaande jongensschooltje dat nu nog leeg staat en naast de kleuterschool gelegen is, in te richten als eetzaal voor de kinderen. De jongensschool is echter eigendom van de parochie en zou volgens een deelnemer recent verkocht zijn aan een bouwbedrijf dat de grond wil gebruiken om er appartementen op te zetten. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Scheiding turnzaal en refter is cruciaal. Waarom niet het ernaast gelegen jongensschooltje dat leeg staat inrichten als eetzaal. 18. Meer professionele reinigingsploeg Opname vervuiling door Umicore basisschool en kleuterschool kinderen verminderen aanbieden. Dit is voor alle focusgroepen een belangrijk punt. De overheid en Umicore moeten het engagement aangaan om te investeren in professionele reiniging van de school. De professionele reinigingsploeg is volgens de mensen van de school maar één keer langs geweest. Zij deden met meer mensen wat een goede poetsvrouw ook alleen kan doen. Als men kuist moet men grondig kuisen. Deze maatregel is echter niet los te koppelen van maatregelen die de vervuiling aan de bron aanpakken. De school (De Vlinder) kampt met een imagoprobleem door de berichtgeving in de media die de verantwoordelijkheid voor de vervuiling soms eenzijdig bij de school leggen. De oorzaak van de vervuiling is niet de verantwoordelijkheid van de school maar van Umicore. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Investeren in professionele reiniging van de school. • Deze maatregel niet loskoppelen van maatregelen aan de bron van de vervuiling. 85



19. Basisschool en kleuterschool sluiten.

Opname vervuiling door Overheid kinderen verminderen

Alle voorstellen die over de school en de kinderen gaan worden als zeer belangrijk gezien. Het is voor alle focusgroepen ondenkbaar om de school (De Vlinder) te sluiten. Men spreekt over de school als “het hart van de wijk”. Indien men het hart van de wijk weg neemt “dan sterft de hele wijk”. Dat komt omdat veel mensen de school zien als een sociale ontmoetingsplaats: “De school is een soort spil met ook buurtactiviteiten. Het zal hier verouderen, verloederen, als de wijkschool weg gaat.” De school is volgens de bewoners essentieel voor het verjongende karakter van de wijk. Als ze de school sluiten dan zullen er minder mensen met jonge kinderen komen wonen en dan zal de wijk leeg lopen. Bovendien blijken er nogal wat grootouders hun kleinkinderen naar de school te brengen. Dat is voor hen gemakkelijk omdat de school in het midden van de wijk is gelegen. Indien men de school zou verplaatsen is dit niet meer mogelijk. De school is in aantal leerlingen ook steeds toegenomen. Een tijdje geleden waren er in de kleuterschool en de lagere school ongeveer 40 kinderen. Nu is dat aantal opgeklommen tot 75 in de lagere school en 50 in de kleuterschool. Betreurd wordt het feit dat het voorstel van een bufferzone in de wijk destijds wel expliciet is ingetrokken, terwijl er over de sluiting van de school met geen woord gerept is. Bij een volwaardige wijk hoort een school, aldus de omwonenden. Men vindt het onverantwoord dat de wijk de gevolgen zou moeten dragen voor een verantwoordelijkheid die volgens de omwonenden bij Umicore ligt: “Het kan toch niet dat wij ons moeten opofferen omdat zij hun normen niet nakomen.” Achter de voorstellen van Umicore zit vaak een verborgen agenda, zo wordt gesteld. Umicore is gebaat met het sluiten van de school. Dan hoeft Umicore geen investeringswerken meer uit te voeren. Bovendien zijn ze dan verlost van de halfjaarlijkse bloedonderzoeken. De studie die in dat verband is uitgevoerd wordt over de school, mag ook niet als argument gebruikt worden om de school te sluiten. In het midden van de jaren negentig heeft men ook geprobeerd om de school te sluiten. Het voorstel van Umicore om de jongeren uit de wijk met bussen naar school te sturen vond toen weinig gehoor. In dit verband wordt opgemerkt dat de overheid niet altijd de goedkoopste beslissingen moet zoeken. Dat een maatregel weinig kosten met zich mee brengt wil nog niet zeggen dat het een goede maatregel is. Veel belangrijker is dat de overheid zich inzet om de belangrijkste oorzaken van vervuiling eerst aan te pakken. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Investeer in de school in plaats van de school te sluiten. 20. Informatiefolder over hygiëne opnieuw verspreiden.

Goed informeren wat men zelf kan doen

- blz. 82 -

Overheid


Een goede communicatie tussen bewoners en de overheid wordt als zeer belangrijk ervaren. Belangrijk is dat de bewoners zich bewust worden van het probleem van de vervuiling, iets wat nu nog te weinig het geval is. Door goede informatie te verschaffen geeft men te kennen dat de omwonenden ook zelf voorzorgsmaatregelen kunnen nemen. Een dergelijke communicatie moet dan wel daadwerkelijk de lokale omwonenden bereiken. De folder over cadmium en lood is in heel Hoboken verspreid, behalve nu juist in de wijken Moretusburg en Hertogvelden. Informatiefolders moeten in heel Hoboken bedeeld worden en daarna ter inzage gelegd op centrale plaatsen zoals het gemeentehuis, het infoloket Hoboken, de artsenpraktijken en dergelijke. De informatie moet in een heldere taal geschreven zijn en moet attractief van vorm zijn wil ze ook de doelgroep bereiken. Een periodiek terugkerend krantje zou hierbij het voordeel hebben dat de omwonenden er vertrouwd mee geraken. Naast een folder en een krantje moeten ook andere informatiemomenten georganiseerd worden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Op een professionele manier communicatie over hygiëne opzetten. 21. Procedure bodemattesten aanpassen: vermelding van de vervuiling van de grond.

Correct informeren nieuwe bewoners

Overheid

Dit voorstel is voor de focusgroepen een essentieel punt dat zeker moet worden uitgevoerd. Om redenen van transparantie vindt men het niet meer dan normaal is dat potentiële kopers worden ingelicht over de status van hun grond: “Het zou vanuit de overheid een verplichting moeten zijn. Zeker als je ziet hoeveel mensen er aan verdienen. Die van niks weten, diegenen die dan vrij goedkoop hier iets kunnen kopen, voelen zich achteraf echt bedot.” De invoering van een dergelijke maatregel kan echter een mogelijk verlies inhouden voor de eigenaars. Sommigen van hen hebben een stuk grond gekocht zonder op de hoogte te zijn van de vervuiling omdat men de eigenaars niet vertelde dat de grond was vervuild. Daarbij wordt wel de vrees uitgesproken dat door de vermelding van vervuiling in de grond de percelen in waarde zullen dalen. Gesteld wordt dat de vervuiler de waardedaling bij verkoop moet compenseren door een premie. Anderzijds benadrukt men ook het effect van een dergelijke maatregel op het voortbestaan van de wijk: “De waarde van de verkoopprijzen compenseren is een goed idee. Ik begrijp de maatregel ten opzichte van de eigenaar maar ten opzichte van de vervuiler is het geen fundamentele oplossing. Op die manier kunnen ze ook beslag leggen op de wijk. Bovendien durven de mensen in ieder geval niet goed naar de fabriek stappen.” Te onthouden voor het overwegingdocument: • Potentiële kopers moeten worden ingelicht over de status van de grond door vermelding van de vervuiling op het bodemattest. • Men staat ambivalent tegenover een compensatie van de waardedaling bij verkoop door de vervuiler. 22. Informeren nieuwe bewoners bij inschrijving over de vervuiling.

