O D E O N. Die Frau ohne Schatten Richard Strauss. Boris Godoenov Modest Petrovitsj Moesorgski. Marco Polo in Amsterdam

ODEON Magazine van De Nederlandse Opera 19de jaargang / nr. 70 sept / okt / nov 2008

70

8

Die Frau ohne Schatten Richard Strauss

16

Boris Godoenov Modest Petrovitsj Moesorgski

22

Marco Polo in Amsterdam

M AR CO P O LO I N A M S T E R DA M

2  Frits Vliegenthart

Op 14 juni 2008 overleed literair criticus en schrijver Kees Fens. Pas na lang aandringen van onze kant had hij zich laten verleiden tot het schrijven van vier operacolumns voor Odeon: hij beschouwde zichzelf als niet deskundig genoeg én maakte zich zorgen over zijn gezondheid. Het eerste, teken van een grote bescheidenheid en integriteit, was allesbehalve een probleem, want het was de redactie in deze nieuwe rubriek juist te doen om een persoonlijke, ‘naïeve’ blik op opera, maar dan op een hoogstaand literair niveau verwoord. Hierin heeft Kees Fens ons bepaald niet teleurgesteld en we zijn trots op het viertal met veel liefde geschreven bijdragen dat wij in de nummers Odeon 66 t/m 69 hebben mogen plaatsen. Het ruim op te vatten en vrij uit te werken thema ‘opera’ spitste hij telkens toe op zijn eigen bele­ving van de producties van De Nederlandse Opera, waarvan hij sinds het horen en zien van zijn allereerste opera, Monteverdi’s L’incoronazione di Poppea, een trouw en enthousiast bezoeker was.

Helaas had Kees Fens maar al te zeer gelijk wat zijn broze gezondheid betrof. Hoewel hij – wederom na enige aarzeling – had toegezegd er nog een seizoen aan vast te zullen knopen, heeft dit niet meer zo mogen zijn. Tot het laatste moment nog actief, was het hem niet meer vergund een voorstelling van Messiaens Saint François d’Assise bij te wonen, iets waarnaar hij bijzonder had uitgekeken, getuige zijn laatste column, ‘God in Het Muziektheater’ (Odeon 69). Juist deze opera, met zijn religieuze thematiek, zou hem ongetwijfeld hebben geïnspireerd tot een tekst die voor velen stof tot nadenken zou hebben opgeleverd. Immers, schoonheid (in dit geval van de muziek en de enscenering) en de zoektocht naar het hogere (het onderwerp) waren sleutelwoorden voor Kees Fens. Wij zullen hem erg missen: zijn aanwezigheid onder ons publiek, de telefoongesprekken en vooral zijn fraaie geschriften, zowel in Odeon als in de Volkskrant en elders.

DNO -nieuwtjes Affiches

•1 3 . 3 0 20.0 0 2 008

H e t M U Z I E K T H E AT E R A M S T E R DA M

W. A. M ozart

Die Entführung aus dem Serail reserveren 020 625 5455 www.dno.nl

Genomineerde affiches (Ontwerp: Lex Reitsma)

uur

De door Lex Reitsma ontworpen affiches van Die Entführung aus dem Serail en Saint François d’Assise kregen een nominatie voor de Theateraffiche­prijs.

5 7 10 • 13 19 21 24• 26 28 feb

Kees Fens (Foto: Joost van den Broek)

In memoriam Kees Fens

Jaarverslag 2007

Het Jaarverslag 2007 van DNO is te bestellen via 020-551 8922. Eveneens kunnen be­­ lang­stellenden het document downloaden vanaf de website www.dno.nl.

Overleden

De veelzijdige Duitse regisseur en (film-) acteur Klaus Michael Grüber is na een lange ziekte overleden. Bij DNO maakte hij onvergetelijke indruk met zijn producties van Parsifal en Hyperion. Hij regisseerde hier bovendien spraakmakende interpretaties van Otello en Aida.

Dvd’s

De dvd van de DNO-productie van Doctor Atomic is genomineerd voor de Rose d’Or Award 2008 in de categorie ‘Performing Arts’. Binnenkort in de MT-winkel!

De dvd’s van de Mozart/Da Ponte-trilogie zijn uitgebracht in een fraaie box. Deze is in onze winkel verkrijgbaar voor slechts E 49,95: http://winkel.hetmuziek­t heater.nl/ winkel/winkel.php.

