Ondubbelzinnig en onbekrompen

Blikopener | Drs. J.A. Schippers, Ondubbelzinnig en onbekrompen

1

Tot 1967 waren de confessionele partijen in de meerderheid. Thans bezetten ze in de Tweede Kamer 28 van de 150 zetels. Is het einde van christelijke politiek nabij? Of is zij meer dan ooit nodig? De betekenis van religie in de politiek, vooral van het christelijk geloof, is in Nederland naar de marge gedrongen. Betekent dit dat levensbeschouwing er niet meer toe doet in de politiek? Een meerderheid in de Tweede Kamer lijkt dit uit te stralen. Maar niets is minder waar. Want als de ene geloofsbelijdenis overboord wordt gekieperd, komt daar een andere ‘confessie’ voor in de plaats. Vandaag de dag is het geloof in het autonome individu dominant in politiek en samenleving. Een modern mens erkent juist niet het gezag van de Bijbel en belijdt met overgave zijn onafhankelijkheid (of: afkeer) van God. Christenpolitici moeten het inherent levensbeschouwelijke karakter van elke politieke visie demonstreren en die confronteren met duurzame Bijbelse waarden. Zo kan confessionele politiek haar vitale bijdrage blijven leveren. In de lijn van Groen van Prinsterer: ondubbelzinnig en onbekrompen. Angst voor secularisme, populisme of islam is de slechtst denkbare drijfveer. Onze democratie heeft politici nodig met hart voor de publieke zaak. Politici die trouw blijven aan christelijke waarden, rechtvaardigheid koesteren en liefde tot de waarheid aan de dag leggen. In de wetenschap dat Jezus Christus die als een Kind naar deze aarde kwam, eens als Koning zal terugkomen. De daden van elke regent en iedere geregeerde zal Hij dan oordelen. En alles wat door mensenhanden in de loop der tijden is scheefgegroeid, zal Hij dan rechtzetten. Als confessionele politiek dit perspectief in het oog houdt, blijft zij ‘Groen’, vitaal en vruchtbaar voor heel het volk. Jan Schippers PS –De redactie is op 11-11-11 met een ‘doctor’ verrijkt. Vanaf deze plaats feliciteren we Henk van harte met zijn promotie. In het eerste nummer van 2012 komen we hierop terug.

ZICHT 2011-4 | december 2011

blikopener

Ondubbelzinnig en onbekrompen

Bijbelstudie | Ds. A.J. Kunz, Altijd bereid tot verantwoording

2

bijbelstudie

“Wees altijd bereid tot verantwoording aan een ieder die u rekenschap vraagt van de hoop die in u is.” (I Petrus 3 vers 15)

Drs. A.J. Kunz, hervormd predikant te Katwijk aan Zee

Altĳd bereid tot verantwoording Een oefening voor christenen in de minderheid

In het jaar 1561 publiceert Guido de Brès zĳn Confession de foy. Qua uitgave is dit slechts een klein boekje, de inhoud is daarentegen des te groter. Het gaat hier om de belĳdenis van gereformeerde christenen uit de Zuidelĳke Nederlanden. Wie de Epistre au Roy leest, de brief aan koning Filips II die aan de belĳdenis voorafgaat, komt onder de indruk van de geloofsmoed van de zestiende-eeuwse Nederlandse protestanten. De harde hand van de Inquisitie was voor hen geen reden om een terugtrekkende beweging te maken. In plaats ZICHT 2011-4 | december 2011

daarvan kiest Guido de Brès voor de openbaarheid: in de nacht van 1 op 2 november 1561 maakt hĳ zĳn belĳdenis publiek door deze over de muur van de citadel van Doornik te gooien. Daar verbleef op dat moment de onderzoekscommissie die namens de landvoogdes, Margaretha van Parma, de godsdienstige situatie ter plaatse moest onderzoeken.

Bereid tot verantwoording Wat dreef Guido de Brès, toen hĳ zĳn belĳdenis schreef en deze openbaar maakte? Op het


3 titelblad van het boekje vinden we het antwoord: Soyez tousiours appareillez à respondre à chacun qui vous demande raison de l’ esperance qui est en vous. Wees altĳd bereid tot verantwoording aan eenieder die u rekenschap vraagt van de hoop die in u is. Deze bĳbeltekst (1 Petrus 3:15) stond al eerder op het titelblad van de Franse geloofsbelĳdenis. Ze laat het geheim zien van de volharding en de geloofsmoed van de gereformeerden in Frankrĳk en de Zuidelĳke Nederlanden in de zestiende eeuw. Evenals zĳn Franse broeders wist Guido de Brès zich gebonden aan de Schrift. En die gebondenheid is een verbondenheid met Christus. De moed van Guido de Brès is geloofsmoed. Hĳ heeft de stem van zĳn Heiland gehoord. Gedreven door het Woord van God geeft hĳ een publieke verantwoording van zĳn geloof, en dus ook van de hoop die in hem is. Ook als de situatie eind oktober 1561 in Doornik dusdanig is dat gereformeerde christenen zich beter even schuil kunnen houden. De Brès laat zich niet in het defensief drukken. De bĳbeltekst uit 1 Petrus 3 is voor hem richtinggevend: Wees altĳd bereid tot verantwoording. Wat dit voor De Brès concreet inhoudt, blĳkt uit zĳn belĳdenis. Op grond van de Bĳbel belĳdt Guido de Brès, in gemeenschap met de Kerk der eeuwen, zĳn geloof in God. Het blĳkt ook uit de brief aan koning Filips II. Wees altĳd bereid tot verantwoording. Dat is De Brès: Wĳ betuigen nu voor God en Zĳn engelen dat wĳ niets meer begeren dan gehoorzaam aan de overheden met een rein geweten te leven, God te dienen en ons naar Zĳn Woord en heilige geboden te hervormen. De reformatorische beweging van een herontdekking van de Bĳbel: sola Scriptura, en daarmee een herontdekking van genade als bĳbels kernwoord: sola gratia. Om die reden ZICHT 2011-4 | december 2011

kan De Brès aan de koning schrĳven: Ons wordt geboden om alleen het Woord van God te volgen en niet wat onszelf goeddunkt. Al kost het hem zĳn leven. Want, zo heeft De Brès even eerder geschreven: wĳ bieden u onze belĳdenis aan, terwĳl wĳ bereid en gereed zĳn om deze, zo nodig, met ons eigen bloed te bezegelen. Dat kan alleen iemand zeggen die het Woord van God als de stem van God heeft gehoord en zo volgeling van de Heere Jezus is geworden. Wees altĳd bereid tot verantwoording aan eenieder die u rekenschap vraagt van de hoop die in u is. De Brès deed het in 1561. En hĳ deed het ook in 1567, met de marteldood als gevolg.

Getuigen van de hoop Hoe klinkt 1 Petrus 3 vandaag? De situatie is sinds 1561 ingrĳpend veranderd. De Brès richtte zich met zĳn belĳdenis tot de overheid. Wie vandaag in het publieke leven van-

Gedreven door het Woord van God geeft Guido de Brès een publieke verantwoording van zijn geloof. uit de Bĳbel spreekt, heeft veel uit te leggen. De overgrote meerderheid van ons volk begrĳpt er niets meer van. Daardoor hebben we al snel de neiging om ons terug te trekken. De erfenis van Paars, de homo-emancipatie die christelĳke scholen en ‘weigerambtenaren’ in het nauw brengt, de decimering van het CDA, de kerk die door velen in ons land wordt beschouwd als een van de minst betrouwbare maatschappelĳke instituties. Het geeft allemaal te denken. En onze eigen kerkelĳke verdeeldheid maakt ons beschaamd.


4 Maar het Bĳbelwoord staat er nog steeds: Wees altĳd bereid tot verantwoording aan eenieder die u rekenschap vraagt van de hoop die in u is. Een oefening voor christenen in een minderheidspositie. Net als Guido de Brès. Dan moet er natuurlĳk wel iets te getuigen zĳn. Zit daar soms het pĳnlĳke punt? Wĳ staan niet buiten het verval van ons volk. Zĳn we als Nederlandse christenheid veelal de hoop kwĳtgeraakt? We worden in het defen-

Wie van Zijn Woord leeft, die heeft zelf ook iets te zeggen. Waar en wanneer dan ook. sief gedrongen, maar weten we nog wat we moeten verdedigen? Moeten we (nog meer) terug naar de Schriften zelf? Juist nu alle chris-

telĳke machtsdenken wordt gegeseld en christelĳke instituties ter discussie staan? Terug naar de Hogepriester van onze belĳdenis, onze Heiland Jezus Christus (vgl. Hebreeën 4 vers 14). Wie van Zĳn Woord leeft, die heeft zelf ook iets te zeggen. Altĳd bereid tot verantwoording van de hoop die in ons is. Waar en wanneer dan ook.

Ten slotte De Brès sloeg met zĳn belĳdenis een accolade. De NGB is een akkoord van belĳden van alle gereformeerde christenen in de Nederlanden. We zullen (nog) meer moeten letten op wat ons bindt. Het uitmeten of zelfs uitvergroten van onderlinge verschillen verzwakt namelĳk het getuigenis. En laat het dan werkelĳk gaan over de hoop die in ons is. In de wetenschap dat onze belĳdenis bloed heeft gekost. Martelarenbloed, maar bovenal het bloed van onze Heiland.

Overbelaste gezinnen Pleidooi voor een rechtvaardiger inkomstenbelasting Belastingen: leuker kunnen we het niet maken, wel rechtvaardiger. U vindt in dit commentaar: • Ontwikkeling inkomstenbelasting, waarin overheid focus van gezin naar individu verlegt; • Bijbelse uitgangspunten voor belastingheffing; • Rechtvaardig belasten: naar draagkracht; • Duitsland en Frankrijk houden beter rekening met gezinssituatie, Zweden en Verenigd Koninkrijk veel minder; • Discussie over splitsingsstelsel of vlaktaks; • Aanbevelingen voor een rechtvaardiger inkomstenbelasting.

Let op uw e-mailbox: Guido-conferentie in de tweede week van januari 2012 met o.a. prof. dr. E. Dijkgraaf. Geïnteresseerd? Bestel deze publicatie voor € 7,50 (excl. verzendkosten) via www.wi.sgp.nl.


Interview | Drs. J.W. van Berkum en drs. J.A. Schippers, Tussen vreemdelingschap en vervreemding

5

interview

Bij ProDemos, het huis voor democratie en rechtsstaat, ontmoeten we drie oud-politici van drie christelijke politieke partijen. Het zijn de heren J. Schinkelshoek van het CDA, K. Veling van de ChristenUnie en B.J. van der Vlies van de SGP. Met hen praten we over het belang van confessionele politiek en over de toekomst daarvan.

Drs. J.W. van Berkum en drs. J.A. Schippers, redactieleden

Tussen vreemdelingschap en vervreemding Oud-politici van CDA, ChristenUnie en SGP zien noodzaak contact

We zĳn te gast bĳ de heer Veling, die directeur is van ProDemos. Een prachtige locatie om met elkaar te spreken over de rol van christenen in de politiek. ProDemos wil namelĳk de betrokkenheid bĳ onze democratische rechtsstaat vergroten. Het instituut biedt mensen en in het bĳzonder jongeren inzicht in het belang en de werking van onze democratie. Van 1991 tot 2002 was Veling lid van de Eerste Kamer voor het GPV. Daarna was hĳ enige tĳd fractievoorzitter van de ChristenUnie in de Tweede Kamer. ZICHT 2011-4 | december 2011

De heer Schinkelshoek was van 2006 tot 2010 Tweede Kamerlid voor het CDA. In 2010 stond hĳ op de 27e plaats van de kandidatenlĳst en werd hĳ niet herkozen. Uit onvrede over de coalitieonderhandelingen met de PVV deelde hĳ in datzelfde jaar nog mee dat hĳ zich niet beschikbaar zou stellen voor het kamerlidmaatschap wanneer er een kamer zetel zou vrĳkomen. Hĳ is nu gevestigd als zelfstandig communicatieadviseur in Den Haag. De heer Van der Vlies zat van 1981 tot 2010 in de Tweede Kamer voor de SGP. Vanaf 1986


6

was hĳ fractievoorzitter. Hoewel hĳ de politiek heeft verlaten, is hĳ nog steeds betrokken. Regelmatig houdt hĳ spreekbeurten en wordt hĳ gevraagd om adviezen. Alle drie heren zĳn graag bereid om met elkaar in gesprek te gaan over een aantal stellingen die betrekking hebben op de confessionele politiek. Wel benadrukken ze op persoonlĳke titel te spreken, niet namens de politieke partĳ die ze in het parlement hebben vertegenwoordigd.

Achterhoedegevecht In de vorige eeuw hebben christenen zich op veel terreinen geëmancipeerd. Nu zien we een afkalving van het christendom in Nederland. Het kiezerskorps van de drie christelĳke ZICHT 2011-4 | december 2011

partĳen laat de laatste decennia een dalende trend zien. Zĳn christelĳke partĳen er alleen nog op gericht dat christenen kunnen houden wat ze hebben of boeken ze ook nog wel nieuwe successen? Christelĳke politieke partĳen zĳn bezig met een achterhoede gevecht. Dat is de eerste stelling waarop de oud-politici mogen reageren. Veling wil van een achterhoedegevecht niet spreken. “Er zĳn telkens weer nieuwe discussies die van christenen om een krachtig antwoord vragen. Denk aan de verdediging van rechten van minderheden tegenover een seculiere meerderheid. Dat is niet achterhaald, maar hoogst actueel. Er zĳn telkens nieuwe fronten. De ruimte voor religie in de samenleving staat bĳvoorbeeld ter discussie. Chris-


7 ten-politici worden geroepen de waarde en betekenis van religie voor mens en maatschappĳ te benadrukken.” Hoe denkt Van der Vlies hierover? “Christelĳke politiek een achterhoedegevecht? Zeker niet! Het is in de loop van de geschiedenis vaker voorgekomen dat christenen getalsmatig in de minderheid zĳn. Het komt dan aan op de kracht van de argumenten.” Hĳ laat zich graag inspireren door Bĳbelfiguren die in de sfeer van de overheid hebben geopereerd. Jozef aan het hof van Farao, Obadja als hofmeester in dienst van koning Achab, koningin Esther op de burcht Susan. Zĳ voerden geen achterhoedegevecht. “In de heilsgeschiedenis hebben zĳ hun plaats en betekenis gehad. Hierdoor moeten we ons laten bemoedigen en inspireren. Ook als er in onze tĳd heel andere fronten zĳn. Christenen moeten met een duidelĳk verhaal komen als het gaat om discussies over de kwaliteit van leven of over verdelingsvraagstukken.” Schinkelshoek is van mening dat na het voltooien van de emancipatie christelĳke politieke partĳen zich stapje voor stapje naar de achtergrond hebben laten dringen en in het defensief terecht zĳn gekomen. Meer dan ooit is een offensief nodig. “Er is veel de moeite van het behouden waard wat door ons voorgeslacht is opgebouwd. Denk bĳvoorbeeld aan de vrĳheid van onderwĳs. Er is ook veel om voor op te komen. Er lĳkt steeds minder draagvlak te zĳn om rekening te houden met de diepgewortelde geloofsovertuiging van minderheidsgroeperingen.” Hĳ verwĳst naar het debat over ritueel slachten. “Meer dan ooit is de inzet en het engagement van christen-politici nodig om onze gepolariZICHT 2011-4 | december 2011

seerde en gedesoriënteerde samenleving hoop en uitzicht te bieden. De verwildering van de maatschappĳ vraagt om een christelĳk antwoord.”

Confessie: krachtbron of belemmering De rol en betekenis van de confessie is in de drie confessionele politieke partĳen niet gelĳk. Om lid te worden van het CDA is onderschrĳving van de christelĳke confessie niet nodig. Evangelischen binnen de ChristenUnie hebben niet zoveel op met de gereformeerde confessies. De SGP kent wel een duidelĳke

Christen-politici worden geroepen de waarde en betekenis van religie voor mens en maatschappij te benadrukken. binding aan de confessie, maar worstelt al jaren met de toepassing van artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. Hoe kĳken de drie oud-politici aan tegen de rol van de confessie voor de christelĳke politieke partĳen. Is een herbronning noodzakelĳk? We leggen ze de stelling voor: Voor de toekomst van de christelĳke politiek is de confessie een krachtbron en geen belemmering. Voor het oud-SGP Kamerlid staat het als een paal boven water: De confessie is een krachtbron. Hĳ ontkent niet dat de SGP worstelt met de toepassing van onderdelen van de confessie. “Maar ik zie de confessie niet als een blok aan het been. Vanuit de confessie moeten we staan in deze tĳd. Onze confessie kun je zien als een goudklomp, die we moe-


8 ten omsmeden naar de pasmunt van de tĳd. Dat is een uitdaging. Elke keer moeten we ons afvragen waar de fronten liggen. Herĳking is van tĳd tot tĳd nodig. Elke christelĳke partĳ die zichzelf respecteert moet daarmee bezig zĳn.” Schinkelshoek wil het gesprek niet beperken tot de confessie. “Het christelĳk geloof is een krachtbron, stut, steun, kompas. Het pand dat ons is toebetrouwd. De confessie is een op een bepaalde tĳd toegesneden verslaglegging van het geloof. Het heeft voor die tĳd zeggingskracht. Maar andere tĳden kennen andere vragen, andere opgaven, andere uitdagingen. Ik voel me protestant en wil staan in de reformatorische traditie. Maar ik wil me ook laten inspireren door andere christelĳke tradities. Dat is dienstiger dan je op te sluiten in een bepaalde, gestolde confessie.”

Het christelijk geloof is een krachtbron, stut, steun, kompas. De confessie kan ook als schibboleth gaan functioneren. Iemand mag dan pas mee doen als hĳ de confessie onderschrĳft. Dat is de ervaring van Veling. Als het aan hem ligt, letten we eerst op wat onze doelstelling is en gaan we daarna kĳken met wie we die doelstelling kunnen realiseren. “Christenen hebben de roeping om in de samenleving te participeren, maar we moeten niet van te voren dichttimmeren met wie we gaan samenwerken. Om kracht te ontwikkelen, moeten we verbindingen maken. Ik noem dit christelĳk pragmatisme. Doe wat je hand vindt om te doen en ga geen discussies voeren over de ZICHT 2011-4 | december 2011

Schinkelshoek: “Ik voel me protestant en wil staan in de reformatorische traditie.”

grondslag. Voed je vanuit je eigen bron en kĳk met wie je gezamenlĳk een gewenste situatie kunt bereiken.” Van der Vlies: “Op verschillende thema’s kun je met verschillende groepen samenwerken. Ook tussen christelĳke politieke partĳen kunnen de opvattingen over eenzelfde thema verschillen.” Er ontstaat vervolgens een gedachtewisseling over de rol van de confessie. Het blĳkt dat deze verschillend wordt gewaardeerd. Schinkelshoek: “De confessie kan belemmerend werken in de zoektocht met wie ik mĳn idealen kan realiseren. Pas daarvoor op.”


9 Van der Vlies: “Ik hecht eraan eerst mĳn eigen positie te markeren en dan pas samenwerking te zoeken. Als het gaat om de beschermwaardigheid van het leven kunnen we een eind optrekken met de PVV en de SP. Met betrekking tot de koopzondagen kunnen we met de SP zaken doen. De aanvliegroutes zĳn echter totaal verschillend.” Veling: “ In de tĳd van het GPV was er binnen de partĳ eenheid over veel onderwerpen. Nu blĳkt dat mensen met hetzelfde geloof in toenemende mate tot een verschillende standpuntbepaling komen.”

Zout kan ook smakeloos worden. Dat moet voor ons een waarschuwing zijn om niet kleurloos en onherkenbaar te worden.

Schinkelshoek: “Christelĳke politieke partĳen moeten zich heruitvinden. Niemand wist meer waar het CDA voor stond. Herbronning is nodig. We moeten het verhaal dat bezieling en kracht geeft voor het voetlicht brengen.”

Navolging van Christus Het volgende punt dat we met de drie christenpolitici bespreken gaat over de vraag of de notie van het vreemdelingschap in de christelĳke politiek nog wel voldoende zichtbaar is. Het gaat immers uiteindelĳk niet om de maakbare samenleving, maar om de toekomende stad. Doet het politieke bedrĳf geen afbreuk aan de navolging van Christus? Daarom vragen we hen te reageren op de stelling: De navolging van Christus komt bĳ christenpolitici onvoldoende uit de verf.

Van der Vlies: “Wĳ hebben inderdaad de wĳsheid niet in pacht. Maar we moeten wel verwĳzen naar de Bron van alle wĳsheid. Bĳ alle samenwerking die we zoeken, mag die Bron nooit ter discussie staan.”

Schinkelshoek ziet dit gevaar. “De neiging is in de politiek groot om mee te gaan met de waan van de dag en dat we onvoldoende doordrongen zĳn van het Verhaal, de Boodschap die moet worden doorverteld. Daar gaat het ten diepste om. De ontideologisering van de politiek heeft ertoe geleid dat veel politieke partĳen steeds meer op elkaar gaan lĳken.” De CDA’er wil dit echter niet alleen negatief duiden. “ Het land moet ook worden geregeerd. Dat is onze verantwoordelĳkheid en roeping als christen. Vuile handen maken is dan onvermĳdelĳk. We moeten het hier en nu niet uitspelen tegen het dan en straks.”

Veling: “ Maar vanuit dezelfde Bron kun je tot verschillende standpunten komen. Binnen de ChristenUnie is er vanuit de Bron herkenning, maar zĳn er toch verschillen in de kant die we met de samenleving op willen.”

Van der Vlies: “Het is onze roeping een zoutend zout, een lichtend licht, een leesbare brief van Christus te zĳn. Zout bevordert de smaak en is bederfwerend. Maar zout kan ook smakeloos worden. Dan is het waard om

Schinkelshoek: “Ik ben wel eens nagegaan welke standpunten in oudere partĳbrochures met een beroep op Gods Woord zĳn ingenomen. Het is niet altĳd roestvrĳ staal gebleken. Dat moet ons bescheiden maken.”



10 weggeworpen te worden. Dat moet voor ons een waarschuwing zĳn om niet kleurloos en onherkenbaar te worden. Politici ontkomen niet aan het sluiten van compromissen. Daniël en Jozef zullen daar ook niet aan ontkomen zĳn. Maar iedereen wist wie ze waren en waarop ze waren gericht. Er zĳn onopgeefbare punten. We mogen niet te ver doorschieten in het compromis. Wat bereik je ten koste van wat? We mogen onze authenticiteit niet verliezen.”

Schinkelshoek: “Democratie is meer dan ‘de meerderheid beslist’. Het gaat ook om het respecteren van en rekening houden met minderheden. Dat is zelfs een wezenskenmerk van echte democratie.” Veling: “Dat doet me denken aan een leus van Loesje: ‘Hoezo democratie? Heb ik geen gelĳk dan?’ Democratie is meer dan alleen mogen zeggen wat de meerderheid vindt.” Van der Vlies: “Niemand kan zĳn bril thuislaten hoe hĳ naar de werkelĳkheid kĳkt.”

Het is een onbegaanbare weg om je vanwege het maken van vuile handen terug te trekken uit de politiek. Veling: “Politiek is handwerk. Het moet helder en duidelĳk zĳn hoe je tot een bepaald standpunt komt. Vervolgens moet je onderhandelen om tot een meerderheid te komen. Dat is niet bezwaarlĳk, als het maar transparant is. Ik heb met leerlingen wel eens een discussie gevoerd over islam en democratie. Islamitische leerlingen zeiden erg gemakkelĳk dat ze de democratie accepteren. Ik wees hen op het belang te motiveren hoe ze tot hun opvatting komen. Wat zegt de islam over democratie? Het is verrĳkend daarover met elkaar in gesprek te gaan. Wĳ worden geroepen vanuit ons christelĳk geloof onze standpunten te onderbouwen. Hierdoor komen de levensbeschouwelĳke verhalen centraal te staan. Met enige regelmaat hoor je echter dat politieke standpunten die gebaseerd zĳn op een geloofsovertuiging in strĳd zĳn met de scheiding van kerk en staat.” ZICHT 2011-4 | december 2011

Schinkelshoek: “Het merkwaardige is dat het er vaak op lĳkt dat alleen christenen hun overtuiging moeten thuislaten. Het is een zonderlinge vorm van discriminatie dat dit, bĳvoorbeeld, van het libertaire D66 niet wordt gevraagd of van de al even ideologische PVV. We moeten ons hierdoor niet in het defensief laten dringen.”

Meerwaarde participatie christenen Veel christenen vinden dat deelname van christenen aan de politiek ten koste gaat van het christelĳk getuigenis. De kosten (‘vuile handen maken’) wegen niet op tegen de baten (je sleept er hoogstens een compromis uit). Christenen maken zich ongeloofwaardig doordat de compromissen steeds verder afwĳken van de wenselĳke situatie. Kunnen christenen zich daarom niet beter terugtrekken uit de politiek en door middel van hun maatschappelĳke participatie een lichtend licht en zoutend zout zĳn? Hier tegenover staat onze stelling: Participatie van christenen in politiek en bestuur heeft zeker meerwaarde. Veling vindt het een onbegaanbare weg om je vanwege het maken van vuile handen te-


11

rug te trekken uit de politiek. “In de buurt, de maatschappĳ en het bedrĳfsleven speelt hetzelfde. We leven in een wereld waar van alles gaande is. Wĳ zĳn hier als christenen in geplaatst. Er is geen enkele reden om ons terug te trekken. Je loopt wel butsen en teleurstellingen op, maar dat is helemaal geen reden om het werk over te laten aan anderen. We mogen ons niet onttrekken aan onze verantwoordelĳkheid.” Schinkelshoek: “Lĳdelĳkheid of het op afstand van de wereld gaan staan, moeten ons vreemd zĳn. Zonder in de wereld op te gaan, hebben we er als christenen een roeping: te bouwen en te bewaren. Ons engagement is nodig, zowel maatschappelĳk als politiek. Ik ZICHT 2011-4 | december 2011

zie daartussen geen onderscheid. We hebben op onze post te staan in kerk, staat en maatschappĳ. Geen doperse mĳding of streven naar pseudoheiligheid. Ja, dat veroorzaakt vuile handen, de witte klederen zĳn voor straks.” Van der Vlies wĳst op de woorden van de Heere Jezus die hĳ tot Zĳn discipelen sprak voordat hĳ naar de hemel voer: “Gĳ zult Mĳn getuigen zĳn. Dat is onze roeping. Er kunnen maar 150 mensen in de Tweede Kamer zitten, maar daarbuiten geldt dit voor ons allemaal. Niet incognito, niet als kamelen, wel: helder, bescheiden en bewogen. Ik weet dat prof. Bram van de Beek zegt dat we als christenen niets in de politiek te zoeken hebben. Maar


12 dan wordt het beelddragerschap van Christus helemaal naar de toekomst verschoven. Het moet onze gebed zĳn: ‘Maak ons Uw Beeld gelĳk’. Vanuit dat besef hebben we invulling te geven aan onze Bĳbelse roeping.” Schinkelshoek: “Van de Beek heeft in zoverre gelĳk dat politiek niet alles is. Maar dat wil niet zeggen dat we de politiek links moeten laten liggen.”

Partijen die zich willen laten inspireren of gezeggen door de Bijbel zouden meer gestructureerd met elkaar in gesprek moeten zijn.

Toekomst christelijke politiek Ter afsluiting spreken we nog met de drie oud-politici over de toekomst van de christelĳke politiek. Er is verdeeldheid en verwarring onder christenen. Werkt dit niet averechts en zou een fusie dan niet beter zĳn? Of is het voor de doorwerking van het christelĳk gedachtegoed verdienstelĳker dat christenen participeren in seculiere partĳen. Is het niet beter dat christelĳke partĳen zich daarom opheffen? Wat is de beste strategie voor de toekomst? Schinkelshoek: “Christelĳke politiek is niet alleen gebonden aan christelĳke politieke partĳen. Ook daarbuiten wordt aan christelĳke politiek gedaan. Maar het is wel moeilĳker. Je hebt als christenen elkaar nodig om politieke vraagstukken te doordenken. BuiZICHT 2011-4 | december 2011

ten de christelĳke partĳen ben je veel meer teruggeworpen op jezelf. Je zet jezelf daardoor op achterstand. Daarom ben ik voorstander van christelĳke partĳvorming. Het ideaal is natuurlĳk dat er maar één christelĳke politieke partĳ is. Het is nu misschien wel meer dan ooit onze opdracht te zoeken wat ons bindt dan wat ons scheidt. We moeten echter ook realistisch zĳn. Er zĳn grote verschillen tussen de drie christelĳke partĳen. De SGP is in een theocratische traditie opgegroeid. De ChristenUnie komt voort uit de RPF, het GPV en de evangelischen. Het CDA heeft de handen vol aan zichzelf om zoekend en tastend de juiste koers te vinden. Dat laat zich slecht mengen. Maar het is wel een goed idee om wat meer gestructureerd met elkaar contact te hebben. Een contactgroep bĳvoorbeeld waar de partĳvoorzitters elkaar met enige regelmaat ontmoeten. We kunnen elkaar dan in de binnenkamer bĳ de les houden en met elkaar nadenken hoe je vorm geeft aan christelĳke politiek met behoud van de onderscheiden verantwoordelĳkheden.” Van der Vlies: “Ik ga gebukt onder de verdeeldheid tussen en binnen kerken. Het lichaam van Christus mag niet gedeeld zĳn. Dit geldt ook voor de politiek. Bĳ thema’s waar het er om spant moeten we elkaar niet beconcurreren, maar samenwerken en elkaars geluid versterken. Onderlinge verschillen heb ik ook wel eens uitvergroot, maar niet op momenten dat cruciale punten verloren zouden gaan. Als het gaat over samenwerking is de contactgroep die Schinkelshoek noemt een goed voorbeeld. Maar de drie Wetenschappelĳke Instituten zouden ook gezamenlĳk een thema aan de orde kunnen stellen. Een fusie van de drie christelĳke partĳen vind ik niet wenselĳk. Als wĳzigingen


13 in het kiesstelsel dat noodzakelĳk maken, zou een federatie nog kunnen, als je daarbinnen jezelf kunt zĳn tenminste. Verder denk ik dat de mogelĳkheden voor christenen in een niet-christelĳke partĳ beperkt zĳn. Je kunt binnen de fractie een Bĳbels standpunt verdedigen, maar uiteindelĳk zal blĳken dat er maar weinig ruimte is om dit ook naar buiten uit te dragen.” Veling: “We moeten er meer rekening mee houden dat christenen steeds minder vanzelfsprekend op een christelĳke partĳ stemmen. Politieke partĳen zĳn middelen, instrumenten. Het nadenken over samenwerking vind ik sympathiek, maar we moeten ons realiseren dat christenen in toenemende mate per thema kĳken bĳ welke politieke partĳ ze moeten zĳn om een bepaald beleid te realiseren. Daar moeten we niet van schrikken. Dat neemt niet weg dat het goed is om als christelĳke partĳen met elkaar te spreken over wat ons bindt, maar ga de samenwerking niet institutionaliseren.”

ven staan. We kunnen deals sluiten, maar niet op alle punten. Dat we als christelĳke partĳen met elkaar in gesprek zĳn en blĳven vind ik belangrĳk. We moeten ons wel realiseren dat de praktĳk laat zien dat in verkiezingstĳd iedereen weer zĳn eigen weg gaat. Maar er zĳn situaties – zoals het gescheiden optrekken van de ChristenUnie en de SGP in het Europees Parlement – die laten zien dat het nodig is om voortdurend met elkaar in gesprek te zĳn om vervreemding te voorkomen.”

Huisgemeenten vragen uitleg

Schinkelshoek: “Er zĳn partĳen die zich willen laten inspireren of gezeggen door de Bĳbel. Die partĳen zouden meer gestructureerd met elkaar in gesprek moeten zĳn. De verdeeldheid is groot en de uitdagingen zĳn vele. We moeten veel meer op zoek naar wat bindt.” Van der Vlies: “In de zoektocht naar wat we gezamenlĳk kunnen doen, en naar het omsmeden van de goudklomp naar de pasmunt van deze tĳd, moet wel voorop staan dat goud goud moet blĳven. Het goud moet niet verdonkeren of een legering worden. Daar hebben we onszelf en de tĳdgeest niet in mee. Het vreemdelingschap moet voorop blĳZICHT 2011-4 | december 2011

Voorganger s vragen om reform atorische lectuur en toerusting. Uw gift he lpt hierbij.

3473. 76. 029 t.n.v. Hudson Taylor/SBHC te Rhenen Voor info: 06-200 13 173 of www.hudsontaylor.nl

Confessionele politiek | Drs. J. Prij, Confessionele partijen maken God te klein

14



15

thema

De uitdaging voor de komende twintig jaar voor de confessionele partijen is te zoeken naar een verbreding van hun agenda. Ze dreigen in zichzelf gekeerde partijen te worden met weinig aantrekkingskracht voor potentiële nieuwe kiezers. God heeft een boodschap voor de wereld waarin christenen en niet-christenen wonen. Het op alle vlakken serieus nemen van de norm van publieke gerechtigheid past daarbij.

Drs. J. Prij, algemeen staatkundig econoom, filosoof en lekenpreker 1

Confessionele partĳen maken God te klein Is er nog toekomst voor de confessionele politiek over twintig jaar? Met de regelmaat van de klok wordt deze vraag gesteld en even zo vaak wordt de ondergang ervan voorspeld. Wie afgaat op het dalend aantal zetels van de confessionele partĳen zou geneigd kunnen zĳn de grafredenaars gelĳk te geven. Wie ook nog eens in ogenschouw neemt dat de tolerantie voor afwĳkende standpunten afneemt, moet wel tot de conclusie komen dat de ruimte voor conZICHT 2011-4 | december 2011

fessionele geluiden structureel kleiner aan het worden is. Verlichte principes kunnen onder het mom van verlichte politiek akelige trekjes krĳgen. Nederland is een overwegend seculier land geworden zoals onlangs bleek uit het streven van een Kamermeerderheid om ambtenaren die om geloofsredenen geen huwelĳk tussen homo’s willen voltrekken te verbieden. Wanneer we deze lĳn doortrekken naar de toekomst, valt te verwachten dat de confessi-


16 onele politiek tot marginale proporties zal krimpen en zich in toenemende mate zal moeten verdedigen tegen harde aanvallen van buitenaf. Toch zit er iets te gemakkelĳks en oneerlĳks in deze ontnuchterende analyse. Vooral omdat de confessionele partĳen zelf buiten schot blĳven. Zĳ treffen immers geen blaam. Hun wordt slechts de ruimte ontnomen om naar eer en geweten vorm te geven aan het le-

Als we denken dat de bestaande orde zoals die nu is, Gods wil weerspiegelt, dan maken we een te klein beeld van God ven conform Bĳbelse principes of hierop geïnspireerde beginselen. De anderen, met name de zich fundamentalistisch opstellende seculieren zĳn de schuldigen. Maar of er nog toekomst is voor de confessionele politiek hangt niet in de laatste plaats af van de wĳze waarop confessionele politieke partĳen zelf op geloofwaardige wĳze confessionele politiek bedrĳven. In dit artikel zou ik de stelling willen verdedigen dat confessionele partĳen een te klein beeld van God maken. Het probleem is niet dat de boodschap van de confessionele partĳen niet meer serieus wordt genomen, maar dat confessionele partĳen zèlf hun boodschap niet serieus genoeg nemen. Een belangrĳk voordeel van deze kritische benadering is dat de toekomst niet bĳ voorbaat vastligt, maar dat de confessionele partĳen daar zelf invloed op kunnen uitoefenen. ZICHT 2011-4 | december 2011

Christelijke politiek is universele politiek De valkuil van eigen activiteit van de confessionele partĳen is daarbĳ wel dat ze de eigen politieke agenda te veel verabsoluteren, of zich uitsluitend willen richten op het eigen kleine gelĳk, zoals die binnen de eigen achterban beleefd wordt. Hiermee dreigen ze de universalistische intentie van christelĳk geïnspireerde politiek geweld aan te doen en, om het zwaar te zeggen, in afgoderĳ te vervallen. Frappant is nu dat juist in de ontwikkeling van het christendom tot monotheïstische godsdienst radicaal gebroken is met een denken waarin te kleine goden heilig verklaard worden en waarbinnen vaststaande machtsverhoudingen en natuurkrachten uiteindelĳk de koers van de wereld bepalen. Als we denken dat de bestaande orde zoals die nu is, Gods wil weerspiegelt, dan maken we een te klein beeld van God en van de mogelĳkheden op goed leven in Zĳn Schepping voor alle volkeren op aarde. Juist de erkenning van de transcendentie van God die de bestaande orde overstĳgt, maakt het christendom volgens de analyse van de atheïstische Franstalige wetenschapper Marcel Gauchet ‘de religie na de religie’ met een unieke toekomstgerichtheid en universele zeggingskracht voor de wereld van vandaag.2 In het serieus nemen van deze intentie van het christendom ligt de uitdaging en de kracht van de confessionele partĳen. De bedoeling van antirevolutionaire en christendemocratische politiek is altĳd geweest om idolatrie achter zich te laten, waarin de eigen ideologie absoluut wordt verklaard.3 Zo is een bekende liberale verleiding om van de uitkomsten van het marktproces alle heil te verwachten. Ook revolutionaire pogingen van marxisten en communisten om van


17 staatswege de hemel op aarde te vestigen zĳn jammerlĳk mislukt. Erkenning van de pluriformiteit van Gods werkelĳkheid, met verschillende werkzame sferen (gezin, scholen, organisaties, bedrĳven, overheid, politiek) en daarbĳ geldende specifieke normen en waarden is daarom voor confessionele politiek altĳd een cruciaal uitgangspunt gebleven. Ook confessionele politiek is echter bepaald niet immuun gebleven voor de valkuil van afgoderĳ. De levensgrote valkuil van confessionele politiek is dat zĳ God voor haar eigen politieke karretje spant en Hem een verlengstuk van eigen verlangens en ambities maakt. In de jaren ’10 van de vorige eeuw schaarden prominente theologen zich achter de oorlogspolitiek van keizer Wilhelm omdat ‘de verdediging van christendom en cultuur geboden was.’4 Ooit werd apartheid met een beroep op de Bĳbel verdedigd als de wil van God. Nog steeds worden homo’s en lesbiennes mensenrechten ontzegd, omdat ze de natuurlĳke orde van gezinnen zouden ontwrichten en worden vrouwen weggezet als gemankeerde mannen. Tot voor kort hadden zwarten in de Verenigde Staten geen burgerrechten, en was er een Bĳbelse droom van Martin Luther King voor nodig om de taal van broederschap en verzoening ingang te doen vinden. Kan het zĳn dat confessionele partĳen zelf soms een te klein beeld van God maken? Kan het zĳn dat confessionele partĳen de kracht van het christendom als ‘godenbreker’ te weinig erkennen? 5 De positieve, bevrĳdende kracht van zo’n monotheïsme dat zich sinds de Babylonische ballingschap ontwikkelde, bestaat erin dat te bekrompen beelden over God, beelden die mensen klein en gevangen houden, aan gort worden geslagen. De mogelĳk gewelddadige potentie van zo’n religie is, dat ZICHT 2011-4 | december 2011

ze zich niet alleen op de waarheid beroept, maar deze ook voor zichzelf claimt.