Correct informeren nieuwe bewoners - blz. 83 -

Overheid


Het informeren van nieuwe inwoners over de vervuiling is een belangrijk informatiemoment. Eens nieuwkomers goed zijn ingelicht, moeten ze dan wel goed geïnformeerd blijven. De verantwoordelijkheid voor de informatievoorziening ligt in de eerste plaats bij de overheid. De deelnemers aan de focusgroepen geven aan dat mensen over het algemeen slecht op de hoogte zijn van de milieuen gezondheidsproblematiek. Een verklaring daarvoor wordt grotendeels bij de communicatie van de overheid gezocht en vooral bij het district Hoboken. In andere districten zou dit beter gebeuren. Vooropgesteld wordt dat er bovendien ook meer sprake moet zijn van een tweerichtingscommunicatie worden. De mensen uit de wijk moeten ook hun stem kunnen laten horen. Een deel van de verantwoordelijkheid ligt ook bij de sociale huisvestingsmaatschappij Beter Wonen en de immobiliënkantoren, die nieuwe bewoners onvoldoende zouden wijzen op de vervuilingsgraad. Ten slotte wordt ook voor een deel verantwoordelijkheid bij de wijkbewoners zelf gelegd: “De mensen wisten perfect dat er vervuiling was. Er stond echter niks in de verkoopovereenkomst, terwijl OVAM toch op de hoogte moet zijn: klopt niet. Vroeger echter hoefde dat nog niet in een attest te staan, nu wel. Maar de mensen hier wisten het en moeten hun eigen verantwoordelijkheid nemen. Er is echter sprake van onverschilligheid. Ze willen niet meewerken en de zaak goed laten uitzoeken. Omdat het teveel kost? Een ander voorbeeld is de wateroverlast als gevolg van teveel aan verhard oppervlak: mensen denken alleen aan zichzelf en niet aan het collectieve belang.” Te onthouden voor het overwegingdocument: • Het district Hoboken heeft de verantwoordelijkheid om nieuwkomers te wijzen op de aard van de vervuiling. • Ook de sociale huisvestingsmaatschappij en de immobiliënkantoren moeten de mensen inlichten. • Mensen moeten zelf ook hun verantwoordelijkheid nemen en de zaak laten uitzoeken. 4.1.4 Verder onderzoek: wat willen we nog beter weten en wat willen we blijven meten? Een algemene opmerking die over de onderzoeken gemaakt wordt in de focusgroepen is dat men, hoewel er al lange tijd onderzoeken gedaan worden, nooit hoort wat de uitkomsten zijn. Er is bovendien onvoldoende continuïteit en opvolging. Als men dan al informatie over resultaten krijgt betreft het vaak getallen. Men hoort in geval bijvoorbeeld van de bloedonderzoeken liever wat de interpretaties zijn van die metingen. Wat zijn de risico’s, hoe erg is het met de vervuiling gesteld? Te onthouden voor het overwegingdocument: • Over resultaten van onderzoeken moet gecommuniceerd worden. • Er moet betere continuïteit en opvolging komen. • Met wil weten wat de risico’s betekenen.

- blz. 84 -


Voorstel 23. Onderzoek naar hoeveelheid lood in het bloed.

Waarom? Wat zijn de risico’s?

Door wie? Overheid en medische werkgroep

Voor de volwassenen zou er een verwaarloosbaar risico zijn. Vastgesteld wordt echter dat er tot op heden bijna geen onderzoek is gevoerd naar de impact van de vervuiling op de gezondheid van de volwassenen. Men verklaart dat ook door een gebrek aan belangstelling bij de bewoners zelf, omdat alle informatie over de vervuiling ook een bedreiging van de wijk inhoudt: “Ik denk dat er veel mensen zijn die het niet willen weten. Iedereen wil het weten voor zijn kinderen maar denkt niet aan de eigen gezondheid. Is er dan geen probleem voor de volwassenen? Juist nu is het interessant om een onderzoek te starten met volwassenen: er is een nieuwe wijk met nog onbesmette mensen. Men moet dan maar kijken of de mensen na een aantal jaren hier gewoond te hebben andere waarden vertonen” In dit verband vindt men het ook belangrijk aan te stippen dat de communicatie naar aanleiding van de bloedonderzoeken meer moet zijn dan enkel de mededeling van de loodwaarden. Aangegeven moet worden wat de loodwaarden betekenen voor de gezondheid, waarom er nog steeds bloedonderzoeken plaats vinden, waarom de waarden zo hoog zijn en wat de eventuele risico’s zijn. Er is nood aan vergelijkingsmateriaal om de bloedproeven van de kinderen mee te vergelijken. De communicatie moeten worden gedaan door een onafhankelijke deskundige die mee met de bewoners denkt. De medische werkgroep is niet onafhankelijk omdat die al van 1978 met de onderzoeken bezig is. Men heeft wel vertrouwen in de eigen huisdokter waaraan men de loodresultaten van de kinderen meedeelt. Anderzijds stelt men zich de vraag of de huisartsen wel goed gekwalificeerd zijn om de risico-indeling van de bloedproeven van de kinderen goed op te kunnen volgen. De kinderen en vooral de ouders krijgen veel te weinig informatie mee, ook van de huisartsen. Door die manke communicatie is het vertrouwen van heel wat bewoners in de lopende onderzoeken ver zoek: “Het is nu al zo lang bezig. Steeds als er verkiezingen zijn is het [de vervuiling] wel ergens een puntje in een campagne, komt Moretusburg in het nieuws, dat zal nu ook wel zo zijn. En na de verkiezingen, vier a zes jaar later begint het weer opnieuw. Hop, daar gaan we dan weer. Nu is het de UIA, volgende keer de provincie die erop springt. Men begint er altijd aan. Bijvoorbeeld het onderzoek86 dat in oktober startte [2001]. Dan hebben we weer machines in de school gehad. Men ging in maart rapporteren, nu pas in september op het moment dat alle kinderen terug naar school moeten. Het onderzoek wordt nooit afgewerkt.” Er wordt verder voor gepleit om ook Hertogvelden (beter) bij de bloedonderzoeken te betrekken. Dit gebeurt nu niet altijd. Te onthouden voor het overwegingdocument:

86

Verwezen wordt naar een recent onderzoek inzake de oorzaken van de vervuiling en besmetting met vervuilende stoffen.. - blz. 85 -


• • • • •

Onderzoek naar hoeveelheid lood in het bloed is belangrijk, ook bij volwassenen. Niet alleen cijfers meedelen, ook een interpretatie van die cijfers geven. Communicatie over het onderzoek door een onafhankelijk deskundige. Rol aan huisartsen geven in de communicatie, want die vertrouwt men. Ook heel Hertogvelden in de bloedonderzoeken betrekken.

24. Onderzoeken welke rol de leefwijze van de mensen heeft in het lopen van risico op blootstelling. Dit onderzoek vindt nu al plaats in opdracht van Umicore.

Zoeken naar de beste Overheid en methode om besmetting Universiteit door lood te voorkomen

Hier stelt men zich de vraag hoe het komt dat mensen die leven onder gelijkaardige omstandigheden heel uiteenlopende loodwaarden kunnen hebben. Welke rol speelt erfelijkheid daarin? Te onthouden voor het overwegingdocument: • Er moet communicatie zijn over leefwijzen om de effecten van de vervuiling zo min mogelijk te houden. • Tegelijk verwacht men geen zekerheid van onderzoek dat een verband wil aantonen tussen de vervuiling en gezondheidseffecten en tussen leefwijze en het lopen van een risico. 25. Over langere tijd onderzoeken waarom sommige mensen meer lood in hun bloed hebben dan anderen.

Zoeken naar de beste methode om besmetting door lood te voorkomen

Overheid

Het belang van dit voorstel wordt benadrukt. De effecten van de vervuiling hebben pas 30 jaar na datum effect op de mens, zo stelt men. Daarbij moet in rekening worden gebracht dat mensen die gevoelig zijn voor een bepaalde ziekte, meer kans zullen hebben om de ziekte te krijgen. Men geeft aan dat dat langetermijneffect uit de kankerkaarten in Europa blijkt. De grootste kankerregio’s liggen immers in het Rijngebied en andere industriezones. Het wordt moeilijker wanneer men het verschil wil aangeven tussen gebieden die dicht bij elkaar liggen. Ook bij lange termijn onderzoek zal het dan moeilijk zijn om aan te tonen waar de oorzaak effectief ligt: “Een vraag hierover. A woont ver van de school, B woont in Hoboken. Hoe komt het dat A een veel hogere loodwaarde heeft dan B. Ze krijgen overigens twee keer per jaar een briefje met de gemeten loodwaarden. Er staat verder geen enkele interpretatie in termen van gezondheidsrisico’s bij. (…) Hoe kan het verschil tussen beide vrouwen verklaard worden? Door de file waar A regelmatig in staat? Wat zijn voor haar de risico’s als ze zwanger wil worden?” Te onthouden voor het overwegingdocument: • Men vindt lange termijn onderzoek naar loodwaarden in het bloed relevant. - blz. 86 -


•

Men verwacht geen uitsluitsel van dergelijk onderzoek, daar waar het gebieden betreft (zoals Hoboken) die dicht bij elkaar liggen.

26. Onderzoeken wat de gevolgen voor Welke ziekten heeft de de gezondheid zijn van de vervuiling veroorzaakt? vervuiling.