Scène uit Parsifal (Foto: Ruth Walz)

 Achter de schermen

3

Bart Boone

Opera is geen museumkunst Afgelopen zomer kon De Nederlandse Opera een porseleinen jubileum vieren. Toch is het professionele huwelijk tussen zakelijk directeur Truze Lodder en artistiek directeur Pierre Audi allesbehalve broos: hun solide relatie doet het huis al twintig jaar blaken van financiële en artistieke gezondheid. Nochtans kwam Lodder bij DNO tijdens een volle crisis binnen. ‘Die ouwe koek...,’ zucht ze glimlachend. ‘De opera was in 1987 eigenlijk niet artistiek, maar wel zakelijk en sociaal een zinkend schip. Toch stond mijn beleid toen totaal in functie van het vinden van een goede artistiek directeur.’ Die vond Lodder in Pierre Audi, een in Libanon geboren regisseur die in Londen het Almeida Theatre oprichtte, een broedplaats voor vernieuwend muziektheater. Een tedere Lodder: ‘Ik geloofde in hem. En dat loonde. Na de première van Pierres eerste regie hier liep ik in tranen van geluk de zaal uit!’ ‘Hoewel het eerst niet de bedoeling was dat ik zelf ging regisseren,’ preciseert Audi. Dat verrast, want inmiddels drukt hij behalve met zijn artistieke beleid zeker ook met zijn eigen operaregies een onuitwisbaar stempel op DNO.

doe ik door vernieuwende regisseurs te scouten en te stimuleren of door op een gepast moment boeiende regisseurs uit te nodigen die elders in Europa baanbrekend werk verrichten. Zo brak ik bewust met de fel dramaturgisch gekleurde post-Harry Kupferstijl door het introduceren van de net over­ leden Klaus Michael Grüber. Zijn Parsifalproductie bij DNO opende in Nederland de blik op een nieuwe horizon: op geslaagde manier werd het publiek getoond dat er ook op andere manieren modern theater ge­maakt kan worden. Op die evolutie ben ik erg trots.’ Audi speelt bij DNO nog een rol waarop hij al twintig jaar trots mag zijn, die van huisregisseur. ‘Door die positie heb ik bijzondere projecten kunnen realiseren die ik buiten DNO nooit had kunnen doen. Ik ben hier regisseur in residence. Ik ken het huis en zijn menselijke, artistieke en technische mogelijkheden door en door. Door de jarenlange samenwerking ontstond er een wederzijdse betrokkenheid tussen mezelf en DNO waardoor je samen gemakkelijker artistieke grenzen gaat verleggen. Zo deden we hier vele zware, complexe producties. Dat is niet onmogelijk, maar wel moeilijker voor regisseurs van buitenaf die deze creatieve voeling met het huis ontberen. De positie van huisregisseur hielp tegelijk ook mijn artistieke missie vooruit: omdat ik weet dat ik het DNO-team grote uitdagingen kan toevertrouwen, kon ik hier opera’s regisseren

Truze Lodder (Foto: Hans Hijmering)

Mooi is dat het Amsterdamse publiek daar altijd warm op reageerde! Daarnaast onderhoud ik hechte contacten met kunstenaars. Door die relaties verlies ik nooit de band met andere hedendaagse kunstvormen en de evolutie daarvan. Ten derde stimuleer ik de kwaliteit van de regies bij DNO door op dat vlak te werken met contrast en vernieuwing. Contrast is belangrijk. Elke regisseur pakt een opera aan op zijn manier. Allerlei vernieuwende mensen in huis halen en die met hun eigenzinnige stijl tegenover elkaar zetten, vind ik echt spannend. Met dat contrast zoek ik ook naar een evenwichtige programmering. Maar vooral vernieuwing is het sleutelwoord. Ik speur actief naar vernieuwende regisseurs om dezen in Amsterdam te kunnen presenteren. Door te kiezen voor die regietendensen wil ik het idee van het Gesamt­­kunstwerk op een eigentijdse manier brengen of dit vertalen naar onze tijd, een visie die eigenlijk elke DNO-productie schraagt, ook de mijne. Deze hertaling is noodzakelijk. De producties van Willy Decker Vertalen naar onze tijd bijvoorbeeld labelde men 15 jaar terug als Minder abstract geformuleerd ontwaart de artistiek directeur drie krachtlijnen in zijn al nieuw. Vandaag is dat anders. Zijn regie­stijl ruikt beslist niet gedateerd, maar is door het twee decennia durende beleid. ‘Repertoire­ merendeel van het publiek wel totaal geacverruiming en vooral creatie zijn voor mij ab-so-luut cruciaal!’ zegt Audi nadrukkelijk. cepteerd, wat zowel het genre als de publieks‘De laatste twintig jaar bouwden we bij DNO smaak kan doen verstarren. Als zoiets dreigt een enorm repertoire op van ongekende be­­ te gebeuren, neem ik nieuwe risico’s met staande stukken of van sterke werken die we niet-gevestigde mensen om het publiek te zelf bij interessante componisten bestelden. confronteren met andere regiestijlen. Dat

Pierre Audi (Foto: Erwin Olaf)