Beperkte in zichzelf gekeerde confessionele agenda’s Confessionele partĳen zĳn potentieel sterk omdat ze publieke gerechtigheid als richtsnoer nemen voor het (politieke) handelen binnen alle sferen c.q. kringen van de samenleving. Maar confessionele patĳen hebben deze inzet die een universele reikwĳdte

Confessionele partijen zijn potentieel sterk omdat ze publieke gerechtigheid als richtsnoer nemen voor het (politieke) handelen binnen alle sferen c.q. kringen van de samenleving.

heeft, ieder op eigen wĳze verengd tot een kleinere agenda met issues waarover absoluut niet te praten valt. Zo heeft het CDA de afgelopen jaren voor alles een economische hervormingsagenda doorgevoerd. Cynisch genoeg lĳkt daarbĳ het enige heilig huisje van het CDA dat van de hypotheekrenteaftrek te zĳn. Dit heilige huisje zal omver moeten, juist in het kader van geloofwaardige christelĳk geïnspireerde politiek waarbĳ alleen aan God niet te tornen valt, om ruimte te maken voor positieve alternatieven en een meer genuanceerde opstelling in deze kwestie. Bovendien heeft het CDA in de politieke


18 samenwerking met de PVV gekozen voor een conservatieve koers en een verdediging van een in zichzelf gekeerd cultuurchristendom dat in flagrante tegenspraak is met de eigen confessionele beginselen, die niet uitsluitend maar insluitend van aard zĳn.6 Ook de SGP dreigt met het informeel gedogen van het kabinet in troebel vaarwater terecht te komen. Er is de paradoxale situatie ontstaan dat de partĳ zich verbindt met een partĳ die anderen schoffeert en kleineert. De SGP dreigt in een positie te komen waarin haar eigen theocratische confessie zich verengt tot een politiek program dat een bevoorrechte positie claimt voor de eigen geloofsgroep, waardoor onbedoeld ruimte komt voor vreemdelingenhaat op grond van geloof. Een mogelĳke doordenking van het theocratisch ideaal zou ook totaal anders kunnen uitvallen: omdat Gods heerschappĳ zich niet alleen over christenen maar ook over heidenen en andersgelovigen uitstrekt, dient de overheid juist als dienares van God en in het besef van de pluriformiteit van de samenleving alle levensbeschouwingen gelĳk te behandelen. Niet alleen principieel is daar veel voor te zeggen maar ook pragmatisch omdat de SGP nu aan de tak zaagt waar ze zelf op zit, bĳvoorbeeld bĳ het bĳzonder onderwĳs. Kort en goed: formeel zou de SGP godsdienstvrĳheid moeten erkennen als passend bĳ haar theocratische confessie en daarbĳ haar absolute ‘nee’ tegen islamitisch onderwĳs kunnen vervangen door een voorwaardelĳke instemming.7 De ontwikkelingen binnen de ChristenUnie laten evenzeer een spanningsveld zien tussen een breed confessioneel ideaal en een smalZICHT 2011-4 | december 2011

lere praktĳk. Op grond van haar confessionele principes is de partĳ onder Rouvoet bĳ uitstek in staat gebleken om een brede christelĳk-sociale agenda te voeren (met aandacht voor bĳvoorbeeld duurzaamheid). Hiermee heeft zĳ bewust aansluiting gezocht bĳ de moderne progressieve buitenwereld en kan zĳ een bredere groep kiezers aanspreken dan haar traditionele achterban (zoals bĳvoorbeeld katholieken). Om de band met de traditionele achterban niet te verliezen, zĳn er echter ook geluiden binnen de partĳ om terug te keren naar de protestants-orthodoxe grondslagen. Maar zo’n terugkeer naar de eigen traditionele agenda, waarin vooral ethische kwesties domineren, zal zeker niet kunnen voorkomen dat de partĳ maatschappelĳk gezien geloofwaardigheid en draagvlak verliest. De massieve tegenstem, het heilige ‘nee’ op het gebied van abortus en euthanasie, zal plaats moeten maken voor een stellingname waarin positieve, christelĳk geïnspireerde en verleidelĳke alternatieven centraal staan. In de samenleving zĳn deze positieve voorbeelden al volop aanwezig. Zo is er naast verzet tegen euthanasie (als een ontoereikend antwoord op het lĳden in de samenleving) een hospice-beweging op gang gekomen. Ook bestaat er naast of zelfs in plaats van verzet tegen abortus een VBOK (Siriz). De geloofsverantwoording richting de samenleving zal minder moeten lopen via uitwendige gezagslĳnen, op grond waarvan men het eigen absolute morele gelĳk claimt, maar veel meer via de weg van de innerlĳke verlokking.8 Het is deze positieve en authentieke geloofshouding zonder dwang die ook op sociaal betrokken niet-gelovigen een onweerstaanbare aantrekkingskracht kan uitoefenen.


19

Publieke Gerechtigheid als samenlevingsideaal Het ironische is dat de ruimte voor een authentieke en breed gedefinieerde christelĳk-sociale samenlevingsagenda, als uitnodigende confessie voor alle mensen en kringen in de samenleving, groter is dan ooit. Na het communisme hebben ook het staatspaternalisme en het neoliberalisme als alomvattende ideologieën afgedaan. Onder druk van de financiële crisis, de milieu- en klimaatcrisis die mondiale proporties aannemen, is de onderlinge lotsverbondenheid en afhankelĳkheid van elkaar groter dan ooit. Paradoxaal genoeg kan deze zogenaamd seculiere tĳd daarom met recht als een religieuze tĳd worden geduid.9 Zelfs mensen die religie willen afzweren, zoals de filosofen Peter Sloterdĳk en Slavoj Žižek, ontkomen niet aan oerreli-

De ruimte voor een authentieke en breed gedefinieerde christelijk-sociale samenlevingsagenda, als uitnodigende confessie voor alle mensen en kringen in de samenleving, is groter dan ooit.

gieuze duidingen van onze human condition. Volgens Žižek leven we in de eindtĳd, waarin vele rampen ons zullen treffen en we het einde van het door en door corrupte wereldwĳde kapitalistische systeem zullen meemaken.10 Ook Sloterdĳk ontpopt zich als een klassieke onheilsprofeet. In het apocalyptisch ZICHT 2011-4 | december 2011

slot van zĳn gelĳknamige boek komt het adagium ‘Je moet je leven veranderen’ als een absoluut imperatief over de lezer heen. Iedereen, gelovig of niet, zal zĳn leven moeten beteren om de aarde te redden van oververhitting en uitputting, die we door het hectische leven in onze aan beweging en groei verslaafde stressgemeenschappen zelf over haar hebben afgeroepen. Op straffe van de ondergang van de gehele menselĳke soort zullen we moeten samenwerken, uit onze zelfgekozen beschermingsconstructies moeten komen en globale ‘co-immuniteitsstructuren’ moeten ontwerpen, om zo door ‘dagelĳkse oefeningen de goede gewoonten van het gemeenschappelĳk overleven eigen te maken.’11 Maar zoals de confessionelen en onze oermoeders en vaderen uit de tĳd van de Babylonische ballingschap weten: Zonder visie komt het volk om (Spreuken 11 vers 14; zie ook: Spreuken 29 vers 18). Deze visie hoeven we niet uit alle macht zelf te ontwikkelen. Wanneer we denken dat we het alleen moeten doen, dreigen we onder de last van die verantwoordelĳkheid te bezwĳken. Het mooie van een geloofwaardige confessionele koers is dat een dergelĳke kramp niet nodig is. Juist het besef te leven in ultieme afhankelĳkheid, juist het besef dat het leven een gift is, geeft de ruimte om ook aan anderen te geven.12 Het is die ontkramping die vrĳgevig maakt richting anderen en daadwerkelĳk de ruimte schept om je op tal van manieren in verschillende sferen (gezin, school, werk en in de politiek) in te zetten voor ‘het opbloeien van anderen binnen een gedeelde wereld’. Dat is precies wat we onder Agapè moeten verstaan en waar Paulus zo laaiend enthousiast over was en die het christendom zĳn ongekende en universele kracht meegaf. Agapè,


20 dat is de kracht die een gemeenschap in het leven roept en die ieder mens met de individuele eigenheid uitnodigt tot participatie op voet van gelĳkwaardigheid, omdat ieder mens, ongeacht achtergrond, nationaliteit, geloof, geaardheid beelddrager Gods is.13 Het

Er zullen binnen de verschillende confessionele partijen nog heel wat heilige huisjes en bij nader inzien te smal gedefinieerde opvattingen moeten sneuvelen.

is daarom dat confessionele partĳen in principe goed toegerust zĳn om samen met andere niet-confessionele partĳen zo’n brede agenda met overtuigingskracht te voeren.

Binnen zo’n agenda staat de samenleving centraal. Deze civil sphere is gebouwd op de premisse dat mensen niet alleen gaan voor het najagen van eigenbelang, maar ook op het helpen van de ander gericht zĳn.14 Maar er zullen binnen de verschillende confessionele partĳen nog heel wat heilige huisjes en bĳ nader inzien te smal gedefinieerde opvattingen moeten sneuvelen, voor het zover is. Maar dat is precies de bedoeling in het besef dat alleen God heilig is. Te mogen leven in de ruimte van die waarheid die veel groter is dan wĳ zelf bevatten kunnen;15 dat schept als vanzelf verplichtingen, ook politiek, misschien wel op een veel grotere, ruimhartiger en verrassender wĳze dan wĳ zelf denken kunnen. Ja, er is nog volop toekomst voor confessionele politiek, maar dan zal ze haar eigen universele boodschap wel serieus moeten nemen, een boodschap niet bedoeld om de eigen slinkende achterban te behagen, maar voor het welzĳn van ‘heel het volk.’

Noten 1 2 3 4

5 6

De auteur was van 2002 tot en met 2010 secretaris van het kwartaalblad Christen Democratische Verkenningen. Zie zĳn analyse in The Disenchantment of the World: A political History of Religion. Zie uitgebreid in: David T Koyzis, Political Visions and Illusions. A Survey and Christian Critique of Contemporary Ideologies, 2003. Zie voor een fascinerende beschrĳving van deze schokervaring Barth in De Romeinbrief ‘De mens heeft de waarheid, namelĳk Gods heiligheid, ingepalmd en ingekapseld, op zĳn maat toegesneden en daarmee van haar ernst en haar draagwĳdte beroofd, haar onschadelĳk en nutteloos gemaakt, in onwaarheid omgezet.’ Zoals bekend is de invloed van Barth in Nederland ook politiek gezien merkbaar. Na de Tweede Wereldoorlog trokken personen uit verschillende politieke partĳen dat het definitief niet meer geloofwaardig is om God voor partĳpolitieke karretjes te spannen. De door de SDAP gewenste partĳpolitieke ‘doorbraak’ is mede door de theologie van Barth ingegeven. Christelĳke of christen democratische politiek is volgens hen dus een contradictio in terminis. Hiermee voor het gemak vergetend dat volgens Barth strikt genomen geen enkele politieke keuze, zich theologisch laat verantwoorden om de doodeenvoudige reden dat de mens ‘zondig, zelfgenoegzaam en autistisch’ van aard is en men niet voor zichzelf of de eigen confessionele stroming bezit van de waarheid kan claimen. Ontleend aan: Marc de Kessel. Goden Breken, 2010 Amsterdam: Boom. Zie bĳvoorbeeld de krampachtige met taboes omgeven discussie rond de (on)verenigbaarheid van islam en democratische rechtsstaat. Niet vergeten moet worden dat het democratisch zoeken naar waarheid (die zich in deze laatmoderne tĳd niet anders laat tonen dan in de ontmaskering van onwaarheid en dwang) authentieke religieuze bronnen heeft binnen alle monotheïstische godsdiensten, ook binnen de islam. Zie hiervoor Zonder geloof geen democratie, Christen Democratische Verkenningen, zomer 2007 en recent de Anton de Krom lezing 2011 door Ab Klink ‘Mensenrechten zĳn voor alle mensen’.



21 7

8

9 10 11 12 13 14 15

Langs dezelfde lĳn is het volledig voorstelbaar en verdedigbaar dat er mede onder druk van de mogelĳke gevolgen van het vonnis van de Hoge Raad (waarin bepaald wordt dat de SGP vrouwen niet anders mag behandelen dan mannen) een interne partĳdiscussie tot stand komt op grond waarvan het massieve ‘nee’ tegen passief vrouwenkiesrecht vervangen wordt door een alternatieve positiebepaling die volledig recht blĳft doen aan de uitgangspunten van de SGP. Zie voor deze voorbeelden en verwoording van de achterliggende motivatie: Govert Buĳs ‘Hoera voor het leven’. Calvinistische levenskunst in: Koert van Bekkum (red) Toekomst voor de gereformeerde traditie, 2004, Uitgeverĳ Nederlands Dagblad, pp.19-42. Zie ook Charles Taylor in A Secular Age die bĳ de these van een seculiere tĳd fundamentele vraagtekens plaatst die helaas niet tot in de titel van zĳn boek zĳn doorgedrongen. Zie in: Žižek Living in the End Times. Peter Sloterdĳk. Je moet je leven veranderen, 2010, Amsterdam: Uitgeverĳ Boom. Zie voor een vergelĳkbare positiebepaling ook: Jan Schippers en Johan Polder, ‘Bĳbelse visie op economie: relaties uitgangspunt’ in Reformatorisch Dagblad, 15 oktober 2011. Ontleend aan de Oecumene lezing van Govert Buĳs ‘God is terug, maar de kerk moet nog even wennen (laat staan de intellectuelen); 18 januari 2008, Utrecht. Zie uitgebreid in Jeffrey C Alexander, The Civil Sphere, 2006, Oxford: Oxford. Zie ook Erik Borgman voor een vergelĳkbare positiebepaling in: Overlopen naar de barbaren. Het publieke belang van religie en christendom, 2010. Geloven betekent voor Borgman steeds weer het lef hebben over te lopen naar de barbaren en te onderzoeken wat er buiten de grenzen van het eigen gelĳk en het eigen geloof aan waardevols te vinden is. In dit overlopen ligt volgens hem het publieke belang besloten van religie in het algemeen en het christendom in het bĳzonder.

De administratieve dienstverlener voor kerken en instellingen Gezondernemerschap? ROZA! Ondernemen is keuzes maken, iedere dag. Gaat u investeren, groeien of zelfs overnemen? Of kiest u voor consolideren? ROZA ondersteunt u bij het beantwoorden van deze vragen. Met heldere cijfers én de vertaling daarvan naar concreet bedrijfsbeleid. Wij noemen dat gezond ondernemen. Wilt u eens proeven hoe zo’n samenwerking smaakt? Bel (0318) 559 559 voor een kennismaking of kijk op www.roza.nl.

• Het geheel of gedeeltelijk verzorgen van de financiële administratie • Salaris- en / of traktementsberekeningen • Debiteuren- en crediteurenadministratie • Ledenadministratie en geldverwerving

• Opmaken en controleren van jaarverslagen • Opstellen accountantsverklaringen • Financiële advisering • Administratieve ondersteuning op locatie • Zorg- en verzuimverzekeringen • Internetboekhouden

Een hele zorg minder... Hoofdkantoor Kon. Wilhelminalaan 23 Postbus 675 • 3800 AR Amersfoort • Telefoon (033) 467 10 10

gezond ondernemen


www.kkgkka.nl

Interview | J.M. ten Hove, “Christelijke partijen kunnen zichzelf beter opheffen”

22

interview

Hij respecteert de rechtsprincipes, maar wil ook de navolging van Christus uitdragen. Spreken met twee woorden kenmerkt een christenpoliticus, aldus Jacques Rozendaal, voorzitter SGP-jongeren. Samen met Robert Heij, voorzitter van PerspectieF (jongerenorganisatie ChristenUnie), reageert hij op een vijftal stellingen rondom christelijke politiek. Terwijl Rozendaal zegt dat de SGP “als een huis staat”, pleit Heij voor het opheffen van de christelijke politieke partijen.

J.M. ten Hove MA, redactielid

“Christelĳke partĳen kunnen zichzelf beter opheffen” De voorzitters van PerspectieF en SGP-jongeren aan het woord

Stelling 1: Christelijke politieke partijen zijn bezig met een achterhoedegevecht Rozendaal: “Juist in een periode van toenemende secularisatie is het belang van christelĳke politiek onmiskenbaar. Wie zou anders de klassieke christelĳke punten naar voren moeten brengen? De keuze van prioriteiten kan echter anders, christenpolitici hoeven niet louter defensief te regeren. Een christenpoliticus moet de christelĳke Leitkultur van Nederland durven benoemen en moet ZICHT 2011-4 | december 2011

maatschappelĳke thema’s agenderen die raakvlak hebben met ethiek. Echter, niet alleen het verhaal, maar juist de persoonlĳke motivatie en levenshouding van een christelĳke politicus kan respect afdwingen.” Heĳ: “De drĳfveer van een christen om actief te zĳn in de politiek is niet een drĳfveer van macht. Het aantal leden, kiezers of zetels mag daarin nooit een doel op zich worden. Onze inzet moet zĳn om met een christelĳk oog naar de samenleving te kĳken en van


23 daaruit oplossingen aan te dragen voor de problemen die wĳ zien in de samenleving om ons heen. Ondanks het dalende aantal zetels voor christelĳke partĳen, is de urgentie en potentie van onze politieke boodschap nog niet afgenomen. Zelfs met één zetel ben je zichtbaar en kun je je christelĳke visie tonen.”

Stelling 2: Voor de toekomst van de christelijke politiek is de confessie een krachtbron en geen belemmering Heĳ: “De confessie is de basis voor onze partĳ en is een bron die bepalend en richtinggevend is voor de politieke houding die de ChristenUnie inneemt. De bindende kracht is groot, omdat de christelĳke confessie voor velen een belangrĳk anker is in het leven en niet zomaar een grondslag die je even ondertekent.” Rozendaal: “Een krachtig beginsel is van het grootste belang. De SGP mag en moet extra werk maken van haar politieke interpretatie van artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. Zowel vanwege de politieke omstandigheden als vanwege de plicht tot doordenking.”

Stelling 3: De navolging van Christus is bij christenpolitici onvoldoende zichtbaar Rozendaal: “De navolging van Christus wordt vaak teniet gedaan. Neem de Mauro-discussie. Een politieke kwestie die verworden is tot een machtsspel. Waarden als barmhartigheid en rechtvaardigheid sneeuwden onder. Wel is het van belang om overheidsoptreden niet te verwarren met de persoonlĳke navolging. Een staat gaat uit van rechtsprincipes. De christenpoliticus van navolging. Een christelĳk bestuurder kan af en toe gedwonZICHT 2011-4 | december 2011

Rozendaal: Juist in een periode van toenemende secularisatie is het belang van christelijke politiek onmiskenbaar. gen worden met twee woorden te spreken.” Heĳ: “De ChristenUnie spreekt zich altĳd duidelĳk uit dat wĳ niet geloven in een heilstaat op aarde, maar dat wĳ wel het talent dat God ons gegeven heeft willen inzetten om naar elkaar om te zien en de overheid vorm te geven. Het idee dat wĳ een tĳdelĳk bestaan hebben, mag nooit het argument zĳn om onze ogen te sluiten voor het leed om ons heen. Wĳ hebben van God de taak gekregen om de aarde te bewerken en te onder-


24 den die we nu hebben. Het is belangrĳk dat een christenpoliticus zĳn werk kan blĳven doen. Die vrĳheid wordt steeds meer bedreigd, getuige de commotie rond de gewetensbezwaarde ambtenaren.” Heĳ: “Participatie van christenen in politiek en bestuur heeft wel zeker meerwaarde. Vanuit onze christelĳke bron hebben wĳ een visie op de wereld en op de overheid. Juist door actief te zĳn in politiek en bestuur kunnen wĳ iets laten zien van Gods grootheid. Het maken van een compromis is daarin geen afval van onze christelĳke identiteit, maar getuigt van een idealistische visie met een realistische houding. De andere kant van de medaille is dat we geen compromissen sluiten en dus ook helemaal niets bereiken.”

Stelling 5: Een fusie van de christelijke partijen óf opheffing en participatie in seculiere partijen is de beste strategie voor de toekomst

Heij: Juist door actief te zijn in politiek en bestuur kunnen wij iets laten zien van Gods grootheid. houden. De inzet voor de overheid en de samenleving om ons heen getuigt van de navolging van Christus.”

Stelling 4: Participatie van christenen in politiek en bestuur heeft geen meerwaarde Rozendaal: “Christenen hebben een cultuuropdracht. De omstandigheden mogen daarbĳ niet van doorslaggevende betekenis zĳn. In Nederland zĳn we gezegend met alle vrĳheZICHT 2011-4 | december 2011

Rozendaal: “Vooralsnog zie ik geen noodzaak voor de SGP om haar eigen positie op te geven. Ons politieke stelsel stamt uit de verzuiling en de partĳ heeft daarin altĳd een eigen positie ingenomen. Die positie staat als een huis. Binnen christelĳke politiek moet wel nagedacht worden over de vlucht naar voren. Of over het participeren in een mogelĳk ander systeem, zoals bĳvoorbeeld Amerikaanse reformatorische christenen een eigen positie hebben binnen de Republikeinse partĳ. Dit laat onverlet dat de kracht van het geluid nog altĳd belangrĳker is dan de macht van het getal.” Heĳ: “De verdeeldheid en verwarring onder christenen werkt averechts. Er moet een blok gevormd worden tegen het dominante seculiere denken. Daarom is fusie nodig. In Amerika zĳn geen christelĳke partĳen. Christenen participeren daar zowel in de Democra-


25

Reactie CDJA De redactie van Zicht vroeg ook de politieke jongerenorganisatie van het CDA om te reageren op de vĳf voorgaande stellingen. Hier ging het CDJA echter niet op in, ook niet na enige aandrang. Volgens een woordvoerder van het CDJA hebben de christendemocratische jongeren “geen mening over een abstract begrip als de christelĳke politiek. De christelĳke politiek is geen aparte stroming, in elke partĳ zĳn christenen actief.”

tische als in de Republikeinse partĳ. Voor de doorwerking van het christelĳke gedachtegoed is het ook verdienstelĳker dat christe-


nen participeren in seculiere partĳen. De christelĳke partĳen kunnen zich daarom beter opheffen.”

Confessionele politiek | Dr. P. Korteweg, Guido de Brès

26

thema

De eerste uitgave van de Nederlandse Geloofsbelijdenis verscheen in 1561. Het is dus 450 jaar geleden dat deze Geloofsbelijdenis werd gepubliceerd, een herdenkingsjaar. De opsteller van deze belijdenis was Guido de Brès (1522-1567).

Dr. P. Korteweg, predikant Hersteld Hervormde Gemeente Oud-Beijerland 1

Guido de Brès: een beknopte biografie

Guido de Brès werd in 1522 geboren in Bergen (Mons), een stadje in de Zuidelĳke Nederlanden. Mons was in die dagen beroemd vanwege zĳn glasschilderkunst. Guido de Brès oefende ook het beroep van glasschilder uit.

Bekering In zĳn jeugd was De Brès lid van de Roomskatholieke kerk. Het is onduidelĳk hoe Guido de Brès precies voor de inzichten van de reZICHT 2011-4 | december 2011

formatie is ingewonnen. Dat was rond zĳn 25e jaar. De Brès heeft zich na zĳn bekering aangesloten bĳ de gereformeerde gemeente in Mons. Toen echter de vervolgingen in Mons begonnen, is De Brès in 1548 naar het buitenland gevlucht. Hĳ zocht een schuilplaats in Engeland. Onder de regering van koning Edward VI heerste toen in Engeland voor protestanten een tamelĳk grote vrĳheid van godsdienst. In Londen waren veel geloofsvluchtelingen uit De Nederlanden.


27

Lille In 1552 keert De Brès terug naar De Nederlanden. Meteen begon De Brès te preken. Hĳ was in deze jaren een rondreizend prediker, met Lille als zĳn eigenlĳke standplaats. De Brès is in het jaar 1553 in deze stad aangekomen. Zĳn eerste preken sprak hĳ hier uit voor kleine groepen toehoorders. Onder de bediening van De Brès groeide en bloeide de gemeente te Lille. In Lille heeft De Brès zĳn eerste boek geschreven, Le baston de la foy chrestienne. Het is een weerlegging van de roomskatholieke kerkleer en een verdediging van de gereformeerde leer, en dat aan de hand van citaten uit de Bĳbel en uit geschriften uit de vroege kerk. De Brès zou tot 1555 in Lille blĳven.

Tournai Na zĳn vertrek uit Lille verblĳft hĳ eerst in Gent. In 1556 is De Brès in Frankfurt aan de Main, waar hĳ een korte periode verblĳft. Daarvandaan trekt hĳ naar Lausanne en dan naar Genève. In deze stad bekwaamt hĳ zich verder in de theologie. Hĳ ontmoet hier in ieder geval Theodorus Beza, en waarschĳnlĳk ook Johannes Calvĳn. Hĳ leert hier de talen Latĳn, Grieks en Hebreeuws. In 1559 vertrekt hĳ uit Zwitserland, om zich in Tournai te vestigen. Tournai was de plaats van waaruit De Brès ook in de omgeving werkte, in Lille, Valenciennes en Mons. In het najaar van 1559 trouwt De Brès met Catharina Ramon, afkomstig uit Tournai. Hĳ is dan 35 jaar. Het huwelĳk werd gezegend met vĳf kinderen. Guido de Brès en zĳn vrouw Catharina waren er diep van overtuigd dat zĳ elkaar van de Heere hadden ontvangen. Zĳ waren echter niet elkaars eigendom, maar ze waren Gods eigendom. Na dit leven zouden ze opnieuw ZICHT 2011-4 | december 2011

samen zĳn, maar dan veel heerlĳker dan hier op aarde. ‘Ik ga voor u uit, en wanneer het de Heere behagen zal, zult u mĳ volgen. Het zal niet voor altĳd zĳn dat de scheiding zich voltrekt. De Heere zal ook u inzamelen om ons tezamen te verenigen met ons Hoofd, Jezus Christus. Hier is de plaats van onze woning niet, zĳ is in de hemel; het is hier de plaats van onze vreemdelingschap’, zo schreef De Brès aan haar vanuit de gevangenis, toen zĳn doodsvonnis was getekend.

Confession de foy De Brès was ook bezig geweest om zĳn geloofsovertuiging kenbaar te maken aan de overheid. Hĳ zorgde ervoor dat in de nacht van 1 op 2 november 1561, een pakje over de muur van het kasteel van Tournai werd geworpen. Toen men de volgende ochtend het pakje vond, bleek er een klein boekje in te zitten: de Confession de foy, de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. Er was een brief bĳgesloten aan koning Filips II. Daarin vraagt De Brès om matiging van de vervolgingen en om de vrĳheid om zĳn gereformeerde geloof openlĳk te belĳden. De Confession draagt als thema de tekst uit 1 Petrus 3:15 ‘Zĳt altĳd bereid tot verantwoording aan een iegelĳk die u rekenschap afeist van de hoop die in u is, met zachtmoedigheid en vreze.’ In deze gezindheid heeft De Brès zĳn Confession geschreven en bekend gemaakt aan de overheid. Toen de Confession bekend was gemaakt, wilde de overheid De Brès gevangennemen. Zĳn vrouw en kinderen waren ondertussen vertrokken naar Sedan, waar ze veilig waren. De Brès had aan vrienden gevraagd om alle sporen uit te wissen. Zĳn vrienden staken zĳn studeerkamer in brand. Maar de buren wisten de brand te blussen. De Brès was ge-

Focus | Prof. dr. E. Dijkgraaf, Belijdenis in de politiek

Belĳdenis in de politiek Het is 450 jaar geleden dat Guido de Bres zijn geloofsbelijdenis bekend maakte. Anno 2011 is er alle reden voor dat te herdenken. Met weemoed kun je terugdenken naar niet zo lang geleden, toen Kamerleden nog in discussie gingen over de interpretatie van Bijbelteksten. Nu moet je de meesten uitleggen wie ook al weer Jozef was. Des te belangrijker is het om de kern van het evangelie krachtig naar voren te brengen. In helder Nederlands natuurlijk, maar zonder af te doen aan de inhoud. Er zit ook een voordeel aan de huidige onwetendheid. Waar vroeger nogal eens vanuit antipathie gediscussieerd werd, merk je momenteel meer dan eens oprechte interesse. Verbaasd is men dan te horen dat de Bijbel spreekt van liefde tot de naaste. Dat geldt alleen voor degene die je mag, denkt men dan. Uitleggen dat de Bijbel elke burger als naaste ziet, brengt tot interessante discussies. Maar schrijnend blijft het wel. Wat is er nog over van het volk dat in grote getale wist wie Guido de Brès was? Een volk dat opgroeide met Wet en Evangelie? Politici kunnen en moeten getuigen van de beloften die God gegeven heeft. Maar we moeten niet vergeten dat ook de kerk een grote plaats heeft in deze samenleving. Terwijl gelukkig nog steeds zending bedreven wordt naar volken die niet of nauwelijks het Evangelie gehoord hebben, is er helaas ook steeds meer aanleiding voor evangelisatie in eigen land. Ook wat dat betreft, spreekt de geloofsbelijdenis boekdelen. Prof. dr. Elbert Dijkgraaf, Tweede Kamerlid SGP

Foto: Cees van der Wal

focus

28



29 vlucht. Hĳ kwam na wat omzwervingen zelf ook in Sedan aan, waar hĳ tot 1566 blĳft. In Sedan is De Brès hofprediker van graaf Henri Robert de la Marck, zelf overtuigd reformatorisch. Op 19 maart 1563 had deze vorst vrĳe uitoefening van godsdienst afgekondigd. In 1564 waren er 166 protestantse vluchtelingen in de stad en zes predikanten. De Brès bleef tot juli 1566. Hĳ heeft zich in deze periode ingespannen om te komen tot een godsdienstvrede in de Zuidelĳke Nederlanden. Daartoe heeft hĳ nauw contact gehad met Prins Willem van Oranje en diens broer Lodewĳk. De Brès heeft in Sedan zĳn boeken L’oraison au Seigneur en La racine, source et fondement des Anabaptistes geschreven. La racine is gericht tegen de wederdopers. Dit boek is een beschrĳving van de geschiedenis van de wederdopers en hun opvattingen. De verbreiding van het anabaptisme heeft De Brès zeer verontrust.

Valenciennes De Brès heeft zĳn laatste levensjaar in Valenciennes doorgebracht. Deze stad was zeer hervormingsgezind. Op 9 augustus 1566 kwam hĳ in deze stad aan. Op 24 augustus kwam het in Valenciennes tot de beeldenstorm. De kerken werden leeggehaald, en een dag later preekten De Brès en zĳn collega-predikant, Peregrin de la Grange, in de lege kerk. De landvoogdes, Margaretha van Parma, stond de vrĳheid van preken toe. Zĳ wilde

dus moderatie, matiging van de vervolgingen. Maar, de predikanten en de kerkenraad eisten niet alleen de vrĳheid van preken, maar ook geschikte gebouwen daarvoor. De bevelhebber van de stad, Noircarmes, stond dat niet toe. Valenciennes wordt beschuldigd van opstand tegen het gezag, en de troepen van Noircarmes sluiten de stad in. Op 23 maart 1567 viel de stad Valenciennes onder dit beleg. Guido de Brès en zĳn collegapredikant hadden de stad heimelĳk verlaten. De volgende dag werden ze echter herkend en gearresteerd. Vanuit zĳn gevangeniscel, half onder de grond, heeft De Brès een rĳk getuigenis gegeven van zĳn geloof. Hĳ deed dat in ontroerende brieven aan zĳn vrouw en aan zĳn moeder. Ook discussieerde hĳ hier met rooms-katholieke geestelĳken en nam hĳ afscheid van zĳn gemeente Valenciennes. De inquisitie wilde zo snel mogelĳk de beide predikanten executeren. Op zaterdag 31 mei 1567 werd het vonnis voltrokken. Beiden predikanten werden opgehangen op de markt van Valenciennes. Om zes uur ’s morgens stierf De Brès. Tot laat in de middag bleven de lichamen hangen. Daarna werden ze begraven op de Mont d’Anzin. We mogen Guido de Brès gedenken als een man die leefde vanuit het vaste geloof dat de eerkroon voor hem was weggelegd. Na zĳn dood mocht hĳ ingaan in de vreugde zĳns Heeren.

Noot 1

De auteur is verder bestuurslid van de Stichting Heruitgave Werken Guido de Brès.


Confessionele politiek | Dr. S.E. Buckwalter, Martin Bucer in het Europees Parlement

30

thema

In een debatbijdrage, gehouden op 30 mei 2001, citeerde dr. J. Blokland uit het Romeinencommentaar van de Straatsburgse reformator Martin Bucer (1491-1551). Dat leidde tot wat speurwerk bij onderzoekers en emailverkeer tussen Heidelberg, Apeldoorn en Rotterdam, met als doel de bron ervan te achterhalen. Het relaas van de heer Buckwalter willen we de Zichtlezers niet graag onthouden…

Dr. S.E. Buckwalter, wetenschappelijk medewerker bij het Bucer-Onderzoeksinstituut te Heidelberg 1

Martin Bucer in het Europees Parlement

Het begon allemaal met een e-mail uit Brussel. In juni 2001 kwam bĳ het Bucer-Onderzoeksinstituut via internet het speciale verzoek van een bĳ het Europees Parlement werkende vertaalster binnen: Of we haar de “originele versie” van een “gedicht van Martin Bucer”, dat zĳ van het Nederlands in het Duits moest vertalen, wilden doen toekomen. In eerste instantie waren we hoogst verbaasd en sceptisch. De reformator uit Straatsburg, met wiens werken en het uitgeven ervan ons onderzoeksinZICHT 2011-4 | december 2011

stituut zich al meer dan vĳf decennia lang bezig houdt, is in ieder geval als schrĳver van een enorm uitgebreid en gevarieerd oeuvre van theologische verhandelingen, rapporten over kerkordelĳke kwesties en Bĳbelcommentaren bekend - maar nu niet bepaald als schrĳver van gedichten. Onze scepsis werd ronduit ongeloof, toen we vervolgens de tekst van het zogenaamd van Bucer stammende gedicht, dat de vertaalster ons in een voorlopige versie deed toekomen, nader bekeken:


31 “Is er wel één schepsel in de lucht, Op de aarde, in het water, Dat wĳ niet vernielen, Dat wĳ niet bederven? Geen fysieke kracht Geen behendigheid, Nog veel minder sluwheid of list Kunnen hen redden voor onze vernietigende kracht. Geen rots is zo hard, Geen berg zo hoog en geweldig, Geen boom zo statig en volgroeid: Alles kunnen wĳ aan stukken slaan. Geen vogel vliegt zo hoog aan de hemel, Geen vis zwemt zo diep in de zee, Geen dier woont zo ver weg, in eenzame oorden, Of wĳ brengen het in onze macht, Wĳ doden het.” 2 We konden ons niet aan de indruk onttrekken, dat men de reformator uit Straatsburg een tekst wilde toedichten vanuit een context, die veel gelĳkenis vertoont met die, waarin de rede van Chief Seattle was ontstaan.3 Het verbinden van dergelĳke ecologische lyriek met de naam van Martin Bucer en bovendien ook nog eens met de zestiende eeuw, had er alle schĳn van òf een onnozele vergissing òf een bewuste grap te zĳn. Van dit vermoeden stelden wĳ de vertaalster beleefd op de hoogte, maar vroegen haar tegelĳkertĳd met gepaste nieuwsgierigheid naar de tekst, waarin zĳ het ogenschĳnlĳk van Bucer afkomstige gedicht, dat zĳ moest vertalen, gevonden had.

debat van het Europees Parlement gehouden rede van een zekere dr. J. Blokland,4 afgevaardigde van de Nederlandse combinatie ChristenUnie - Staatkundig Gereformeerde Partĳ, lid van de EP-fractie Onafhankelĳkheid en Democratie en plaatsvervangend voorzitter van de EP-commissie voor Milieuvraagstukken, volksgezondheid en voedselveiligheid 5. Hierdoor nog nieuwsgieriger geworden, vroegen we de gehele tekst van de toespraak van de Europarlementariër op, die niet lang daarna voor ons lag. Nu konden we vaststellen dat zĳn toespraak inderdaad met een uitdrukkelĳke verwĳzing naar Martin Bucer begon en nog wel met een onmiskenbare toedichting van het in zĳn volle lengte geciteerde ‘gedicht’ aan de reformator uit Straatsburg. Nu was het onze beurt, op onderzoek uit te gaan en we stelden ons in verbinding met het kantoor van de heer Blokland om van diens medewerkers te weten te komen, hoe de Nederlandse afgevaardigde aan dit citaat, dat verondersteld werd van Bucer te zĳn, gekomen was. Alweer kwam er snel een antwoord, nu van zĳn assistent Jan A. Schippers. Als bron voor het citaat had hĳ het boek Martin Bucer en Johannes Calvĳn. Reformatorische perspectieven. Teksten en inleiding 6 gebruikt. Nu was het ons mogelĳk dit – uitgerekend door een voormalige medewerker van het Bucer-Onderzoeksinstituut geschreven – boek in te zien en voorgoed een einde te maken aan onze nieuwsgierigheid. Daar 7 werd als bron voor het boven aangehaalde gedicht een passage uit Bucers commentaar op de brief aan de Romeinen uit 1536 8 vermeld. En de authentieke tekst ervan luidt als volgt:

Geen verzinsel, toch een citaat Het betrof –aldus de vertaalster per kerende post– een op 30 mei 2001 tĳdens een plenair ZICHT 2011-4 | december 2011

Quid enim rerum est in aere, terra, aqua


32 quod non destruimus non corrumpimus? Nullae tam in sublimi volitant aves, nulli tam alte innatant mari pisces, nullae sic remote habitant in desertis bestiae, quin ea in nostram potestatem redigamus et interficiamus. Nullum illa robur, nulla pernicitas, multo minus ulla versutia vel doli tuta reddere possunt a nostra vi corruptrice. Nulla saxa tam dura, nulli montes tam celsi et vasti, nullae arbores tam grandes sunt, quin comminuamus omnia.9 Het strekt de vroegere medewerker van het Bucer-Onderzoekscentrum, Marĳn de Kroon, tot eer, de knappe opbouw en de lyrische zeggingskracht van deze compacte, maar veelzeggende passage ontdekt te hebben, want in de originele tekst van Bucer is die absoluut niet als gedicht te herkennen, maar ligt daar in de doorlopende tekst van het allerminst overzichtelĳke en niet bepaald vlot leesbare Commentaar op de Romeinenbrief verborgen. Was hiermede het raadsel met betrekking tot de authenticiteit van de aparte tekst van Bucer opgelost, nu zag men zich voor de minstens even moeilĳke uitdaging geplaatst, het beeld dat men zich van Bucer had eigen gemaakt met deze zo modern klinkende tekst te laten accorderen.