Universiteit en overheid

Men vindt het nuttig dat de gevolgen van de vervuiling voor de gezondheid worden onderzocht. Door een betere kennis over die effecten is de norm steeds verder gedaald. Men stelt voor om naast loodwaarden ook cadmiumwaarden in de mens te meten. Anderzijds heeft men vermoedelijk stilaan door alle onderzoek een duidelijker zicht op de effecten van de vervuiling, maar ontbreekt het de bevoegde instanties aan moed om de risico’s te communiceren. Daarnaast wil men onderzocht zien welke risico’s de mensen lopen die niet in de wijk wonen maar er wel werken. Zij zijn in het verleden nooit benaderd als betrokken partij, hoewel ze toch vele uren in de wijk doorbrengen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Onderzoek naar de gevolgen van de vervuiling is nuttig, ook voor het beter kunnen bepalen van de norm. • Daarnaast moet de overheid ook durven communiceren over de resultaten. 27. Onderzoeken wat de belangrijkste oorzaken van de vervuiling zijn. Bijvoorbeeld van vervoer van materiaal of van stof dat opwaait.

Belangrijkste oorzaken van vervuiling eerst kunnen aanpakken.

Umicore

Onderzoek naar welke fabrieksinstallaties de meeste vervuiling veroorzaken is nuttig. Hierover bestaat grote onzekerheid. De deelnemers aan de focusgroepen vermoeden zelf dat de installaties dicht tegen de grond de belangrijkste veroorzakers van vervuiling zijn. Het gaat dan vooral om de Harris-smelter en de ertshopen. Onderzoek kan daarover uitsluitsel geven. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Onderzoeken welke installaties de meeste vervuiling veroorzaken is belangrijk. • Onderzoek naar de risico’s die de mensen lopen die werken in de wijk is belangrijk, want zij worden zelden als betrokken partij gezien. 28. De Europese Unie heeft nieuwe normen voor vervuiling gemaakt. Opnieuw meten of de vervuiling ter plekke niet toegestaan is.

Regels van de Europese Unie volgen.

Overheid

Naar aanleiding van dit voorstel worden vragen gesteld bij de wijze waarop de metingen nu uitgevoerd worden. De metingen op de schouwen van Umicore moeten continu verlopen omdat men de indruk heeft dat Umicore de productie aanpast tijdens de metingen die nu op

- blz. 87 -


aangekondigde tijdstippen plaats hebben. Aan de andere kant erkent men wel dat Umicore reeds aanzienlijke inspanningen heeft gedaan om de grenswaarde voor lood te halen. Behalve voor lood zou er echter ook aandacht moeten zijn voor andere vervuilende stoffen bij de metingen. Men stelt zich vragen bij de wijze waarop de afbakening van het gebied waarin gemeten wordt gebeurt. Waar legt men de grens? Waar stopt de verantwoordelijkheid van de vervuiler, van de overheid? Het is belangrijk dat de keuze voor een bepaalde gebiedsafbakening duidelijk aan de bevolking wordt gecommuniceerd. Men moest vaststellen dat het merendeel van de deelnemers aan de focusgroepen niet op de hoogte is van waar er door de Vlaamse Milieu Maatschappij wordt gemeten. Tenslotte wordt in dit verband onderstreept dat de overheid moet optreden als bewaker van de norm. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Metingen op de schouwen van Umicore moeten continu verlopen. • Naast lood, ook metingen naar andere vervuilende stoffen. • Communiceren over de keuze voor een bepaald gebied waarin gemeten wordt. • De overheid is de bewaker van de norm. 29. Meten van de luchtvervuiling

Hoeveel luchtvervuiling? Overheid

Het meten van de luchtvervuiling, liefst continu, is belangrijk Maar men moet voor ogen houden dat meten slechts een middel is om ervoor te zorgen dat het probleem niet erger wordt. Het doel blijft de vervuiling in haar geheel te bekijken en er een structurele oplossing voor te zoeken. het is wel zaak dat er met de resultaten van de metingen wat gebeurt. Als blijkt dat de luchtvervuiling te hoog is moet er actie ondernomen worden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Meten is een middel om te komen tot structurele oplossingen. • Men moet ook daadwerkelijk iets doen met de resultaten van de metingen. 4.1.5 Coördinatie & communicatie: wie moet wat doen en wie praat mee? Voor alle focusgroepen is dit een zeer belangrijke categorie aandachtspunten. Zeker de noodzaak aan verbeterde communicatie komt bij vrijwel alle onderwerpen die besproken zijn naar voren. Er is veel kritiek op de wijze hoe dit tot nu toe gebeurde. Als een soort koepel van de opmerkingen inzake deze thematiek kan het voorstel tot oprichting van een soort communicatie- en coördinatieplatform gezien worden. Hierin vallen de opmerkingen over communicatie en coördinatie zoals die tijdens de raadpleging aan bod kwamen, als het ware samen. Belangrijke doelstelling van een dergelijk platform is het creëren van vertrouwen bij de bevolking. Bij een dergelijk platform zullen Umicore en de betrokken overheden regelmatig verantwoording afleggen over het beleid inzake de milieuen gezondheidsproblematiek. Het is hierbij de bedoeling dat er helder wordt aangegeven welke overheidsdiensten waarvoor verantwoordelijk zijn. Op deze manier kan de bevolking controleren of afspraken nagekomen worden. Tevens is het de bedoeling dat de bevolking invloed krijgt op de situatie en mee kan

- blz. 88 -


praten over oplossingen. In die zin is het een voortzetting van de filosofie van de raadpleging waarover dit rapport handelt. Belangrijk aandachtspunt is hierbij dat de bevolking voortaan eerder geïnformeerd wordt over belangrijke ontwikkelingen dan de pers, zoals dat nu nog vaak het geval is. Als deze raadpleging als een goed begin gezien wordt, bedoelt men dat er een meer structureel vervolg op moet komen. Een eenmalige betrokkenheid is zinloos. Het structurele karakter zou bevorderd worden door goede ondersteuning in de vorm van een soort spilfiguur die hiervoor speciaal aangesteld zou kunnen worden. In de profielschets van deze functie wordt een aantal aspecten naar voren gebracht. Allereerst wordt onderstreept dat de spilfiguur onafhankelijk moet zijn. Tevens wordt deskundigheid vereist. De spilfiguur moet de complexe problematiek in al haar medische en technische details voldoende kunnen volgen. Tenslotte wordt benadrukt dat de spilfiguur de complexe materie op een begrijpelijke manier naar de bevolking kan vertalen. Een aantal kandidaten voor een dergelijke functie van spilfiguur passeert tijdens de raadpleging de revue. Allereerst de Medische Werkgroep. In deze werkgroep buigen zowel deskundigen van universitaire instellingen, als Umicore, als ook de overheid en betrokken artsen uit de regio, zich over de problematiek. Zij doet dit reeds vanaf haar oprichting in 1978. De werkgroep adviseert inzake het te voeren beleid en was onder andere betrokken bij de opstelling van de door deskundigen opgestelde lijst van voorgestelde maatregelen waarover hier gesproken wordt. Recentelijk (2002) is ook een vertegenwoordiger van het wijkcomité van Moretusburg uitgenodigd aan de bijeenkomsten deel te nemen. Een belangrijk voordeel van de Medische Werkgroep is dat ze goed op de hoogte is en veel ervaring inzake de problematiek heeft. Tegelijkertijd echter is er ook kritiek op de wijze waarop de werkgroep tot nu gefunctioneerd heeft. De werkgroep communiceert onvoldoende met de bevolking en gebruikt wanneer ze wel communiceert te moeilijke taal. Bovendien geeft ze de mensen de indruk dat het aan henzelf ligt dat er van risico’s sprake is. Het beeld dat over komt is dat dit te wijten zou zijn aan onvoldoende hygiënisch gedrag van de mensen zelf. Er wordt betwijfeld of de werkgroep na al die jaren nog voldoende vertrouwen geniet om een dergelijke functie te vervullen. Andere kandidaten kunnen ambtenaren of de universiteit zijn. Bij ambtenaren wordt de kanttekening gemaakt dat meer lokale overheden zich wellicht minder onafhankelijk kunnen opstellen. Over de rol van de universiteit in deze raadpleging wordt met tevredenheid gesproken. “Voor een coördinerende rol is de universiteit het best geschikt. Zij hebben nog het vertrouwen van iedereen. Veel mensen hebben geen vertrouwen meer in de overheid. Zowel de fabriek als de mensen zullen hier nog een tijd blijven, dus zou het een goede investering zijn om er iemand vast op te zetten. Een ambtenaar is politiek beïnvloedbaar. Die moet je al op Vlaams niveau plaatsen, dat is misschien objectiever door de afstand, maar is er dan voldoende voeling met de wijk? Het moet geen ver van mijn bed show worden. Buiten deze wijk ligt niemand van dit probleem wakker, dat geldt omgekeerd ook voor wijkgebonden problemen in andere gebieden. Wel moeten omliggende wijken optimaal geïnformeerd worden.” Het zou goed zijn als een dergelijke spilfiguur een kantoor in de wijk (Moretusburg) zelf zou hebben; “anders komt er niemand naar toe”. Dit zou de bereikbaarheid vergroten en drempelverlagend kunnen werken. Een andere vorm van ondersteuning zou erin moeten bestaan dat de bevolking contact met experts kan leggen. Twee vraagstukken die verder van belang zijn voor de vormgeving van een dergelijk platform zijn verder nog aan de orde gekomen. Allereerst de vraag wie erbij betrokken moeten en mogen worden. Wat is de doelgroep? Vooralsnog wordt gedacht aan de mensen die wonen en/of werken in het probleemgebied. Tevens kan gedacht worden aan ouders van kinderen die naar de wijkschool gaan, en aan werknemers van Umicore. Een ander vraagstuk sluit bij het

- blz. 89 -


voorgaande aan. Over welk gebied hebben we het? Waar wordt de grens getrokken, welke wijken hebben recht van spreken? Dit vraagstuk is nog in discussie. Eén suggestie is de grens te leggen daar waar de norm van de vervuiling overschreden wordt. Hoewel de gedachte van een platform nog niet volledig uitgekristalliseerd is, kan het wel als een belangrijke suggestie van de raadpleging beschouwd worden. Te onthouden voor het overwegingdocument: • De deelnemers aan de raadpleging doen een voorstel voor oprichting van een platform inzake communicatie over van de problematiek en coördinatie van het te voeren beleid. De verschillende aandachtspunten die hierbij naar voren worden gebracht zijn relevant voor het overwegingdocument. Voorstel

Waarom?

30. Raadpleging van de bevolking van de wijken. Een informatiekrant voor de wijken.

Meer betrokkenheid van de bevolking en informatie geven.

Door wie? Universiteit

Een van de belangrijkste boodschappen die uit de gesprekken naar voren kwam is, dat de communicatie met de bewoners veel beter moet. Men heeft behoefte aan duidelijkheid. Alle voorstellen die in het leven van de omwonenden ingrijpen, zoals het afgraven van grond, het onstoffen van de huizen kunnen enkel met succes plaatsvinden, als men de bewoners van te voren goed heeft ingelicht: “Mensen moeten gewoon meer dossierkennis hebben. Pas dan zullen ze doorhebben waarom bepaalde maatregelen wel en waarom bepaalde maatregelen niet moeten worden uitgevoerd.” Hierbij stellen zich twee problemen:

De enige informatie die de bewoners nu bereikt, zijn de brochures van Umicore. Ten aanzien van de inhoud van die brochures is men erg kritisch:

“Als ze brochures uitbrengen moet er correcte informatie in staan. Er is nu bovendien ook geen concurrentie: alleen Umicore verspreidt informatie. Daar zou toezicht op moeten komen of de informatie wel correct is”

De informatie van de overheid mist continuïteit. Als er dan toch informatie wordt uitgegeven, dan is het vaak vlak voor de verkiezingen of rond de dag van de arbeid op 1 mei.

Een informatiekrant wordt als een belangrijk instrument gezien om die communicatie mee vorm te geven. Belangrijk is wel dat de krant moet voldoen aan een aantal kwaliteitseisen:

Inhoud: In een speciale rubriek in de krant kan gerapporteerd worden over de resultaten van de besprekingen in de medische werkgroep. De bewoners kunnen de informatiekrant ook zelf gebruiken om vragen aan de wijk of aan de overheid via het medium publiek bekend te maken. Nieuwe voorstellen voor maatregelen kunnen in de krant worden aangekondigd. Experts van de overheid moeten de brochures op inhoud kunnen verifiëren vooraleer ze naar de wijk worden gestuurd.

- blz. 90 -


Verspreiding: Belangrijk is dat de krant ruim wordt verspreid. Ook de omliggende wijken moeten op de hoogte worden gesteld. De bestaande wijkcomités kunnen daarbij een rol vervullen. Die activiteiten kunnen best gecombineerd worden met een mondaan-mond-reclame; “anders belandt een dergelijk papiertje uit de brievenbus al snel in de papierbak.” Bovendien moet men de bewoners attent maken om de krant ook effectief te lezen. Het is bijvoorbeeld nuttig als zowel de huisarts, het districtshuis, het infoloket en andere instanties naar dezelfde krant verwijzen. Op die manier denkt men de mensen vertrouwd te maken met dit medium.

Vorm: De vorm moet attractief zijn en moet uitnodigen om te lezen. Het mag zeker geen lange tekst worden. Een folder die op een ludieke manier wordt gebracht, heeft veel meer impact. Te onthouden voor het overwegingdocument: • De uitgifte van een informatiekrant verwelkomt men als een belangrijk initiatief, op voorwaarde dat aan die krant een aantal kwaliteitseisen worden gesteld (zie hoger).

31. Een enquête onder de bevolking van de wijken.

De mening van de bevolking vragen.

Overheid

Benadrukt wordt dat de bewoners eerst goed moeten worden betrokken vooraleer een enquête in de wijk zinvol is. Er wordt een lage respons verwacht omdat het vertrouwen van de mensen laag is. Er zal geleidelijke wederopbouw van vertrouwen moeten plaatsvinden vooraleer een enquête succesvol zou kunnen zijn. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Mensen kunnen pas een goed overwogen mening in een enquête formuleren, als ze eerst beter worden ingelicht over de problematiek. 32. Ook de mensen van de wijken mogen lid worden van de Medische Werkgroep. Deze werkgroep bekijkt de gezondheid in de wijken.

Bevorderen van de betrokkenheid van de bevolking en informatie geven.

Overheid

De resultaten van de medische werkgroep moeten naar de wijkbewoners worden gecommuniceerd. Dat is tot op heden nog niet gebeurd. Men vindt het dan ook een positieve evolutie dat iemand uit de wijk nu zitting heeft in de medische werkgroep. Dat mag echter niet worden geïnterpreteerd alsof de communicatie van de besprekingen in de medische werkgroep bij die ene persoon komt te liggen. Die communicatie moet op een structurele manier naar de hele wijk bekend worden gemaakt. Te onthouden voor het overwegingdocument: • De communicatie tussen de bewoners en de Medische Werkgroep moet op een structurele manier naar de betrokken wijken gebeuren. 33. De Technische Werkgroep (opnieuw)

De vervuiling meten en

- blz. 91 -

Overheid


opstarten. Deze werkgroep bekijkt het milieu in de wijken.

oplossingen zoeken.

Voorwaarde is hier dat er ook een vertegenwoordiging van de wijk wordt opgenomen. Dit kan door één of meerdere personen de vergaderingen te laten bijwonen. De communicatie mag echter niet volledig aan de vertegenwoordigers uit de wijk worden overgelaten. Belangrijk is wel dat er een opvolging komt van de activiteiten van elke werkgroep. Die evaluatie kan het best één of twee keer per jaar worden gehouden. Dan dient men vast te stellen wat er in het afgelopen half jaar gebeurd is. Hierbij is aanwezigheid van een vertegenwoordiging van de overheid zeker wenselijk. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Heroprichten van de technische werkgroep met vertegenwoordigers van de wijk erin. • Op regelmatige tijdstippen de werking van de werkgroepen evalueren. 34. Coördinatie van wat er moet gebeuren Zorgen dat iedereen goed in de wijken. samenwerkt.

Overheid

Een betere coördinatie van wat er moet gebeuren in de wijken is belangrijk. Maar het geschonden vertrouwen van de wijkbewoners in de betrokken partijen bij die coördinatie en in een goede afloop van het probleem, legt volgens de focusgroepen een hypotheek op het welslagen van die coördinatie. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Een betere coördinatie is belangrijk voor werken aan herstel van vertrouwen van de wijkbewoners. 4.2. Nieuwe voorstellen uit de focusgroepen Naast de suggesties bij de bestaande voorstellen, zijn ook tal van nieuwe suggesties gedaan. We beperken ons tot een opsomming van deze nieuwe voorstellen en bijhorende argumenten. 35. Horizontale schouw met natte wassing Minder vervuiling uit de schouw

Umicore

Men doet de suggestie dat Umicore een horizontale schouw met een natte wassing kan installeren. Op die manier hoopt men de vervuiling uit de schouwen terug te dringen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Installeren van horizontale schouw met natte wassing 36. Umicore overschakelen op milieuvriendelijke brandstof

Minder vervuiling

- blz. 92 -

Umicore


Men zegt dat men heeft ondervonden dat Umicore op stookolie stookt. Die verbranding bevat veel dioxine. Tijdens de metingen die de VMM heeft uitgevoerd met een meetwagen kwamen er volgens de bewoners opvallend meer vrachtwagens met gas en vloeibare zuurstof naar Umicore. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Umicore schakelt over op milieuvriendelijke brandstof. 37. Alle medische kosten door loodintoxicatie terug te betalen door Umicore.