Schepping en schepsel Het Commentaar op de Romeinenbrief 10, een boek van meer dan 500 bladzĳden met dicht ZICHT 2011-4 | december 2011

op elkaar gedrukte letters, is het belangrĳkste exegetische werk11 van de reformator uit Straatsburg. Het gedicht komt uit de passage, die de volgende verzen van Romeinen 8 becommentarieert: Want het schepsel wacht reikhalzend op de openbaring der kinderen Gods; nademaal het schepsel onderworpen is aan de ĳdelheid, niet gewillig, maar om diens wil, die het onderworpen heeft, in hope; want ook het schepsel zelf zal vrĳ worden van den dienst der vergankelĳkheid, tot de heerlĳke vrĳheid der kinderen Gods.12 Aan Bucers betogen bĳ deze Bĳbeltekst liggen stellig totaal andere intellectueel-historische vooronderstellingen en belangen ten grondslag dan aan die van hedendaagse ecologische bewegingen. Niettemin kan het voor ons nog altĳd nuttig zĳn, deze bĳna een half millennium geleden geformuleerde gedachten te onderzoeken, want ze brengen ons in het hart van Bucers theologie. In het centrum van Bucers uitleg van de geciteerde alinea uit de Romeinenbrief staat het begrip van de “schepping” en het “schepsel”.13 Zoals altĳd, verwĳst de man uit Straatsburg eerst naar de relevante uitspraken van de kerkvaders Augustinus, Origines, Johannes Chrysostomus en Ambrosius bĳ de Bĳbeltekst, om vervolgens zĳn eigen gedachten daarover te formuleren. Opvallend in zĳn betoog is de nadruk op het fundamentele bĳ elkaar horen van alle schepselen: mensen, dieren, planten en de onbezielde natuur - van rivieren, heuvels en bergen tot de hemellichamen en gesternten toe- zĳn met elkaar verbonden in hun eigenschap van creatura. Wat ze allemaal gemeenschappelĳk hebben is dat ze geschapen, schepsel zĳn.


33 Met name de overbrugging van de kloof tussen de mens en de rest van de schepping gaat Bucer ter harte: Hĳ stelt dat er een directe sympathie (sympathia) en verwantschap (cognatio) tussen beide bestaat.14 Zĳn betogen zĳn niet op een ecologisch bewustzĳn gebaseerd, maar laten we zeggen op een letterlĳk verstaan van die Bĳbelse passages, waarin het morele gedrag van de mensen direct van invloed is op de eigenschappen van het door hen bewoonde land. Als bewĳs daarvoor citeert Bucer Psalm 107 vers 33-35, waar gezegd wordt, dat uitgedroogd land door de vrome levenswandel van zĳn bewoners waterrĳk wordt gemaakt of vruchtbaar land op zĳn beurt als gevolg van de goddeloosheid van zĳn bewoners tot een zoutwoestĳn wordt.15

Een keten van wederzijds dienen Het gedrag van alle schepselen onderling onderscheidt zich volgens Bucer door meer dan alleen maar het overdragen van morele eigenschappen. Bucer ontdekt in de totale geschapen wereld een ononderbroken keten van wederzĳds dienen. Zĳ vormt het wezen van de cognatio en de sympathia, die mensen, dieren, planten en onbezielde natuur met elkaar verenigt.16 Reeds in zĳn allereerste, in de zomer van 1523 gepubliceerde geschrift met de omslachtige titel Das ym selbs niemant, sondern andern leben soll bracht Bucer zĳn fundamentele theologische overtuiging tot uitdrukking, “dat alle schepselen gericht zĳn op het nut en welzĳn van de ander en daarmee weer op het geheel”.17 Nog kernachtiger vatte hĳ het samen in een brief aan zĳn verstandelĳk gehandicapte zoon Nathanaël van 18 april 1549: “Geen kruid is zo klein of het heeft op de mens een gunstige invloed. Hoeveel teZICHT 2011-4 | december 2011

meer behoort dan de mens, geschapen naar het beeld van God, ook altĳd zĳn nuttige invloed te hebben en zich erin te oefenen, God te eren en de naaste tot nut te zĳn?” 18

Bucer ontdekt in de totale geschapen wereld een ononderbroken keten van wederzijds dienen. Tegen deze theologische achtergrond gezien, is het niet waarschĳnlĳk dat Bucers gedicht als een aanklacht tegen de vernietigingsdrift van de mens tegenover zĳn medeschepselen uit de dierenwereld moet worden opgevat, maar eerder als een verbazingwekkende constatering en beschrĳving van de dienstbaarheidsverhouding, waarin de dieren tegenover de mensen staan. Maar naar Bucers inzicht vergaat het de mensen niet anders dan de dieren. Ook zĳ zĳn er om hun naasten en God te dienen. Niet minder dan de dieren zĳn ook zĳ volgens Romeinen 8 vers 20 aan de vergankelĳkheid onderworpen.19 En hun allen geldt Gods belofte, dat de hele schepping - niet alleen de mens- op een dag zal worden hersteld.20 Het valt niet te ontkennen, dat onze ecologische zorgen in de 21e eeuw Bucer volkomen vreemd geweest zĳn, want hĳ leefde immers in een tĳd, waarin het beheersen van de natuur een verre droom was. Een moderne toe-eigening van Bucers theologische grondbeginselen is echter absoluut geen beletsel om de weliswaar niet bedoelde, maar wel latent aanwezige wetenschappelĳk-filosofische en ecologische implicaties van zĳn uit-


34 spraken in onze tĳd voluit te laten gelden. En in dit opzicht geeft zĳn gedicht een indrukwekkend getuigenis van wat wĳ ons tegenwoordig veel sterker bewust zĳn, namelĳk de broosheid en het aan de mens overgeleverd zĳn van de natuur. De bewering dat zĳn betogen beter in de 21e dan in de 16e eeuw passen, is zeker niet ongerĳmd.

Slot In zoverre was het een gelukkige samenloop van omstandigheden, dat de publicatie van een voormalige medewerker van het BucerOnderzoeksinstituut en het voordragen van een citaat uit deze publicatie door een lid van het Europees Parlement het mogelĳk maakten, dat Martin Bucer, de meest Europese van alle reformatoren van de 16e eeuw,21 450 jaar na zĳn dood in een heus Europees forum aan het woord mocht komen. Wĳ sluiten deze overwegingen af met de bĳzonder geslaagde vertaling van dit gedicht door Hartmut Ru-

dolph,22 ook een voormalige medewerker van het Bucer-Onderzoeksinstituut: Gibt es ein Geschöpf Auf Erden, in Luft oder Wasser, Das wir nicht zerstören, Das wir nicht verderben? Kein Vogel vermag sich so hoch gen Himmel zu erheben, Kein fisch so tief ins Meer hinunterzuflüchten, Kein wildes Tier sich so weit weg in unbewohntes Gebiet zurückzuziehen, Daß wir sie nicht doch alle in unsere Gewalt brächten, ja, sie töteten! Weder physische Stärke, weder Hurtigkeit, Viel weniger noch Verschlagenheit oder List Könnten sie vor unserer Verderben bringenden Macht bewahren. Kein Stein ist so hart, Kein Berg so hoch und erhaben, Kein Baum so kraftvoll gewachsen – Alles fällt unserer Vernichtung anheim!

Noten 1

2 3

De oorspronkelĳke versie van dit artikel ‘Bucer im Europäischen Parlament’ is gepubliceerd in: D. Bandin und U. Kronauer (Hrsg), Früchte vom Baum des Wissens. Eine Festschrift der wissenschaftlicher Mitarbeiter, Heidelberg: Universitätsverslag Winter 2009, blz. 373-379. De redactie zegt de heer M.H.J. van Tilborgh uit Rotterdam hartelĳk dank voor de door hem verzorgde vertaling uit het Duits. Citaat (licht aangepast) uit: Marĳn de Kroon, Martin Bucer en Johannes Calvijn, Reformatorische perspectieven, Teksten en inleiding, Zoetermeer:Meinema 1991, p. 182. Voor een wetenschappelĳke analyse van de twĳfelachtige authenticiteit van de verschillende in omloop zĳnde versies van de redevoering, die Häuptling Seattle op 11 mei 1854 zou hebben gehouden en die met name in de 80-er jaren van de vorige eeuw grote bekendheid kreeg in Noord-Amerika en Europa (vooral bekend waren de passages “De grote Häuptling in Washington laat weten, dat hĳ ons land wil kopen. Maar hoe kan iemand de aarde kopen, of de lucht? Dit idee is ons vreemd. Als de frisheid van de lucht en de glinstering van het water niet eens van ons zĳn, hoe kunnen jullie die dan van ons kopen?” alsmede “elk stukje van deze aarde is mĳn volk heilig, want de aarde is de moeder van de rode man. Wĳ weten dat de blanke man onze aard niet begrĳpt. Hĳ behandelt zĳn moeder, de aarde, en zĳn broer, de lucht, als dingen die je kunt kopen en plunderen, als schapen of schitterende parels die je kunt verkopen. Zĳn honger zal de aarde verslinden en slechts een woestĳn overlaten. De aarde is onze moeder. Wat de aarde treft, treft ook de zonen van de aarde. Want wĳ weten het: de aarde behoort niet aan de mensen. De mens hoort bĳ de aarde. Alles is met elkaar verbonden”; een andere, veel geciteerde passage luidde: “Elk stukje van deze aarde is mĳn volk heilig, elke glinsterende dennennaald, al het zand van het strand, elke nevelige sluier in de donkere bossen, elk open plekje, elk zoemend insect is heilig in de gedachten en beleving van mĳn volk”), vgl. ten slotte Albert Furtwangler: Answering Chief Seattle, Seattle, London 1997.



35 4

5 6

7

8

9

10 11

12 13

14

15 16

17 18 19 20 21

22

Geboren in 1943, promoveerde in 1976 in de economische wetenschappen, docent aan de Erasmus Universiteit Rotterdam van 1971 tot 1998 en van 1994 tot 2009 lid van het Europees Parlement. Zie ook: http://www.europarl. europa.eu/meps/nl/1969/Johannes_BLOKLAND.html (laatst geraadpleegd op 2 december 2011). In het Europees Parlement spreekt men als het over gezondheid gaat over ‘voedselveiligheid’ en als het de landbouw betreft over ‘deugdelĳkheid van voedingsmiddelen’. Marĳn de Kroon: Martin Bucer en Johannes Calvijn. Reformatorische perspectieven. Teksten en inleiding, Zoetermeer 1991; Duitse vertaling van Hartmut Rudolph: Martin Bucer und Johannes Calvin. Reformatorische Perspektiven. Einleitung und Texte, Göttingen 1991. Vgl. bĳvoorbeeld de Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 248 vv. (in de Nederlandse originele uitgave blz. 182). De Kroon citeert het gedicht opnieuw in zĳn boek Éen van ons. Perspectief op verzoening, Zoetermeer 1999, blz. 41. Metaphrases et enarrationes … Tomus primus. Continens metaphrasim et enarrationem in Epistolam ad Romanos, Straatsburg 1536; vgl. Martin Bucer (1491-1551), Bibliographie, uitgegeven door Gottfried Seebass, geschreven door Holger Pils, Stephan Ruderer en Petra Schaffrodt met medewerking van Zita Faragó-Günther, Gütersloh 2005, nr.76, blz. 74 vv.; vgl. ook de Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 35. Bucers commentaar op de Romeinenbrief werd in 1562, elf jaar na zĳn dood, opnieuw uitgegeven (vgl. Bibliographie, nr. 223, blz. 155). Commentaar op de Romeinenbrief 1536 (als noot 8), blad 342a = Commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), blz. 389; vgl. ook de Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 249, noot 97. Zoals men kan zien, heeft Blokland bĳ het overnemen van de passage in zĳn toespraak van 30 mei 2001 een verandering in de volgorde van de vier zinnen resp. strofen aangebracht. De tweede zin in de tekst van Bucer is door Blokland achteraan geplaatst. Op die manier eindigt het gedicht met het onderstrepen van het vernietigen van verschillende diersoorten door de mensen. Vgl. boven noot 8. Vgl. hiervoor Martin Greschat: Martin Bucer. Ein Reformator und seine Zeit, München 1990, blz. 155 vv.; Marĳn de Kroon: Studien zu Martin Bucers Obrigkeitsverständnis. Evangelisches Ethos und politisches Engagement, Gütersloh 1984; Bernard Roussel: Martin Bucer. Lecteur de l’Epître aux Romains, Theol. diss., 2Bde. (Masch.), Straatsburg 1970. Romeinen 8:19-22 uit de Lutherbĳbel (in Nederlandse vertaling). Vgl. vooral de passage op blz. 386-391 in het commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), waarin het begrip “creatura” 32 keer wordt gebruikt. Hartelĳk dank aan mevrouw Heidi Hein van het Melanchton Onderzoeksinstituut voor haar hulpvaardigheid bĳ het weergeven van taalkundig moeilĳke Latĳnse formuleringen van Bucer. “… sympathiam et cognationem quam cum homine habent res universae”,, Commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), blz. 387. Vgl. ook dat van De Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 250 eruit gelichte passage “… omnino arcana quaedam singulis rebus est cum homine sympathia”, Commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), blz. 388. Vgl. Commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), blz. 387: “Terra sterilis propter pietatem inhabitantium redditur fructifera propter impietatem inhabitantium vertitur in salsuginem, ut canit Psalm 107.” De Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 250 drukt het als volgt uit: “Sympatheia, cognatio en consensus zĳn de trefwoorden, die de onderlinge vervlochtenheid van de relaties tussen mens en schepping moeten karakteriseren. Zĳ hebben verwantschap met elkaar; in het waarnemen, ervaren en kennen zitten ze zogezegd op dezelfde golflengte,corresponderen daarin met elkaar … mens en schepping horen bĳ elkaar”. Greschat: Martin Bucer (als noot 11), blz. 68. Typoscript van Jean Rott (Bucer Onderzoeksinstituut Heidelberg) van het origineel in het Straatsburgse stadsarchief (Archives de la ville de Strasbourg), AST 153 (Epistolae Buceri III), nr. 156. Vgl. Commentaar op de Romeinenbrief 1562 (als noot 8), blz. 386-391. De Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 250 spreekt over een door Bucer gemaakte zinspeling op “Herstel van het Koninkrĳk van God op kosmisch-ecologisch niveau”. Vgl. bĳv. Thomas Kaufmann: Reformatoren (Vandenhoeck und Ruprecht Kleine Reihe 4004), Göttingen 1998, blz. 70: „“ Bucer schĳnt toch al -als slechts weinigen van zĳn tĳdgenoten- in ruime, pan-Europese voorstellingen geleefd en gewerkt te hebben. Vgl. hiervoor ook Greschat: Martin Bucer (als noot 8), blz. 115 en 216; Stephen E. Buckwalter: Martin Bucer und Emden, Emder Jahrbuch 84 (2004), blz. 10-18, met name blz. 12; Martin Bucers Deutsche Schriften, dl.12: Schriften zu Kirchengütern und zum Basler Universitätsstreit (1538-1545), bew. door Stephen E. Buckwalter, Gütersloh 2007, blz. 15. De Kroon: Martin Bucer und Johannes Calvin (als noot 6), blz. 248. Het gedicht is nu onvertaald gelaten.


Confessionele politiek | Ds. P. de Vries, De blijvende actualiteit van Groen van Prinsterer

36

Groeien doe je samen Steeds meer organisaties betrekken Bunt Groep bij hun uitdaging om te groeien. Bunt Groep is de verzamelnaam voor Bunt Management en Bunt Persoonlijke ontwikkeling. Bunt Management is vooral gericht op de ontwikkeling van organisaties. Van trainingen en interim-management tot organisatieadvies en coaching. Omdat organisatieontwikkeling staat of valt met de prestaties van individuen, zijn we ons nog meer gaan toeleggen op persoonlijke ontwikkeling. Vandaar Bunt Persoonlijke Ontwikkeling. Bunt Groep is een onafhankelijk adviesbureau, gespecialiseerd in trainingen, coaching, organisatieen managementadvies en psychosociale hulpverlening. Wij helpen organisaties en mensen te ontwikkelen.

Wordt het ook voor u tijd om te groeien? Neem dan telefonisch contact met ons op of ga naar www.buntgroep.nl. U kunt ons ook ontmoeten op een gratis college-avond bij u in de buurt. Kijk voor meer informatie hierover op onze website of bel 0318-830226. Graag ontmoeten wij u voor een nadere kennismaking!

Bunt Groep - Galileilaan 23d - 6716 BP Ede - T 0318-830226 - E [email protected]


Confessionele politiek | Dr. P. de Vries, De blijvende actualiteit van Groen van Prinsterer

37

thema

In deze bijdrage wil ik aandacht vragen voor de negentiende-eeuwse christenstaatsman Groen van Prinsterer (1801-1876). Ik baseer mij daarbij vooral op een tweetal proefschriften die inmiddels al enige jaren geleden zijn verschenen. Groen kan als de grondlegger van de protestants-christelijke partijen worden gezien.

Dr. P. de Vries, predikant van de Hersteld Hervormde Gemeente Boven-Hardinxveld 1

De blĳvende actualiteit van Groen van Prinsterer

Groen keerde zich tegen de beginselen (een uitdrukking die hĳ graag gebruikte) van de Franse Revolutie. Hĳ was antirevolutionair. Hĳ aanvaardde een aantal feitelĳke gegevenheden van de Franse Revolutie, maar wees de beginselen ervan af. Zonder meer de klok van de geschiedenis te willen terugdraaien achtte hĳ geen optie. Een dergelĳke contrarevolutionaire houding was voor hem ten diepste ook revolutionair. Groen kende grote betekenis toe aan datgene ZICHT 2011-4 | december 2011

wat in de weg van de historie tot stand was gekomen. Daarmee moest je naar zĳn overtuiging niet radicaal breken, maar als dat nodig was, dit van binnenuit hervormen. De Bĳbel was voor hem daarbĳ de norm. Groen kon zĳn denken dan ook als christelĳk-historisch typeren. Zĳn leuze was: ‘Er staat geschreven’ en ‘Er is geschied’. Bĳ dat laatste dacht Groen wel allereerst, maar zeker niet uitsluitend aan de Bĳbelse geschiedenis.


38

Kerkelijk standpunt Onder de titel Amicitia Christiana (Christelĳke vriendschap) schreef ds. J.G. Barnhoorn een dissertatie over de vriendschap tussen Groen van Prinsterer en Da Costa. Jarenlang hebben zĳ met elkaar brieven gewisseld over theologische, kerkelĳke en maatschappelĳke onderwerpen. Deze christelĳke vrienden dachten niet in alle dingen, maar dat nam hun diepe verbondenheid niet weg. Na de dood van Da Costa heeft Groen deze briefwisseling in drie delen uitgegeven. Hĳ nam niet alle brieven

een reeds bestaande gezindheid, namelĳk de hervormde of gereformeerde gezindte. Al bevonden zĳ zich buiten de Hervormde Kerk als genootschap, zĳ stonden niet buiten de Hervormde Kerk als gezindte. Ik merk op dat inmiddels maar aan heel weinigen de oorspronkelĳke betekenis van de uitdrukking ‘gereformeerde gezindte’ bekend is. Wat een theologische aanduiding was, is voor velen louter een sociologische uitdrukking geworden. Juist nu de gereformeerde gezindte als sociologisch fenomeen steeds meer verbrokkelt en haar eigen identiteit verliest, is het van levensbelang terug te keren naar de theologische betekenis. Gereformeerd of hervormd gezind zĳn allen die de drie-enige God als de God van volkomen zaligheid belĳden en weten dat Christus aan het kruis plaatsvervangend voor de schuld heeft betaald.

Groen was antirevolutionair. Hij aanvaardde een aantal feitelijke gegevenheden van de Franse Revolutie, maar wees de beginselen ervan af.

Schrift en belijdenis

op en liet ook passages weg uit brieven die hĳ wel opnam. Zĳn beginsel voor de uitgave was om datgene te publiceren wat van historisch belang was. Zowel Groen als Da Costa hebben enerzĳds de Afscheiding van de hand gewezen en anderzĳds hun geloofsverbondenheid met de Afgescheidenen benadrukt. Groen schreef een indrukwekkend geschriftje waarin hĳ protesteert tegen de vervolging van de Afgescheidenen De Maatregelen tegen de Afgescheidenen aan het Staatsregt getoetst (1837). Met als argument dat de Afgescheidenen een nieuwe gezindheid vormden, werd de vrĳheid van godsdienst voor alle bestaande gezindheden op hen niet van toepassing geacht. Groen bestreed dat de Afgescheidenen een nieuwe gezindheid vormden. Zĳ maakten deel uit van

Zowel Groen als Da Costa waren er diep van overtuigd dat men God niet zaligmakend kan kennen buiten Jezus Christus. Daarin lag voor beiden ook de blĳvende betekenis van de gereformeerde belĳdenis. Het ging hen beiden om de vaste waarheden van de inspiratie van de Bĳbel, de drie-eenheid, de verzoening door voldoening, de rechtvaardiging door geloof, de werkelĳkheid van de onmacht van de mens en de noodzaak van wedergeboorte. Er waren echter ook verschillen. Da Costa heeft meer en meer gesteld dat de handhaving van de belĳdenis een medisch (genezend) karakter moest dragen. Dat heeft te maken met het feit dat Da Costa de belĳdenis zelf op een aantal punten ongenoegzaam achtte. Dan dacht hĳ niet in de laatste plaats aan de leer van de toekomst. Da Costa was namelĳk een (pre)chiliast die uitzag naar een duizendjarige regering van Christus op



39 aarde voorafgaande aan het laatste oordeel. Hĳ wenste uiteindelĳk een nieuwe belĳdenis die dit element volledig recht zou doen. In zĳn relativering van de bestaande belĳdenis was Da Costa meer verwant aan de ethische richting dan hĳzelf dacht. Verschil bleef dat Da Costa de historisch-kritische benadering van de Schrift volledig van de hand wees, terwĳl dit niet gold voor de ethische richting die ook hierin een middenweg wilde volgen tussen de vrĳzinnigheid en de orthodoxie. Groen wenste dat de belĳdenis ook in juridische zin werd gehandhaafd en dat op afwĳkingen leertucht werd uitgeoefend. Daarbĳ moet wel worden opgemerkt dat het Groen daarbĳ ging om de geest en hoofdzaak van de belĳdenis. Hoewel Groen de leer van de verkiezing persoonlĳk volledig onderschreef, sloeg hĳ het kerkelĳk belang van deze leer en in samenhang daarmee de bindende kracht van de Dordtse Leerregels - minder hoog aan. Een man als Moorrees heeft hier een ander geluid gegeven.

Groen en de geschiedenis Reeds voor zĳn bekering en zĳn toewending tot de orthodoxie was Groen een aanhanger van de historische (recht)school. Dat is na zĳn bekering zo gebleven. Alleen werd deze visie op recht en geschiedenis vanaf zĳn bekering verbonden met een christocentrische geschiedsbeschouwing. In de negentiende eeuw kwam de beoefening van geschiedenis als wetenschap tot grote bloei. Bronnen werden intensief bestudeerd. In dat kader past de uitgave in druk van historisch materiaal. Groen heeft daaraan het zĳne bĳgedragen door de uitgave Archives ou correspondance inédite de la Maison d’Orange-Nassau. Groen wilde het verleden zo objectief mogelĳk voorstellen, ook al betekende dit een corZICHT 2011-4 | december 2011

rectie van een gegroeide en gevestigde beeldvorming. Tegelĳkertĳd was Groen ervan overtuigd, zoals uit zĳn Handboek der Geschiedenis van het Vaderland blĳkt, dat een historicus niet neutraal kan zĳn. Wie dat beweert, verbergt zĳn eigen vooringenomenheid en is niet bereid de consequenties van deze vooringenomenheid onder ogen te zien. Alleen wie bereid is echt partĳ te kiezen, kan objectief zĳn. Hiermee samen hangt de constatering van Groen dat zĳ die beweren tolerant te zĳn, hoogst intolerant plegen te zĳn. Zĳ ver-

Zij die beweren tolerant te zijn, plegen hoogst intolerant te zijn. Zij verwachten namelijk dat heel de samenleving instemt met hun visie op tolerantie. wachten namelĳk dat heel de samenleving instemt met hun visie op tolerantie en menen dat hun levensbeschouwelĳke waarden aan het gehele publieke domein moeten worden opgelegd.

Anti-christelijke staat Vanaf zĳn bekering is Groen antirevolutionair en niet contrarevolutionair geweest. Hĳ zocht geen herstel van de situatie van vóór 1795 en erkende heel nadrukkelĳk het publieke recht van alle godsdienstige gezindheden. Bĳ Da Costa lag dat anders. Die was aanvankelĳk fel contrarevolutionair, maar heeft zich steeds meer in antirevolutionaire richting ontwikkeld. Groen aanvaardde de neutrale staat als feitelĳk gegeven, maar was er diep van overtuigd dat een staat uiteinde-


40 lĳk nooit neutraal kan zĳn. Aan de ordening van de samenleving door de staat liggen altĳd levensbeschouwelĳke uitgangspunten en overwegingen ten grondslag. Groen was bevreesd dat de neutrale staat zich tot een antichristelĳke staat zou ontwikkelen, een vrees die inmiddels in onze tĳd steeds meer een realiteit wordt. In het bĳzonder geldt dat voor de visie op het huwelĳk die in de wetgeving is vastgelegd en door de overheid meer en meer dwingend aan de gehele samenleving wordt opgedrongen.

Het publieke domein mag niet worden voorbehouden aan hen die de beginselen huldigen van de Franse Revolutie. Ook christenen moeten de vrijheid houden hun stem in het publieke domein te verheffen. Daarbĳ merk ik op dat in de negentiende eeuw een verhouding tussen twee mensen van het gelĳke geslacht door niemand als een huwelĳk werd getypeerd. Ook niet door degenen die geen band meer hadden met de christelĳke kerk. Zoiets kwam toen echt bĳ niemand en ook helemaal niemand in de verste verte maar in de gedachten op. Ik wil maar zeggen dat de afval van God waarmee wĳ nu worden geconfronteerd, het voorstellingsvermogen van Groen nog ver overtreft. De afval betreft niet alleen de eerste maar ook de tweede tafel van de wet en heel in het bĳzonder de scheppingsorde van het huwelĳk tussen één man en één vrouw die als de ZICHT 2011-4 | december 2011

hoeksteen van elke samenleving (ook een samenleving die niet door het christelĳk geloof wordt gedomineerd) moet worden gezien.

Recht godsdienstige gezindheden Voor Groen was van levensbelang dat de neutrale overheid het publieke recht van de godsdienstige gezindheden recht deed. Godsdienst – en zeker de christelĳke en gereformeerde godsdienst – is meer dan een privéovertuiging die men achter zich kan laten als men de huisdeur achter zich dichttrekt en het publieke domein betreedt. Het publieke domein mag niet worden voorbehouden aan hen die de beginselen huldigen van de Franse Revolutie. Ook christenen moeten de vrĳheid houden hun stem in het publieke domein te verheffen. In het bĳzonder het onderwĳs was hier voor Groen van belang. Toen het niet meer mogelĳk bleek het openbaar onderwĳs door het positieve christelĳke geloof te laten stempelen, is Groen gaan ĳveren voor bĳzonder onderwĳs, onderwĳs dat volledig recht doet aan het bĳbelse getuigenis met betrekking tot alle terreinen van het leven, onderwĳs ook waarin de betekenis van het christelĳke geloof – en dan met name in haar hervormde of gereformeerde vorm – wordt belicht. Dat onderwĳs mag kinderen en jonge mensen in Nederland niet worden onthouden. De openbare school werd een school zonder de Bĳbel. Dat gaf de noodzaak aan van de vorming van bĳzondere scholen met de Bĳbel.

De actualiteit van Groen Groen is bĳzonder actueel. Immers wat wĳ nu zien, is dat het publieke domein meer en meer wordt voorbehouden aan hen die een radicale versie huldigen van de beginselen van de Franse Revolutie. Zĳ die daar van af-


41 wĳken, worden hooguit getolereerd. De klassieke opvatting van het huwelĳk wordt door meerderen als een gevaarlĳke uiting van extreem fundamentalisme gezien, terwĳl de vrĳheid van onderwĳs onder druk komt te staan. Een christen mag en moet realistisch in deze ontwikkelingen staan en gevaren niet bagatelliseren. Uiteindelĳk behoeft een christen echter nooit pessimistisch of mismoedig te zĳn, omdat de uitkomst van de geschiedenis vast staat. Het nieuwe Jeruzalem zal neerdalen uit de hemel en zalig zĳn zĳ die geroepen zĳn tot de bruiloft van het Lam. Dat zĳn dan

ook degenen die hier op aarde het Lam hebben gevolgd waar Het ook heen ging. Wie dat geldt, heeft alle reden om blĳmoedig te zĳn.

Naar aanleiding van: Amicitia Christiana. Da Costa en Groen van Prinsterer in hun briefwisseling (1830-1860) door J.G. Barnhoorn, uitgave De Banier, Apeldoorn 2009; ISBN 978-9033-0788-2; hb. 480 pp.; prĳs € 34,90 Groen van Prinsterers historische benadering van de politiek door W.G.F. van Vliet; uitgave Verloren, Hilversum 2008; ISBN 978-90870-4035-2; pb. 444 pp.; prĳs € 39,— 1

De auteur is verder docent hermeneutiek en theologie van het Oude en Nieuwe Testament aan het Hersteld Hervormd Seminarie verbonden met de Vrĳe Universiteit van Amsterdam.

Over Stéphanos

Geef weeskinderen in Malawi en Zambia toekomst! In Malawi en Zambia wonen meer dan een miljoen weeskinderen. Door ziektes als HIV/aids en malaria zijn veel kinderen hun ouders kwijtgeraakt. Hun toekomst is zeer onzeker.

Stichting Stéphanos is een interkerkelijke stichting. Het doel van de stichting is het helpen lenigen van de diaconale nood in Malawi en Zambia. In het bijzonder door hulp aan weeskinderen en diaconale projecten.

Stéphanos helpt weeskinderen met voedsel, kleding, (Bijbel)onderwijs, medische zorg en opvoeding.

Wilt u ons helpen? Uw bijdrage is meer dan welkom op banknr. 33 53 07 450 t.n.v. Stéphanos, Uddel Wij bevelen het werk van Stéphanos van harte aan! Ds. A.A. Brugge Ds. D.J. Budding Ds. G. Clements Ds. L. Groenenberg

Ds. A. den Hartog Ds. L.M. Jongejan Ds. J. Joppe Ds. M. Klaassen


Ds. L.W. van der Meij Ds. K. Visser Ds. W. van Vlastuin Ds. J. van Rossem Ds. H. Zweistra Dhr. D.J. Schouten Mr. C.G. van der Staaij

Stichting Stéphanos Postbus 1136 3860 BC Nijkerk tel. 033 - 245 62 22 www.stephanos.nl

Confessionele politiek | C. de Knegt en G.A.R. Kraaijeveld, Christelijke politiek in Oost-Europa

42

thema

Christelijke politiek in Oost-Europese landen lijkt deels op de Nederlandse politiek en deels helemaal niet. De bijbelse uitgangspunten zijn in Oost en West gelijk, maar er zijn veel cultuurverschillen. Daar komt bij dat de landen in Oost-Europa ook behoorlijk sterk van elkaar verschillen. Ter illustratie hiervan dienen onze ervaringen in Hongarije, Roemenië en Oekraïne.

Corné (C.) de Knegt en Geert (G.A.R.) Kraaijeveld, bestuursleden Stichting Vormingsactiviteiten in Oost-Europa van de SGP

Christelĳke politiek in Oost-Europa Oost-Europese christenen houden SGP spiegel voor

Een vergelĳking van de Oost-Europese landen met elkaar is lastig uitvoerbaar, omdat ze qua cultuur, geschiedenis en tradities enorm uiteenlopend zĳn. Roemenië met zĳn Latĳnse (bĳna Mediterrane) cultuur en taal, maar tegelĳk een kerkelĳke oriëntering gericht op de Oosterse Orthodoxie, wĳkt sterk af van Hongarĳe (of Magyarország zoals de Hongaren zelf het land noemen) met zĳn bĳna onmogelĳk te leren taal en oriëntatie op de Westerse, Rooms-Katholieke en GereZICHT 2011-4 | december 2011

formeerde kerken. Oekraïne is daarentegen een overgangsgebied, een Slavisch land waar men in het westen zich vooral met Europa verbonden voelt en in het oosten meer met Rusland. Lviv (het oude Oostenrĳkse Lemberg) in West-Oekraïne is overigens maar 1100 km van Nederland gelegen. Dat is minder ver weg dan bĳvoorbeeld Barcelona, een stad in het Noordoosten van Spanje (Catalonië). Het zal niemand verbazen dat de verschillen


43 in taal, cultuur en geschiedenis ook hun weerslag hebben op het politieke leven en het opereren van Christenen in de politiek. Toch zĳn er overeenkomsten. Een aantal zaken zĳn ons in heel Oost Europa opgevallen. • In bĳna alle Oost-Europese landen (met uitzondering van Albanië, Azerbeidjan, Bosnië-Hercegovina, Kosovo en Macedonië) noemt meer dan negentig procent van de bevolking zich christelĳk. • Net zoals in West-Europa is het percentage mensen dat regelmatig een kerkdienst bezoekt gering. In Roemenië gaat het gezegde dat de gemiddelde Roemeen een kerk driemaal van binnen ziet: bĳ de doop, huwelĳk en uitvaart. • In de meeste Oost-Europese landen is er een diep wantrouwen tegen de overheid in het algemeen en jegens politici in het bĳzonder. Christelĳke politici vormen hierop geen uitzondering. • De organisatie van politieke partĳen is in de meeste Oost-Europese landen anders dan in Nederland. Ruwweg kan worden gesteld dat hoe verder men naar het oosten gaat in Europa, hoe belangrĳker de persoon van de partĳleider wordt en hoe ‘vloeibaarder’ het partĳprogram.

Activiteiten Stichting VOE De SGP heeft de afgelopen twintig jaar, door te opereren in het MATRA Politieke Partĳen Programma van het Ministerie van Buitenlandse Zaken, geprobeerd een bescheiden bĳdrage te leveren aan de politieke vorming van Christenen en Christelĳke politici in diverse landen in Oost-Europa. Het streven is daarbĳ altĳd geweest om politici te trainen, zowel op het punt van de identiteit als op dat van praktĳk van politiek bedrĳven in de Europese Unie. De Stichting VOE-SGP traint daarbĳ niet ZICHT 2011-4 | december 2011

in de eerste plaats het politieke handwerk van deze politici, maar meer de manier van opereren in Europa. We besteden aandacht aan de vraag welke normen en waarden zoal in (West) Europa en de Europese Unie worden uitgedragen en wat het Christelĳke antwoord daarop is. Daarnaast heeft de Stichting ook aandacht voor praktische politieke training. Politici en/of jongeren die zĳn opgegroeid in een totaal ander economisch systeem, wil de Stichting ook graag de broodnodige vorming geven, onder meer door duidelĳk te maken dat een markteconomie niet gelĳk is aan een of ander oligarchisch systeem (waarin een klein clubje rĳkaards aan de touwtjes trekt), ook al zien ze voorbeelden daarvan dagelĳks om zich heen.

In bijna alle Oost-Europese landen noemt meer dan negentig procent van de bevolking zich christelijk. Positieve en negatieve ontwikkelingen Terugkĳkend is er in twintig jaar in Oost-Europa veel gebeurd. Aan de ene kant zĳn er vreugdevolle ontwikkelingen, zoals opbloeiende democratieën waarvan recent Georgië een goed voorbeeld is. Ook werpt de training van diverse christen-jongeren haar vruchten af, doordat zĳ nu op verschillende plaatsen leidinggevende posities gaan innemen. Verder komt de creatie van een netwerk van Christelĳke politici uit diverse landen nu echt van de grond in de vorm van de European Christian Political Movement, waarin ook de SGP participeert.