De vervuiler betaalt

Umicore

Alle medische kosten moeten volledig en officieel worden terugbetaald door Umicore. Bovendien moet er een structurele regeling komen in plaats van de occasionele betalingen die Umicore in het verleden heeft gedaan. Als er een officiële regeling is kan iedereen die er voor in aanmerking komt een terugbetaling aanvragen. Dat is voor de wijkbewoners erg belangrijk omdat Umicore daarmee zou aangeven dat zij verantwoordelijk is voor de loodintoxicatie. Nu staan veel families weigerachtig omdat er veel onduidelijkheid heerst. Men benadrukt dat Umicore zich in het verleden steeds tegen een officiële regeling gekant heeft omdat daarmee een precedent zou worden geschapen. “Van de meeste kinderen weten we [de loodklasse] het niet. Als we het dan wel weten, dan wordt er soms nog mee gelachen. Soms is het bijna een wedstrijd van wie het meeste lood in zijn bloed heeft. Maar dat is een beetje verlachen omdat men eigenlijk niet goed weet hoe men moet reageren. Diegenen die echt hoge loodwaarden hebben ontkennen het wel eens. Ik denk ook dat het die gezinnen zijn die weinig hygiënische maatregelen nemen. Dat hangt ook samen met de gezinssituatie, het zijn vaak gezinnen met kansarmoedeproblemen. Zij wonen erg verspreid en hebben bovendien zo veel andere problemen die voor hen misschien wel belangrijker zijn. Die mensen gaan ook minder vaak naar de huisdokter ook al wordt er gezegd dat ze met hun kinderen naar de dokter moeten gaan.” Anderzijds benadrukt men de gedachte dat een vorm van compensatie niet mag worden aanzien als een soort van zwijggeld. Men beschouwt het als een recht waarop men zich moet kunnen beroepen zonder dat Umicore daarmee haar verantwoordelijkheid heeft afgekocht. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Structurele regeling invoeren voor terugbetaling van alle medische kosten door loodintoxicatie door Umicore. 38. Alle milieumeldingen moeten ook bekend worden gemaakt aan de milieudienst van de stad Antwerpen

Opbouw van een klachtendossier

Overheid

Men heeft de indruk dat Umicore het groene nummer voor milieumeldingen in het leven heeft geroepen om alle klachten bij Umicore te centraliseren. Het is ook nodig dat de overheid een register bijhoudt waar alle meldingen met betrekking tot het milieu in worden bijgehouden. Dit dossier moet vrij toegankelijk zijn op aanvraag van een bewoner.

- blz. 93 -


Te onthouden voor het overwegingdocument: • De overheid moet een publiek toegankelijk register met alle milieumeldingen bijhouden. 39. Geurmeldingen moeten geverifieerd worden door een onafhankelijke ambtenaar

Opbouw van een klachtendossier.

Overheid

“Soms hebben we een probleem met zwavel. Dan kan je echt niet meer buiten lopen. Dan bellen we de fabriek op en dan komen ze een uur later om het te controleren. Ondertussen hebben ze dan al lang het probleem opgelost.” Men wenst bij een klacht over geurhinder een onafhankelijke controle van een milieuambtenaar die de klacht kan vast stellen en een dossier kan opstellen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Geurmeldingen laten verifiëren door een ambtenaar. 40. Tegemoetkoming door Umicore voor de betaling van volwassenen die hun bloed op lood laten meten

Wat zijn de risico’s voor volwassenen?

Umicore

Bewoners die op eigen initiatief een bloedonderzoek willen laten uitvoeren moeten daarin financieel worden geholpen door Umicore. Umicore zou een deel van de kosten voor zo een bloedonderzoek op haar rekening kunnen nemen. De mogelijkheid moet ook overwogen worden om het bloed ook op cadmium te laten onderzoeken. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Umicore deelt in de kosten voor bloedonderzoek door volwassenen. 41. Speelplein voor jonge kinderen verder Verkleien van het risico van de fabriek brengen.88 voor kinderen

Umicore en Overheid

Men is verwonderd over het feit dat men op het Constant Meunierplein een speelplein voor jonge kinderen heeft aangelegd. Al jaren is er discussie rond de invloed van de school op de gezondheid van de kinderen. Voor de effecten van het speelplein op de gezondheid heeft men geen aandacht. Men dient het speelplein op een locatie onder te brengen die verder van Umicore gelegen is. Bovendien moet een speelplein ook grondig gestofzuigd worden. Door de hoge afrastering rond het bestaande plein kan men het stof minder gemakkelijk wegnemen. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Het speelplein op een andere locatie onderbrengen. • Grondig stofzuigen van het speelplein. 42. Men moet in de communicatie naar de Draagvlak vergoten

88

Umicore en Overheid



bewoners zich ook actief richten naar jongeren Men vindt het belangrijk dat er in de communicatie ook aandacht is voor jongeren. Die groep valt doorgaans buiten het bereik van lokale initiatieven. Te onthouden voor het overwegingdocument: • Specifieke communicatie initiatieven voor jongeren organiseren.

- blz. 95 -


- HOOFDSTUK 5Conclusies en aanbevelingen In dit hoofdstuk worden de belangrijkste conclusies uit de raadpleging op een rij gezet. Allereerst gaan we dieper in op de conclusies uit de vorige hoofdstukken. We proberen antwoord te geven op de onderzoeksvragen die we in Hoofdstuk 1 geformuleerd hebben. Hiermee hopen we tevens ons eigen werk te evalueren. Vervolgens gaan we in op een aantal beleidsaanbevelingen voor de verdere aanpak van het dossier door overheid samen met andere betrokkenen. Tenslotte willen we nog enkele aandachtspunten voor verder onderzoek aanstippen. Deze kunnen helpen de problematiek nog beter in kaart te brengen en beter te begrijpen. 5. 1. Conclusies uit voorgaande hoofdstukken Perceptie van de bevolking op het gebied van de milieuen gezondheidsproblematiek Op de vraag wat de perceptie is van de bevolking betreffende de milieuen gezondheidsproblematiek, vinden we voornamelijk een antwoord in Hoofdstuk 3. Het eerste wat opvalt, is dat bij de deelnemers aan de raadpleging onvoldoende zicht op de problematiek bestaat. De deelnemers geven aan een gebrek aan informatie over de problematiek te hebben hoewel bij andere betrokkenen het beeld bestaat dat de wijk voortdurend wordt geconfronteerd met onderzoeksresultaten. Ze zijn niet op de hoogte van de stand van zaken van de vervuiling. De informatie die het bedrijf hierover geeft wordt onvoldoende vertrouwd. Hier wordt dus enerzijds om informatie gevraagd die ze vertrouwen, die van een onafhankelijke bron afkomstig is. Anderzijds wil men volledige informatie. De experts moeten duidelijker aangeven wat de gevolgen voor de gezondheid zijn. Ze moeten geen cijfers geven, maar interpretaties van die cijfers. Twee andere zaken staan blijkbaar een duidelijk beeld van de problematiek in de weg. ‘De overheid’ voert zelf een tegenstrijdig beleid, zendt dubbele boodschappen uit. Beleid dat aan de ene kant lijkt te zeggen dat het met de problematiek wel meevalt, en anderzijds maatregelen afkondigt die juist de ernst van de problematiek benadrukken. Een ander aspect dat de duidelijkheid over de ernst van de problematiek belemmert, is het feit dat de gevolgen voor de gezondheid slecht zichtbaar zijn. Het is bovendien moeilijk een verband te leggen tussen oorzaak en gevolg. Niet probleemspecifieke percepties en de probleemspecifieke percepties Het is moeilijk een duidelijke grens te trekken tussen de niet probleemspecifieke percepties en de probleemspecifieke percepties. De paradox in de beeldvorming die leeft over de houding van de bevolking illustreert dit goed. Hoe verhoudt het niet zichtbaar zijn van ongerustheid over de milieuen gezondheidsproblematiek zich tot de onrust die ontstond toen de wijk met gedeeltelijke afbraak bedreigd werd? Hoe is dit anders te verklaren dan dat men zich wel zorgen maakt over de wijk, maar niet over de milieuen gezondheidsproblematiek? Terwijl er toch alle reden is voor ongerustheid over die problematiek. Het beeld dat we krijgen als we een deel van de bewoners beluisteren, lijkt ook iets tegenstrijdigs te vertellen. Enerzijds geven bewoners signalen die wel degelijk wijzen op ongerustheid. Als ze voldoende financiële middelen zouden hebben, dan zouden ze wellicht verhuizen. Na enige discussie tijdens de raadpleging wordt deze piste echter verlaten. Men wenst alleen aan een collectieve aanpak mee te werken voor de hele wijk. En dan acht men een massale verhuizing niet erg realistisch. Wat hier echter telt is het signaal van ongerustheid. Anderzijds geven bewoners duidelijk aan dat de wijk belangrijk voor hen is en dat ze niet uit de buurt weg willen.

- blz. 96 -


In essentie echter maken ze maar één keuze en een duidelijke keuze: overleven binnen de mogelijkheden die ze hebben en er het beste van proberen te maken. Men kiest voor dat waar men van op aan kan, dat wat concreet en duidelijk is, dat wat haalbaar is. Men kiest voor de voordelen van de wijk waar men over de nadelen geen keuze lijkt te hebben. En men geeft hierbij een belangrijke boodschap: de bevolking moet niet tegen zichzelf in bescherming genomen worden maar tegen de vervuiling. Het is toch de fabriek die vervuilt en niet de bevolking. Het probleem moet anders benaderd worden: de vervuiling moet aangepakt worden en de wijk moet niet afgebroken worden, maar er moet juist in geïnvesteerd worden. Beperkt vertrouwen in voornamelijk overheid, experts en bedrijf Beschouwen we de relatie met belangrijke actoren inzake de problematiek wat nader, dan is beperkt vertrouwen een beeld dat al snel naar boven komt. Beperkt vertrouwen in het tot nu gevoerde beleid. Ongenoegen met de manier waarop met name de overheid en het bedrijf zich in het verleden opgesteld hebben. Van de overheid krijgt men geen steun. Door het bedrijf wordt men neerbuigend behandeld. Men voelt zich in de steek gelaten en onfatsoenlijk bejegend. Dit geldt waar het de overheid betreft zeker niet alleen de milieuen gezondheidsproblematiek. Het moet gezien worden binnen een context van gebrek aan investeringen, waardering en belangstelling. Tegelijkertijd echter worden zowel de overheid als de experts op hun taak en verantwoordelijkheid gewezen. Van een complete ‘anti-houding’ is dus geen sprake. Men heeft kritiek, maar men wil verder. Een constructieve dialoog is wat men wil. En constructieve betrokkenheid, ook van de individuele burger. Kenmerkend is tenslotte het beeld dat de problematiek weinig zichtbaar is voor de bewoners, maar ook weinig beheersbaar. Conclusie over de beeldvorming Op grond van het voorgaande kunnen we de beeldvorming over de perceptie bij de bevolking nader toetsen. Klopt het beeld dat bij overheid en experts bestaat met het beeld dat de raadpleging ons oplevert? Is het zo dat de bevolking van Moretusburg niet of onvoldoende ongerust is over de milieuen gezondheidsproblematiek? Op grond van deze raadpleging kunnen we hierop geen eenduidig antwoord geven. Enerzijds al niet omdat we maar een (niet-representatief) klein deel van de bevolking gesproken hebben. Anderzijds niet omdat er aanwijzingen in beide richtingen naar voren komen. We hebben echter wel voldoende signalen gekregen die erop wijzen dat vragen gesteld kunnen worden bij het beeld en die de kwestie in een ander licht plaatsen. Verschillende interpretaties strijden hier om voor het voetlicht te komen. Het gebrek aan duidelijkheid over de risico’s doet vermoeden dat er gewoonweg onvoldoende basiskennis voor ongerustheidgevoelens bestaat. Als hier al de conclusie uit getrokken zou kunnen worden dat er dus geen ongerustheid bestaat, dan wordt dit tegengesproken door de spontane reacties van een aantal bewoners wanneer over het wonen in een dergelijk probleemgebied gesproken wordt. Men zou misschien wel weg willen, maar men kan niet aangezien het aan financiële draagkracht ontbreekt. Ongerustheid en machteloosheid zijn hier aan de orde. Een belangrijke conclusie is dat men kiest voor het haalbare. En het dierbare. De sociale binding in met name Moretusburg is een belangrijke steun in een situatie waarin de overheid en het bedrijf, dat in zekere zin vergroeid is met de wijk, niet of onvoldoende ondersteuning bieden. De ervaringen uit het verleden wekken weinig vertrouwen als het gaat om beleid inzake de milieuen gezondheidsproblematiek. Dit is eens temeer zo omdat er geen constructieve dialoog mogelijk lijkt te zijn.

- blz. 97 -


Kijken we tenslotte naar het schema waar Moretusburg in Hoofdstuk 1vergeleken werd met twee andere probleemsituaties, dan moeten we vaststellen dat er hier minimaal sprake is van een grensgeval: BEVOLKING:

EXPERTS:

Ongerust over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

Reden voor ongerustheid over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

Niet ongerust over gevolgen bedrijfsactiviteiten voor de gezondheid

MORETUSBURG

Als er dan sprake is van ongerustheid, dan is er vooral sprake van onzichtbare ongerustheid. Om twee redenen. Allereerst omdat er geen luisterend oor blijkt te zijn bij de overheid. Ten tweede omdat men zich concentreert op hetgeen waar men wel grip op heeft: de woonwijk. Capabele burger We hebben ook een vrij goed zicht gekregen op de wijze waarop de deelnemers aan een constructieve dialoog deelnemen. Ongerustheid over de vraag of burgers, leken, wel capabel genoeg zijn om zich met dergelijke complexe materie bezig te houden en of het zinvol is ze meer te betrekken bij het beleid, is niet nodig. De mythen die hierover bij overheden en experts kunnen bestaan, we stipten ze aan in de Hoofdstukken 1 en 3, zijn op de deelnemers aan deze raadpleging niet van toepassing. De deelnemers hadden niet zozeer problemen met het omgaan met wetenschappelijk kennis. Eerder was het zo dat men tijdens de raadpleging juist vroeg om dergelijke kennis te krijgen. Het ging dan niet zozeer om de technische details, maar vooral om de gevolgen van de risico’s. Als toelichtingen door experts soms niet volstonden, omdat ze eenvoudigweg geen eenduidig antwoord of duidelijkheid konden verstrekken, dan leverde dit geen problemen op. Belangrijk was in ieder geval dat men geïnformeerd werd. Het was verder ook niet zo dat er een nulrisico geëist werd. Men was realistisch genoeg om te zien dat zulks niet haalbaar is. Het feit dat het uiteindelijk de overheid is die de knopen doorhakt riep ook geen weerstand op. Sterker nog: de overheid wordt juist op haar verantwoordelijkheid gewezen. Dat ze hierbij wel serieus rekening moet houden met de stem van de bevolking wordt wel benadrukt. Hoe de overheid hieraan invulling zal geven weten we nu nog niet. Hoe daar vervolgens door de bevolking op gereageerd zal worden evenmin. Conclusie over de onderzoeksopzet Onze analyse, die verder ging dan de directe opdracht van de overheid, was volgens ons de enige manier om recht te doen aan de boodschap van de bevolking in de raadpleging, aan de perceptie van de bevolking, aan de bredere opdracht goede communicatie op te zetten waarbij betrokkenheid, participatie, informatie en vertrouwen sleutelbegrippen zijn. Het was vooral de enige manier om een goed beeld te geven van het proces dat zich afspeelt. Dit betekent dat deze raadpleging geen eenmalig zaligmakende oefening kan zijn maar in een breder verband gezien moet worden, als onderdeel, opstart van een verbeterd proces van risicocommunicatie.