44 Anderzĳds zĳn er ook zaken die treurig stemmen. Dan denken we in de eerste plaats aan het gegeven dat in veel landen de transitie van dictatuur naar democratie erg traag verloopt en in sommige gevallen zelfs totaal tot stilstand is gekomen. Er zĳn landen waar corruptie en belangenverstrengeling nog steeds de normale dagelĳkse gang van zaken is. Een ander onmiskenbaar groot probleem van dit moment is dat van de ‘leegloop’ van de meeste Oost-Europese landen. Met name Oost-Europese jongeren zien voor zichzelf geen toekomst meer in hun eigen land en om te kunnen overleven zoeken zĳ noodgedwongen een baan in West-Europa. Mede hierdoor zullen de demografische problemen (veel

Het onbeteugelde en harde materialisme is een van de grote geestelijke problemen van de meeste Oost-Europese samenlevingen. meer ouderen dan jongeren) de komende tien jaar in de meeste Oost Europese landen enorm verergeren. Veel van de buitenlandse werkers betalen geen sociale premies in eigen land, bouwen geen pensioen op, treffen daar ook zelf geen voorzieningen voor, maar consumeren al het geld dat ze nu verdienen door er grote huizen van te bouwen of dure auto’s voor te kopen. Dit onbeteugelde en harde materialisme is ook een van de grote geestelĳke problemen van de meeste Oost-Europese samenlevingen en draagt eraan bĳ dat er veel te weinig inkomsten worden geïnvesteerd in toekomstige productiemiddelen. EconomiZICHT 2011-4 | december 2011

sche groei die er is of is geweest, heeft voor een groot deel haar basis (gehad) in consumptie, hetgeen voor de lange termĳn geen goed uitgangspunt is.

Kerk en staat Wat betreft de kerk en de relatie tussen kerk en staat, is er de afgelopen jaren ook veel veranderd in Oost-Europa. Zo is er weer vrĳheid van godsdienst - tĳdens het communisme was alleen de orthodoxe staatskerk ‘legaal’ en kunnen mensen openlĳk hun geloof belĳden. Het communisme zorgde ervoor dat roomsen en protestanten gingen samenwerken. Die samenwerking tussen ‘gereformeerden en katholieken’ is er vaak nog steeds en heeft mede gezorgd voor een zekere eensgezindheid. Zoals eerder gezegd, noemt zo’n negentig procent van de bevolking in nogal wat OostEuropese landen zich christen. De meesten daarvan behoren tot de (oosters) orthodoxe stroming. Hoewel er vrĳheid van godsdienst geldt, is de orthodoxe kerk nog steeds dé staatskerk en heeft zĳ bĳ de overheid (en vaak ook in de samenleving) altĳd een streepje voor. Dat geldt ook voor de burgers. Wil je kans maken op een baan in de publieke sector, of gemakkelĳk in het parlement gekozen worden, dan kun je maar beter orthodox zĳn. Dat zĳn zware schaduwzĳden van een staatskerk, reden te meer waarom we als SGP’ers ons daar geen al te rooskleurige voorstelling over moeten maken. Wanneer echter de diverse landen onder de loep genomen worden, valt pas echt op hoe uiteenlopend de ontwikkelingen in de OostEuropese landen eigenlĳk zĳn. Het voert te ver om al deze landen afzonderlĳk te bekĳ-


45 ken, maar een selectie van een drietal landen geeft een goede indruk van twintig jaar Christelĳke politiek in Oost-Europa en de politieke ontwikkelingsrichting van deze landen.

Hongarije Hongarĳe is een van de Centraal Europese landen waar de stichting Vormingsactiviteiten Oost-Europa heel lang actief is geweest. Vanaf begin jaren 1990 tot ongeveer 2005 heeft de SGP via haar Stichting VOE de Hongaarse partĳen MDF 1 en Fidesz ondersteund. MDF is ondertussen van het politieke toneel verdwenen, de Christen Democratische Fidesz heeft momenteel een tweederde meerderheid in het parlement. Hoewel dat op het eerste gezicht een succes lĳkt voor Christelĳke politiek, kan bĳ de manier waarop Orbán, de leider van Fidesz, met de macht omgaat, toch op zĳn minst een aantal vraagtekens worden gezet. Het moet intussen wel gezegd worden dat Orbán zĳn best doet om een herstel van normen en waarden in zĳn land te verdedigen en te versterken.

land heeft de Stichting VOE veel support verleend aan de christen-democratische PNTCD, tot deze partĳ zichzelf door onderlinge twisten ondermĳnde en in elkaar schrompelde tot een one-issue partĳtje in de marge. De PNTCD lĳkt alleen nog maar gericht op het bewerkstelligen van een Unie tussen Roemenië en Bassarabië (Moldavië en Zuid West Oekraïne). Het streven naar een unie met Moldavië vanwege dezelfde taal die er gesproken wordt, is voor ons nuchtere Nederlanders nog voor te stellen. Maar waarom men zich zo druk maakt om samenvoeging met ZuidWest-Oekraïne, een van muggen vergeven moerasgebied tussen de Donau delta, de Prut en de Dnjestr/Nistru rivieren, is ons een raad-

In feite is er in Roemenië geen christelijke partij meer, en belijdende christelijke politici verspreiden zich over diverse partijen.

Roemenië In Roemenië heeft de Stichting VOE in het verleden veel samengewerkt met de Hongaarse Gereformeerde minderheid in Transsylvanië (of: Zevenbergen) 2, die politiek voornamelĳk opereert langs etnische lĳnen en binnen de brede RMDSz-partĳ (Democratische Unie van Hongaren in Roemenië) ook een eigen plaats heeft. Het schipperen tussen belangen van de etnische groep enerzĳds en het verlangen om een ethische en christelĳke politiek te bedrĳven anderzĳds, is voor Hongaars-Roemeense christenen telkens weer een moeilĳke en ingewikkelde opdracht. Voor de Roemeense etnische groep christenen in het ZICHT 2011-4 | december 2011

sel. Tegelĳk is het in elk geval geen boodschap die grote groepen mensen aanspreekt, want pogingen om de partĳ nieuw leven in te blazen hebben tot nu toe niet veel effect. Eigenlĳk komt het erop neer dat er in Roemenië geen christelĳke partĳ meer is, en dat belĳdende christelĳke politici zich verspreiden over diverse partĳen, van socialisten tot liberalen en zelfs ook bĳ de ultra-rechtse Romania Mare partĳ. Wat een christen bĳ laatstgenoemde partĳ te zoeken heeft, gaat ons voorstellingsvermogen te boven, maar uit ervaring weten we dat bepaalde zaken in Oost-Europa nu eenmaal niet zo eenvoudig


46 liggen als in West-Europa. Het past ons dan ook niet om daar lichtvaardig een oordeel over te vellen. We hebben ronduit respect voor de diverse parlementariërs die ieder in een eigen positie, soms zelfs als eenling binnen hun fractie, een Christelĳk geluid in de Roemeense politiek laten horen. We kunnen leren van de manier waarop zĳ christelĳke normen en waarden in politiek en maatschappĳ bepleiten.

Wit-Rusland In de hiervoor besproken landen, Roemenië en Hongarĳe, is weliswaar met vallen en opstaan, toch sprake van een ontwikkeling richting rechtsstaat en democratie. Dat is in Wit-Rusland, de laatste dictatuur van Europa, beslist niet het geval. Politieke partĳen zĳn hier eigenlĳk verboden en samenkomsten van meer dan drie mensen zĳn illegaal. De Wit-Russische Christelĳke partĳ BCD 3 is één van de partĳen die zwaar onderdrukt wordt. Sinds enkele jaren ondersteunt SGP via de Stichting VOE deze partĳ. De mensen van de BCD smeken bĳ wĳze van spreken om hulp en ondersteuning, omdat dit voor hen in ieder geval nog een heel klein beetje bescherming vormt tegen de terreur van de staat. Het dictatoriale regime van Lukashenko kĳkt op de een of andere manier toch uit voor al te veel geweld, aangezien men naar het buitenland toe niet volledig het gezicht wil verliezen. Binnen de BCD is het bĳzonder hoe de onderdrukking samenbindend werkt. Voor ons Nederlanders is het ontroerend om te zien hoe protestanten, evangelischen, RoomsKatholieken en orthodoxen elkaar vinden en gezamenlĳk proberen een geweldloos en Christelĳk geluid in hun samenleving te laten horen. Ze slagen erin het met elkaar eens te worden over zaken die hun verbinden, in ZICHT 2011-4 | december 2011

plaats van voortdurend te kĳken naar punten waarover men met elkaar van mening verschilt. Een belangrĳke les voor SGP’ers! Al met al levert deze verkenning van christelĳke politiek in Oost-Europa een divers beeld op, een beeld met een mooie en minder mooie kant. Er valt in de meeste landen veel te leren van de manier waarop Christenen zich manifesteren in de maatschappĳ, ook al heeft men soms bĳna volstrekt andere gebruiken dan wĳ in Nederland gewend zĳn. De moed en de inzet die men aan de dag legt om te getuigen van Gods Koninkrĳk in een omgeving van oligarchen, corruptie en cynische machtswellustelingen, is iets waarvan wĳ veel kunnen leren. Het stemt ook tot ootmoed, gelet op de vrĳheid die wĳ genieten en de (financiële) steun die de SGP van de Nederlandse overheid krĳgt. Aan de andere kant toont Oost-Europa ons ook een politiek systeem waar de gevolgen van populisme en nationalisme op uiterst pĳnlĳke wĳze duidelĳk worden: voor van alles wat er fout gaat, wordt een zondebok gezocht en aangewezen: zigeuners, etnische minderheden, migranten, multinationals, de Verenigde Staten, de Grieken of wat of wie dan ook. Ook hieruit zouden Nederlanders lering moeten trekken. Niet wĳzen naar anderen, maar doen wat je hand vindt om te doen. Christelĳke politiek is ten slotte voor iedere christen ook een zaak van persoonlĳke verantwoordelĳkheid. Dat is de grote overeenkomst tussen Oost- en West-Europa.

Noten 1 2 3

Magyar Democrata Forum (Hongaars Democratisch Forum) Gebied in het Noordwesten van Roemenië dat tot 1918 bĳ Hongarĳe behoorde. Belarusian Christian Democracy.

Politiek klassiek | Dr. K. van der Zwaag, Democratie, de beste maar niet onomstreden regeringsvorm

47

politiek klassiek

Democratie is een verworvenheid van het Westen, waar we niet graag van af willen. Maar is het ook een regeringsvorm waarop niets is af te dingen? Denkers in het verleden en heden kijken met gemengde gevoelens naar ‘de beste van alle staatsvormen’.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Democratie, de beste maar niet onomstreden regeringsvorm Er is nauwelĳks een staat te vinden die zich geen democratie noemt, schrĳft Van Hooff in zĳn boek over de democratie in Athene. Democratie is de wereldnorm, ook al blĳft de werkelĳkheid soms ver achter bĳ de aanspraken.

Democratie in Athene In de oudheid was democratie zeker niet de norm. In 508 brak met Kleisthenes’ hervorming feitelĳk de volksmacht in Athene door. ZICHT 2011-4 | december 2011

Een feit dat uitbundig werd gevierd en er werd zelfs een godin Dèmokratia in het Griekse Pantheon ingevoerd. De macht in Athene werd verdeeld tussen de areopagus, de ekklèsia of volksvergadering, de archonten en twee nieuwe politieke instellingen: de raad of boulè, die uit 500 leden bestond. De grondslag van de uiteindelĳke beslissingsmacht lag bĳ de ekklesia of volksvergadering waarin alle Atheense burgers ongeacht hun afkomst of vermogen spreekrecht hadden.


48 Athene was volgens Van Hooff een uitzondering en daarmee ook trots op zĳn systeem, dat echter heel anders was dan de moderne democratie. Het kende niet het fenomeen politieke partĳ en het instituut van volksvertegenwoordiging. Hoe kon een burger voor maar liefst vier jaar zich door een parlementariër laten representeren? Een politieke partĳ stond de directe relatie tussen de burger en zĳn polis in de weg. Het Atheense systeem ging juist uit van wantrouwen. De volksregering berustte op direct bestuur en vroeg van de burger een hoge mate van participatie. Democratie was niet zozeer een politiek stelsel, maar een vorm van beschaving.

In de democratie wordt het schip van staat overgenomen door een muitende bemanning die van de vaart een groot feest maakt. Sokrates en Plato Er waren ook in de oudheid kritische geluiden te horen, die de democratie principieel fout vonden omdat zĳ mensen van minder allooi zeggenschap zou geven. Bĳ het volk heerst immers domheid, ordeloosheid en verdorvenheid. In de democratie heeft succes vele vaders, maar voor mislukkingen draait niemand op, stelde een criticus. Mensen van goede familie, die zich met de democratie afgaven, schaamden zich er niet voor dèmagogos te zĳn: volksleider. Robert Nouwen over de keerzĳde van de democratie in zĳn boek over de klassieke oudheid: “Het hoge ideaal van de democratie waar Pericles zo van droomde, bleek bĳ moZICHT 2011-4 | december 2011

menten niet meer dan één grote chaos waarin allerhande vormen van opportunisme en demagogie veel sterker op de besluitvorming wogen dan het kritisch onderzoek en de bĳbehorende discussie.” Vooral Sokrates en Plato kritiseerden de democratie en de volksmacht. Een van hun kritiekpunten is dat iedereen in de democratie maar mag meepraten. In de democratie wordt het schip van staat overgenomen door een muitende bemanning die van de vaart een groot feest maakt. Democratische leiders zĳn banketbakkers of kinderlokkers die met holle woorden het volk naar de mond praten. In de democratie verdwĳnt de natuurlĳke orde, het natuurlĳk rechtsgevoel, het brengt een verval van normen, waarden, cultuur en zelfs van economie te weeg. Tegenover al dit verval plaatst Plato zĳn ideale samenleving, die bestaat uit een lagere en hogere kaste. Bovenaan staan de regeerders, die uit filosofen bestaat. In hun hoofd zetelt de wĳsheid. De idee dat alle burgers de polis dienen is de aristocraat Plato een gruwel. In Athene was democratie veel meer dan een stelsel van politieke mechanismen. Zĳ was een vorm van beschaving. Er bestond een nauwe samenhang tussen volksmacht, publieke moraal en cultuur in engere zin. Toch blĳft er één pĳnlĳke zaak over: hoe kon het heerlĳke democratische Athene ooit Sokrates ter dood hebben gebracht? Sokrates hield zich niet aan de goden van de polis en werd beschuldigd van asebeia: niet goddeloosheid, maar het onthouden van het vereiste ontzag aan de goden. Hĳ gedroeg zich in religieus opzicht asociaal. Een vergelĳkbaar bezwaar volgens Van Hooff trof eeuwen later de christenen: in hun geloof aan een ene, exclusieve God plaatsten ze zich buiten het mensdom.


49

De Tocqueville Over de lichten schaduwzĳden van de democratie kunnen we lezen in het onvolprezen meesterwerk Over de democratie in Amerika van de Franse politieke denker Alexis de Tocqueville (1805-1859). Hĳ koos principieel voor de democratie, enthousiast als hĳ was over de democratie in Amerika, waar hĳ een tĳdlang verbleef. Democratie is voor hem identiek met gelĳkheid. De moderne wereld staat in het teken van de gelĳkheid, die een ‘voorbeschikt feit’ is, waar we gewoon iets goeds van moeten maken. In zĳn klassieke werk beschrĳft De Tocqueville de gevaren indringend, zoals nieuwe vormen van tirannie en onvrĳheid, en worden verschillende waarborgen ertegen gepresenteerd, zo zet inleider Andreas Kinneging uiteen. Hĳ beschrĳft hoe De Tocqueville, afkomstig uit de adel en pĳnlĳk geconfronteerd met bloedige gevolgen van de Revolutie voor zĳn familie, toch besefte dat de premoderne, aristocratische tĳd met de Franse Revolutie voorgoed voorbĳ was. De staatsgreep door Napoleon was voor de politicus De Tocqueville reden om zich terug te trekken uit het publieke leven. De Tocqueville beschrĳft in zĳn werk de positieve vormgeving van de democratie in Amerika waar burgers uit welbegrepen eigenbelang zich inzetten voor het algemeen welzĳn en waar de machtsdeling en machtenscheiding een check zĳn op de democratische meerderheid. Interessant is dat De Toqueville de religie in Amerika waardeert als de belangrĳkste politieke institutie die de democratie tempert. Hĳ ziet religie echter puur vanuit een zuiver menselĳk, politiek-filosofisch standpunt, aldus Kinneging. Religie tilt de mens uit boven het platte materialisme en egocentrisme en stelt de vraag naar de zin van het leven en de ZICHT 2011-4 | december 2011

ethische waarde van de naastenliefde. Religieuze wetten van een bovenaardse autoriteit zĳn alleen in staat om de soevereine mens in te perken. Een samenleving zonder religie wordt bedreigd door anarchie of despotisme, aldus Michael Hereth in zĳn boek over De Tocqueville. “Tocqueville schĳnt dus te erkennen dat totale irreligiositeit juist in een vrĳe samenleving impulsen in de menselĳke psyche in werking stelt die de orde, de stabiliteit en de vrĳheid in gevaar brengen.”

Religie tilt de mens uit boven het platte materialisme en egocentrisme en stelt de vraag naar de zin van het leven en de ethische waarde van de naastenliefde.

Vrijheid Vrĳheid is voor De Tocqueville een bĳzondere levenswĳze, die onder de waarborgen van de constitutie en de rechtsorde, het samenleven van de burgers bepaalt. Volgens hem zĳn de Amerikanen erin geslaagde om de gevaren die de vrĳheid in de democratie loopt, te bezweren door een republikeins bestel. Vrĳheid en gelĳkheid vormen geen onoverbrugbare tegenstelling, al is er in de praktĳk wel sprake van een “dramatische concurrentie”. Het gaat in de democratie om de juiste ordening van de samenleving van gelĳken. De democratie die de vrĳheid van de burgers dient, heeft behoefte aan de verantwoordelĳke medewerking van de burgers en van gedecentraliseerde, dicht bĳ de burgers opererende instellingen.


50 Tegelĳkertĳd laat hĳ zien hoe de democratie gemakkelĳk kan ontaarden in een vorm van ochlocratie of tirannie van de massa. De Tocqueville typeert de tirannie van de meerderheid als zachtmoedig despotisme. Hĳ beschrĳft hoe de staat op een haast ‘vaderlĳke’ manier alles bedisselt en kneedt. Een opmerkelĳk citaat: “Hĳ tiranniseert niet, hĳ hindert; hĳ hindert, hĳ onderdrukt, hĳ verstoort, hĳ dooft uit, hĳ stompt af en hĳ reduceert elke natie tot een kudde schuchtere en vaardige dieren waarvan de staat de herder is.” De meerderheid krĳgt zulk een gewicht dat het ten koste gaat van de minderheid, in concreto in Amerika de negers en de Indianen. De publieke opinie heeft daarom in Amerika iets totalitairs. “Ik ken geen land waar in het algemeen minder geestelĳke onafhankelĳkheid en minder werkelĳke vrĳe discussie bestaat dan in Amerika.”

een aantal problemen, zoals oprukkend egocentrisme en materialisme, desintegratie, vereenzaming, gebrek aan burgerschap en als reactie een staat die sluipenderwĳs een steeds grotere voet tussen de deur van ons privéleven krĳgt. In die zin is De Toqueville actueel als Kinneging tegenover de ontaarde massademocratie de noodzaak van een elite met Geistesadel schetst, die moreel gevormd is door geestelĳke waarden, zoals die van de gemeenschap. In dat kader voert Kinneging een pleidooi voor de religion civile van De Tocqueville om de democratie te temperen en ziet hĳ een lĳn van De Tocqueville lopen naar communitaire denkers die de civil society willen revitaliseren (Robert Bellah, Amitai Etzioni, Robert Selznick en Robert Putnam). De Tocqueville heeft volgens Kinneging ook de grondslag gelegd voor de traditie van de christen-democratie.

De oorzaak van de oprukkende staatsmacht is het individualisme.

Verlichting en democratie

Individualisme De oorzaak van de oprukkende staatsmacht is het individualisme. De burgers stortten zich volgens De Tocqueville op hun “kleine en platvloerse genoegens”, jagen op materiële overvloed als hoogste doel in het leven, en zĳn afkerig om zich bezig te houden met de publieke zaak. Daardoor grĳpt de staat zĳn kansen om allerlei problemen aan te pakken. “Een grote, alles regelende, zich overal bemoeiende staat is dus de keerzĳde van de medaille die individualisme heet”, aldus Kinneging. Hĳ wĳst erop dat ook onze democratische samenleving gekenmerkt wordt door ZICHT 2011-4 | december 2011

Over grondslag gesproken, de bekende Verlichtinghistoricus Jonathan Israel laat in zĳn boek Revolutie van het denken zien hoe de radicale tak van de Verlichting aan de oorsprong van de democratie staat. Radicale Verlichting staat voor hem voor een verzameling van basisprincipes zoals democratie, gelĳkheid, volledige vrĳheid van denken en spreken, uitschakeling van religieus gezag in wetgeving en onderwĳs en volledige scheiding van kerk en staat. De radicale Verlichting, zoals vertegenwoordigd door Diderot, d’Holbach en Spinoza, botste met de gematigde Verlichting van Voltaire, die stelde dat het volk de traditionele religie en een oordelende God nodig had om de hartstochten te temmen. Die radicale Verlichting verwoordt volgens Israel de kernideeën van het moderne, secu-


51 liere westen en is van belang voor de héle wereld. Opvallend dat Israel eigenlĳk in de lĳn van Groen van Prinsterer (zonder hem met name te noemen) de nadruk legt op de intellectuele oorsprong van de Revolutie in filosofische boeken, iets wat de historiografie van de Franse Revolutie volgens hem consequent heeft genegeerd. De Revolutie begon in opruiende boeken! Israel bepleit onomwonden de universaliteit van de seculiere waarden, gebaseerd op ontkoppeling van politiek en staat van welk religieus gezag dan ook. Radicale verlichters als Diderot en d’Holbach verwierpen overigens ook een directe democratie à la Athene. Het gewone volk is in een directe democratie ogenschĳnlĳk soeverein, maar in werkelĳkheid slaaf van “perverse volksmenners” die weten hoe ze de mensen moeten paaien en manipuleren.

Moderne democratie Hoe functioneert de democratie in deze tĳd? De Amerikaanse politiek filosoof Francis Fukuyama (1952) waagde zich aan een vierdelige serie over het ontstaan van politieke instellingen vanaf de oudheid en de ontwikkeling van de tribale samenleving naar die van moderne staten. Zĳn eerste boek De oorsprong van onze politiek is een standaardwerk over het ontstaan van de democratie en behandelt de geschiedenis van de mensheid tot aan de Franse en Amerikaanse Revolutie. Het vervolgdeel gaat over de eeuwen daarna. In een periode van veertig jaar tussen 1970 en 2010 was er een enorme opkomst van democratieën over de wereld. Tegelĳkertĳd heeft aan het begin van het tweede decennium van de eenentwintigste eeuw de democratische malaise verschillende vormen aangenomen. In landen als Rusland en Iran vond er een ondubbelzinnige omkering van ZICHT 2011-4 | december 2011

democratische ontwikkelingen plaats. De conclusie van Fukuyama: “Liberale democratie is meer dan verkiezingen: het gaat om een ingewikkelde verzameling instellingen die machtsuitoefening reguleren en beheersen door middel van de wet en een systeem van controlemechanismen.” Het falen van de democratie ligt niet aan het concept, maar eerder aan de uitvoering. Politiek verval vindt juist plaats wanneer systemen er niet in slagen zich aan te passen aan de omstandigheden. Fukuyama wĳst op de grote financiële crisis in de Verenigde Staten, waar de vrĳe markt niet zelfregulerend is gebleken en het overheidsapparaat tot stilstand komt omdat iedereen alleen nog naar zĳn eigenbelang kĳkt en privileges verdedigt. Politieke instellingen berusten op een verborgen institutioneel fundament van eigendomsrechten, rechtsorde en een basisvorm van politieke orde. Economen zĳn het er de laatste tĳd over eens: arme landen zĳn niet arm vanwege een gebrek aan bronnen, maar vanwege een gebrek aan effectieve politieke instellingen. Een succesvolle moderne liberale democratie combineert volgens Fukuyama drie zaken: de staat, de rechtsorde en de politieke verantwoording. Juist het huidige proces van politiek verval laat zien hoe kwetsbaar democratie is. “Er is geen garantie dat een democratie in staat zal blĳven haar belofte aan haar burgers na te komen, en dus geen garantie dat ze legitiem zal blĳven.”

Betekenis religie Interessant is dat Fukuyama ook de functionele rol van religie erkent in het versterken van normen en het schragen van gemeenschappen. Religieus gezag kan veel beter dan economisch voordeel verklaren waarom een vrĳ tribaal volk bereid zou zĳn om het gezag


52

De V.V.I. stelt zich al meer dan 30 jaar ten doel:

Broekdijk 40e 4041 CW Kesteren T (0488) 48 32 33 F (0488) 48 22 68

Wij drukken zelfs uw kosten . . .

I www.rhdruk.nl E [email protected]

www.verplegingvoorisrael.nl

Mailings Huisstijlen Brochures Magazines Notitiebloks Bureauleggers Ansichtkaarten Familiedrukwerk Verenigingsbladen Programmaboekjes En nog veel meer!

$G\QGMQP\GYGDUKVG

YYYXCPTGGCEEPN #.2*'0##0&'04+,0 $#40'8'.& &1140 )'.&'4/#.5'0


Burgemeester Uilkensstraat 24 2861 AE Bergambacht Telefoon: 0182 64 54 54 Fax: 0182 35 76 55

UW BEDRIJF IS ONZE ZORG!


53 permanent te delegeren aan één individu. Hĳ beschrĳft uitvoerig hoe de Europese rechtsorde was geworteld in het christendom. De moderne juridische orde vindt haar oorsprong in de strĳd van de Katholieke Kerk tegen de keizer aan het eind van de elfde eeuw. De kerk was daarmee op langere termĳn minstens zo belangrĳk als de Reformatie als drĳvende kracht achter belangrĳke aspecten van de modernisering. Door het bestaan van een opzichzelfstaand religieus gezag, raakten heersers eraan gewend dat zĳ niet de ultieme bron van recht waren. We beluisteren hierin het gedachtegoed van De Tocqueville als Fukuyama stelt dat religieuze overtuigingen mensen helpen te motiveren om dingen te doen die ze anders niet zouden doen als ze alleen geïnteresseerd waren in middelen of materieel welzĳn. “Alleen op rationeel eigenbelang gebaseerde collectieve actie is volkomen ontoereikend als verklaring voor de mate van sociale samenwerking of altruïsme in menselĳke samenlevingen.”

Democratie als evenwicht Ware democratie is niet vanzelfsprekend, zo betoogt de schrĳver, niet alleen in landen als Irak, Afghanistan, China en India, maar ook in het Westen. Ware democratie kan pas slagen na “een lang, kostbaar en ingewikkeld proces van institutionele opbouw.” Maar pas op, waarschuwt de schrĳver, een sterk ontwikkelde civiele samenleving kan ook een bedreiging zĳn voor de democratie en kan zelfs tot politiek verval leiden, zoals blĳkt uit onverdraagzaamheid als gevolg van etnisch of raciaal chauvinisme, belangengroeperingen die zichzelf verrĳken en excessieve politisering van economische en sociale conflicten. Democratie werkt door het evenwicht tussen een sterke staat en een sterke samenleving. ZICHT 2011-4 | december 2011

De liberale democratie mag nu gelden als de meest legitieme bestuursvorm, die legitimiteit is afhankelĳk van haar effectiviteit. “De moderne democratieën hebben vele tekortkomingen, maar aan het begin van de eenentwintigste eeuw is de belangrĳkste waarschĳnlĳk de zwakte van de staat: de hedendaagse democratieën worden te snel gestremd en star, waardoor ze niet in staat zĳn om moeilĳke beslissingen te nemen die nodig zĳn voor hun economische en politieke voortbestaan op lange termĳn.” Wie deze zoektocht naar de democratie door de eeuwen onderneemt, beseft hoe complex deze populairste regeringsvorm is. We kunnen niet achter de democratie terug, willen dat ook niet meer, maar beseffen ook dat zĳ niet vanzelfsprekend is en altĳd weer opnieuw bevochten moet worden. Vooral relevant lĳkt me de waarschuwing door de eeuwen heen van de tirannie van de meerderheid als nevenverschĳnsel van de macht van het volk. Daarom is ideologische normering van de democratie en een steeds opnieuw uitgewerkt geheel van “checks and balances” een must om zich hiertegen te wapenen. Al is de tirannie van de meerderheid een zachte despoot, zĳ blĳft een despoot die vermoedelĳk in een secularistische samenleving als de onze steeds meer van zich laat horen. Mede naar aanleiding van: • Alex de Tocqueville. Over de democratie in Amerika; uitg. Lemniscaat, Roterdam, 2011; 1166 blz.; € 64,50; • Michael Hereth, Tocqueville; uitg. Lemniscaat, Rotterdam, 2011; 155 blz.; € 12,50; • Francis Fukuyama, De oorsprong van onze politiek; uitgeverĳ Contact, Amsterdam, 2011; 572 blz.; € 69,95; • Jonathan Israel, Revolutie van het denken. Radicale verlichting en de wortels van onze democratie; uitg. Van Wĳnen, Franeker, 2011; 239 blz.; € 25. • Anton van Hooff, Athene. Het leven van de eerste democratie; uitg. Ambo, Amsterdam, 2011; 271 blz.; € 24,95; • Robert Nouwen, De erfenis van de oudheid voor de mens van nu; uitg. Davidsfonds, Leuven, 2011; 238 blz.; € 27,50.

Brandpunt | G.J. Kats, Stil en gerust leven

brandpunt

54

Stil en gerust leven... Om de een of andere reden komt de vraag wel eens tot een burgemeester die zich verwant weet met de SGP: ‘Wat doet u niet op zondag?’ Ik vraag me dan af welke vragen collegae van andere partijen krijgen. Zou een PvdA’er gevraagd worden of hij de belastingen gaat verhogen? Mijn reactie op die vraag is altijd: Zullen we het hebben over wat ik wèl doe op zondag? We gaan met mijn gezin naar de kerk. Ik bezoek uit belangstelling en meeleven met regelmaat een kerk binnen de gemeente Zuidplas. Daarnaast geef ik namens het gemeentebestuur blijk van belangstelling bij bijzondere diensten, zoals intrede en afscheid van een voorganger, een jubileumdienst etc. De vragensteller is over het algemeen dan tevredengesteld. Overigens zijn er collegae die niet in (bijzondere) kerkdiensten komen. Krijgen zij dan wel de vraag waarom zij dat niet doen?! Juist als je mag spreken in een bijzondere dienst doet zich de gelegenheid voor om iets van je achtergrond te laten zien en het ook te hebben over de scheidslijn tussen kerk en overheid. Dat is overigens iets anders dan de ‘valse’ discussie over scheiding tussen geloof en politiek. Vaak wijs ik in mijn toespraken op de woorden van Paulus aan zijn geestelijke zoon Timotheüs, waar tot voorbede voor de overheid wordt opgeroepen (1 Tim. 2:1). De overheid is er opdat we rustig en stil kunnen leven en de kerk is er om geestelijk leiding te geven aan de hele samenleving zodat er godsvrucht en waardigheid is. Als de overheid en de kerk zich eerst maar eens daarmee bezig houden, hebben we onze handen vol genoeg. Dan komen we vooralsnog niet toe aan de discussie of de overheid valse godsdiensten uit het publieke domein moet weren en of de kerk zich moet bezighouden met allerlei maatschappelijke thema’s.

Gert-Jan Kats, burgemeester gemeente Zuidplas


Lokaal vizier | Drs. J.W. van Berkum, Lokale confessionele politiek

55

lokaal vizier

Wat betekent de electorale neergang van de christelijke partijen voor de christelijke politiek? In deze rubriek komt een aantal SGP’ers aan het woord. Zij beschrijven hun ervaringen. De context van waaruit zij schrijven, is sterk verschillend. In Katwijk hebben de christelijke politieke partijen de meerderheid in de gemeenteraad. In Rotterdam en Den Haag vormen ze een zeer kleine minderheid.

Drs. J.W. van Berkum, wetenschappelijk medewerker WI-SGP

Lokale confessionele politiek

Het aantal gemeenten in Nederland met een confessionele meerderheid neemt af. Na de gemeenteraadsverkiezingen van 2010 hadden de christelĳke partĳen slechts in 33 van de 431 gemeenten de meerderheid van de zetels in de gemeenteraad. De afgelopen decennia is het aantal gemeenten door herindelingen gedaald. Mede daardoor daalde ook het aantal gemeenten met een confessionele meerderheid. Maar ook ZICHT 2011-4 | december 2011

procentueel is sprake van een achteruitgang. In 1977 was er nog in meer dan 200 van de 866 gemeenten (bĳna 25%) een confessionele meerderheid. Na de verkiezingen van 2006 waren er 458 gemeenten. Daarvan hadden er nog 37 een confessionele meerderheid. Dat is nog slechts 8%. Vooral het aantal raadszetels van het CDA is de achterliggende decennia sterk achteruitgegaan.


56

Confessionele politiek in Katwĳk Drs. W.J. van Duijn, SGP-raadslid Katwijk

“Zou Katwijk niet uit zijn afzondering bevrijd moeten worden, en eindelijk leren denken in de begrippen van de moderne tijd? Anderen hopen juist het tegendeel. Laat het dorp maar een eiland blijven in de zee van ontkerstening die Nederland overspoelt”. Een kernachtig citaat van de recent overleden prof. dr. A.Th. van Deursen in zijn onlangs verschenen boek “In Katwijk is alles anders”. Treffend geeft hĳ hiermee een decennialang bestaand spanningsveld in onze gemeente


aan, in het bĳzonder de oude gemeente Katwĳk. Het was een spanningsveld dat vaak leidde tot een goed, leefbaar evenwicht tussen deze beide gevoelens. Het is wel een fragiel evenwicht, dat gemakkelĳk uit balans kan raken. De beide kanten van dit evenwicht zĳn ook terug te vinden in de confessionele meerderheid enerzĳds en de niet-confessionele minderheid anderzĳds binnen de raad.

Confessionele meerderheid De gemeenschap kent nog een redelĳk hoge kerkelĳke meelevendheid. Katwĳk is sinds 2006 een fusiegemeente van Katwĳk, Rĳnsburg en Valkenburg (62.000 inwoners) en die fusie gaf een lichte verschuiving in het confessionele karakter. De SGP heeft zĳn achterban vooral in Katwĳk aan Zee, terwĳl Katwĳk aan de Rĳn, Valkenburg en Rĳnsburg vooral een CDA-achtergrond heeft. De ChristenUnie heeft zĳn achterban redelĳk verspreid door de gemeente. Sinds mensenheugenis kent Katwĳk een confessionele meerderheid van CDA, CU en SGP (momenteel 19 van de 33 zetels). Deze meerderheid laat zich kennen in de uitstraling van de gemeente Katwĳk. Het ambtsgebed in de raad is er zonder discussie, de zondagsrust mag er in belangrĳke mate zĳn (waarbĳ ook een aantal niet-confessionele partĳen geen behoefte hebben aan koopzondagen) en er is altĳd een ruimhartig sociaal beleid geweest. Het toeristisch profiel wordt bepaald door het zĳn van een familiebadplaats met rust en ruimte, waarbĳ evenementen niet op zondag plaatsvinden en niet strĳdig zĳn met het karakter van de gemeente of er zelfs aan bĳ-


57 dragen (Gospelbeach, met gemeentelĳke subsidie!). De (trouw)ambtenaar mag zĳn gewetensbezwaren hebben. De slogan op weg naar de fusie was dan ook “Trots op traditie, met oog voor vernieuwing” en het behoud van de identiteit van de kernen was en is een belangrĳk uitgangspunt.

Spanning De niet-confessionele partĳen hebben vaak een aantal vaste punten waarmee zĳ proberen te prikken in zaken die van belang zĳn voor de confessionele partĳen. Zĳ pleiten voor openstelling van musea en het zwembad op zondag, betaald parkeren op zondag (zodat ook de GOA’s op die dag zouden moeten werken) en meer horeca en gelegenheid voor open jongerenwerk met bĳv. popconcerten (o.a. ook housemuziek). Op een aantal punten beweegt het CDA (die een cruciale middenpositie heeft) dan weer eens mee met de andere confessionele partĳen en dan weer eens met de niet-confessionele partĳen (zoals uitbreiding horeca en open jongerenwerk). Er is niet echt een spanning tussen de confessionele enerzĳds en de niet-confessionele partĳen anderzĳds. De samenwerking wisselt, afhankelĳk van het onderwerp dat voorligt. Er is meer spanning tussen de collegepartĳen (met o.a. CDA en CU) en de oppositie (waarin de SGP). Zowel binnen de coalitie als oppositie is er dus een samenwerking met confessioneel – niet-confessioneel. Alle drie confessionele partĳen gebruiken overwegend zakelĳke argumenten in het debat. Met name bĳ de algemene beschouwingen blĳkt vooral de motivatie en de inspiratie vanuit Gods Woord, waarom voor bepaalde standpunten gekozen wordt. Je moet er immers voor waken dat je het heilige van Gods Woord niet te pas en te onpas gebruikt. Zeker bĳ de SGP is ZICHT 2011-4 | december 2011

helder wat de motivatie is; dat hoeft niet altĳd geëxpliciteerd te worden. Een enkele keer bĳ een aangelegen zaak kan er de gepaste ruimte zĳn om iets meer te laten zien van je christelĳke overtuiging en tot een getuigend spreken komen. Destĳds mocht ik spreken over het bordeelbeleid en over de pĳn daarvan voor ons als christenen. Juist omdat we niet te pas en te onpas er over spreken, maakte dat toen veel indruk. Een enkele keer bevragen de confessionele partĳen elkaar op hun Bĳbelse uitgangspunten, maar dat is spaarzaam. We waken voor een “christelĳk armdrukken” van “wie is de beste christen”.