- blz. 98 -


5. 2. Beleidsaanbevelingen Nu we de belangrijkste conclusies van de voorgaande hoofdstukken hebben samengevat rest ons de vraag welke beleidsaanbevelingen we daaraan kunnen verbinden. We geven een aantal beleidsaanbevelingen die in het licht van dit onderzoek relevant worden geacht:

Betrek de bevolking sterker bij het beleid Maak werk van een goed overwegingdocument Maak werk van een goede informatievoorziening Zorg voor coördinatie en continuïteit in het beleid De problematiek moet bij de bron aangepakt worden Investeer in de wijk Betrek de bevolking sterker bij het beleid

We willen hierbij graag de filosofie van de platformgedachte zoals die naar voren kwam tijdens de raadpleging onderschrijven. Enerzijds vanwege de betrokkenheid van de bevolking die hierdoor gestalte kan krijgen. Het verschil tussen de risico-inschatting van experts en verantwoordelijke instanties aan de ene kant en van de betrokken bevolking aan de andere kant kan aanleiding geven tot spanning. De overheid kan die spanning niet verhelpen door de bevolking te negeren, noch door sec een wetenschappelijke uiteenzetting over de risico’s. Veeleer dient zij open te staan voor de risicopercepties van de betrokkenen. Bij lokale milieuproblemen is het van groot belang om de risicocommunicatie op te starten tussen de overheid, de bevolking en andere betrokkenen over de aard, de omvang en de beheersing van het risico. Goede risicocommunicatie is een noodzakelijk onderdeel van de benadering van een lokaal milieuprobleem. Bewonersparticipatie kan ertoe leiden dat de bewoners de greep op de voor hen bedreigende situatie en hun vertrouwen in verantwoordelijke instanties herwinnen. Anderzijds vanwege de momentopname die de raadpleging is, en die als het hierbij zou blijven, onvoldoende recht doet aan de bereidwilligheid van de bewoners om serieus over de problematiek mee te denken. Er kan niet verwacht worden dat een dergelijke eenmalige oefening voldoende basis is voor een afgewogen, goed gefundeerde en uitgekristalliseerde oordeelsvorming. We hoeven ter illustratie enkel te verwijzen naar de discussie over de platformgedachte zelf zoals die in de raadpleging naar voren gekomen is. Er ligt hier nog een aantal vraagstukken op antwoord te wachten. In lijn met de filosofie van de platformgedachte kan een aantal andere beleidsaanbevelingen nader besproken worden. Maak werk van een goed overwegingdocument Het betrekken van burgers heeft pas zin als er ook iets met hun inbreng wordt gedaan. Als burgers betrokken worden is het essentieel dat de overheid rekening houdt met de publieke input. Het belang van het overwegingdocument kan hierbij niet genoeg benadrukt worden. De overheid toont bij die rapportering duidelijk hoe zij met de resultaten van de publieke input heeft rekening gehouden en geeft een verklaring voor de redenen en de logica achter haar beslissingen. De argumentatie van de overheid wordt ook ruimer bekend gemaakt aan de wijkbewoners en alle andere betrokkenen en moet zodanig worden opgesteld dat elke betrokkene kan volgen waar het over gaat.

- blz. 99 -


Voor de inhoud van het overwegingdocument verwijzen we graag naar Hoofdstuk 2. Met name de volgende ‘antwoordwijzer’ is van belang als we willen inventariseren op welke boodschappen van de deelnemers aan de raadpleging de overheid zeker antwoord zou moeten geven. We verwijzen hier allereerst naar Hoofdstuk 3 waar het de meer algemene bezorgdheden en argumentaties betreft. Op het einde van Hoofdstuk 3 staat een opsomming van de belangrijkste meer algemene boodschappen uit de raadpleging. Waar het om nieuwe voorstellen, voorstellen voor verbetering en wijzigingsvoorstellen gaat, verwijzen we met name naar Hoofdstuk 4. Hier staat bij alle maatregelen aangegeven welke zaken belangrijk zijn voor het overwegingdocument. Waar het priorisering van acties betreft verwijzen we graag naar zowel Hoofdstuk 3 als naar Hoofdstuk 4. Maak werk van een goede informatievoorziening Het betrekken van burgers heeft enkel zin als zij goed worden geïnformeerd. De informatievoorziening moet voldoen aan een aantal kwaliteitscriteria: Risico-informatie Stel de bewoners op de hoogte van de risico’s die zich lokaal stellen o Zorg voor duidelijke interpretatie van gegevens o Zorg voor onafhankelijke informatie Speel open kaart over onzekerheden en geef aan hoe hiermee rekening kan worden gehouden bij het nemen van beslissingen Maak gebruik van de bijdrage van alle relevante bronnen, dus niet enkel van wetenschappelijke experts Besluitvorming en betrokkenheid Wees transparant over de wijze waarop beslissingen genomen worden en licht toe welke afweging is gemaakt tussen belangen, tussen risico’s en nut Laat zien dat de inbreng van de bevolking gewaardeerd, begrepen en gerespecteerd wordt en dat met de publieke opinie rekening wordt gehouden ook al zal men er niet altijd aan tegemoet kunnen komen Wijze van communiceren Betrek het publiek in een vroeg stadium bij het nemen van beslissingen: o Communiceer ruim op voorhand o Communiceer op regelmatige basis o Zorg dat de resultaten van onderzoeken over thema’s waar de bewoners bij betrokken zijn ook naar de bewoners gecommuniceerd worden Besteed aandacht aan de wijze van presentatie: o Vermijd ingewikkeld taalgebruik o Gebruik een herkenbare stijl die onveranderd blijft o Stel berichten zodanig op dat iedereen kan volgen waar het over gaat o Controleer of de betrokkenen de informatie daadwerkelijk hebben aangekregen o Geef in de communicatie steeds aan wanneer men nieuwe informatie kan verwachten o Identificeer: vermeldt de opdrachtgever, de uitvoerder en de verantwoordelijke o Leg bij schriftelijke communicatie extra exemplaren ter beschikking op centrale plaatsen die voor de bewoners gemakkelijk toegankelijk zijn Sleutelinstanties en de media

- blz. 100 -


Werk samen met sleutelinstanties Voldoe aan de informatiebehoefte van de media Zorg voor coördinatie en continuïteit in het beleid

Een belangrijk aandachtspunt voor een beter beleid is continuïteit. Eens lokale initiatieven worden vormgegeven moeten zij ook worden opgevolgd. Wanneer enkel korte termijn doelstellingen worden nagestreefd, werken de maatregelen vaak contraproductief. Hetzelfde geldt voor coördinatie. We spraken eerder al van het belang van een collectieve aanpak. Dit betreft ook de organisatie van het beleid. Een duidelijk en eenduidig beleid veronderstelt afstemming tussen de verschillende betrokken overheden, op de verschillende niveaus, van lokaal tot gewestelijk. Twee beleidsaanbevelingen die we verder nog graag in navolging van de raadpleging willen benadrukken hebben vooral te maken met de manier waarop de problematiek gekarakteriseerd moet worden. De problematiek moet bij de bron aangepakt worden Het is belangrijk dat de overheid en bedrijf laten zien het probleem aan de bron aan te pakken en ter zake de strengste normen toe te passen. Prioriteit moet gelegd worden bij maatregelen die hieraan gestalte geven. De overheid moet ook laten zien krachtdadig op te treden naar Umicore als het gaat om afspraken en het nemen van maatregelen die de situatie kunnen verbeteren. Investeer in de wijk Een beleid inzake de milieuen gezondheidsproblematiek moet er op toe zien dat in de wijk wordt geïnvesteerd. De milieuen gezondheidsproblematiek is immers niet het enige probleem dat in de wijk aanwezig is. Men maakt zich ook zorgen over andere vormen van verloedering van de kwaliteit van leven in de wijk. Over sociale achteruitgang en over verkrotting. Of deze zaken nu gevolg zijn van de milieuen gezondheidsproblematiek en of ze ermee samenhangen of niet, het is belangrijk dat de overheid laat zien dat de wijk de moeite waard is. De overheid moet kiezen voor het behoud van de wijk als een volwaardige woonzone. Dat wil zeggen dat de overheid moet investeren om de wijk opnieuw een volwaardig karakter mee te geven. Een volwaardige wijk is bijvoorbeeld een wijk met een basisschool. Waar jonge kinderen kunnen spelen op de straat en waar alle basisvoorzieningen aanwezig zijn waar ook andere wijken gebruik van kunnen maken. Behalve om investeringen in bijvoorbeeld voorzieningen, moet ook gewerkt worden aan een beter imago. Het wordt tijd dat er verandering komt in de beeldvorming over Moretusburg. 5. 3. Aandachtspunten voor verder onderzoek We willen hier ter afronding een aantal aandachtspunten voor verder onderzoek aanstippen. Het gaat hierbij om zaken die onvoldoende uit de verf kwamen in dit onderzoek

- blz. 101 -


wegens gebrek aan mogelijkheden hiervoor. Tevens zijn we een aantal aandachtspunten op het spoor gekomen die nadere beschouwing verdienen. Een aantal zaken is hier onderbelicht gebleven door gebrek aan tijd en middelen. Er is onvoldoende zicht op de aandacht die de media geschonken heeft aan de problematiek sinds het bekend worden ervan in met name de jaren ’70. Ook weten we te weinig over de invloed van de media op bijvoorbeeld de beeldvorming over de problematiek. Het gemis aan communicatie in het verleden zoals dat werd aan gegeven door de deelnemers aan de raadpleging, hebben we onvoldoende kunnen toetsen aan de hand van een overzicht van de verschillende momenten en vormen van communicatie die in de loop der tijd hebben plaats gevonden. Bijvoorbeeld de communicatie door de overheid en de Medische Werkgroep. Hetzelfde geldt voor andere betrokken partijen als bijvoorbeeld Umicore. Bij de discussie rond de milieuen gezondheidsproblematiek hebben zich ook enkele lokale organisaties gevoegd. Een voorbeeld is Geneeskunde voor het Volk in Hoboken dat zich in het verleden sterk gemaakt heeft voor de rechten van de bewoners ten aanzien van de milieuvervuiling. Zij zijn zeer goed ingelicht en volgen het dossier op de voet. Wat de precieze impact van een dergelijke organisatie op de perceptie van de bewoners is en op het vertrouwen tussen verschillende betrokkenen, is echter niet gekend. Het gaat dan niet enkel over communicatie inzake de problematiek, maar ook over bekendmaking van resultaten van onderzoek en aankondiging van maatregelen. Een blik op de risicocommunicatie uit het verleden en de reactie van de bewoners kan nieuwe inzichten aanreiken over de probleemperceptie van de betrokken partijen. Van de vergaderingen die in de loop der jaren door de medische werkgroep werden gehouden, werd een omvangrijk archief bijgehouden. Het archief zit echter verspreid over verschillende personen en is niet geïnventariseerd. Het is essentieel dat in de toekomst een centraal archief wordt opgericht waar alle documenten bewaard kunnen worden en op aanvraag ter plekke kunnen worden ingekeken door geïnteresseerden. In het verleden zijn erg veel onderzoeken verricht. Er bestaat geen toegankelijk overzicht van wat in het verleden gebeurd is. Het is wenselijk om een exhaustief overzicht op te stellen van de acties die werden opgezet in het verleden. De analyse van de raadpleging heeft een aantal interessante nieuwe vragen opgeroepen die nader onderzoek verdienen. De schijnbare tegenstelling tussen het leven in een problematische situatie inzake milieu en gezondheid zonder dat daarbij sprake is van duidelijk zichtbare ongerustheid over de risico’s, terwijl zich aan de andere kant duidelijk onrust openbaart als de woonfunctie van de wijk bedreigd wordt, vraagt om nader onderzoek. De vraag die hierbij gesteld kan worden is of er geen sprake is van een soort ontkenning/onderdrukking van het probleem? Het fenomeen wordt in de literatuur onder andere beschreven inzake de risicoperceptie van omwonenden van nucleaire installaties in de Verenigde Staten. 90 Welke invloed gaat uit van het wegvallen van allerlei sociale verbanden in de hedendaagse samenleving? Wat was de opvangcapaciteit van de sociale verbanden als we het hebben over spanningen naar aanleiding van het leven in een risicovolle leefomgeving? Wat is hier in de huidige tijd nog van over?

90

We denken dan bijvoorbeeld aan het gezin, de buurt, een vereniging, de kerk enzovoort. - blz. 102 -


- blz. 103 -


Bibliografie •

Actualisatie Milieuhinderkaart: District Hoboken, Milieucoordinatordienst, Antwerpen, mei 1986.

•

Beck U. (1986), Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne, Frankfurt am Main.

•

Bruax, P., Marynissen, R., Poppe, e. en Van Hove, E., Kansarmoede in de grootstad Antwerpen, Een atlas en een gezamenlijke probleemaanpak, Deel I. De Kwaliteit van het wonen.

•

Covello V. (1991), Risk comparisons and risk communication: Issues and problems in communicating health and environmental risks, in Kasperson R.E. and Stallen P.J.M. (eds), Communicating Risks to the Public, Dordrecht.

•

Craye, M., Goorden, L., Van Gelder, S. & Vandenabeele J. (2001). Milieu en gezondheid: naar een adequate dialoog tussen overheid, bevolking en wetenschap, STEM-rapport (http://www.ufsia.ac.be/STEM), Antwerpen.

•

Drijver M. and Woudenberg F. (1999), Cluster management and the role of concerned communities and the media, in European Journal of Epidemiology, 15: 863 – 869.

•

Fischhoff B. (1998), ‘Risk Perception and Communication Unplugged: Twenty Years of Process’, in: Löfstedt R. and Frewer L. (eds), Risk & Modern Society, Londen, 1998, pp.133-148.

•

Gemeentebestuur Hoboken (1982), Geschiedenis van Hoboken, Hoboken.

•

Gezondheidsraad (2001), Ongerustheid over lokale milieufactoren; risicocommunicatie, blootstellingsbeoordeling en clusteronderzoek, Den Haag, Gezondheidsraad, 2001; publicatie nr 2001/010.

•

Giddens A (1990)., The consequences of modernity, Cambridge.

•

Gijsels, H. (1979), Als het lood in je hoofd is verdwenen…, Berchem.

•

Grin J. et al. (1997), Interactieve Technology Assessment: Een eerste gids voor wie het wagen wil. Den Haag: Rathenau Instituut, 1997 ; W57.

•

Grin J., Grunwald A. (eds.) (2000), Vision Assessment, Shaping Technology in 21st Century Society, Springer, Berlin.

•

Löfstedt R. and Frewer L. (eds) (1998), Risk & Modern Society, Londen.

•

Lauwers, M. C. (1988), Biometrische studie van een groep kinderen en jongeren blootgesteld aan lood in hun omgeving. Een auxologische en epidemiologische benadering (Proefschrift ingediend ter verkrijging van de graad van doctor in de wetenschappen; promotor Prof. Dr. C. Suzanne), Universitaire Instelling Antwerpen.

- blz. 104 -


•

Marris C., Wynne B., Simmons P. and Weldon S., (2001), Public Perceptions of Agricutural Biotechnologies in Europe, Final Report of the PABE research project, European Communities.

•

Marynissen, R., e.a. (1988), Kansarmoede in de grootstad Antwerpen, Een atlas en een gezamenlijke probleemaanpak, Deel I. De bewoners.

•

Milieu en Gezondheid: Problematiek Hoboken-Moretusburg. (2001), Een geactualiseerde aanpak vanuit een historisch perspectief, Brussel.

•

Milieuvervuiling Hoboken: de bestrijding van deze problematiek door het gemeentebestuur. Bijlage van het gemeentelijk informatieblad, september 1979.

•

Rapport van het Medisch Team, aangesteld door de gemeente Hoboken, voorgelegd op 28 september 1977 aan het gemeentebestuur Hoboken.

•

Renn O. and Levine D. (1991), ‘Credibility and trust in risk communication’ in: R.E. Kasperson & P.M. Stallen, Communicating Risks to the public: International Perspectives, Amsterdam, Kluwer.

•

Slovic P. (1998), Perceived Risk, Trust and Democracy, in: Löfstedt R. and Frewer L. (eds), Risk and Modern Society,.London, 1998, pp. 181-192.

•

Verheyden, J., Drie jaar bevolkingsonderzoek inzake lood te Hoboken (Eindwerk ingediend tot het behalen van de graad van ingenieur in de milieusanering; promotor Prof. Dr. A. Hendrickx), Rijksuniversiteit Gent, Interfacultair Centrum voor de Studie van Lucht, Bodem en Waterverontreiniging, Gent, 1981.

•

White G. F. (1945), Human Adjustment to Floods: A geographical approach to the flood problem in the United States, Department of Geography Research Paper No. 29, 1945, University of Chicago.

•

Woudenberg F. (1995), Communicatie bodemverontreiniging, Rotterdam.

•

Woudenberg F. (1999), Praktijk en onderzoek in de risicocommunicatie, in: Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen, 1999, jaargang 77, nummer 3, pp. 163-168.

•

Wynne B. (1996), ‘Misunderstood Misunderstandings: social identities and public uptake of science’, in: A. Irwin & B. Wynne (eds.), Misunderstanding Science? The Public Reconstruction of Science and Technology (pp.19-46), University Press, Cambridge.

- blz. 105 -

met

bevolking

en

media

bij


- blz. 106 -

Onrust in Moretusburg? Risicocommunicatie met de bevolking naast de fabriek

Recommend Documents