Toekomst Langzaamaan kalft de confessionele meerderheid in Katwĳk af. Voor het eerst in de lokale geschiedenis scoorden CDA, CU en SGP bĳ de Statenverkiezingen dit jaar onder de 50%. Vooral het CDA nam een belangrĳk deel van dat verlies voor z’n rekening. Wĳ mochten met dankbaarheid bemerken dat de SGP zelfs nog een plusje mocht incasseren. Maar al met al zien wĳ de toekomst van de confessionele politiek somber tegemoet. Temeer daar de samenstelling van de bevolking toch gaat veranderen als er straks een grote woonwĳk op vliegveld Valkenburg gerealiseerd gaat worden met ongeveer 4500 woningen, die vooral bevolkt gaat worden met niet-Katwĳkers. Den Haag en Brussel perken soms ook de lokale speelruimte en autonomie in (denk bĳv. aan het bordeelbeleid destĳds en de recente wens van de Kamer om gemeenten te verbieden gewetensbezwaarde ambtenaren in dienst te hebben en de verplichting van Europees aanbesteden). Toch biedt decentralisatie van beleid van rĳk naar gemeenten nog wel kans, maar dat heeft vaak niet met identiteitsgebonden zaken te maken.


58

Confessionele politiek in Den Haag W.J. Pijl, oud-raadslid ChristenUnie-SGP Den Haag

Den Haag telt op dit moment ongeveer 500.000 inwoners. De ChristenUnie en de SGP maken geen deel uit van de 45 raadsleden tellende gemeenteraad. In de vorige raadsperiode (2006-2010) was de ChristenUnie-SGP met 1 zetel in de raad vertegenwoordigd en het CDA met vier. Als raadslid van de ChristenUnie-SGP behoorde ik tot de kleine confessionele minderheid van de Haagse gemeenteraad. Er is altĳd in geïnvesteerd om me als representant van

de kleinste confessionele gemeenteraadsfractie ChristenUnie-SGP duidelĳk te profileren ten opzichte van de grotere confessionele ’broer’, het CDA. Al zeg ik het zelf, het is me aardig gelukt!

Profilering Dit viel niet alleen de niet-confessionele raadsfracties op, maar ook buitenstaanders. Pikant voorbeeld daarvan: monseigneur Van Luyn, de Rooms-katholieke voormalige aartsbisschop van Rotterdam, die in het openbaar de Haagse raadsfractie ChristenUnie-SGP betitelde als meer christelĳk-sociaal dan de Haagse CDA-raadsfractie. Naar zĳn zeggen kon het CDA in dit opzicht een voorbeeld nemen aan de ChristenUnie-SGP. Waarvan acte! Hieraan toegevoegd twee ’interne’ voorbeelden. Voormalig raadslid Caland van het CDA betitelde me in het openbaar als ’links’ en de voormalige fractievoorziter van de VVD, Anne Mulder, thans Tweede-Kamerlid voor de VVD, die bĳhield hoe vaak ik met de ’linkse’ raadsfracties in de gemeenteraad meestemde, voorzag me in een vraaggesprek voor de radio van het predicaat: ’Christen-Socialist’. In mĳn reactie daarop zei ik deze betiteling als een ’geuzennaam’ te ervaren.

Samenwerking De samenwerking met de niet-confessionele partĳen in de gemeenteraad was in het algemeen constructief. Ik kon me in zakelĳk opzicht meer dan eens goed vinden in de standpunten van de PvdA, GroenLinks en de SP. Vooral daar waar het ging om de ’onderkant’ van de samenleving. Met D66 had ik ZICHT 2011-4 | december 2011


59 veel moeite, omdat die zich te veel naar mĳn zin ontpopte als a(nti)-Christelĳk. Mĳn bĳdrage dat ik voor de kerken een wezenlĳke rol zag weggelegd in het lokale maatschappelĳk gebeuren, kwam me op de opmerking van D66-raadslid Marjolein de Jong te staan, dat altĳd als ze het woord ‘kerk’ van me hoorde, ze jeuk kreeg. Mĳn reactie daarop was dat ze wat mĳ betreft nog heel vaak jeuk zou krĳgen.

van de koopzondagen: “Wat gebiedt God in het vierde gebod?” Zo ook als het gaat over het milieu in relatie tot het bouwen en bewaren van de aarde, het zogeheten rentmeesterschap. De politiek van de raadsfractie ChristenUnie-SGP is te omschrĳven als ”kruispolitiek”. Daarin komt zowel - te pas - aan de orde de verhouding tot God als de verhouding tot de naaste.

Toekomst Basis In het politieke debat is de Bĳbel meer dan eens ter sprake gekomen. Om te beginnen tĳdens de jaarlĳkse algemene beschouwingen naar aanleiding van de gemeentebegroting. Het moment bĳ uitstek om ervan te getuigen wat de ”Basis” is van het politiek handelen voor een confessionele gemeenteraadsfractie: het Woord van God. Maar bĳvoorbeeld ook tĳdens het raadsdebat over de verruiming

Hoe zie ik de toekomst van de confessionele politiek in de gemeente Den Haag? De ChristenUnie en de SGP zĳn bĳ de gemeenteraadsverkiezingen in 2010 helaas gescheiden de verkiezingen ingegaan. In 2014 moeten ze niet gescheiden optrekken, maar weer een combinatie gaan vormen. Dat is nodig om aan de confessionele politiek op lokaal niveau opnieuw daadwerkelĳk gestalte te geven. Dat is wat God van ons vraagt!

Confessionele politiek in Rotterdam-Ĳsselmonde Drs. W. Boonzaaijer, dagelijks bestuurder Rotterdamse deelgemeente IJsselmonde

Als christen zijn we groepen om in vertrouwen op God onze verantwoordelijkheid te nemen voor onze omgeving. Hierbij dienen we over de omstandigheden heen te kijken. Als we dit toepassen op het functioneren van christenpolitici zou het niet zoveel uit moeten maken of we nu in een confessionele ZICHT 2011-4 | december 2011

meerderheid of een confessionele minderheid functioneren. Bovenaan blijft staan dat we onze dienende taak eerlijk, getrouw en ijverig dienen uit te voeren. Ondertussen zijn de omstandigheden van een christenbestuurder in een minderheidspositie wel anders. Eenmansfractie ChristenUnie-SGP Bĳ de deelraadsverkiezingen in deelgemeente Ĳsselmonde (ca. 60.000 inwoners)


60

haalt de ChristenUnie-SGP constant 1 van de 25 zetels. Het feit dat de ChristenUnie-SGP in Ĳsselmonde onderdeel van de coalitie uitmaakt, is dus heel bĳzonder. Een belangrĳke verklaring is het feit dat de twee grootste partĳen (Leefbaar Rotterdam en PvdA) niet met elkaar een coalitie willen vormen, hierdoor maken de kleine partĳen een grotere kans op coalitiedeelname. Daarnaast wordt de ChristenUnie-SGP gezien als een constructieve en betrouwbare partĳ. Bovendien wordt een kleine partĳ niet gezien als een bedreiging, maar kan ze wel een coalitie aan een (ruimere) meerderheid helpen.

mogelĳk c.q. nodig om machtspolitiek te voeren, zodat er volledig op de inhoud geconcentreerd kan worden. 2. Coalitiedeelname vanuit een minderheidspositie geeft ook de mogelĳkheid om specifieke partĳpolitieke punten op te nemen in het coalitieakkoord. 3. Er kan aangetoond worden dat een kleine partĳ ook bestuurlĳke verantwoordelĳkheid kan dragen. Dat kan opleveren dat men elders in Rotterdam ook actief gaat samenwerken met de ChristenUnie-SGP. Concreet: in deelgemeente Prins-Alexander zat de ChristenUnie-SGP de vorige periode in de coalitie, in deelgemeente Charlois zit de ChristenUnie-SGP deze periode ook in de coalitie (weliswaar zonder bestuurder). 4. In een collegiaal bestuur kan een sfeer ontstaan dat men rekening wil houden met bepaalde principes c.q. politieke gevoeligheden van minderheden.

Het gaat erom dat we getrouw, eerlijk en transparant ons werk doen, zonder politieke spelletjes, met een focus op het binnenhalen van lange termijn successen.

Voordelen minderheidspositie Sinds het dualisme wordt er naast het ene deelraadslid (van de 25) een bestuurder (van de 5) geleverd. Er is een aantal voordelen om als kleine partĳ (eenmansfractie) deel te nemen aan een coalitie: 1. Vanuit een minderheidspositie is het niet ZICHT 2011-4 | december 2011

Politieke opstelling Bovenstaande voorbeelden heb ik gaandeweg mogen ervaren en zelfs in de loop der tĳd zien toenemen. Het aardige van de Rotterdamse situatie, met een zeer grote pluriformiteit, is dat een uitgesproken christelĳke


61 partĳ niet per definitie als vreemd wordt afgedaan. De verschillen tussen de mensen en bevolkingsgroepen zĳn groter, dus is men wat dat betreft wel meer gewend. Uiteraard werd er aanvankelĳk wel met argusogen gekeken naar de ChristenUnie-SGP als coalitiepartner. Het is erg belangrĳk om vertrouwen te winnen. Het gaat er hierbĳ om dat we getrouw, eerlĳk en transparant ons werk doen, zonder politieke spelletjes, met een focus op het binnenhalen van lange termĳn successen. Op de korte termĳn kan het er hierdoor op lĳken dat je niets bereikt, c.q. de toegevoegde waarde moeilĳk is aan te tonen. Op de lange termĳn kan dat heel anders zĳn. In een breed college is het natuurlĳk ook belangrĳk dat er sprake is van geven en nemen. Het onderhouden van goede relaties is van groot belang. Zo was het erg bĳzonder dat we in 2010, zonder dat we erom vroegen, de (relatief zware) portefeuille Ruimtelĳke Ontwikkeling kregen aangeboden.

Verantwoordelijkheid Als kleine, maar wellicht ook als grote, christelĳke partĳ past natuurlĳk altĳd bescheidenheid. We moeten niet de illusie hebben dat we zomaar alles naar onze hand kunnen zetten. Het is natuurlĳk heel makkelĳk om ervoor te kiezen om geen bestuurlĳke verantwoordelĳkheid te dragen. Als coalitiedeelname echter op je weg wordt geplaatst, moet je mĳns inziens wel je verantwoordelĳkheid verstaan. Na bĳna tien jaar ervaring als portefeuillehouder (deelgemeente-wethouder) kan ik met dankbaarheid zeggen dat het zelfs mogelĳk is om in een grote stad vanuit een minderheidspositie bestuurlĳke verantwoordelĳkheid te nemen.

Coalitieonderhandelingen Voor het binnenhalen van de partĳpolitieke punten zĳn de coalitieonderhandeling het belangrĳkste moment. Zo hebben we als ChristenUnie-SGP in Ĳsselmonde de volgende punten in het coalitie-akkoord weten op te nemen: 1. Geen uitbreiding van het aantal koopzondagen. 2. Verbod op coffeeshops en blowen. 3. Gezinsvriendelĳk beleid: toevoegen eengezinswoningen, aandacht voor opvoeding, voldoende speelgelegenheden in de wĳken voor kinderen. 4. Subsidies voor activiteiten van kerken en maatschappelĳke instellingen wordt mogelĳk gemaakt. 5. Geen subsidies voor kwetsende en/of beledigende kunst. ZICHT 2011-4 | december 2011

9HU NRRS QL HXZ JHEU XL NW 2QGHU KRXG U HSDU DW L H $3. NHXU L QJ %RY DJ *DU DJH 1DW $XW RSDV

3O DQF NV W U DDW 9HHQHQGDDO ZZZ DXW REHGU L M I Y DO NHQEXU J QO

Confessionele politiek | Dr. W. van Vlastuin, Van Rulers theocratisch concept in calvinistisch perspectief

62

thema

In het voorjaar van 2011 promoveerde J.P. de Vries op Een theocratisch visioen waarin hij het concept van A.A. van Ruler aan een diepgaand onderzoek onderwierp.1 Van Rulers positieve waardering van het begrip theocratie heeft alles te maken met zijn positieve waardering van de schepping. Hij heeft het er met krachtige woorden voor opgenomen.

Dr. W. van Vlastuin, theoloog 2

Van Rulers theocratisch concept in calvinistisch perspectief Deze bĳdrage is bedoeld om na te gaan welke plaats het theocratisch concept van dr. A.A. van Ruler (1908-1971) heeft in het geheel van zĳn theologie en hoe zich zĳn theocratisch concept verhoudt tot de bredere contouren van zĳn theologie. Volgens Van Ruler was er in de christelĳke traditie eeuwenlang te weinig waardering voor de schepping geweest en daarom was er een nieuwe koers nodig: ‘Ik zou op dit punt bewust willen breken met een eeuwenoude, christelĳk-europese tradiZICHT 2011-4 | december 2011

tie. Zĳ is sinds Augustinus op de formule gebracht, dat men de wereld, de geschapen werkelĳkheid alleen mag gebruiken (uti) en dat men alleen God zelf mag genieten (frui). Alsof God een andere wéreld, een ander òbject was dan deze wereld! Alsof God te hebben zou zĳn zonder zĳn wereld! Deze wereld is toch zĳn wereld. En: zĳ is toch het theatrum gloriae dei, het toneel van zĳn heerlĳkheid! Het aardse leven is realisering van de glorie van God.’ 3


63 Deze woorden van Van Ruler zĳn geen incidentele opmerking, maar ze maken een substantieel bestanddeel uit van zĳn denken. Hĳ benadrukt dat het lichamelĳke, het historische en het geslachtelĳke helemaal tot deze door God gewilde werkelĳkheid behoren. Dit heeft ook consequenties voor de leer van de verlossing. Incarnatie, kruis en hemelvaart behoren tot een christologisch intermezzo. Christus is nodig om Zĳn herstelwerk te doen, daarna kan Christus terugtreden en zelfs aftreden als Middelaar. Bekend en omstreden is Van Rulers opvatting dat bĳ de wederkomst de incarnatie ongedaan gemaakt zou worden. Waar het Van Ruler in dit verband om ging, is dat Christus’ werk gericht is op het herstel van de oorspronkelĳke schepping. Vanuit deze gedachte is het wel begrĳpelĳk dat Van Ruler tot de opvatting kwam dat de incarnatie zou eindigen. Als Christus Zĳn ‘functie’ heeft vervuld, is het niet nodig om nog langer ‘in functie’ te blĳven.

Van Rulers eschatologie Er is een nauwe samenhang tussen Van Rulers visie op theocratie en zĳn kĳk op eschatologie. Terwĳl de meeste eschatologie voorwaarts is gericht en in het Nieuwe Testament een vervulling ziet van het Oude Testament, betekent het voor Van Ruler dat het Oude Testament helemaal tot ontplooiing komt en opengaat door het werk van Christus heen. Zo is het Oude Testament een schaduw van Christus in het Nieuwe Testament, beschenen door een lichtbron vanuit het toekomstige eschaton. Dit impliceert een hoge waardering van de oudtestamentische theocratie. Door Christus is het Oude Testament van kracht geworden voor alle volkeren en wordt het davidische koningschap wereldZICHT 2011-4 | december 2011

wĳd verwerkelĳkt.4 Het geestelĳke Israël is ‘de kerk en de gekerstende cultuur, het corpus Christi en het corpus christianum.’ Hĳ schroomt niet om de Mozaïsche wet van toepassing te achten op alle volkeren.5 De uitstorting van de Heilige Geest betekent dat Gods koninkrĳk wordt gevestigd en dat Gods wet gestalte krĳgt in het hier en het nu.6

Waardering SGP’ers horen dit pleidooi voor de theocratie bĳ Van Ruler graag en ze lezen erover met rode oortjes. Maar hoe verhoudt het Van Ruleriaanse begrip van theocratie zich tot een ‘calvinistisch’ begrip van theocratie? Wĳ mogen met Van Ruler het goede van de schepping benadrukken en derhalve moeten wĳ een verachting van het aardse leven onder kritiek stellen.7 Het christelĳk geloof, naar het gereformeerde verstaan van de Schrift, staat geen ascetisme voor 8, maar er is ruimte voor het zintuiglĳke genieten.9 De uiteindelĳke verlossing in Christus noemen we herschepping om aan te geven dat de gehele schepping daarin deelt. De Nederlandse Geloofsbelĳdenis spreekt in artikel 37 bewust niet van een vernietiging van de aarde, maar van de loutering (reiniging) van de aarde. We kunnen derhalve de verlossing niet typeren als een verlossing uit deze aarde, waarbĳ we er geen oog voor hebben dat er ook een verlossing is van deze aarde. Van Ruler herinnert ons aan dit kosmische aspect van de verlossing.10

Onderscheid Schepper en schepping Er zĳn evenwel ook kanttekeningen te maken bĳ het concept van Van Ruler. Het is klassiek christelĳk om een duidelĳk onderscheid te maken tussen de Schepper en de schepping. Augustinus maakte het onderscheid


64 tussen het genieten (frui) van God en het gebruiken (uti) van deze aarde. Calvĳn gaat niet zover als Augustinus dat hĳ niet over het aardse genieten wilde spreken. Calvĳn heeft oog voor het genieten van de aardse gaven, maar in de centrale hoofdstukken over de verloochening van de aarde gebruikt hĳ een ander begrip dan voor het genieten van God, namelĳk het begrip oblectatio. Dit begrip vertolkt een wat ingetoomd en rustig genot. Het diepste genieten blĳft het genieten in God.11 Hier ligt het goed recht van het klassieke onderscheid tussen frui en uti of een andere vorm van genieten. Dit onderscheid wĳst Van Ruler met zoveel woorden af. Op deze manier verbleekt het onderscheid tussen Schepper en schepping, de verticale relatie met God verdwĳnt uit het centrum en de schepping wordt doel in zichzelf. Bovendien ontbreekt het verweer tegen hedonisme, consumentisme en materialisme in voorspoed en cynisme in tegenspoed.

Motivatie vreemdelingschap Van Ruler vat het eschaton op als een ontplooiing van het Oude Testament en het aardse karakter van het heil in de oude bedeling. Er is echter alle reden om het eschaton in de omgekeerde richting voor te stellen, zodat er gesproken wordt over een vervulling van het Oude Testament in Christus. Zo kan er in zekere zin worden gezegd dat het eschaton en het eschatologisch koninkrĳk in Christus zĳn aangebroken. Het heil is geen toekomst, maar tegenwoordige tĳd. Door het geloof hebben we deel aan het volle heil: We zĳn gezegend met alle geestelĳke zegeningen in de hemel in Christus.12 Een belangrĳke tekst in dit verband is II Korinthe 5 vers 17: ‘Zo dan, indien iemand in Christus is, die is (niet: wordt) een nieuw schepsel.’ ZICHT 2011-4 | december 2011

Hier ligt de diepste motivatie voor het vreemdelingschap, de meditatio futurae vitae en de contemptus mundi. De verloochening van het aardse leven komt niet voort uit de miskenning ervan, maar uit de erkenning van het andere leven in Christus. De erkenning van de nieuwe schepping in Christus geeft aan het vreemdelingschap een buitengewoon positieve motivatie. In het licht van Gods nieuwe wereld verbleekt de oude wereld. De beginselen hiervan zĳn in Calvĳns theologie gegeven, maar ik denk dat dit duidelĳker uit de verf had moeten en kunnen komen.

Bouwen aan Gods koninkrijk Het voorgaande brengt met zich mee dat het heil van een andere orde is dan het hier en het nu.13 Gods heil past dan ook niet in de kaders van het hier en het nu. Het koninkrĳk van Jezus Christus is niet van deze wereld 14 maar het transcendeert onze huidige werkelĳkheid. In de weg van het gericht breekt Gods koninkrĳk zich baan in deze schepping. De notie van het gericht maakt onder andere duidelĳk dat de nieuwe hemel en de nieuwe aarde van een geheel andere orde zĳn dan het hier en het nu. Er zal bĳvoorbeeld geen huwelĳk meer zĳn. Dat betekent dat we Gods toekomst niet in termen van vandaag kunnen omschrĳven. Hier functioneert de christelĳke hoop. Het heil dat in Christus aanwezig is en waar we door het geloof in delen, verwachten we in de hoop. Het onderscheid tussen geloof en hoop is een hermeneutische sleutel om over Gods koninkrĳk te spreken. Hier scharniert een verschil met Van Ruler. Het heeft er alle schĳn van dat Van Ruler het eschaton van vergelĳkbare orde acht met het proton (de situatie vóór de Schepping).15 Het eschaton is reparatio en recreatio, herstel van


65 de schepping. Het eschatologisch nieuwe ontbreekt in Van Rulers concept.16 Toegepast op de theocratische gedachte betekent dit dat de theocratie in het Oude Testament en in de christelĳke cultuur bĳ hem van vergelĳkbare orde met de eschatologische theocratie zĳn. Vandaag zien we dus al iets van Gods toekomst en Gods toekomst moet ook in termen van het heden vertolkt kunnen worden. In dit verband verbaast het niet dat Van Ruler vrĳmoedig kan zeggen dat we aan Gods koninkrĳk bouwen.17 Het aardse leven in zĳn politieke en economische vorm wordt op deze manier een doel in zichzelf, waardoor enerzĳds het interimkarakter van dit leven naar de achtergrond verdwĳnt en anderzĳds het besef niet meer functioneert dat Gods koninkrĳk in Christus reeds volledig present is, zonder enige bĳdrage van mensen.

Taak als hemelburger op aarde Een ‘calvinistisch’ begrip van theocratie is derhalve ver verwĳderd van het Van Ruleriaanse begrip van theocratie. De calvinistische theocratie is ingebed in het hemelse burgerschap en het aardse vreemdelingschap. Het is niet gebaseerd op het doorzetten van de oudtestamentische werkelĳkheid in de nieuwe bedeling, maar het verdisconteert dat de oudtestamentische bedeling in de eerste plaats een heilsopenbaring is die tot vervulling is gekomen in Christus. Sinds Christus gaat het Oude Testament niet ongehinderd door, maar moet er nauwkeurig worden onderscheiden tussen de blĳvende structuren van het Oude Testament en het in Christus vervulde heil. Het heil is dan ook niet in de eerste plaats kosmologisch van aard, maar soteriologisch, bestaande in verzoening, vergeving en vernieuwing. Het heil is geen toeZICHT 2011-4 | december 2011

komstige categorie, maar in Christus is het present, door het geloof participeren we in het volle heil en door de hoop zien we uit naar de openbaring ervan. De christelĳke verantwoordelĳkheid voor deze aarde wordt niet gemotiveerd door het leveren van een bĳdrage aan Gods koninkrĳk, maar door de blĳvende roeping om als hemelburgers onze aardse taak te vervullen. Calvĳn sprak in dit verband van een ‘wachtpost.’ 18 Dit begrip geeft enerzĳds aan hoezeer we betrokken zĳn bĳ onze aardse taak. Er is geen terrein van het leven waar we niet geroepen zĳn om

Het koninkrijk van Jezus Christus is niet van deze wereld maar het transcendeert onze huidige werkelijkheid. In de weg van het gericht breekt Gods koninkrijk zich baan in deze schepping.

te wacht te betrekken. Als christenen op de andere wereld zĳn gericht, zĳn ze van groot nut in deze wereld (Lewis).19 De zekere verwachting voor de toekomst, geeft inspiratie voor het heden. Het was de innerlĳke distantie van het hier en het nu die onbevangenheid naar cultuur, samenleving, politiek, traditie en kerk bewerkte, uitgewerkt in schilderkunst, architectuur, muziek, romans en dichtkunst.20 De gerichtheid op het extra mundus (=buiten de wereld) geeft een kritische intuïtie naar binnenwereldse structuren van onrecht en onheil.


66 Deze arbeid is niet zonder hoop. Levend vanuit het eschatologische heil in Christus is er het geloof dat Christus de onrechtvaardige machten reeds heeft overwonnen. Participerend in deze gerechtigheid krĳgt de gelovige

oog voor de arme weduwe en bidt hĳ voor de vrede van Babel.21 Dit kleine begin is een garantie van de volkomen vervulling in het toekomstige eschaton, totaliter aliter dan het beste in het hier en het nu.

Noten 1 2 3

4 5 6 7 8 9 10

11 12 13

14 15 16 17 18

19 20 21

J.P. de Vries, Een theocratisch visioen (Zoetermeer: Boekencentrum 2011). De auteur is rector van het Hersteld Hervormd Seminarie aan de Vrĳe Universiteit Amsterdam en predikant binnen de Hersteld Hervormde Kerk. A.A. van Ruler, Verzameld Werk III,416. De zin maakt onderdeel uit van het artikel ‘De waardering van het aardse leven.’ Vgl. VW III,121, 341, 435. In VW I,200 noemt hĳ het onderscheid tussen uti-frui de kardinale fout van het christendom. De afschaffing ervan acht hĳ het belangrĳkste (positieve) resultaat van de moderne tĳd en theologie. We komen deze inzichten reeds in zĳn dissertatie tegen, De vervulling der wet (Nĳkerk: Callenbach 1947), 27, 59, 63, 75-76. De hoofdlĳnen van dit betoog zĳn ontleend aan W. van Vlastuin, Wordt vernieuwd. Contouren voor een theologie van persoonlijk vernieuwing (Kok: Kampen 2011), hoofdstuk 3.5. Vgl. J.P. de Vries, Een theocratisch visioen, 43-44. Vgl. J.P. de Vries, Een theocratisch visioen, 46. Vgl. J.P. de Vries, Een theocratisch visioen, 55-56. Vgl. Institutie III.ix.3. Vgl. Institutie III.x.1. Vgl. Institutie III.x.3. Vgl. G.G. de Kruĳf, ‘Uti et Frui. A Still Useful Distinction in Christian Ethics’, in: A van Egmond en D. van Keulen (eds.), Studies in Reformed Theology (Nĳkerk: Callenbach 1997), 89. Zie ook G.G. de Kruĳf, Gebruiken en genieten. Een bruikbare onderscheiding in de christelijke ethiek (Leiden: Rĳksuniversiteit 1994). Vgl. Calvini Opera VII,119 (Brieve instruction contres les anabaptistes); CO XLVII,116 (comm. Joh. 5:24). Voor de nauwe band tussen geloof en hoop, vgl. Institutie III.ii.42. Efeze 1 vers 3. In zĳn commentaar op I Thessalonicenzen 4vers 16 spreekt Calvĳn zelfs over het vernietigen van onze natuur en het scheppen van een nieuwe. In zĳn commentaar op I Korinthe 15 vers 50 spreekt Calvĳn over levendmaking in verband met de ingang in Gods koninkrĳk. K. Exalto, De dood ontmaskerd. De voorbereiding op de dood in de late middeleeuwen, in de reformatie en in de gereformeerde theologie in het 17e en begin 18e eeuw (Amsterdam: Ton Bolland 1979), 67 noemt het een Van Ruleriaanse interpretatie van Calvĳn bĳ Van der Linde om te zeggen dat het eschaton een doorzetten van de schepping is. Johannes 18 vers 36. Vgl. De Kruĳf 1997:89. Van Ruler 1947:59 gebruikt het woord terugkeer. Vgl. G.G. de Kruĳf 1997:89-94. Het toekomstig eschaton is totaliter aliter (=radicaal anders), vgl. Lukas 20 vers 34-36; I Korinthe 2 vers 9. Vgl. J.P. de Vries, Een theocratisch visioen, 58-59. Institutie III.x.6. Terecht kritiseert De Kruĳf, Ethiek onderweg. Acht adviezen (Zoetermeer: Meinema 2008), 40 de vereenzelviging van werk en identiteit. Hĳ verzet zich eveneens tegen elke idealisering of sacralisering van de arbeid, 39, 45-47, vooral in het licht van de huidige werkelĳkheid waarin de economie dominant is, 50-52. C.S. Lewis, Onversneden christendom (Kampen: Kok 2009), 135-136. Vgl. Bavinck over de katholiciteit van de kerk. Jeremia 29 vers 7.


Confessionele politiek | A. Kadijk, Een confessionele partij?

67

thema

Aan de vruchten kent men de boom. Met andere woorden: aan de bepleite voorstellen, het stemgedrag en de bereikte resultaten herken je het karakter en gehalte van een confessionele partij. Maar is dit alles? Nee, de grondslag van een politieke formatie doet er wel degelijk toe. Of af. Het politieke beleid dat een christelijke partij voorstaat, is in de kern bijbels genormeerd en confessioneel vastgelegd.

De heer A. Kadijk, Zicht-lezer te Dronten

Een confessionele partĳ? Uitgangspunten bepalen de politieke koers

Vooraf twee korte inleidende verhalen. Niet eerder hadden ze elkaar ontmoet. Toen, op een familiedag, vonden ze elkaar, bĳ de bar. Het klikte onmiddellĳk, want ze hadden allebei belangstelling voor geld, plezier en drank. Een tweede verhaal. Op een buitenlandse reis ontmoette een christen twee Chinese mannen; de één trachtte de ander, met een Bĳbel in zĳn hand, te overtuigen. Na een kort gesprek voelden de reiziger en de Chinese zenZICHT 2011-4 | december 2011

deling een diepe verbondenheid. Uit beide verhalen blĳkt: waar het hart vol van is, daarvan spreekt de mond. Leden van elke politieke partĳ verenigen zich rondom bepaalde uitgangspunten, bĳvoorbeeld liberale, socialistische of christelĳke. Die uitgangspunten bepalen het verkiezingsprogram en het beleid van een politieke partĳ. De PVV van Geert Wilders kan worden herkend aan haar uitgangspunten: beperken


68

Staat en kerk in Zierikzee. Onder de hal waar vroeger de vis werd afgeslagen. De hal is nog steeds bezit van de burgerlĳke gemeente Zierikzee. Boven de gaanderĳ van de hervormde kerk van Zierikzee. Staat en kerk zĳn duidelĳk te onderscheiden, maar ze kunnen in deze situatie evenmin zonder elkaar.

van de Islam, terugsturen van asielzoekers, minder Europese machtsvorming, minder internationale samenwerking, maar wel veel liberalisme. Kortom: principes, beginselen, uitgangspunten bepalen de koers van een partĳ. Geldt de stelling: uitgangspunten bepalen de richting, ook voor de SGP, de ChristenUnie en het CDA? Wordt de koers van deze drie ook beheerst door drĳfveren en principes? Mĳn antwoord luidt: aan de vruchten kent men de boom; maar ook: de grondslag van elke partĳ wordt vertaald in haar politieke beleid. ZICHT 2011-4 | december 2011

Confessioneel = christelijk Een confessionele partĳ probeert haar beleid te bouwen op het fundament van een confessie, een belĳdenisgeschrift, “een openlĳke en plechtige verklaring dat men de leerstellingen van een geloof erkent” (van Dale). Wĳ zouden kunnen denken aan de Drie Formulieren van Enigheid. Uiteraard is van een kerkelĳke belĳdenis niet elk artikel even belangrĳk voor de politieke koers. Maar artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis springt wel duidelĳk op de voorgrond. Tegelĳkertĳd weet ieder meelevend kerklid dat er rondom dit artikel veel verschil van inzicht heerst.


69 Betekent confessioneel meer dan christelĳk? Een confessionele partĳ legt de nadruk op de confessie, dus op de geloofsbelĳdenis. Een christelĳke partĳ wil de waarden en normen van de Bĳbel vertalen in politiek beleid. Gereformeerde kerken staan op het standpunt dat de belĳdenis ondergeschikt is aan Gods Woord. De confessie behoort na te zeggen wat de Heilige Schrift ons leert. Belĳdenisgeschriften zĳn een samenvattend en verklarend boekje van de Bĳbel. Er mag dus geen verschil zĳn tussen een confessionele en een christelĳke partĳ.

Nu de praktijk Rondom artikel 36 van de NGB gaan de wegen uiteen. De SGP wil dit artikel “onverkort” handhaven, maar de ChristenUnie en het CDA willen dit artikel “kortwieken”. Laatstgenoemden vinden het geen taak van de overheid om “afgoderĳ” “uit te roeien” en “ketters” aan te pakken. Bovendien wordt in deze partĳen steeds vaker het standpunt ingenomen dat de overheid geen taak heeft inzake de eerste tafel van Gods Wet. De overheid zou elke godsdienst gelĳk moeten behandelen. Er dient vrĳheid en gelĳkheid te gelden voor elke godsdienst.

Artikel 36 NGB moderniseren? Zeven visies Moet artikel 36 NGB worden herzien? Zeer beknopt worden hieronder de diverse meningen daarover opgesomd. Mĳn bedoeling is om duidelĳk te maken dat ook onder christenen zeer uiteenlopende visies voorkomen. De eerste opvatting is om geen veranderingen in artikel 36 NGB aanbrengen, want de belĳdenissen zĳn historische documenten. Een tweede voorstel is om de huidige vorm en inZICHT 2011-4 | december 2011

houd te handhaven, maar wel aanvullingen toe te voegen waarin correcties worden verwoord. Een derde bepleit aansluiting bĳ de Gereformeerde oecumenische synode van 1949 en bĳ de uitspraken van de Nederlands Hervormde kerk rond 1950, zoals neergelegd in de kerkorde van 1951. De vierde wenst verbeteringen aan te brengen in de geest van de Presbyteriaanse Noord-Amerikaanse kerk van 1788: godsdienstvrĳheid, vrĳheid en gelĳkheid van alle godsdiensten voor de overheid. Volgens de vĳfde mening zĳn er slechts enkele veranderingen nodig, want ‘ons’ artikel 36 is onjuist uit het Frans vertaald (pour….)1. Het zesde standpunt luidt dat het Schriftbewĳs voor artikel 36 onvoldoende is en correctie behoeft. De zevende visie stelt dat artikel 36 NGB, dat gaat over de taak van de overheid, niet thuishoort in een belĳdenis van kerken. Al met al een verwarrende variatie. Mĳ interesseert het meest het zesde punt. Want in de belĳdenis mag niet meer, maar ook niet minder worden opgenomen dan hetgeen duidelĳk in de Heilige Schrift wordt geleerd. In een belĳdenis moeten alleen Bĳbelse gegevens worden verzameld, geordend, samengevat en verklaard voor de hedendaagse gemeente.

De structuur van de gereformeerde belijdenis Omstreeks 1560 zĳn in de Europese landen diverse geloofsbelĳdenissen aanvaard. Deze confessies hebben een soortgelĳke aanpak, namelĳk: • De overheid is ingesteld door God vanwege de verdorvenheid van de mensen. De overheid heeft tot taak om kwaad te beteugelen en om orde te brengen;


70 Woord. Vervolgens moeten het onderscheid tussen overheid en kerk, alsook de zelfstandigheid van de overheid en de kerk, steeds in acht worden genomen. Ten slotte geeft de Bĳbel de opdracht aan overheid en kerk om met elkaar samen te werken, tot opbouw en bloei van de samenleving. Calvĳn heeft zĳn visie op basis van de Schrift willen formuleren. Dat blĳkt uit zĳn geschriften. Wel is duidelĳk dat hĳ dit deed in de context van een samenleving in West-Europa zoals die rond 1550/1560 functioneerde. Wĳ kunnen ons daarom afvragen of onze visie op de taak van de overheid in de situatie van de 21e eeuw nog dezelfde is als in de tĳd van de Reformatie. Hebben wĳ in de loop der eeuwen niet meer inzicht verworven? Over drie zaken zouden we kunnen nadenken:

• De overheid moet de christelĳke godsdienst beschermen en bevorderen; • Elke burger moet de overheid gehoorzamen en voor haar bidden; • Oproerlingen moeten worden bestreden. Omdat ons artikel 36 van de NGB sterk beïnvloed is door de visie van de Geneefse reformator Johannes Calvĳn (1509-1564), wordt zĳn visie op de overheid beknopt weergegeven. Hoe zag Calvĳn de taak van de overheid? Ten eerste moet elk schepsel Gods eer verhogen, dus ook de overheid die door Hem is ingesteld. In de tweede plaats is de overheid in haar besturen en regeren onderworpen aan Gods ZICHT 2011-4 | december 2011

• Tegenwoordig wordt meer aandacht gevraagd van de overheid voor het ontwikkelen van beleid, niet alleen voor de beteugelende taak; • Er is meer inzicht verworven over het beperken van de taak van de overheid tot haar eigen terrein; • Het onderscheid van Calvĳn tussen burgerlĳk (de overheid) en geestelĳk (de kerk) is niet Bĳbels. Afgezien van de bovengenoemde drie punten heb ik diepe bewondering voor de Reformatoren wat betreft hun Bĳbels inzicht en hun formuleringen.

Een herziening, maar hoe dan? Uit het bovenstaande volgt, denk ik, dat de hoofdlĳnen van de confessies door de Reformatoren goed onder woorden zĳn gebracht.


71 Bĳ een eventuele herziening zou wel uitdrukkelĳk aandacht moeten worden gegeven aan de drie punten die aan het slot van de vorige paragraaf staan vermeld. Bĳ een revisie zal het zwaartepunt moeten liggen bĳ het gegeven dat elke overheid tot taak heeft te regeren, te besturen, problemen op te lossen, met behulp van Bĳbelse waarden en normen. Onverkort en onbekrompen. Alle belĳdenisgeschriften wĳzen in deze richting. Inzake verdraagzaamheid (tolerantie) tegenover niet-christelĳke godsdiensten zullen onze kerken milder kunnen zĳn dan Calvĳn en Beza. Toch zal elke gelĳkstelling van godsdiensten door de overheid beslist moeten worden afgewezen. Niet alles kan even waar of even onwaar zĳn.

Wel dient de overheid rekening te houden met haar eigen terrein, met de bestaande wetten, met de draagkracht van de burgers – ik bepleit geen “anti-revolutionaire revolutie” – en met de capaciteit van de politie en de rechters. Volgens mĳ is dat de hoofdzaak van confessionele politiek: Bĳbels genormeerd en confessioneel vastgelegd. Wat zou het geweldig zĳn als de christelĳke kerken en partĳen gezamenlĳk tot zo’n revisie zouden kunnen komen. In plaats van de huidige interpretatieverschillen en meningenstrĳd komt er dan een gezamenlĳk gedragen uitgangspunt voor de politieke koers.

Literatuur Dr. A. D. R. Polman, Onze Nederlandse Geloofsbelijdenis, deel IV, Franeker z.j. Mr. A. Rouvoet, Het hart van de zaak, Amsterdam, 2006 Dr. M. te Velde (red.) Confessies, Heerenveen, 2009 Dr. K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen, 1999

Noot 1

Hiermee wordt bedoeld dat in de oorspronkelĳke Franse versie van artikel 36 NGB het ‘weren en uitroeien van alle afgoderĳ en valse godsdienst’ geen direct overheidsoptreden vereist, maar een gevolg is van het ‘handhaven en beschermen van de heilige kerkdienst‘ door de overheid.


Confessionele politiek | J. Rozendaal, Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis: toen én nu

72

thema

In het jaar dat de Nederlandse Geloofsbelijdenis 450 jaar bestaat wil ik in deze bijdrage stilstaan bij de ‘politieke’ paragraaf uit deze geloofsbelijdenis. De focus van dit artikel is gericht op de politieke context en tekstinterpretatie van artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis (NGB) ten tijde van het ontstaan van de geloofsbelijdenis, bij de oprichting van de SGP en aan het begin van de 21e eeuw.

J. Rozendaal, voorzitter SGP-jongeren

Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis: toen én nu Het plaatsen van de oorspronkelĳke tekst in de ontstaanscontext kan helpen bĳ het beantwoorden van praktische politieke vragen anno 2011. Uit de onverkorte versie van artikel 36 van de NGB wordt sinds jaar en dag afgeleid dat de overheid de plicht heeft om beide tafels van de Tien Geboden als uitgangspunt te nemen voor haar handelen. De conclusie van deze bĳdrage zal zich vooral centreren rond de inpasbaarheid van de gereformeerde overheidsvisie in de moderne ZICHT 2011-4 | december 2011

staatsrechtvisie ten aanzien van grondrechten.

Politieke, kerkelijke en sociale context In de zestiende eeuw bestond de Lage Landen, het huidige Nederland en België, uit zeventien gewesten (hertogdommen, graafschappen en heerlĳkheden) die een unie vormden onder keizer Karel V.1 Juridisch, taalkundig en qua privileges vormden deze gewesten een bonte lappendeken. Pas halver-


73 wege de eeuw, toen de Spaanse vorst Philips II aantrad, ontstond er meer gelĳkheid tussen de gewesten en was er steeds meer sprake van het ontstaan van een overheid en ambtenarĳ. Van een duidelĳke scheiding van overheidsmachten (wetgevend, rechtsprekend en uitvoerend) was nog geen sprake. Democratische controle van bestuurders was er niet. Het absolutisme van de vorst was groot. Aan het einde van de Middeleeuwen was de gehele westerse wereld christelĳk (corpus christianum) en waren paus en keizer bepalend voor kerk en staat. Het denken over staatsrecht was in het corpus christianum niet sterk ontwikkeld. Dit geldt met name de middeleeuwse maatschappĳ van het Latĳnschristelĳke Westen. Het lichaam van de universele christelĳke wereld had twee hoofden: paus en keizer. De verhouding tussen kerkelĳke en wereldlĳke macht was uitgewerkt in een theorie, de tweezwaardenleer. De verdeling van beide machtssferen heeft de hele Middeleeuwen door veel pennen in beweging gebracht, vooral tussen de elfde en dertiende eeuw. In de bul Unam sanctam (1302) verwoordde de paus zĳn pretentie van opperste macht binnen de ene christenheid. Als plaatsvervanger van Christus zou hĳ van God rechtstreeks het geestelĳk èn het wereldlĳke zwaard ontvangen hebben. De wereldlĳke machthebbers bestreden de pauselĳke alleenheerschappĳ. De Reformatie heeft betreffende het corpus christianum een nadere positiebepaling gezocht. De Rooms-Katholieke kerk bepaalde het openbare leven in sterke mate. In de tweede helft van de zestiende eeuw voltrokken zich grote ontwikkelingen op kerkelĳk terrein. Calvinisten, Lutheranen en doperse gemeenschappen ontwikkelden zich. Met name de doperse groepen zorgden voor veel onrust. Hun anarZICHT 2011-4 | december 2011

chistische houding ten opzichte van de overheid riep een harde reactie op: ketterĳen en sekten werden aangepakt. Alle nieuwe godsdienstige gedachten werden tot deze groep gerekend. Desondanks groeide het aantal calvinisten in de Zuidelĳke Nederlanden aanzienlĳk. De uitvinding van de boekdrukkunst en daarmee de toegankelĳkheid van de Bĳbel voor het gewone volk was een belangrĳke sociale ontwikkeling die niet los gezien kan worden van de snel toenemende invloed van de Reformatie op de bevolking. Het belang van een op schrift gestelde belĳdenis van en voor het calvinistische volksdeel nam daarmee toe. In deze situatie schreef Guido de Brès zĳn Geloofsbelĳdenis.

Uit de onverkorte versie van artikel 36 van de NGB wordt sinds jaar en dag afgeleid dat de overheid de plicht heeft om beide tafels van de Tien Geboden als uitgangspunt te nemen voor haar handelen. Tekstinterpretatie artikel 36 Nederlandse Geloofsbelijdenis Guido de Brès werkte tussen 1559 en 1561 aan de totstandkoming van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. Met vrĳ grote zekerheid kan worden gesteld dat de Franse calvinistische geloofsbelĳdenis als voorbeeld heeft gegolden bĳ het opstellen. De structuur en inhoud lĳken op elkaar. De Brès schreef het origineel in het Frans. De Franse geloofsbelĳdenis gaat ook expliciet in op de roeping van de over-


74 heid en keert zich tegen het beeld dat protestanten anarchistisch waren. Hierbĳ werd nadrukkelĳk afstand genomen van de wederdopers en met name de laatste zinnen van artikel 36 laten zien dat deze een duidelĳke profilering tegenover de wederdopers bevat.2 Cruciale woorden om nader te bekĳken zĳn de bekende 21 woorden volgend op ‘En hun [de overheid, JR] ambt is niet alleen acht te nemen en te waken over de Politie, maar ook de hand te houden aan de heilige Kerkedienst’: om te weren en uit te roeien alle afgoderĳ, en valse godsdienst, om het rĳk des antichrists te gronde te werpen. Deze passage drukt de roeping van de overheid in godsdienstige zaken uit. Zĳ kan gerekend worden tot één van de scherpste verwoordingen van het gereformeerde denken over de staat. Hoewel Guido de Brès in uitzonderlĳke gevallen voorstander was van de doodstraf bĳ ketterĳen, heeft hĳ dit niet compleet uitgewerkt voor welke gevallen dit zou gelden. Het staat buiten kĳf dat De Brès met de woorden weren en uitroeien nooit het uitroeien van groepen mensen heeft bedoeld.3

Het staat buiten kijf dat De Brès met de woorden ‘weren en uitroeien’ nooit het uitroeien van groepen mensen heeft bedoeld. De verbinding tussen de zinsnede over ‘Kerkedienst’ en ‘weren en uitroeien’ heeft altĳd veel vragen opgeroepen. Prof. H. Visscher (1864-1947) kwam tot de conclusie dat de woorden ‘om te weren’ afhankelĳk zĳn van ZICHT 2011-4 | december 2011

de passage over de ‘heilige kerkedienst’. Oftewel: als de overheid garandeert dat de prediking van het Woord onbelemmerd kan plaatsvinden dan zal daardoor de afgoderĳ verdwĳnen. Dr. K. van der Zwaag toont in zĳn dissertatie over artikel 36 aan dat zowel taalkundig als historisch het niet houdbaar is om deze uitleg te hanteren.4 Gezien de verschillende protestantse belĳdenissen die in die eeuw geschreven zĳn en dat deze belĳdenissen allen een taak voorschrĳven aan de overheid inzake de openbare godsdienst, ligt het niet in de rede om de verklaring van prof. Visscher te volgen. De conclusie bĳ de 21 woorden kan niet anders zĳn dan dat de overheid een plicht heeft in het tegengaan van afgoderĳ en valse godsdienst. De vraag is echter hoever de overheid hierin moet gaan in het publieke leven. In dit kader is van belang om ook de begeleidende tekst ‘Vermaninghe’ bĳ de Nederlandse Geloofsbelĳdenis in ogenschouw te nemen. Een opvallend citaat daarin is: “maar, wat den godsdienst betreft en wat tot de ziel behoort daar moet het geestelĳk zwaard van het Woord Gods met ĳver tusschentreden om onderscheid te maken tusschen den valschen ĳver en de godsdienst die iemand beschermt tegen oproer en omverwerping van de regeering.” 5 Uit deze tekstpassage blĳkt dat De Brès de valse godsdienst vooral koppelt aan het gevolg daarvan voor de maatschappĳ. De Brès doelde daarbĳ specifiek op de wederdopers. Impliciet betekent dit wel dat hĳ het niet alleen opnam voor gewetensvrĳheid, maar ook bewegingsruimte voor ‘de valse godsdienst’ bepleitte, tenzĳ dit sociale onrust veroorzaakte of de openbare orde verstoorde. Het voornoemde citaat lĳkt eerder ruimte te bie-


75 den voor getemperde godsdienstvrĳheid in plaats van een stringent afgebakende gewetensvrĳheid. Van der Zwaag merkt in ‘Onverkort of gekortwiekt’ op dat in deze Vermaninghe ‘de impliciete overtuiging naar voren bracht dat een niet-gereformeerde overheid wel helemaal niet bevoegd was in religieuze zaken en zeker niet de ware religie mocht uitroeien’6. Dergelĳke citaten onderstrepen het belang om de Nederlandse Geloofsbelĳdenis te plaatsen in haar historische context. Een context waarin een christelĳke samenleving vanzelfsprekend was. Van der Zwaag concludeert op basis van andere geschriften van Guido de Brès over de wederdopers: ‘De Bres handhaafde dus de stelling dat de zuivere prediking van het Woord het beste middel is om ketterĳen te weren’.7 Bĳna alle gereformeerde belĳdenissen uit de zestiende eeuw bevatten een passage over de roeping van de overheid, waarin ook aandacht is voor de rol van de overheid ten overstaan van valse religies. Dit is volledig in lĳn met het denken van Calvĳn hierover in zĳn Institutie. De conclusie van deze gegevens kan niet anders zĳn dan dat het klassieke gereformeerde denken over staat en kerk een ruime rol toebedeelt aan de staat, ook als het gaat om de godsdienst. De concrete uitwerking is niet volledig en vooral gekoppeld aan een tĳdsbeeld dat de hele samenleving behoorde tot een (nieuwe) denominatie van het christendom.

Functioneren Nederlandse Geloofsbelijdenis begin twintigste eeuw Om de stap naar de twintigste eeuw te maken moet eerst kort iets opgemerkt worden over het ontstaan van christelĳke politiek in Nederland. Wie het ontstaan van christelĳke poZICHT 2011-4 | december 2011

De Mozes en Aäronstraat in Amsterdam ligt tussen het stadhuis (thans: Paleis op de Dam) en de Nieuwe Kerk. Mozes staat model voor de overheid; Aäron staat model voor de kerk. In vroeger dagen pleegden de vroedschap en het consistorie regelmatig overleg met elkaar. Daarvoor moesten ze deze straat oversteken.

litiek nagaat, kan niet anders dan bĳ Guillame Groen van Prinsterer (1801-1876) uitkomen. De cruciale ontwikkeling na de Reformatie voor het staatsdenken is de Verlichting geweest. Groen is, tot op de dag van vandaag, de man geweest die de geest van de Verlichting diep gepeild en geanalyseerd heeft. Zĳn rol is van doorslaggevende betekenis geweest voor de ontwikkeling van de christelĳke politieke partĳen. Opvallend is dat er ook juist bĳ hem vraagtekens zĳn welke exacte uitwerking hĳ gaf aan een begrip als ‘het publiek recht der gezindheden’ en de precieze interpretatie van artikel 36 NGB. Onder Abraham Kuyper (1837-1920), veelal gezien als de opvolger van Groen, heeft de Anti-Revolutionaire Partĳ (ARP) een duidelĳke richting gekozen in dit vraagstuk. De ARP schrapte de 21 woorden uit artikel 36 NGB. Volgens Kuyper kwam de overheid deze roeping niet toe.


76 Toen ds. G.H. Kersten (1882-1948) zich beĳverde voor de oprichting van de SGP , profileerde hĳ zich bewust ten opzichte van de ARP en de Christelĳk Historische Unie (CHU). Beide partĳen zaten qua theologisch en geestelĳk klimaat op een verkeerd spoor volgens Kersten. Ook hun houding ten opzichte van de Rooms-Katholieke Staatspartĳ was van doorslaggevende betekenis 8. Opvallend daarbĳ is dat artikel 36 pas in 1923 voor het eerst ter sprake komt op de jaarvergadering, vĳf jaar na de oprichting van de SGP 9. De SGP is op dat moment al vertegenwoordigd in de

De Brès lijkt eerder ruimte te bieden voor getemperde godsdienstvrijheid in plaats van een stringent afgebakende gewetensvrijheid. Tweede Kamer. Dominee Kersten gaat in zĳn partĳrede van 1927 uitvoerig in op het belang van een onverkort artikel 36.10 Hĳ zet zich daarbĳ vooral af tegen de Gereformeerde Kerken en Abraham Kuyper. In zĳn uitleg van de 21 woorden neemt hĳ sterk afstand van de Roomse methodes uit de zestiende eeuw en kiest duidelĳk stelling voor gewetensvrĳheid van alle inwoners in een land. Dominee Kersten baseert zich hierbĳ op Voetius die schreef dat ‘het uitroeien en dooden der ketters geen geloofsartikel der Gereformeerde Kerk is’. Voetius werkte dit principe uit in het onderscheid tussen ‘de libertas conscientiae’ en de ‘libertas exercitii’. Het verschil tussen de vrĳheid van geweten en de vrĳheid van beweging. De grens werd ZICHT 2011-4 | december 2011

getrokken bĳ de openbare godsdienstoefening.11 Op zichzelf is deze definiëring dus al terughoudender dan die van Guido de Brès. Waar De Brès nog reden zag voor de doodstraf, wordt deze door dominee Kersten al niet meer genoemd. De verschillende onderzoeken naar het ontstaan van de SGP zĳn redelĳk eensluidend over de positionering van de SGP. De SGP was ook een product van de emancipatie van ‘de stillen in den lande’ 12. Het is moeilĳk om nu te definiëren in hoeverre woordgebruik als het ‘onverminkte artikel 36’ bewust gebruikt werd als positionering ten opzichte van de ARP. Het is wel opvallend dat de politieke uitwerking nooit volledig gestalte heeft gekregen onder Kersten. Nooit pleitte de SGP voor de sluiting van Rooms-Katholieke kerken, tevens is nooit gedefinieerd welke niet-protestantse godsdiensten geen plek in het openbare leven verdienden. Tegen processies en het gezantschap bĳ de Paus werd wel concrete actie ondernomen. Typerend voor de houding van de SGP in de beginjaren tegenover artikel 36 NGB is de nooit opgeleverde studie naar de politieke toepassing van dit geloofsartikel. Op de jaarvergadering van 1924 werd deze studie toegezegd, maar toen in 1927 bleek dat de commissie nog niet klaar was werd de commissie weer ontheven van haar taak. Toch bleef de SGP juist de nadruk leggen op het onverkort handhaven van artikel 36. Het lĳkt er op dat dit vooral werd ingegeven door de politieke situatie van dat moment. Een meerderheid voor confessionele politiek was vanzelfsprekend, twee andere protestantse politieke partĳen waren óf minder uitgesproken (de CHU) óf hadden compleet afstand genomen (de ARP) van de 21 woorden uit artikel 36. De theocratische gedachte van samenwer-


77 king tussen kerk en overheid zoals deze verwoord werd door Calvĳn en navolging vond bĳ de Brès, is door Kersten ook consistent toegepast. Het is echter de vraag hoe de SGP precies dacht over de waarde van grondrechten voor andere denominaties van het christelĳk volksdeel. Opvallend is bĳvoorbeeld dat het verzet tegen vaccinatie- en verzekeringsdwang leidde tot een overheidsvisie waarbĳ de overheid op sociaal terrein een kleine taak kreeg toebedeeld. Hierbĳ werd juist wel een beroep gedaan op de grenzen van de overheidsmacht ten opzichte van haar burgers. Kersten volgde daarin de ideeën van Kuyper over soevereiniteit in eigen kring 13. Verder heeft Kersten zich met ongekende kracht ingespannen voor de emancipatie van kerken van de afscheiding. Het staatsrechtdenken en met name de consequenties van het Verlichtingsdenken zĳn daarbĳ niet volledig doordacht. Van een afgeronde visie op het staatsrecht was geen sprake.

Politieke en sociale context 21e eeuw Op dit moment wordt nog geen een-vĳfde van de Tweede Kamer gevormd door confessionele partĳen. Begin jaren zestig van de vorige eeuw seculariseerde Nederland razendsnel. Was de Franse Revolutie twee eeuwen geleden nog iets van honderden kilometers verderop, eind jaren zestig kende Nederland haar eigen mini-revolutie. Confessionele politiek verloor door deze ontwikkeling definitief haar meerderheid in het parlement. De abortuswetgeving uit 1981 vormt de symbolisering van de definitieve breuk met het christelĳke verleden. Het menselĳk leven als absolute waarde werd niet langer onvoorwaardelĳk beschermd. De paarse regeerperiode (PvdA, VVD en D66) ZICHT 2011-4 | december 2011

in de jaren negentig van de vorige eeuw springt daarna in het oog. Voor het eerst in de geschiedenis neemt er geen confessionele partĳ meer deel aan de regering. En dat acht jaar lang. Ethische veranderingen werden in hoog tempo in de wetgeving doorgevoerd en ook de historische verankering van Nederland als protestantse natie werd steeds verder terug gedrongen. De voltooiing van de geschetste beelden in Groen’s Ongeloof en Revolutie kregen gestalte. Ondertussen had sinds de jaren zestig een sluipende ontwikkeling plaatsgevonden die pas bespreekbaar werd rond de eeuwwisseling. Door de komst van vele niet westerse migranten die zich blĳvend vestigden, was Nederland een multicultureel en multireligieus land geworden. De consequenties hiervan voor samenleving en politiek waren taboe, totdat Pim Fortuyn deze bespreekbaar maakte aan het begin van de 21e eeuw. Thans is er een stabiele en royale seculiere meerderheid in het parlement. Deze ontwikkeling heeft het denken over de rechtsstaat en het belang van onderscheiden overheidsmachten sterk gestimuleerd in orthodox christelĳke kring. De minderheidspositie van christenen stelde SGP’ers voor de indringende vraag in hoeverre grondrechten als godsdienstvrĳheid en tolerantie een wezenlĳk onderdeel vormen van hun politiek denken en hoe deze vraagstukken zich verhouden tot de klassieke gereformeerde opvatting over de verhouding kerk en staat en het christelĳk-historisch denken van Groen (Er staat geschreven, er is geschied!). De cruciale vraag daarbĳ is in hoeverre de visie op een christelĳke overheid zich verdraagt met het beginsel van godsdienstvrĳheid tegen de achtergrond van de tekst zoals deze is geformuleerd door Guido de Brès.


78

Artikel 36 NGB in de eenentwintigste eeuw Kĳkend naar het verkiezingsprogramma van de SGP in 2010 maakt de SGP een duidelĳke keuze op het terrein van onderwĳsvrĳheid en minderheden. De SGP kiest daarbĳ voor een zeer rechtsstatelĳke lĳn. Er wordt niet gepleit voor het sluiten van islamitische scholen of het tegengaan van de islamitische slacht als uiting van ongeloof in het publieke domein. De woorden Rooms-Katholiek, theocratie of artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis komen in het laatste verkiezingsprogramma niet voor.

Er is onderscheid tussen de taken van de kerk en die van de staat. De eerste roeping van de kerk is het verkondigen van de waarheid. De eerste roeping van de overheid is het dienen van het recht. Mede door het optreden van personen als Van der Vlies en Van der Staaĳ staat de SGP bekend als een gouvernementele partĳ die zeer hecht aan een correcte toepassing van het staatsrecht, het belang van juridisch zuiver handelen en duidelĳke onderscheiding van instituties en hun eigen soevereiniteit (onderscheiden taken van overheidsinstellingen, school, kerk en het maatschappelĳk middenveld). Ingegeven door de veranderingen in de politieke werkelĳkheid zĳn SGP’ers meer juridisch gaan denken over een toepassing van artikel 36. SGP-jongeren heeft vanuit deze realiteit een aantal kernnoties voor de christelĳke overZICHT 2011-4 | december 2011

heidsopvatting van de 21e eeuw verwerkt in haar beginselmanifest ‘Kernideeën’. Deze kernnoties kunnen helpen om met de eerder gestelde vragen om te gaan. De zondige mens die zich laat gezeggen door de God van de Bĳbel kan niet anders dan volkssoevereiniteit verwerpen. Grond voor wetgeving zal dus altĳd gezocht moeten worden in de waarden en ordeningen die in de Bĳbel te vinden zĳn. Daarbĳ is het wel van belang om een duidelĳk onderscheid te markeren tussen de taken van de kerk en die van de staat. De eerste roeping van de kerk is het verkondigen van de waarheid. De eerste roeping van de overheid is het dienen van het recht. Recht en moraal worden echter gevoed door een levensopvatting.14 Voor de SGP kan het niet anders dan dat deze wortelt in het Woord van God. Participeren binnen een democratische rechtsstaat betekent ook het aanvaarden van de beperktheid van het overheidshandelen. SGPjongeren kiest daarom voor de term christelĳk-conservatieve politiek. Dit is sterk in lĳn met de idee van Groen van Prinsterer over het christelĳke historisch denken: ‘Er staat geschreven, er is geschied’. Dàt God regeert, moet beleden worden, maar hóe Hĳ regeert, laat zich niet in een politiek programma vangen. Wĳ zien Zĳn Hand in de geschiedenis. Daarnaast kiest SGP-jongeren voor de term ‘christelĳk verdraagzame staat’ 15. De overheid moet voorzichtig en terughoudend zĳn in haar wil om dingen te veranderen. Dit geldt zeker het gebied van levensovertuigingen. Voor een christenpoliticus staat de decaloog niet los van verdraagzaamheid. Lankmoedigheid past – het loopt God niet uit de hand. Deze nuance laat ruimte voor andersdenkenden. Tegelĳkertĳd kan een voorkeur uitgesproken worden voor het christendom dat ook terug te zien is in wetten en regels, omdat


79 Gods geboden heilzaam zĳn. Ook Romeinen 13 en artikel 36 van de NGB moeten in dit licht worden gelezen. Het behoedt voor een al te prestigieuze doelstelling in de politiek. Romeinen 13 heeft altĳd centraal gestaan in het christelĳke denken over politiek. Toch vormt deze pericoop – net als artikel 36 NGB – geen blauwdruk voor een ideale situatie. Het christenleven – gekenmerkt door bewogenheid van kerken en christenen – zoals in Romeinen 12 aan de orde komt, gaat vooraf aan Romeinen 13. Daarna en daarbĳ volgt de taak van de overheid. In deze uitleg staat theocratie niet tegenover de democratische rechtsstaat. De theocratie is volgens de SGP-jongeren nooit af te schaffen, omdat het een werkelĳkheid is die van de enige en Drie-enige God uitgaat. De theocratie is voor de levende Kerk van Jezus Christus tot troost: de Heere regeert en bestuurt alle dingen naar Zĳn wil. Praktisch gezien be-

tekent dit dat SGP-jongeren pleit voor het zuiver hanteren van de overheidsmiddelen die de staat toekomen. Godsdienstvrĳheid is een recht dat alle burgers toekomt in een democratische rechtsstaat. Dit vormt een onderdeel van het gedachtegoed van SGP-jongeren, maar gezien het verkiezingsprogramma van de SGP pleit de partĳ voor dezelfde lĳn.16 Betekent dit dat christenpolitici moeten zwĳgen over waarheid of leugen? Geenszins, het laten klinken van het Woord van God is van het grootst belang in een geseculariseerd parlement. Door in de praktische stellingname op te komen voor de verankering van de christelĳke moraal in het recht, kan gepleit worden voor wetgeving die teruggrĳpt op beide tafels van de Tien Geboden. Van zondagsheiliging tot belastingwetgeving, en van een vasthouden aan het verbod op smalende godslastering tot wetgeving voor duurzaamheid in de landbouw.

Noten 1 2 3

4 5 6 7 8 9 10 11 12

13 14 15 16

K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 101 Vertoog aan de overheden bĳ de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 127. Van der Zwaag verwĳst hier met name naar twee andere werken van Guido de Brès: Le Baston de la foy chrestienne, propre pour rembarres les ennemis de l’Eaungile: par lequel on peut aussi cognoistre l’ancienete de nostre foy, & de la vraye Eglise, [z.p.] 1561 en De Wortel, den Oorspronck Ende het Fundament der Weder-dooperen / oft Herdooperen van onsen tijde [1608], Geldermalsen 1996 K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 119 K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 112 K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 112 K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 128 K. van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, Heerenveen 1999, p. 390 W. Fieret, de Staatkundig Gereformeerde Partij 1918-1948 een bibliocratisch ideaal, Houten 1990 p. 79 Sinds 1958 wordt overigens pas in het beginselprogramma verwezen naar artikel 36. Dit werd toegevoegd aan artikel 1 van het program van beginselen. G.H. Kersten, Van zwaren strijd, partijrede 1927, p. 16,17 Zie: J. Mulder in Van Goedertierenheid en Trouw 75 jaar Staatkundig Gereformeerde Partĳ. ’s Gravenhage 1993 pp 14-26 , A. A. van der Schans Kuyper en Kersten IJveraars voor de herkerstening van onze samenleving, Den Haag/ Leiden 1992 p. 72, 73 en H.J. Nĳsink ‘Eruit mannen’ het politieke leiderschap van Gerrit Hendrik Kersten Als voorman van de SGP, Utrecht 2007, p.20 W. Fieret, De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918-194. Een bibliocratisch ideaal, Houten 1990, p. 89 Zie hiervoor ook de lezing van C.G. van der Staaĳ Theocratie en democratie, Den Haag 2005, o.a. p. 26. H.J. Nĳsink, J.Kloosterman en G. Schipaanboord, Kernideeën, Gouda 2009, p. 20, 21 Overigens is dit niet alleen gekoppeld aan het laatste verkiezingsprogramma. De SGP heeft in de Tweede Kamer bĳvoorbeeld nooit moties ingediend om islamitisch onderwĳs te verbieden. Juist vanuit een christelĳk historische opvatting zou hiervoor wel het nodige te zeggen zĳn.


Confessionele politiek | Dr. P. de Vries, Bijbels genormeerde politiek

80

thema

De keuze van de SGP om haar politiek aan te duiden als ‘Bijbels genormeerde politiek’ is een veel betere aanduiding voor wat een christen van de overheid verwacht, dan de term ‘theocratie’. Tegelijk moeten christenen blijven pleiten voor een overheid die positief staat tegenover de christelijke kerk en de bijbelse openbaring. Vandaag de dag is dat meer dan ooit nodig.

Dr. P. de Vries, predikant van de Hersteld Hervormde Gemeente Boven-Hardinxveld 1

Bĳbels genormeerde politiek

Terwĳl in de zestiende eeuw de dopers hebben gesteld dat een christen geen taak heeft in de politiek, omdat politiek een zaak is van deze wereld, beleed de Reformatie dat de christen juist wel een taak heeft in de ordening van de samenleving. In artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis wordt dit verwoord. Nieuw voor die tĳd was niet de belĳdenis dat de overheid een taak heeft ten aanzien van de kerk (op de dopers na deelde iedereen deze ZICHT 2011-4 | december 2011

gedachte), wel dat het dan moet gaan om de katholieke kerk in haar hervormde of gereformeerde gestalte.

Heel de decaloog als uitgangspunt In de negentiende eeuw bepleitte Abraham Kuyper (1837- 1920) een vrĳe kerk in een vrĳe staat. Mede onder zĳn invloed schrapten de Gereformeerde Kerken in 1905 de woorden uit artikel 36 NGB dat de overheid valse godsdienst en afgoderĳ moet uitroeien en weren.


81 Kuyper heeft echter te weinig verdisconteerd dat de overheid in de zestiende eeuw en de staat in de negentiende eeuw niet helemaal met elkaar kunnen worden gelĳkgesteld. In de zestiende eeuw waren overheid, kerk, cultuur en godsdienst nog veel meer met elkaar verweven dan in de negentiende eeuw. De in 1918 opgerichte SGP dacht anders over de taak van de overheid dan Kuyper. De SGP wenste vast te houden aan het klassiek gereformeerde beginsel dat niet alleen de tweede maar ook de eerste tafel van Gods wet uitgangspunt moet zĳn bĳ de ordening van de samenleving. Aanvankelĳk werd daarbĳ niet naar artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis verwezen. Onder invloed van ds. P. Zandt (1880-1961) kwam die verwĳzing tot stand. Aan het begin van de twintigste eeuw hadden christenen en niet-christenen veel meer normen en waarden gemeenschappelĳk dan nu het geval is. Dat maakt juist artikel 36 NGB weer actueel. Wanneer de overheid niet aan de eerste tafel van Gods wet behoeft te worden gebonden, waarom dan wel aan de tweede?! Veelzeggend is dat nietchristenen niet alleen een politiek die de overheid aan de beide wetstafelen wil binden als theocratisch bestempelt, maar ook als het enkel om de tweede wetstafel gaat. Ik denk aan een bĳbels genormeerde visie op gezin, huwelĳk en seksualiteit. Daarbĳ gaat het om inzichten die wĳ ook buiten de christelĳke kerk en het christelĳke geloof vinden en niet in de laatste plaats hier wordt duidelĳk dat het gebod van God het kleed is dat het beste bĳ de werkelĳkheid past.

Terughoudend zijn met ‘theocratie’ Decennia lang heeft de SGP een bĳbels genormeerde politiek bedreven zonder gebruik te maken van het woord ‘theocratie’. SGP-voorZICHT 2011-4 | december 2011

man ds. G.H. Kersten (1882-1948) was van mening dat dit woord alleen kon worden gebruikt voor de staatsvorm van Israël onder de oude bedeling. Ik denk dat het aan de invloed van dr. A.A. van Ruler (1908-1971) is toe te schrĳven dat het gebruik van het woord ‘theocratie’ ingang vond in de kringen van de SGP in de tĳd dat ds. H.G. Abma (1917-1992) het gezicht van de partĳ bepaalde. In de lĳn van dr. Ph.J. Hoedemaker (1839-1910) zag Van Ruler als ideaal een staat die geen neutrale

Decennia lang heeft de SGP een bijbels genormeerde politiek bedreven zonder gebruik te maken van het woord ‘theocratie’. houding aanneemt tegenover de christelĳke kerk. Voor Van Ruler had theocratie niets met dwang te maken. Hĳ stelde expliciet dat theocratie niet als concessie maar als confessie tolerantie inhoudt ten opzichte van hen die een andere levensbeschouwing hebben. Ik meen dat wĳ zowel in het een als het ander Van Ruler mogen bĳvallen. Toch is het voor mĳ een vraag of het woord ‘theocratie’ voor een bĳbels genormeerde politiek een gelukkige uitdrukking is, nog afgezien van de misverstanden die het in onze tĳd oproept. Mĳn inziens zĳn er zowel exegetische als theologische redenen om op zĳn minst hier zeer terughoudend mee te zĳn. In het Oude Testament staat de uitdrukking ‘de HEERE regeert’ of ‘de HEERE is Koning’ in het kader van Zĳn heerschappĳ over de gehele werkelĳkheid.2 Hĳ is het Die dwars door alles


82 heen Zĳn plannen volvoert. Dat de HEERE regeert, is de belĳdenis van elke orthodoxe christen, maar theocratie in deze zin van het woord zegt nog niets over de roeping van een christen mede gestalte te geven aan het ordenen van de samenleving en over het antwoord op de vraag welke normen die ordening dienen te bepalen. De HEERE Die over de gehele wereld regeert, zal Zelf voor Zĳn volk Zĳn heil verwerkelĳken. In het herstel van Sion blĳkt dat de HEERE Koning is.3 Wĳ lezen in het Oude Testament en wel in het boek Daniël over het koninkrĳk van God als aanduiding voor de toekomstige heilstĳd. In Zĳn onderwĳs over het koninkrĳk van God heeft de Heere Jezus zich bĳ het boek Daniël aangesloten. Evenals in het boek Daniël zelf al naar voren komt, heeft de Heere Jezus onderstreept dat het koninkrĳk Gods niet van deze wereld is. In deze bedeling heeft het een geestelĳk karakter en vormt het geen concurrerende factor voor de aardse overheden. Heel nadrukkelĳk is het koninkrĳk van God een zaak die niet door politieke inspanningen tot stand komt. In deze bedeling is het koninkrĳk Gods een geestelĳke en geen politieke werkelĳkheid. Pas na de wederkomst krĳgt het koninkrĳk Gods een allesomvattend karakter, maar dan zal er voor politiek geen noodzaak meer zĳn. Exegetisch is het daarom discutabel om voor de bĳbels genormeerde ordening van de samenleving het woord ‘theocratie’ te gebruiken.

Calvijn in lijn met Augustinus Bĳ Van Ruler staat het gebruik van de uitdrukking ‘theocratie’ voor het politieke handelen van christenen niet los van zĳn overtuiging dat de staat niet minder dan de kerk een gestalte is van het koninkrĳk van ZICHT 2011-4 | december 2011

God. Terwĳl in de klassiek gereformeerde theologie in de lĳn van Augustinus het vreemdelingschap centraal staat, kenmerkt de theologie van Van Ruler zich door een gerichtheid op deze wereld. Dat blĳkt onder andere uit het feit dat hĳ het eerste gebruik van de wet, namelĳk als regel ter ordening van de samenleving, het belangrĳkst kan noemen. In de klassiek gereformeerde theologie is juist de wet als regel van dankbaarheid het diepste en meest wezenlĳk aspect van Gods wet. Terwĳl de bĳbels genormeerde ordening van de samenleving dienstbaar is aan de verkondiging van het evangelie is een leven tot eer van God een directe vrucht van de verkondiging van het evangelie. Voor Augustinus was het rĳk van God allereerst een geestelĳke werkelĳkheid die kan bestaan binnen elke politieke constellatie. Van een christelĳke overheid wilde hĳ hoe dan ook niet spreken; hooguit van christelĳke overheidspersonen. Het meeste wat de kerk van de overheid kan verwachten is het bewaren van de uiterlĳke vrede. De gedachten van Luther dat God regeert door middel van twee regimenten, het geestelĳke en burgerlĳke, die wĳ niet met elkaar mogen vermengen, liggen in het verlengde van Augustinus. Méér dan Augustinus en Luther heeft Calvĳn kerk en overheid op elkaar betrokken. De overheid heeft ook een positieve taak ten aanzien van de christelĳke kerk en de christelĳke godsdienst. Maar ook Calvĳn wil de taak van de overheid slechts indirect verbinden met het rĳk van God. Dat rĳk is namelĳk een geestelĳk rĳk waar sprake is van een geestelĳke gerechtigheid, terwĳl de overheid niet meer dan een burgerlĳke gerechtigheid kan handhaven en bevorderen. Het onderscheid tussen de geestelĳke gerechtigheid die wĳ met het


83 rĳk van God mogen verbinden en de burgerlĳke gerechtigheid, die slechts uiterlĳk is en waarvan het bevorderen en handhaven ervan de taak is van de overheid, is voor Calvĳn zeer wezenlĳk. Daarom is het naar mĳn overtuiging niet in de lĳn van Calvĳn om de taak van de overheid in het ordenen van de samenleving met het woord ‘theocratie’ te omschrĳven. Daarmee wordt namelĳk niet nauwkeurig aangegeven dat overheidstaak een beperkte taak is. Het verdient overigens nader onderzoek na te gaan wanneer en waarom de term theocratie voor het eerst door gereformeerde christenen is gebruikt om hun politieke ideaal te verwoorden.

D66: meest ‘theocratische’ partij ‘Bĳbels genormeerde politiek’ is dan ook zowel exegetisch als theologisch een veel betere aanduiding voor wat een christen van de overheid verwacht dan ‘theocratie’. Christenen moeten echter niet het ideaal opgeven van een overheid die positief tegenover de christelĳke kerk en de bĳbelse openbaring staat. Juist in onze tĳd wordt duidelĳk dat volledige neutraliteit ondenkbaar is. Het verzet in de samenleving tegen de bĳbelse normen en waarden geldt niet minder de tweede dan de eerste wettafel. Elke ordening van de maatschappĳ vooronderstelt levensbeschouwelĳke keuzes. Die keuzes maakt ook onze overheid. Daarbĳ is het ideaal van de Verlichting, namelĳk de autonomie van de mens en dan nog in een doorgeslagen vorm – uitgangspunt. Meerderen in onze samenleving zouden dat ideaal zoveel mogelĳk aan alle groeperingen binnen en delen van de samenleving willen opleggen. Wie theocratie definieert als díe politiek die eigen levensbeschouwing dwingend aan de ZICHT 2011-4 | december 2011

samenleving wil opleggen zonder met levensbeschouwelĳke minderheden te rekenen, moet binnen de Nederlandse politiek niet de SGP maar D66 als de meest ‘theocratische’ partĳ typeren. In het vorige kabinet (Balkenende-IV) was dan ook niet Rouvoet, maar Plasterk de meest ‘theocratische’ minister. In onze huidige samenleving zie ik al niet hoe een orthodox christen binnen het openbaar basisonderwĳs kan functioneren. Als het aan

Wie theocratie definieert als díe politiek die eigen levensbeschouwing dwingend aan de samenleving wil opleggen zonder met levensbeschouwelijke minderheden te rekenen, moet binnen de Nederlandse politiek niet de SGP maar D66 als de meest ‘theocratische’ partij typeren. Plasterk c.s. ligt worden de levensbeschouwelĳke normen die hĳ wenselĳk acht, ook nog eens aan reformatorische scholen opgelegd en zo christenen feitelĳk de vrĳheid van onderwĳs ontnomen. Dit is een voorbeeld van theocratie zonder tolerantie. Veel beter dan het woord theocratie kunnen we hier overigens het woord ‘ideologie’ gebruiken. Plasterk is wel een heel sprekend voorbeeld van de wens onder het mom van gelĳkheid en neutraliteit op een alles behalve neutrale wĳze de samenleving te or-


84 denen waarbĳ voor andere levensbeschouwingen dan die van de meerderheid feitelĳk geen plaats is. Voor elke politicus van welke overtuiging ook is altĳd een vraag hoe zich zĳn eigen levensbeschouwelĳke opvatting verhoudt met het geven van maatschappelĳke ruimte aan opvattingen die hĳ fundamenteel verwerpt. Dat is niet alleen een vraag voor christenen die een roeping hebben bĳ het ordenen van de samenleving of voor de SGP. Het geldt niet minder voor hen die de ideologie van de Verlichting onderschrĳven. Voor wat betreft Plasterk en zeker ook D66 is de zaak duidelĳk. Als het aan hen ligt, wordt aan degenen die hun ideologische uitgangspunten niet onderschrĳven, binnen de samenleving zo min mogelĳk vrĳheid gegeven. In navolging van de liberalen uit de negentiende eeuw willen met name vertegenwoordigers van D66, GroenLinks en SP het bĳzonder onderwĳs uitbannen. Alle vormen van onderwĳs moeten gestempeld zĳn door één en dezelfde ideologie en dat is die van de volstrekte gelĳkheid. Tegenover dit ideologische streven

mogen christenen weten dat God regeert (theocratie). De uiteindelĳke overwinning is aan Christus en aan Zĳn kerk. Christenen hebben ook de roeping om – opkomende voor een bĳbelse genormeerde politiek – te wĳzen op het grote goed van innerlĳke en geestelĳke vrĳheid; een goed dat de staat niet mag aantasten. Hoewel ik zoals ik aangaf het woord theocratie hier liever niet gebruik, had Van Ruler zeker gelĳk dat theocratie (in deze zin) en tolerantie geen tegenstelling zĳn maar bĳ elkaar behoren.

Slot Samenvattend: laten christenen - zolang dat kan - bĳbels genormeerde politiek bedrĳven en daarbĳ duidelĳk maken dat dwang en geweld wezensvreemd zĳn aan het christelĳk geloof en daarom in het licht van de Schrift ook als christenen een meerderheid vormen – nooit middel mag zĳn. Als het gaat om de komst van Gods koninkĳk (theocratie in de uiteindelĳke zin van het woord) bidt de christelĳke kerk in haar gestalte van vreemdeling hier op aarde: ‘Kom, Heere Jezus, ja kom haastig.’

Noten 1 2 3

De auteur is verder docent hermeneutiek en theologie van het Oude en Nieuwe Testament aan het Hersteld Hervormd Seminarie verbonden met de Vrĳe Universiteit van Amsterdam. Vgl. Psalmen 93-99. Vgl. Jesaja 52 vers 7.


Confessionele politiek | Dr. K. van der Zwaag, Artikel 36, een blijvende steen des aanstoots

85

thema

Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis (NGB) blijft discussie oproepen. Dat gebeurt al sinds de zestiende eeuw en de kritiek is sinds dr. A. Kuyper, dé grote criticus van artikel 36 NGB, is zeker niet verstomd. Dr. H. van den Belt noemt in het RD van 20 oktober jongstleden artikel 36 ‘onuitvoerbaar’ en ds. P. den Butter waarschuwt naar aanleiding van zijn recente publicatie over de koningen van Juda om theocratie niet op de politiek toe te passen.

Dr. K. van der Zwaag, redactievoorzitter

Artikel 36, een blĳvende steen des aanstoots Artikel 36 van de NGB is een artikel in de geloofsbelĳdenis. Dat moeten we primair voor ogen houden. In dat artikel wordt de overheid aangesproken op haar plicht om te regeren naar Gods Wet, en wel naar beide tafelen, zowel met het oog op dienst aan God als aan de naaste. Dat is mĳns inziens de kern van artikel 36 NGB én de communis opinio in de gereformeerde overheidsopvatting van de zestiende eeuw, zoals ook neergelegd in de gereformeerde belĳdenisgeschriften. ZICHT 2011-4 | december 2011

Het geloofsartikel is omstreden geworden omdat hier de overheid gemaand wordt tot iets wat ze vanuit zichzelf niet kan maar waartoe ze wel – vanuit Gods Woord – opgeroepen wordt. Juist op dit punt ligt voortdurend de kern van alle discussies. Ik erken met de beide scribenten dat de huidige grondwettelĳke en politieke situatie praktisering van artikel 36 moeilĳk, zo niet onmogelĳk maakt. Ik heb in mĳn proefschrift Onverkort of gekortwiekt? gewezen op de nieuwe grond-


86 wettelĳke situatie van vrĳheid van godsdienst, democratie en grondrechten, de situatie waarin er geen heersende kerk (meer) is. Maar dat is geen reden om het normatieve karakter van artikel 36 NGB op te heffen, want dat lees ik toch bĳ Van den Belt. Van den Belt beschrĳft de overheidsopvatting binnen artikel 36 NGB als een poging om de klok terug te draaien naar een ideaal uit de zestiende eeuw. “Wie de geschiedenis ongedaan wil maken, is niet principieel maar naïef.” De belĳdenis moet volgens hem gezien worden in het licht van de concrete historische situatie waarin die belĳdenis is ontstaan. “Anachronistische speculaties over de invoering van artikel 36 versterken karikaturen en bevorderen een tunnelvisie.”

Van den Belt: ‘Overheidsopvatting binnen artikel 36 NGB is poging de klok terug te draaien naar een ideaal uit de zestiende eeuw. Wie de geschiedenis ongedaan wil maken, is niet principieel maar naïef.’ Van den Belt legt terecht de vinger bĳ het feit dat artikel 36 NGB uitgaat van een ongedeelde (gereformeerde) kerk, evenals de gedachte van christelĳk onderwĳs voor alle kinderen. Het is daarom ook een pĳnlĳke vraag die de overheid aan de kerken moet stellen wie zĳ dan zou moeten steunen. Maar om daaruit te concluderen dat er een commissie van kerkelĳke hereniging moet komen die vervolgens de Protestantse Kerk in ZICHT 2011-4 | december 2011

Nederland aanwĳst als de ware kerk (waarbĳ alle christenen zich moeten voegen) en dat de overheid vervolgens van allen die zich van de kerk hebben afgescheiden een schuldbelĳdenis zal eisen, maakt zich schuldig aan een lichtelĳk karikaturale redenering. Zeker ook deze passage: “Kerken die niet meewerken, worden uit het publieke domein geweerd”. Om eerlĳk te zeggen, het klinkt me wat kuyperiaans in de oren. Tĳdens mĳn onderzoek naar artikel 36 NGB is gebleken hoe suggestief Kuyper bezig was om vooral het gewelddadige en anachronistische karakter van dit artikel te onderstrepen, als product van middeleeuws denken over kerk en staat en haaks staand op de moderne tĳd. Met suggestieve opmerkingen bedoel ik uitlatingen als het op de brandstapel brengen van Groninger theologen, als implicatie van artikel 36. Dat willen we toch niet?, vroeg hĳ zĳn lezers. Nee, natuurlĳk niet. En daarom ging de gereformeerde synode van 1905, voorbewerkt door Kuyper, over tot schrapping van de befaamde 21 woorden. Kuyper was een meester in het doorredeneren tot extreme conclusies die niet in de premissen waren opgesloten, maar die hĳ nodig had om de onhoudbaarheid (in dit geval van artikel 36 NGB) aan te tonen en zĳn kerkelĳk-politiek programma te verwezenlĳken. Van den Belt wĳst op de Leidse synopsis waaruit blĳkt dat de taak van de overheid zich ver uitstrekte en dat zonder haar toestemming de kerk geen ouderlingen en diakenen mocht bevestigen. Hĳ legt daarmee inderdaad de vinger op de gevoelige plek. Het zĳn overheidsregels die de kerk in het verleden heeft moeten ondergaan en waar ze ook onder leed en tevergeefs tegen protesteerde. De vrĳheid van de kerk werd maar al te vaak aangevochten, zoals prof. dr. F.A. van Lieburg tĳdens een


87 recent internationaal congres over kerkrecht uiteenzette, zodat de invoering van de Dordtse Kerkorde (DKO) hopeloos mislukt was door de tegenwerking van de provinciale overheden. De kerk aan de leiband van de overheid. Maar dat neemt niet weg dat er hier en daar, zoals ik in mĳn proefschrift genoemd heb, “theocratische momenten” zĳn ontstaan, waar kerk en overheid gezamenlĳk in staat waren om de samenleving in zekere zin te kerstenen, zodat het christendom een “publieke” gedaante kreeg, zoals Calvĳn dat treffend uitdrukt. Zeker publiekelĳk, niet innerlĳk, maar dat hebben De Brès en de gereformeerden na hem nooit bedoeld. Dwang om een godsdienst op te dringen werkt volgens De Brès alleen maar huichelachtigheid in de hand. De overheid heeft een taak die niet verder gaat dan het uiterlĳke, maar dat uiterlĳk is niet ‘slechts’ uiterlĳk. Juist in een christelĳke samenleving wordt (door middel van wetgeving bĳvoorbeeld) een klimaat geschapen waarin de innerlĳkheid van het geloof gestalte kan krĳgen. De praktĳk in de Republiek is nooit voluit theocratisch geweest, nee zeker niet. Daarin heeft ds. P. den Butter gelĳk. Maar zĳn stelling om theocratie niet op de politiek toe te passen, gaat voorbĳ aan de betekenis van theocratie. Theocratie in gereformeerde zin verstaan, is duidelĳk anders dan de Roomse visie waarin de kerk over de overheid heerst. De gereformeerde visie is dat kerk en staat beide, met inachtneming van de eigen aard van beide instellingen, onder de eis en belofte van Gods Woord staan. Den Butter heeft nooit zo veel op gehad met “die hele theocratische opvatting”. “We kunnen die wel mooi op papier zetten, maar het wérkt niet”, zo stelt hĳ in Terdege, haast pragmatisch gedacht. ZICHT 2011-4 | december 2011

Hĳ zegt dit naar aanleiding van zĳn twee delen over de koningen van Juda 1, waarin hĳ juist aan de hand van de vrome koningen Josia, Hizkia, Josafat en anderen uiteenzet hoe reformerend de overheid is geweest ten aanzien van het volksleven en de tempeldienst. Natuurlĳk hebben ook deze koningen het hart van de onderdanen niet kunnen veranderen, wat wel gebleken is in het feit dat na hen ook spoedig (weer) goddeloze koningen heersten. Maar dat niet neemt niet weg dat er toch een publieke gedaante is geweest van het christelĳk leven, waarbinnen de kerk haar gelegenheid had om met het Woord getuigend te zĳn midden in de samenleving. Wie alles wat de Bĳbel over theocratie zegt, alleen onverkort wil toepassen op de kerk en niet op de staat, denkt on-Calvĳns. Volgens de calvinistische traditie zĳn kerk én staat gebonden aan het Woord, maar elk op zĳn eigen wĳze en conform de verschillende doeleinden. De gebrokenheid van dit aardse bestaan maakt het onmogelĳk om de theocratie te realiseren. Daarom sprak dr. A.A. van Ruler (1908-1971), de theocraat bĳ uitstek, over een torso. Maar om de realisatie van de theocratie als een anticipatie op het Koninkrĳk van God te noemen, zoals Van den Belt doet, en daarvan te zeggen dat het “gelukkig” nooit lukt, is te kort door de bocht. We mogen toch blĳ zĳn dat er in bepaalde periodes en plaatsen een christelĳke overheid was die de samenleving stempelde? Kortom, samengevat, de kritiek van beide predikanten klinkt me te kuyperiaans en (mede daarom) ook te weinig hervormd in de oren. Kritiek op artikel 36 NGB ontstond vooral in afgescheiden kring, waarbĳ het pleidooi voor onverkorte handhaving van artikel 36 NGB doorgaans uit hervormde kring kwam, zoals Hoedemaker, Van


88 Ruler, Kromsigt, en zelfs enkele jaren geleden nog de hervormde oud-scriba dr. Karel Blei die sprak van een onvermoede actualiteit van artikel 36 NGB gezien de opkomst van de islam. Het is oer-hervormd om het Woord van God relevant te achten voor gehele samenleving. Dat dacht Kuyper ook (Christus heerst op alle terreinen van het leven), maar hĳ sneed toch de band tussen kerk en overheid door, terwĳl die juist typerend was voor artikel 36 NGB. Beide scribenten houden mĳns inziens te veel rekening met de politieke praktĳk en beseffen te weinig dat het hier om een normatieve uitspraak gaat. Daarop wees Patrick Nullens (ETF, Heverlee) recent tĳdens een congres over de NGB. “De relevantie van artikel 36 wordt duidelĳk enkel wanneer we het zien en behandelen als de geloofsuitdrukking die het is – en niet als een sociaal-politieke uitspraak. De theologische en ethische betekenis van dit artikel is dusdanig krachtig dat het nog steeds kan dienen als algemene richtwĳzer voor de opdracht van het politieke bedrĳf. De diepste oorzaak van de blĳvende relevantie van artikel 36 ligt niet in een verheven inzicht van Calvĳn en Guido de Brès, maar komt doordat men, net als in de hele confessie, beoogde de Heilige Schrift na te spreken.” Daarmee kom ik op een ander punt: de kerk en de Woordverkondiging. Terecht is gezegd dat de kerstening van de samenleving geschiedt door middel van de Woordverkondiging van de kerk. Of het primair is? Ja, in zekere zin, maar daarmee is niet álles gezegd. Want ook de overheid heeft, zĳ het binnen

beperkte grenzen, een taak om buiten de kerk sturend bezig te zĳn, voorwaarden scheppend, de kerk de ruimte gevend en zo dienstbaar te zĳn aan de kerstening van de samenleving. Ik heb dat uitgedrukt met “eenheid in verscheidenheid” ten aanzien van de gereformeerde opvatting van kerk en staat. Beide instellingen dienen niet over elkaar te heersen, maar zĳn als twee brandpunten van een ellips, waarin ieder op zĳn manier een bĳdrage levert aan het inrichten van de samenleving naar Gods Woord. Ik sluit af. Artikel 36 NGB is geen idealistisch artikel, maar een normatief artikel. Nullens heeft daar recent op gewezen. Het lĳkt wel of een dergelĳke normatieve visie weer veld wint. Zelfs de linkse Groen Links-ideoloog Dick Pels bepleit in zĳn jongste boek Vrĳzinnig paternalisme 2 een normatieve visie op de overheid, als correctie op het doorgeschoten vrĳheidsdenken van de jaren zestig. We herinneren verder aan de uitlatingen van Van Ruler die in het neutrale karakter van de overheid zelfs iets nihilistisch ziet. Juist in een tĳd van een strĳd der ideologieën is het aanspreken van de overheid op haar geestelĳke dimensie van levensbelang. Van den Belt noemt een belĳdenis niet iets om in te voeren of uit te voeren, maar om in te leven en uit te leven. Maar zit daar dan een tegenstelling tussen? Van den Belt kiest voor een belĳdenis dat God ook in de eenentwintigste eeuw regeert en recht heeft op erkenning in het publieke domein. Welnu, dat is zuiver in de geest van artikel 36 NGB. Op dat punt reik ik hem graag de hand….

Noten 1 2

Dit jaar uitgegeven bĳ Den Hertog, Houten. Zie de bespreking in de rubriek Boekenschap, elders in dit nummer.


Confessionele politiek | Dr. H. van den Belt, Een spiegel voor de gereformeerde gezindte

89

thema

Het is mooi dat Klaas van der Zwaag de handschoen opneemt en kritisch reageert op mijn bijdrage over artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis (NGB) in het Reformatorisch Dagblad (RD). Ik ben de redactie dankbaar voor de geboden ruimte om op zijn bijdrage te reageren.

Dr. H. van den Belt, bestuurslid van de Guido de Brès-Stichting (WI-SGP)1

Een spiegel voor de gereformeerde gezindte Repliek over Artikel 36 NGB

Binnen de SGP is er een bezinning gaande over de theocratie. Die bezinning duurt al bĳna een eeuw en zal wel blĳven bestaan zolang de SGP bestaat. Die bezinning is intrinsiek verbonden aan de uitleg en toepassing van artikel 36 NGB, inclusief de aanstootgevende woorden over de het weren en uitroeien van de valse godsdienst. Om Van der Zwaag gerust te stellen: ik behoor niet tot de ‘kortwiekers’. In mĳn artikel in het RD 2 ter gelegenheid van de herdenking van 450 jaar ZICHT 2011-4 | december 2011

Nederlandse Geloofsbelĳdenis reflecteer ik op persoonlĳke titel op de actualiteit van de geloofsbelĳdenis. Mĳn uitspraak dat artikel 36 NGB onuitvoerbaar is, roept vragen op. Dat was ook de bedoeling. Ik was al enigszins teleurgesteld dat het in het RD zo stil bleef.

Een gevaarlijke onderneming Eind augustus kreeg ik van de redactie van het RD verzoek om een bĳdrage voor de special over 450 jaar NGB. Ik citeer: “Naast de


90 wat meer gebruikelĳke verhalen willen we ook een onderwerp belichten, waarvoor enige durf nodig is. Stel je voor dat in Nederland artikel 36 NGB tot gelding gebracht zou worden (vooruit, laten we zeggen langs democratische weg). Hoe zou ons land eruit zien? Het lĳkt ons een interessante exercitie dat te bezien door de ogen van een willekeurige Nederlander. Wat merkt die ervan?” Wellicht had ik dat iets duidelĳker moeten aangeven, maar mĳn artikel moet tegen het licht van deze vraagstelling worden gezien. Ik vond het namelĳk een gevaarlĳke onderneming. Artikel 36 NGB biedt immers geen blauwdruk voor een staatsinrichting en een actualisering roept ook meteen het verwĳt

Artikel 36 NGB biedt geen blauwdruk voor een staatsinrichting en een actualisering roept ook meteen het verwijt op van een reformatorische variant op de islamitische sharia. op van een reformatorische variant op de islamitische sharia. Bovendien weten we dat half Nederland via het internet het RD leest als er iets in staat dat de seculiere anti-reli knokploegen niet bevalt. Toch heb ik de handschoen opgepakt, omdat het ook onbevredigend is om de concretisering systematisch te omzeilen. Politici ontwĳken ‘als… dan’-vragen of verwĳzen naar een aan de invoering voorafgaande opwekking. Historici volstaan met het uitleggen hoe het artikel in het verleden is opgevat. In het kinZICHT 2011-4 | december 2011

dervuistdikke proefschrift van Van der Zwaag is weinig concreets te vinden in de door hem beschreven ‘naoorlogse discussie over de 21 woorden.’ Deze verlegenheid is een spiegel voor de gereformeerde gezindte. We kunnen de concrete betekenis wel altĳd minimaliseren, maar misschien kunnen we beter ook eens nadenken over het karakter van artikel 36 NGB als belĳdende tekst. De NGB is niet bedoeld om uit te voeren of in te voeren, maar om te belĳden dat God regeert en dat de overheid moet horen naar Zĳn Woord. Het woord ‘onuitvoerbaar’ moet dan ook niet verstaan worden als een “voorstel tot het afschaffen” van artikel 36 NGB zoals L. van der Tang in De Wachter Sions vreest. De kop boven mĳn bĳdrage in het RD verwoordt wat ik gezegd heb in de laatste zinnen: “Een belĳdenis is niet iets om in te voeren of uit te voeren. Een belĳdenis is iets om in te leven en uit te leven.” Het onderhavige geloofsartikel is onuitvoerbaar omdat het een belĳdenis is. Excuses dat het taalspel mĳ verleid heeft tot onduidelĳkheid.

Een tegenstelling? Van der Zwaag vraagt zich af of er een tegenstelling is. Daar zit de crux. Natuurlĳk is het niet de bedoeling om de theocratie enkel tot een ideaal te verklaren. Het is juist goed om na te denken over praktische toepassingen, maar dan is de belĳdenis daarbĳ een op het Woord gefundeerde gezaghebbende inspiratiebron en geen wetstekst. Mocht Van der Zwaag er anders over denken, dan nodig ik hem uit om de vraag van het RD alsnog te beantwoorden. Om mĳn verlegenheid te illustreren en om uit te leggen waarom artikel 36 NGB niet ingevoerd of uitgevoerd kan worden, heb ik –


91 in plaats van de consequenties te minimaliseren – een poging gedaan om die te maximaliseren. Om misverstanden bĳ de seculiere en oververhitte buitenwacht te voorkomen, heb ik me beperkt tot de consequenties voor de gereformeerde gezindte en die consequenties zo veel mogelĳk naar de letter van de gehele NGB en in de geest van Guido de Brès en de zestiende en zeventiende eeuw uitgewerkt. Zo heb ik – in plaats van censuur op moderne literatuur uit te werken – duidelĳk gemaakt dat ook onze geliefde baptisten Jozef Charles Philpot en Charles Haddon Spurgeon onder de tucht van de belĳdenis zouden vallen. Ongetwĳfeld zou Guido de Brès gevonden hebben dat doperse literatuur verboden moest worden door de christelĳke overheid. Wĳ vinden van niet en terecht, maar dat impliceert dus dat wĳ niet bereid zĳn om dezelfde lĳnen te trekken als de opsteller van de geloofsbelĳdenis. Daarmee ontkrachten we de belĳdenis niet, maar passen haar toe in onze eigen context. Zo moet het ook met artikel 36 NGB. Zo doen we het meestal ook. De discussie vertroebelt als anderen – binnen of buiten de partĳ – de woorden lezen als een blauwdruk voor concreet beleid. Vandaar mĳn zorg over de vraag van het RD. Om misverstanden te voorkomen over de vrĳheid van onderwĳs die wĳ voor de reformatorische scholen claimen, maar anderen zouden misgunnen, heb ik laten zien dat invoering van artikel 36 NGB christelĳk onderwĳs voor alle kinderen – een openbare school met de Bĳbel – impliceert en dus de opheffing van het geïsoleerde reformatorische onderwĳs, inclusief het exclusieve toelatingsbeleid. Wie de achtergrond van mĳn bĳdrage verdisconteert, snapt dat Van der Zwaag en ik niet veel van mening verschillen. Ik deed niet alZICHT 2011-4 | december 2011

leen een oproep om pal te staan voor alles wat ons aan de christelĳke traditie herinnert – zoals het regeren bĳ de gratie Gods – maar zelfs om de overheid te blĳven herinneren aan haar hoge roeping om te luisteren naar het Woord van God, die ook in de eenentwintigste eeuw regeert en recht heeft op erkenning in het publieke domein. Ik hoopte dat het voldoende zou zĳn om duidelĳk te maken dat ik het normatieve karakter van artikel 36 NGB graag wil handhaven, maar tegelĳk ruimte wil scheppen voor een herinterpretatie in de huidige context en actualisering van de toepassing.

Invoering van artikel 36 NGB impliceert christelijk onderwijs voor alle kinderen – een openbare school met de Bijbel – en dus de opheffing van het geïsoleerde reformatorische onderwijs, inclusief het exclusieve toelatingsbeleid. Verbod op kerkelijke verdeeldheid Rest mĳ nog een punt van meningsverschil met Van der Zwaag. Om te illustreren dat alle reformatorische christenen – ook diegenen die de SGP slapheid verwĳten – een letterlĳke invoering van de belĳdenis afwĳzen, heb ik uitgelegd wat de invoering van artikel 36 NGB voor de kerkelĳke verdeeldheid zou betekenen. Dat is niet overdreven. De belĳdenis is over de eenheid van de zichtbare kerk glashelder.3 Iedereen moet zich bĳ de ware kerk voegen. Artikel 36 NGB roept de overheid op


92 om de kerk te reformeren. Als Van der Zwaag een andere suggestie heeft voor de concretisering van deze overheidstaak, mag hĳ het zeggen, maar het is geen retorische truc als ik stel dat er een commissie voor kerkelĳke hereniging moet komen. Ik schreef: “Nadat deze commissie heeft vastgesteld dat de Protestantse Kerk in Nederland – wie zich aan deze keuze ergert mag ook een ander kerkverband invullen – de ware kerk is, zullen alle christenen verplicht worden om zich bĳ deze kerk te voegen. De overheid zal schuldbelĳdenis eisen van allen die zich van de kerk hebben afgescheiden. Kerken die niet meewerken worden uit het publieke domein geweerd.” Over die schuldbelĳdenis kun je twisten, maar de NGB laat geen ruimte voor verschillende kerken in het publieke domein. Het is mĳ te gemakkelĳk dat het een ‘pĳnlĳke vraag’ is welke kerk de overheid zou moeten steunen. Nee, het is de taak van de overheid om de kerk te reformeren en dus de eenheid te herstellen. De Synopsis Purioris Theologiae (1625) stelt dat de christelĳke overheid – en dus niet de paus – de meerdere kerkelĳke vergaderingen bĳeen moet roepen. Zonder toestemming van de magistraat mag de kerk geen predikanten, ouderlingen en diakenen bevestigen. Dat zĳn geen overheidsregels die

de kerk moest ondergaan en waar ze tegen protesteerde, maar dat is de uitwerking van artikel 36 NGB kort na de synode van Dordrecht. In de Synopsis stelt Johannes Polyander in de disputatie over de burgerlĳke overheid dat in een vredige Kerk de herders en de ouderlingen met toestemming van de burgerlĳke macht over leer en leven van de kerk moeten overleggen. “Doch in een verstoorde Kerk en die aan scheuring lĳdt moet de overheid de meest godvruchtige en verstandigste theologen, als het kan met goedkeuring van de kerk, ter synode samenroepen.” Ziedaar de door mĳ voorgestelde commissie. Polyander voegt er aan toe dat de overheid bĳ deze bĳeenkomsten aanwezig moet zĳn en de rol van technisch voorzitter kan spelen. Mĳn suggestie stoelt dus niet op Kuyperiaanse fantasieën of sympathieën, maar op de hier genoemde bronnen. De vrĳe kerk waar Van der Zwaag over spreekt, is een fantasie van dezelfde Abraham Kuyper met wie hĳ mĳ vergelĳkt. Kuyper overdreef door te stellen dat executie van Groninger theologen de consequentie van het onverkorte artikel 36 NGB zou zĳn. Stel je voor… als ik vanaf september 2012 in Groningen aan het werk ga, dan zou het mĳ zelf de kop kosten.

Noten 1

2 3

De auteur is verder lid van het hoofdbestuur van de SGP en bĳzonder universitair docent Gereformeerde Godgeleerdheid aan de Universiteit Utrecht vanwege de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland. Hĳ schrĳft deze repliek op persoonlĳke titel. Zie ‘450 jaar NGB’, bĳlage bĳ Reformatorisch Dagblad, donderdag 20 oktober 2011, pag. 6-7; of: www.refdag.nl/kerkplein/ kerknieuws/artikel_36_is_onuitvoerbaar_1_597206. Zie de artikelen 27 en 28 van de NGB.


Boekenschap | Drs. J.A. Schippers, Klein maar krachtig... en belijnd

93

boekenschap

In zijn vlot geschreven boek belicht Ewout Klei de partijgeschiedenis van het GPV vanuit drie invalshoeken: de partijcultuur, de politieke relevantie en de ruimte die de partij kreeg van de meerderheid om haar afwijkende standpunten naar voren te brengen. ‘Kleine partijen geven kleur aan de Nederlandse democratie. Die van het GPV was oranje.’

Drs. J.A. Schippers, directeur Wetenschappelijk Instituut voor de SGP

Klein maar krachtig… en belĳnd Een portret van het Gereformeerd Politiek Verbond (1948-2003)

Op 25 mei 2011 promoveerde de historicus Ewout Klei (1981) in Kampen op een onderzoek naar de partĳhistorie van het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV). Een confessionele partĳ bĳ uitstek. Was het niet het GPV dat in 1996 nog een stevig statement uitbracht over de politieke relevantie van de belĳdenis, onder de titel Krachtige belĳning? Dit rapport diende echter vooral als ankerpunt in de aanstaande discussie met de RPF over het intensiveren van de samenwerking ZICHT 2011-4 | december 2011

tussen deze twee afsplitsingen van de AntiRevolutionaire Partĳ. Het GPV is in 1948 opgericht door gereformeerde mannenbroeders die zich in 1944 hadden vrĳgemaakt van het synodale juk van de Gereformeerde Kerken in Nederland. Het duurde vĳftien jaar, alvorens de partĳ een zetel in de Tweede Kamer bemachtigde (ze greep er in 1959 net naast). Klei laat zien dat de beginperiode tot 1963 nogal conflictueus is verlopen. Er werden interne discussies ge-


94

Lid van de Tweede Kamer voor het GPV, de heer Piet Jongeling aan het woord.

voerd op het scherp van de snede. Dat was volgens nogal wat partĳleden nodig, want ‘naarmate God de wereldhistorie naar de eindstreep brengt, zullen de halven en slappen uitvallen. Alleen de radicalen zullen standvastig blĳven.’ Rekkelĳke vrĳgemaak-

Rekkelijke vrijgemaakten werden zeer kritisch bejegend door hun meer precieze broeders, die als ‘gereformeerde stalinisten’ van tijd tot tijd voor een crisissfeer in de partij zorgden. ZICHT 2011-4 | december 2011

ten werden dan ook zeer kritisch bejegend door hun meer precieze broeders, die als ‘gereformeerde stalinisten’ van tĳd tot tĳd voor een crisissfeer in de partĳ zorgden. Met het aantreden van P. Jongeling als politiek vertegenwoordiger in de Tweede Kamer, verandert het karakter van het GPV van een disputeerclub in een politieke partĳ. In 1966 komt voor het eerst een politiek programma van het GPV tot stand. In de woelige jaren ’60 staat de partĳ een vorm van gereformeerd conservatisme voor, gecombineerd met liefde voor vaderland en vorstenhuis. Vanaf de jaren zeventig verzakelĳkt de toon van de partĳ. Dit wordt versterkt wanneer G.J. Schutte in 1981 als GPV-boegbeeld in de Tweede Kamer aantreedt. De partĳ verlaat haar zelfgekozen isolement en er komt meer ruimte voor sa-


95 menwerking met SGP en RPF, waaronder een gezamenlĳke lĳst bĳ de verkiezingen voor het Europees Parlement in 1984. Tegelĳk probeert Schutte zich wat te profileren ten opzichte van de behoudender zusterpartĳen, door bĳvoorbeeld in 1986 te pleiten voor een ‘Groninger variant’ (CDA, VVD en GPV) als alternatief voor de ‘Staphorster variant’, waarin ook SGP en RPF het kabinet zouden steunen. Het accent op zakelĳke argumentatie wordt een GPV-handelsmerk wanneer de confessionelen voor het eerst in zeventig jaar uit het centrum van de macht zĳn verdreven en een ‘Paars kabinet’ van PvdA, VVD en D66 aantreedt. Het ‘boetepreken’ van de collega’s Leerling en Van der Vlies is aan Schutte niet besteed. Heerma’s CDA weet zich geen raad in zĳn oppositierol, waardoor Schutte uit de schaduw treedt. De laatste fase van de partĳ duurt volgens Klei vanaf het begin van de jaren negentig tot aan de millenniumwisseling. In het jaar 2000 gaat het GPV immers samen met de RPF op in de ChristenUnie. Het einde van het GPV markeert tegelĳk het einde van de mini-zuil van de ‘vrĳgemaakten’. Aanvankelĳk was deze minizuil een gesloten bolwerk van kerk, school, krant, vakorganisatie en partĳ. Lidmaatschap van het GPV stond praktisch alleen open voor leden van de Gereformeerde Kerken ‘onderhoudende artikel 31 DKO’, omdat de grondslag van de partĳ gelĳkluidend was aan die van genoemd kerkgenootschap. Niet-vrĳgemaakten handelden volgens vrĳgemaakten in strĳd met de confessie, omdat ze niet gehoorzaamden aan artikel 29 van de Nederlandse Geloofsbelĳdenis. Maar welke gereformeerde in Nederland deed dit dan wel, als je let op de totstandkoming van de Doleantie in 1886 met haar paneelzagerĳ? ZICHT 2011-4 | december 2011

Qua politieke relevantie zĳn er twee concrete momenten in de parlementaire geschiedenis te memoreren, waarop het optreden van het GPV er echt toe heeft gedaan. Tĳdens een debat over de mogelĳke introductie van een kiesdrempel in 1976 wist Jongeling dankzĳ de persoonlĳke sympathie bĳ collega-Kamerleden van grotere politieke partĳen te voorkomen dat zo’n drempel er

Het einde van het GPV markeert tegelijk het einde van de minizuil van de ‘vrijgemaakten’. Aanvankelijk was deze minizuil een gesloten bolwerk van kerk, school, krant, vakorganisatie en partij. kwam, waarmee het voortbestaan van GPV en meerdere kleine partĳen in de Tweede Kamer werd gered. Een andere gebeurtenis waarbĳ het GPV (samen met de SGP) er wezenlĳk toe doet, speelt in 1980, toen een motie van wantrouwen werd ingediend tegen het kabinet-Van Agt. Dankzĳ de doorslaggevende stem van het GPV mag het kabinet doorregeren. Verder is de GPV-fractie in de Tweede Kamer relevant gebleken in haar functie als ‘staatsrechtelĳk geweten’. Zowel Jongeling als Schutte wisten het functioneren van ons democratisch bestel en ons parlement op zo’n manier tegen het licht van het staatsrecht te houden, dat hun kritiek weerklank kreeg, zelfs bĳ politieke tegenstanders.


96 Bĳ het doorlezen van het boek waardeer ik de stĳl, grondigheid en onafhankelĳkheid waarmee Klei de GPV-geschiedenis beschrĳft. Dankzĳ zĳn afkomst uit de vrĳgemaakt-gereformeerde kerk kan de auteur ontwikkelingen en discussies goed plaatsen. Tegelĳk betracht hĳ daarbĳ de nodige distantie. Soms gaat deze terloops over in een meer subjectieve afkeuring of waardering. Vooral wanneer de verhouding van het GPV (alsook die van SGP en RPF) ten opzichte van de ‘morele eenpartĳstaat Nederland’ wordt besproken. Dan valt te bemerken dat de schrĳver sympathiseert met het links-liberale D66.

Fractievoorzitter GPV de heer G.J. Schutte.

Klei signaleert in zĳn boek een ontwikkeling waarin de ruimte die het GPV van anderen verkrĳgt voor het uitdragen van haar confessionele standpunten steeds kleiner wordt. Werd het conservatisme van Jongeling door anderen nog gewaardeerd als ankerpunt voor de samenleving, jaren later kreeg Schutte bĳ zĳn verdediging van de strafbaarheid van euthanasie het verwĳt dat hĳ hard en inhumaan was. Ook zĳn standpunt (in 1996) dat de komst van moslims naar Nederland geen verrĳking was voor de Nederlandse samenleving, stuitte op verontwaardiging en de beschuldiging van ‘íslamanoia’ van de kant van het kabinet. ZICHT 2011-4 | december 2011

Een christelijke politieke partij dient zich voor alles te bezinnen op en te profileren door een bijbelse visie op politiekmaatschappelijke vraagstukken. De SGP dient krachtig belijnde uitgangspunten te combineren met een milde verwoording en open houding. Zĳn er uit de geschiedenis van het GPV lessen te trekken voor de SGP? Ja, ik noem er drie. 1. Importeer geen kerkelĳke of theologische conflicten binnen de partĳ, zeker niet wanneer deze geen directe implicaties hebben voor het politieke programma. Radicalisering op ondergeschikte, niet-politieke punten doet een partĳ marginaliseren en maakt haar door intern getwist irrelevant


97 en onaantrekkelĳk. Een christelĳke politieke partĳ dient zich voor alles te bezinnen op en te profileren door een bĳbelse visie op politiek-maatschappelĳke vraagstukken. De SGP dient krachtig belĳnde uitgangspunten te combineren met een milde verwoording en open houding. 2. Weet wat er op het grondvlak van de partĳ leeft. Het GPV-bestuur was teveel met zichzelf bezig en heeft veel te laat het partĳlidmaatschap opengesteld voor niet-vrĳgemaakte christenen, terwĳl een brede stroom in de achterban dit allang wenste. Blĳkbaar wilden de scherpslĳpers die de eenheid van ‘ware kerk en ware partĳ’ koesterden niet onder ogen zien dat het merendeel van kerken kiezersvolk hier geheel anders over dacht. 3. Hanteer bĳ de argumentatie van voor buitenstaanders moeilĳk te begrĳpen of te verteren standpunten niet de botte bĳl van zogenaamde duidelĳkheid, maar het scherpe fileermes van analyse en het duiden van mogelĳke consequenties. Daar-

voor is het nodig in de huid van de politieke opponent te kruipen, om te begrĳpen wat de werkelĳke motieven zĳn om iets wel of niet te willen. Deze methode biedt overigens geen garantie op overtuiging van de ander, maar kan wel bĳdragen aan het vergroten van wederzĳds begrip. Daar is in onze gepolariseerde samenleving behoefte aan.

Naar aanleiding van: Ewout Klei, ”Klein maar krachtig, dat maakt ons uniek”. Een geschiedenis van het Gereformeerd Politiek Verbond, 1948-2003, Amsterdam: uitgeverĳ Bert Bakker, 2011; ISBN 97890-3513609-0; 456 blz.; prĳs € 29,95.


Confessionele politiek

98

NIEUW!

Waardevolle W aarrdevolle uitgaven van Guido de Brès

Guido de Brès is, na een moedig getuiggenis, de mar teldood gestorven. Zijn nalatenschap waas voor hem niet alleen een belijden met de mond,, maar – door ggenade enade – ook een ggelo eloven met het har t.

Oorsprong en weerlegging van de wederdopers Dit boek biedt een beschhrijving van de geschiedenis van de wederdopers en een weerlegging van hun opvattingen.. De verbreiding van het anabaptisme heeft Guido de Brès zeer vero ontrust.. Hij voelde om met alle kracht tegen de zich daarom gedrrongen ongen o wederdopers te strijden. Dit uitvoerigge werk verscheen in 1565. Het is opnieuw uit het Frans ver taald,, en bestaat uit drie boeken: Boek I gaat over de oorsprong van de wederdopers. Boek II gaat over de christoloogie. De twee naturen van Christus waas een onderwerp waarop de wederdopers duidelijk een andere visie hadden dan de ger gerefformeerden. emeen en over de kinderBoek III gaat vooral over de doop in het alggemeen doop in onderscheid met de volwaassen doop.

Geb. 728 blz. Prijs: ` 47,90 Uit het Frans ver taald onder redactie van mw w. R. Pieterman (RuthInterpres)

2e druk

Gevangen om het Evangelie Eeen historische beschrijving van de laatste ste maanden uit het leven van va Guido de Brès en uitvoerige verhandelingen over het Heilig Avondmaal.

De Stichting Heruitgave Werken Guido de Brès stelt zich ten doel om de werken van Guido de Brès vanweggee hun rijke inhoud meer bekendheid te ggeeven. Als u de boeken via de Stichting bestelt, steunt u de Stichting in het financieren van de ver taalkosten.

Ver taling:: mw w.. R. Pieterman (RuthInterpres) Geb. Ge b 210 blz. bl Prijs: ` 15,90

2e druk

2e druk

Het wapen van het christelijk geloof

De Nederlandse Geloofsbelijdenis De tekst van de NGB, voorzien oorzie van kanttekeningen, uitgeschreven bewijsteksten en een beknopte levensbeschrijving van de opstellerr.. Verzendkosten ` 3,95 Bij bestelling boven ` 30,- geen verzendkkosten.

BESTELBON U kunt de bon zenden naar: Stichting Heruitgave Werken Guido de Brès Ambachtsherenweg 18, 3264 SE Nieuw-Beijerland

Belangrijkkee thema’s o.a.: Doop, Heilig Avondmaal, overheid,, enzovoort. Ver taling:: dr d s. E.W W. Karels-Boonzaaijer en drs. A. Schimmel-Boonzaaijer Geb. 344 blz Prijs: ` 27,90

Samenggesteld door A.A.. Roukens Geb. 208 blz. Prijs: ` 15,90

BESTELBON

Ja,, zend mij per omgaand omgaande: de: .......

ex. Oorsprrong en weerlegging... weerlegginng... (nieuw) à ` 47,90

Naam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.......

ex. Gevanggen om het Evanggelie à ` 15,90

Adres: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.......

ex. De Nederlandse Geloofsbelijdenis Geloofs à ` 15,90

PC/W Woonplaats: oon .......................................................................

.......

ex. Het wapen van het christelijk gelooff à ` 27,90

Teleffoonnummer : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

U kunt ook per email bestellen: [email protected] of telefonisch: 0186 - 61 18 36


Boekenschap | Dr. K. van der Zwaag, Over staat en godsdienst, religie en politiek, filosofie en geloof...

99

boekenschap

In deze boekenschap een bespreking van publicaties die het brede terrein verkennen van religie, geloof en politiek. Onderwerpen zijn staat c.q. civil society en godsdienst, historische achtergronden van het denken over staat en godsdienst (oudheid, verlichting, moderne tijd) en de gevaarlijke invloed van ideeën in de politiek.

Dr. K. van der Zwaag, met een bijdrage van dr. P. de Vries

Over staat en godsdienst, religie en politiek, filosofie en geloof… Jonathan Chaplin, Herman

en samenleving relevant zĳn. Jonathan Chaplin,

Dooyeweerd. Christian Philos-

directeur van het Kirby Institute for Christian

opher of State and Civil

Ethics te Cambridge (Engeland), beschrĳft Dooy-

Society; University of Notre

eweerds betekenis voor de civil society en brengt

Dame Press, Notre Dame

hem onder meer in verband met Abraham Kuyper

(VS), 2011; 452 blz.; $ 68.

(1837-1920). Chaplin schetst Dooyeweerds theorie van de historische en culturele ontwikkeling die

De twintigste-eeuwse Neder-

dient als een onmisbare achtergrond voor de sociale

landse filosoof Herman Dooy-

filosofie van Dooyeweerd.Het kader van dat laatste

eweerd (1894-1977) liet een indrukwekkende hoe-

is duidelĳk ontleend aan Kuyper, wiens beginselen

veelheid filosofische werken na die ook voor politiek

van de soevereiniteit in eigen kring en sociaal en



100 religieus pluralisme door Dooyeweerd op een ori-

eindconclusie is dat de neo-calvinistische beweging

ginele wĳze werd verwerkt in een theorie die ge-

onder leiding van Kuyper een klassiek voorbeeld

schikt is voor deze moderne tĳd.

is van het nastreven van een publieke religie (civil

Chaplins stelling is dat Dooyeweerds sociale struc-

religion) onder de voorwaarden van differentiatie

turen enerzĳds een onherleidbare identiteit en

en religieus pluralisme. Zo blĳkt dat Kuyper feitelĳk

normatieve status bezitten (de samenleving als

moderner is dan Groen van Prinsterer (1801-1876).

eigen sector tegenover de staat), anderzĳds een

Kuypers ambitie was volgens Chaplin niet meer

vorm bezitten die recht doet aan de moderne tĳd

de bescherming van zĳn eigen confessionele ge-

van individualisering en differentiatie. Zo brengt

meenschap maar de vernieuwing van de gehele

Dooyeweerd volgens Chaplin civil society en chris-

natie in het licht van een duidelĳke visie op het

telĳk pluralisme bĳ elkaar. Wat Dooyeweerds bĳ-

gemeenschappelĳk goed. Hĳ ziet hierin ook de

drage uniek maakt, is dat hĳ de civil society ziet

actualiteit van de door Dooyeweerd nagestreefde

als een interactie van diverse gemeenschappen die

denkgemeenschap. Dooyeweerd legt de religieuze

onherleidbaar zĳn en die toch zich voegen in het

vooronderstellingen bloot in het westerse denken

moderne proces van differentiëring. De grootste

maar bepleit een open dialoog waarin ruimte is

erfenis van de moderniteit is niet de bevrĳding

voor het religieuze verschillen, met name ook in

van autonome, zichzelf bepalende individuen van

de politiek. Daar moet het vooral gaan om een

noodzakelĳke gemeenschappelĳke en morele bin-

gemeenschappelĳke worsteling om publieke ge-

dingen, maar de schepping van een verantwoorde-

rechtigheid, een kernbegrip bĳ Dooyeweerd. De

lĳke en intrapersoonlĳke solidariteit in een maat-

recente wereldwĳde opleving van politieke religie

schappelĳke context van differentiatie.

laat daarbĳ Dooyeweerds actualiteit zien ten aan-

Chaplin is gecharmeerd door het CDA-gedachtegoed

zien van het streven naar politieke consensus,

en ziet daarin Dooyeweerds denken manifest. Zĳn

aldus Chaplin.

René Boomkens, Erfenissen

nome) kunstbeoefening. De Verlichting is meer

van de Verlichting. Basisboek

dan een historische periode, maar behelst een in

cultuurfilosofie; uitg. Boom,

de kiem revolutionaire gebeurtenis die het leven

Amsterdam, 2011; 376 blz.;

wilde losmaken van het overkoepelende geheel

€ 34,50.

van kerk en godsdienst. Boomkens, hoogleraar so-

De Verlichting is een cruci-

versiteit Groningen, beschrĳft zeer toegankelĳk

ale periode geweest voor de

de culturele en filosofische ontwikkeling van Ver-

ciale filosofie en cultuurfilosofie aan de Rĳksuni-

moderne westerse cultuur. Dat bewĳst dit werk

lichting en Romantiek en behandelt daarbĳ uit-

dat een inleiding wil bieden in “de cultuurfilosofie

eenlopende personen, stromingen en thema’s, die

van de moderniteit”. Moderniteit is het tĳdperk

het boek werkelĳk tot een handboek maken. Le-

dat economisch wordt gekenmerkt door de domi-

vensbesef, de moderne metropool, lage versus hoge

nantie van het kapitalisme, in politiek opzicht

cultuur, netwerksamenleving, moderne kunst, alles

door de opkomst van de autonome (nationale)

komt aan de orde. Een van de belangrĳkste en in-

staat, en in cultureel opzicht door het succes van

grĳpendste processen van collectieve identiteits-

de (gespecialiseerde) wetenschappen en de (auto-

vorming is het proces van natievorming. De moderne



101 staat en de nationale identiteit zĳn echter een

(post)moderne samenleving en de status van de fi-

stiefkindje in de politieke filosofie gebleven en pas

losofie. Culturele thema’s worden steeds belangrĳker

de laatste decennia tot een werkelĳk filosofisch

in de filosofie, waarbĳ één van de brandpunten is

probleem geworden. Lange tĳd heerste de neer-

de rol van religie in de politieke en de alledaagse

buigendheid van de kosmopolitische intellectueel

werkelĳkheid. Religie is niet langer een onderwerp

en werd dit probleem genegeerd.

dat vooral wordt overgelaten aan theologen en

Wetenschap, politiek en samenleving raken steeds

ethici, maar heeft een prominente plek gekregen

inniger met elkaar verstrengeld, wat tot uitdrukking

in de (cultuur)filosofie van filosofen als Charles

komt in termen als technologische cultuur of ken-

Taylor, Leszek Kolakowski, Alasdair MacIntyre, Mar-

niseconomie. De hedendaagse, eenentwintigste

cel Gauchet en Gianni Vattimo. Volgens Boomkens

eeuwse cultuurfilosofie is een fundamentele kritiek

kent de kritische cultuurfilosofie, zoals tot uiting

op het klassieke filosofische project dat een verkla-

komend in bĳdragen van Charles Taylor en Peter

ring van de werkelĳkheid als geheel wil geven, tot

Sloterdĳk, een bruisende praktĳk, die allesbehalve

uiting komend in de term postmodernisme. Dat

opgesloten blĳft achter de deuren van de academi-

geheel kunnen filosofische metafysica’s zĳn, maar

sche wereld, maar uitgebreid opduikt in het publieke

ook overkoepelende politieke ideologieën of grote

debat, essays en krantenartikelen. Kortom, dit ba-

monotheïstische religies. Het boek eindigt met

sisboek cultuurfilosofie legt de achtergronden van

een discussie tussen denkers als Habermas, Rorty,

de moderne cultuur bloot waar we elke dag mee

Lyotard en Foucault over de toekomst van de

te maken hebben, ook in de politiek.

Frits Bolkestein, De intellectu-

in op actuele thema’s, zoals de Europese Unie,

ele verleiding. Gevaarlĳke

multiculturalisme, de culturele revolutie van 1968.

ideeën in de politiek; uitg.

Deze laatste heeft volgens hem nog steeds een fu-

Bert Bakker, Amsterdam,

neste invloed op de samenleving. Sindsdien is er

2011; 343 blz.; € 25.

geen fundamentele discussie meer over de grondslag van de waarheid als zodanig en op welke manier

Ideeën zĳn niet neutraal, zo

die gekend wordt. Bolkestein ziet de oorsprong

is de boodschap van dit boek.

van de tegencultuur in de romantische beweging,

Ideologie is de oorsprong van

die in een vorm van escapisme zĳn onvrede met

veel moderne politieke ideeën in de geesten van

het middenklassebestaan uitdrukte, het Bildungs-

intellectuelen. Bolkestein zet breed in met de be-

bürgertum, zĳn verlichtingsidealen en zĳn vooruit-

schrĳving van Verlichting, Romantiek, het Duitse

gangsgeloof. De cultuur van een kleine elite van

idealisme, de Russische intelligentsia, Nietzsche,

kunstenaars en academici, die in de jaren zestig

de conservatieve revolutie in Duitsland en de grote

en zeventig ontstond, wees elke grondslag af en

politieke ideologieën als fascisme, nationaalsocia-

stond vĳandig ten opzichte van de fundamentele

lisme, communisme en de opkomst van de tegen-

waarden van de westerse cultuur. Kenmerkend is

cultuur. Over gevaarlĳke ideeën gesproken: Hei-

rebellie tegen rede en waarheid, twee waarden die

degger en Carl Schmitt bejubelden de heroïsche

Bolkestein als liberale intellectueel warm koestert.

waarden die de gemeenschap verheerlĳkten boven

Bolkestein signaleert het failliet van ontwikke-

individu, instinct boven de rede. Bolkestein gaat

lingshulp en de grote projecten in Afrika, mede



102 door de schuld van de vele progressieve westerse

sofen van de Frankfurter Schule of John Gray. Hĳ

bewonderaars die leden aan ideologische verblin-

spreekt van het bizarre oxymoron “verlichtings-

ding. Globalisering is geen bedreiging maar een

fundamentalisme”. Maar heeft juist ook de Ver-

kans. “Handel en niet hulp is de weg vooruit.”

lichting niet tot gevaarlĳke ideeën geleid? Bolkestein

Over het multiculturalisme: Bolkestein moet niets

schrĳft mooie dingen over de teloorgang van het

hebben van het relativisme, in de zin van alle cul-

onderwĳs (minder gericht op kennis, meer praktisch

turen ‘even mooi en rĳk’. Elke rangorde van

en relevant), de waarde van gezag en traditie, vor-

culturen heeft een maatstaf nodig, waarbĳ de wes-

ming, gezin (seksuele emancipatie is een van de

terse cultuur op dit moment superieur is aan de

factoren bĳ het snel toenemende aantal echtschei-

moslimwereld. “Elke objectieve waarnemer van

dingen!), oog voor de christelĳke minderheden in

het Midden-Oosten zal deze conclusie onderschrĳ-

het Midden-Oosten in plaats van de eenzĳdige aan-

ven.” De intimidatie door islamisten gaat volgens

dacht voor de Palestĳnen. Typisch liberaal is ook

Bolkestein nog steeds door, verwĳzend naar de lot-

zĳn pleidooi voor het utilitarisme en de Verant-

gevallen van Ayaan Hirsi Ali en de Deense cartoonist

wortungsethik, een appèl op het verlichte eigen-

Kurt Westergaard. Hoezeer Bolkestein een Verlich-

belang, de vrĳe markt en de liberale democratie.

tingsdenker is, blĳkt uit zĳn afkeer van alle denkers

Een boek dat tot denken stemt, maar waarin een

die kritiek hebben op de Verlichting, zoals de filo-

blinde vlek voor religie domineert.

Wim Jurg, De vierde eeuw, of

heidense offerritueel verbood (zelfs in Rome) en Ju-

hoe het christendom staatsgods-

lianus (de Afvallige), die de politieke invloed van

dienst werd; uitgeverĳ Damon,

christenen wilde terugdringen, zĳ het wel met behoud

Budel, 2011; 200 blz.; € 29,90.

van de vrĳheid voor de christelĳke godsdienst. Het christendom groeide echter steeds meer en werd van

In dit boek wordt beschreven

lieverlee staatsgodsdienst. Onder Theodosius was in

hoe het christendom in de vier-

het Romeinse rĳk het christendom de enige toegelaten

de eeuw voor het eerst een

godsdienst, met voorlopig min of meer een gedoog-

machtige positie in de staat kreeg. De Romeinen

status voor de joden. Onder invloed van de Constan-

waren van oudsher erg tolerant in godsdienstzaken,

tĳnse biograaf Eusebius zagen veel christenen het

maar kregen steeds meer een probleem met het

Romeinse rĳk niet als de grote vĳand maar als Gods

christendom omdat de christenen gericht waren op

voorbereiding op de bekering van de wereld. “Het

bekering van anderen. Aan het begin van de vierde

heidense Romeinse rĳk had in Gods opdracht de wereld

eeuw waren er nog vervolgingen, maar met de

tot eenheid gebracht waardoor het mogelĳk was ge-

komst van Constantĳn de Grote in 324 als keizer in

worden de wereld tot het christendom te bekeren.”

het hele rĳk veranderde alles fundamenteel en werd

De kerk stapte in de Germaanse koninkrĳken (waar

het christendom tot een zeer gerespecteerde en be-

de staat zwak was) in het vacuüm en werd zelfs in

gunstigde godsdienst. Er kwamen wetten die het

grote delen van het westen het hart van de staat, waarna

christendom bevoordeelden, zoals de invoering van

een reeks conflicten nodig was om kerk en staat weer

de zondag, gunstige belastingen voor de christelĳke

een beetje te ontvlechten. Maar dan zitten we al ver

kerk, de mogelĳkheid voor de kerk als rechtspersoon

na de vierde eeuw. Een interessant boek over de

te erven. Na Constantĳn volgde Constantius, die het

eerste invloedrĳke ontmoeting tussen kerk en staat.



103 Dick Pels en Anna van Dĳk,

Maar het blĳft een vrĳzinnig paternalisme: de vrĳ-

Vrĳzinnig paternalisme. Naar

heid blĳft een absolute waarde, al wordt deze ge-

een groen en links beschavings-

normeerd door begrippen als verantwoordelĳkheid

project; uitg. Bert Bakker,

en sociaal besef, zelfrelativering en zelfbeheersing,

Amsterdam, 2011; 285 blz.;

door een positieve vrĳheid waarin niet nivellering

€ 19,95.

en ongeremde vrĳheid van dwang gelden, maar

Links is bekneld geraakt tus-

formiteit.

sen de twee kwaden van de

Vrĳzinnigheid moet de kern zĳn van het idee van

ruimte is voor werkelĳke individualiteit en pluri-

paternalistische bemoeizucht en de doorgeschoten

beschaving. Vrĳzinnigheid betekent dat men leert

vrĳheidsdrang, zo stellen deze auteurs uit de kring

leven met openheid, pluralisme, ambivalentie en

van GroenLinks. Alle idealen ontwikkelen een duis-

onzekerheid. Dat valt op in de bĳdrage van Ruard

tere zelfkant zodra ze worden verabsoluteerd, per-

Ganzevoort, over religie in een postverzuilde sa-

soonlĳke autonomie en zelfontplooiing vormen

menleving. Religie heeft een collectieve dimensie

daar geen uitzondering op. Het paternalisme wat

waar we rekening mee moeten houden, maar de

de schrĳvers voorstaan, behelst een normatieve

overheid moet ook kunnen ingrĳpen als bĳvoor-

visie op de overheid die oog heeft voor het door-

beeld homoseksuelen in orthodoxe kring door

schieten van de liberale idealen en deze schoeit op

hun religieuze achtergrond belemmerd worden

een meer realistische, minder utopische leest. Ze

of wanneer religieuze opvattingen op gespannen

zĳn op zoek naar een nieuwe balans tussen indivi-

voet staan met mensenrechten. Een vrĳzinnige

dualisme en sociale verantwoordelĳkheid. De

overheid zal echter terughoudend zĳn om te snel

bundel behandelt de thematiek op verschillende

dwang door wetgeving toe te passen. Echte ont-

terreinen, zoals prostitutie (deze wordt zeer kritisch

wikkeling ontstaat niet door wetgeving, maar door

bejegend, dus niet als een verworvenheid van de

mentaliteitsverandering.

seksuele vrĳheid), godsdienst, gezondheidszorg,

Een eerlĳk boek dat wĳst op het doorschieten van

kunstbeleid, publieke omroep, onderwĳs, arbeid

vrĳheid in vrĳblĳvendheid, onmatigheid, zelfge-

en klimaatdenken. Op al deze terreinen wordt ge-

noegzaamheid en absolutisme. “De overheid is

pleit voor een overheid die meer sturend actief is

geen neutrale scheidsrechter die alle markt- en

en excessen bestrĳdt, gemotiveerd door een in-

samenlevingspartĳen gelĳk behandelt, maar is

houdelĳke visie op het goede leven. Moraliseren

onvermĳdelĳk een normatieve speler die een be-

kan zeker effectief zĳn.

paald idee over het goede leven uitdraagt.”

Dr. Henk Post, Godsdienstvrĳ-

studie waarin historische achtergronden en actua-

heid aan banden; uitg. Wolf

liteit met elkaar verweven zĳn. Met actualiteit

Legal Publishers, Nĳmegen,

bedoel ik de kwesties van het ritueel slachten, de

2011; 294 blz.; € 19,95.

gewetensbezwaarde trouwambtenaar, de homo-

Na zĳn boek Gelĳkheid als nieuwe

het SGP-vrouwenstandpunt, boerkaverbod, enzo-

seksuele docent op een reformatorische school, religie (2010) verrast Henk Post

voorts. Nederland is een land waar godsdienst con-

ons opnieuw met een grondige

troversieel is geworden en godsdienstvrĳheid als



104 iets abnormaals wordt beschouwd. Vandaar de toe-

de klassieke grondrechten tot in de kern aan.”

nemende kritiek op de vrĳheid van onderwĳs (ter

Post maakt een onderscheid tussen gewetensbe-

discussie stellen van artikel 23 Grw), onbegrip over

zwaarde trouwambtenaren die benoemd zĳn vóór

het ritueel slachten en de vanzelfsprekendheid

de datum van de Wet openstelling huwelĳk in

waarmee godsdienst gezien wordt als iets dat alleen

2001 en die nadien zĳn benoemd. De eerste categorie

een zaak van het privédomein is.

mag zich op gewetensbezwaren beroepen, voor de

Post laat zien hoezeer dat strĳdt met de historische

tweede categorie ligt dat anders. Zĳ heeft de plicht

en staatsrechtelĳke traditie van de scheiding van

de geldende wetgeving te respecteren en mag niet

kerk en staat en ook met de waarde van de demo-

selectief zĳn in de vervulling van hun ambtelĳke

cratische rechtsstaat die immers de pluriformiteit

taak en homohuwelĳken weigeren. Hĳ zegt daarmee

moet garanderen. Een uitvloeisel van ons staatsrecht

dat christenen die moeite hebben met het homo-

is dat we een pluriforme, multireligieuze en mul-

huwelĳk in principe deze functie niet kunnen am-

ticulturele samenleving hebben, waarin plurifor-

biëren. Is dat ook niet een buitensluiten van een

miteit ten principale gewaardeerd moet worden. Re-

religieuze overtuiging uit het publieke domein

ligie laat zich niet verdringen uit het publieke

dat ‘neutraal’ moet zĳn?

leven. “Als mensen zich op godsdienstige gronden

Samenleven is niet mogelĳk zonder de diversiteit

willen organiseren, horen daar de vrĳheid van on-

te aanvaarden, aldus Post. De huidige samenleving

derwĳs en de vrĳheid van godsdienst nadrukkelĳk

kenmerkt zich door tal van conflicten rond publieke

bĳ. Het is opmerkelĳk dat juist déze collectieve

uitingen van religie die op steeds meer onbegrip

grondrechten onder vuur liggen, terwĳl de indivi-

stuiten.

dualistische gelĳkheidsrechten een hausse door-

Post stelt dat controverses alleen beheersbaar kun-

maken.” Juist het streven naar een religieloze pu-

nen blĳven als een samenleving ten principale be-

blieke en politieke ruimte maakt religie tot een

reid is haar pluriformiteit te aanvaarden. Hĳ baseert

onruststoker en indringer. Post gaat ver in zĳn op-

dat op een onvoorwaardelĳke erkenning van de

vatting van integratie waarin ook voor de islam

rechten van de mens, het feit dat ieder mens een

een gerechtvaardigde plaats is. Hĳ bestrĳdt het

inherente waardigheid bezit.

boerkaverbod in Nederland als een verregaande

De kracht van zĳn argumentatie is dat hĳ religie

inbreuk van het recht op een persoonlĳke levens-

beschermt via de omweg van rechtsstatelĳke prin-

sfeer. Hĳ noemt het een gevaarlĳk precedent. “Wat

cipes en grondrechten die juist in deze secularisti-

zou er al niet meer kunnen passen bĳ het ideaal-

sche tĳd van belang kunnen zĳn, omdat ze gelden

beeld van het kabinet en zou ook moeten worden

als de onbetwistbare verworvenheden van de libe-

verboden? Het kabinet tast met het boerkaverbod

rale, democratische rechtsstaat.

Paul Dekker, Gürkan Celik en

Een bundel met bĳdragen die de plaats van religie

Iris Creemers, Breekpunt of

in de samenleving, met name de civil society, be-

bindmiddel. Religieus engagement

lichten. Religie is niet, zoals liberalen wensen,

in de civil society;

alleen maar een privéaangelegenheid, maar een

uitg. Boekencentrum,

normatieve wereldbeschouwing die invloed wil

Zoetermeer, 2011; 179 blz.;

uitoefenen op de samenleving, zo betoogt socioloog

€ 18,50.

Anton C. Zĳderveld. In de bundel is opgenomen de



105 discussie tussen Femke Halsema en André Rouvoet.

waarin de vrĳheden van moslims ingeperkt worden.

Halsema beschouwt godsdienstvrĳheid als een in-

Het is een ideologie die regelrecht ingaat tegen

dividueel recht, maar bepleit ingrĳpen van de

alle menselĳke waarden.

overheid als bĳvoorbeeld een moslimmeisje door

Paul Dekker betoogt op grond van statistieken dat

haar milieu gedwongen wordt een hoofddoekje te

kerkelĳken over de hele linie actiever in de civil

dragen (in strĳd met haar bewegingsvrĳheid) of

society zĳn dan onkerkelĳken. Kerken vervullen

dat een homoseksuele docent niet toegelaten wordt

een rol in het bevorderen van sociaal engagement

op een reformatorische school. Daar is Rouvoet

en inzet voor ideële doelen. Gürkan Celik vindt

het faliekant mee oneens, en terecht. Tal van ge-

het opmerkelĳk dat diverse westerse en islamitische

dragingen kunnen zĳns inziens op die manier

intellectuelen de mening delen dat de oplossing

onder kritiek komen, zoals het levensbeschouwelĳk

van religieuze problemen in de civil society moet

onderwĳs en het feit dat ouders hun kinderen

komen uit de religie zelf, niet van buitenaf, maar

meenemen naar de kerk. Grondrechten zĳn bedoeld

van binnenuit. In de steeds pluriformer wordende

om het domein van politiek en overheid ‘buiten

samenleving is de civil society een arena waar

de deur te houden’.

laagdrempelige en informele ontmoetingen plaats-

Volgens Eric van der Burg moet artikel 23 uit de

vinden. Interessant is dat de bĳdragen ook focussen

grondwet geschrapt worden als “logisch” gevolg

op lokale situaties, zoals in Rotterdam. Daarbĳ

van het feit dat kerk en staat “volledig” gescheiden

wordt aangetoond dat steun aan religieus gebonden

moeten zĳn. De argumentatie wringt aan alle kan-

instellingen zich wel terdege met de neutraliteit

ten. De moslim-politicus Alaattin Erdal constateert

van de overheid verdragen. Een bundel die laat

“een zichtbare en voelbare vorm van drang en

zien dat religie niet een bron van onrust en geweld

dwang” in het publiek debat om tot één samenleving

is, maar een bindmiddel voor sociale cohesie en

te komen. Die dreigt een eenheidsworst te worden

daarom bevorderlĳk is voor de samenleving.

Carl R. Trueman, Republo-

altĳd zĳn er evangelische christenen die dit stand-

crat: Confessiones of a Liberal

punt delen. In ons eigen land verdedigt dr. A. van

Conservative; uitgave

de Beek met een beroep op het standpunt van de

Presbyterian and Reformed

Vroege Kerk vóór Constantĳn deze zienswĳze, zon-

Publishing Co, Phillipsburg,

der dat hĳ overigens de echte consequenties daarvan

New Jersey 2010;

duidelĳk maakt. Overigens moeten we vaststellen

ISBN 978-1-59638-183-4;

dat de taak van de overheid veel omvangrĳker is

pb. 110 pp.;

dan vroeger het geval was. Het is niet zo gemakkelĳk

prĳs $9,99.

aan te geven welke beroepen een christen nog kan

Wat is de verhouding tussen christelĳk geloof en

uitoefenen, als hĳ zich echt niet met politiek mag

politiek? Dat is niet alleen voor christenen in Ne-

inlaten. Dat betekent immers dat hĳ niet alleen

derland maar ook voor christenen in andere landen

geen politicus of militair kan zĳn, maar bĳvoorbeeld

een vraag. Dat geldt dan vooral in democratisch

ook geen ambtenaar of politieman.

geregeerde landen. Mogen christenen stemmen en

Christenen behoren in principe gebruik te maken

deelnemen aan het bestuur? Onder doopsgezinden

van hun stemrecht en zĳ moeten hun verantwoor-

werd deze vraag vroeger negatief beantwoord. Nog

delĳkheid nemen als het gaat om de vormgeving



106 van de samenleving. Dan heeft op tal van zaken

dit hooguit slechts ten dele het geval is. Hĳ wĳst

betrekking waarover de Bĳbel direct en soms zelfs

er ook op dat zowel linkse als rechtse politici be-

indirect geen uitspraak doet. Juist dan moeten we

loften doen die nooit waargemaakt kunnen worden.

ons ervoor hoeden een bepaald standpunt als het

Verandering in bestuur is een zaak van heel lange

bĳ uitstek christelĳke en bĳbelse standpunt neer

adem. Dan past niet een slogan van ‘yes, we can’

te zetten. Dit is de kern van een boekje dat Carl R.

(hier heeft Trueman duidelĳk Obama op het oog).

Trueman, de decaan van Westminster Theological

Trueman weet zich rechts als het gaat om ethische

Seminary in Philadelphia, heeft geschreven. True-

standpunten. Gaat het over de zorg van zwakken

man is een kerkhistoricus die op het gebied van de

in de samenleving, dan voelt hĳ zich meer links.

geschiedenis van de theologie faam geniet. Hĳ is

Hĳ wĳst er zĳn Amerikaanse lezerspubliek op dat

een theoloog met een buitengewoon brede belang-

in Groot-Brittannië in het verleden het juist ortho-

stelling die ook over tal van zaken buiten de kerk-

dox-protestantse christenen waren die zich in po-

en theologiegeschiedenis zĳn licht heeft laten

litiek opzicht hiervoor sterk maakten. In de negen-

scheven. Dat geldt ook voor dit boek.

tiende eeuw kon je de evangelicals eerder onder

Trueman is afkomstig uit Groot-Brittannië. Als Brit

de Whigs dan onder de Tories scharen. Trueman

voelt hĳ zich in politiek-Amerika nog al eens ont-

verwĳt links overigens dat zĳ feitelĳk in veel ge-

heemd. Door ontwikkelingen de laatste decennia

vallen helemaal zo links niet is. Wie is er zwakker

binnen de Democratic Party stemmen orthodox

dan een kind in de moederschoot, maar links wei-

protestantse christenen (de evangelicals) vrĳwel

gert het voor deze kinderen op te nemen. De strĳd

zonder uitzondering op kandidaten van de Repu-

van links om de homoseksuele levenswĳze te aan-

blican Party. Trueman is met deze gang van zaken

vaarden, is niet te herleiden tot de klassiek linkse

niet onverdeeld gelukkig. Ethisch weet hĳ zich

aandacht van zorg voor de zwakken, maar is veel

verbonden met wat in Amerika ‘rechts’ heet. Maar

meer te zien als een poging om het ideaal van de

als het gaat om de taak van de overheid met be-

geseculariseerde bourgeoisie aan heel te samenle-

trekking tot gezondheid en zorg voor het milieu,

ving dwingend op te leggen.

kan hĳ zich bepaald niet vinden in wat ‘rechts’

In Amerika plegen rechtse christenen het christelĳke

voorstaat. Hĳ laakt vooral het feit dat er in rechtse

geloof en aanvaarding van de vrĳemarkteconomie

kringen allerlei niet beargumenteerde oneliners

heel sterk te vereenzelvigen. Trueman maakt als

worden gebruikt. Als voorbeeld noemt hĳ onder

eerste kanttekening dat de overheid ook in de

andere de stelling dat een door de overheid geregelde

markt regulerend moet optreden. In Europa pleegt

gezondheidszorg de eerste stap in de richting van

dat meer het geval te zĳn, dan in Amerika. Echter,

een communistische dictatuur zou zĳn. Terecht

we kunnen niet zeggen dat om die reden Europa

wĳst hĳ erop dat binnen de Westerse wereld Ame-

minder christelĳk is. In China zit de kapitalistische

rika de enige staat is die niet voor al haar burgers

economie helemaal onder de paraplu van een au-

gezondheidszorg garandeert. De inwoners van an-

toritair systeem.

dere Westerse staten hebben echter bepaald niet

Het voorbeeld van China laat dan ook zien dat de

de indruk daardoor in een dictatuur te leven.

vrĳemarkteconomie niet hoeft samen te gaan met

Trueman wĳdt meer woorden aan de retoriek van

democratie. In de huidige omstandigheden verkiest

rechts dan van links. Niet dat hĳ links boven rechts

Trueman een gematigde vrĳe markteconomie

te verkiezen vindt, maar omdat rechts in Amerika

boven andere benaderingen, omdat deze werkwĳze

vaak met christelĳk wordt vereenzelvigd en dat

nu de enig werkbare blĳkt te zĳn. Hĳ waarschuwt



107 ervoor het als expliciet christelĳk te zien. In de

publiek geschreven. Toch kan ook een Europeaan

Middeleeuwen was er het systeem van de gilden

er wat van leren. De kern ervan is dat de binding

waaraan niemand zich kon onttrekken. We kunnen

aan de Bĳbel boven een concrete politieke agenda

niet zeggen dat de Middeleeuwen daarom minder

moet gaan. Dit geldt zeker wanneer die agenda

christelĳk waren dan de moderne samenleving.

elementen bevat die hooguit met een beroep op

Trueman noemt niet uitdrukkelĳk de zondagshei-

huidige omstandigheden, maar niet met een beroep

liging. Wie de vrĳe markteconomie verabsoluteert,

op de Bĳbel zelf kan worden aanvaard. Christenen

kan de zondagsheiliging niet handhaven. Iets wat

kunnen daar waar de Schrift geen expliciete richt-

we alom in de Westerse wereld zien. Om die reden

lĳnen geeft tot verschillende politieke keuzes ko-

plachten Britse christenen in het verleden nogal

men. Dat mag de broederlĳke liefde niet in de weg

eens de voorkeur te geven aan een socialist boven

staan. Een christen weet zich tot meer verbonden

een conservatief. Menig Britse socialist wenste

aan een medechristen die volledig voor de Schrift

vroeger om sociale redenen aan de rustdag vast te

buigt maar die een aantal politieke keuzes maakt,

houden.

dan aan een niet-christen met wie hĳ een aantal

Het boekje van Trueman met de aansprekende

politieke keuzes deelt. Het rĳk van God gaat boven

titel Republocrat is duidelĳk voor een Amerikaans

het rĳk van de wereld. [PdV]

Smaakt deze Zicht naar meer? Geef u op voor een proefabonnement! (één jaargang, vier nummers, voor maar € 15,00)

Bel 0182-696902, surf naar www.wi.sgp.nl of mail naar [email protected]

Wist u dat het ook mogelĳk is de Guido de Brès-Stichting te steunen als donateur? U krĳgt dan alle publicaties (inclusief het tĳdschrift Zicht) van het Wetenschappelĳk Instituut voor de SGP thuisgestuurd. Neem contact op voor meer informatie.


Perspectief | Drs. A.I. Hoogeveen, Conservatief én progressief

perspectief

108

Conservatief én progressief De verhouding tussen de ChristenUnie, het CDA en de SGP kent zo zijn strubbelingen. Toen voormalig CU-partijleider André Rouvoet het huidige minderheidskabinet van VVD en CDA met gedoogsteun van de PVV de ‘slechts denkbare optie’ noemde, sprak hij op zijn zachtst gezegd niet namens de SGP. De periode voor en na 23 mei 2011 – de dag waarop leden van de Provinciale Staten de Eerste Kamer kozen – kende stevige uitspraken en verzuchtingen, bijvoorbeeld omdat er geen stem van een SGP-statenlid naar de ChristenUnie ging en wel naar het CDA. Dat de ChristenUnie samen met D66 en GroenLinks het minderheidskabinet aan een meerderheid in de Tweede Kamer kan helpen, versterkt de beeldvorming van een progressieve partij. Bij de Algemene Politieke Beschouwingen gaven ze zelfs gezamenlijk een verklaring uit. Maar ach, als het gaat om invloed moet ook de ChristenUnie haar weg in de politieke jungle zoeken. Ze doet dat met overgave, maar wat mij betreft mag ze wat vaker rechts afslaan. Er zijn duidelijke verschillen tussen het CDA, de ChristenUnie en de SGP. Toch hebben we elkaar ook hard nodig. Als christelijke partijen moeten we daarom én conservatief én progressief zijn. Zoals wijlen ds. H.G. Abma (1917-1992) het zei: ‘Wij willen niet uitsluitend de partij van de weg terug zijn, van zekere restauratie. Inderdaad terug tot God en herstel van het verbroken contact met de Oorsprong, maar dan tevens met volle kracht in voorwaartse richting naar de voleinding. Wanneer wij ons omwenden naar Die ná ons komt, zullen we ook snellen achter Hem Die vóór ons geworden is.’ Arnoud Hoogeveen, redactielid


Ondubbelzinnig en onbekrompen

Recommend Documents