‘Pierre schreef een visionair artistiek be­­ leidsplan in 1988,’ vertelt Truze Lodder. Hoe precies wilde het duo hun instelling artis­­tiek uitbouwen? ‘Via het creëren van artistieke uitdagingen!’ stelt de zakelijk direc­t eur krachtig. ‘Nog steeds de basis van mijn be­­ leid,’ bevestigt Pierre Audi zachtjes: ‘Bij mijn komst hier heb ik direct gezegd dat ik in een theater dat zo luxueus toegerust is als Het Muziektheater, de lat erg hoog wil leggen. DNO-producties plan ik daarom doelbewust als uitdagingen voor het hele huis. Als resultaat van een hechte samenwerking tussen alle departementen – het decor- en het kostuumatelier, het koor, het leger technici – weerspiegelt een operavoorstelling de waaier aan talenten die onze organisatie biedt. Natuurlijk accentueert zo’n beleid het visuele of het esthetische van opera, wat ook mijn eigen regies markeert. Ik hanteer een stijl die geen imitatie is van die van iemand anders en waarin het muzikale volop kan resoneren. Mijn aanpak doet de muziek spreken. In Duitse theaters bijvoorbeeld, wordt opera in de regel via dramaturgische weg opgebouwd met gron­ dige tekstuele en musicologische analyses. Ik heb in Amsterdam een nieuwe esthetische cultuur doen ontstaan, die heel anders is dan die in Duitsland, maar die zich ontwikkelt volgens even hoge standaarden!’ Behalve uitdagingen creëren bleef Pierre Audi twintig jaar trouw aan een concrete inhoudelijke missie. ‘De basis van mijn twee tienjarenplannen voor DNO vormde telkens het idee van de relevantie van opera. Mijn artistieke missie voedde en voedt zich nog steeds aan de vraag hoe kan ik opera presenteren op een wijze die voor ons vandaag relevant is? Opera is geen museumkunst, maar kunst voor vandaag – opera openbaart wat betreft thematiek belangrijke inhoudelijke zaken – en ook van vandaag: je moet opera brengen met hedendaagse middelen.’

Bijschrift

4 taald. Dat werk heeft geen pauze, dus kunnen we geen drankjes verkopen. Het is een coproductie met drie huizen, dus jouw ingewikkelde decor moet ook in dit en dat theater passen!’ somt Lodder ironisch op. ‘Precies!’ haakt Audi enthousiast op haar in. ‘Zo denk jij niet. Onze relatie is gestoeld op creatieve aspecten: projecten niet afblokken, maar ze mogelijk maken.’ Ontwikkelen de twee het artistieke beleid dan samen? ‘Ikzelf functioneer enkel voorwaardenscheppend,’ aldus Truze Lodder, die vóór haar DNO-carrière haar sporen verdiende als zakelijk directeur bij de AVRO. ‘Persoonlijk heb of koester ik geen artistieke ideeën. Pierre is kunstenaar in hart en nieren. Ik ben allesbehalve dat. Pierre en ik zijn dus verschillend, dat moet ook, en daardoor zijn we complementair. Ergens werken we wel samen aan de diversiteit in ons operaaanbod: wat Pierre zelf regisseert en wat aan andere kunstenaars toevertrouwd wordt. Het opbouwen van dit patroon van contrasten vormt zelfs een stuwende lijn in ons beleid. Ik leerde intussen ook uit ervaring wel welke ideeën echt kwalitatief en realiseerbaar zijn. Maar echt een artistieke visie doordrukken... dat kan en mag niet in mijn functie. Ik vertrouw dus op Pierres artistieke intuïtie.’ ‘Terwijl ik Truzes zorg om het be­­ drijfsmatige respecteer,’ beaamt de artistiek directeur, ‘begrijpt en respecteert zij ten volle dat ik van mijn kant vecht voor het artistieke goed waarin ik geloof, de missie die ik wil ontwikkelen. Een kwestie van balans, denk ik.’ Zelfs in het meest gebalanceerde huwe­lijk struikelt de ene partner telkens weer over dezelfde onuitstaanbare onhebbelijkheden van de andere. ‘Mijn ongeduld,’ be­­ kent Lodder zonder nadenken. Audi tuurt Geen drankjes verkopen diplomatiek op zijn mobiele telefoon. ‘Ach,’ In het runnen van De Nederlandse Opera giechelt ze meisjesachtig, ‘we maken wel ‘s werpen Audi en Lodder respectievelijk als artistiek en zakelijk directeur officieel even- ruzie, alleen binnenskamers natuurlijk, maar veel gewicht in de schaal. In operaland geen ook dat heeft zijn nut, en we komen er altijd weer sterker uit. Gaandeweg werden we uniek, maar wel een zeldzaam verschijnsel. ‘She’s the boss,’ grapt Audi over zijn collega. ook realistischer: je kunt je gedrag wat bijIs de zakelijke directeur misschien een pret- stellen, maar jezelf veranderen... dat niet. bederver die boeiende projecten tegenhoudt Ikzelf bijvoorbeeld praat altijd voor mijn beurt.’ Ook deze confessie ontwijkt Audi of is ze juist de katalysator van artistieke om dan trots aan te stippen: ‘Kijk, na twin­dromen en ambities? Lodder: ‘Ik scherm nooit met bedrijfsmatige veto’s in de zin van tig jaar kennen we elkaar zo goed dat de verrassing eraf is. En dat werkt prima, want zo dit project moet je niet willen, Pierre, want dat is te duur. De praktijk noopt soms tot kei- kunnen we in vol vertrouwen totaal efficiënt harde beslissingen, maar mijn grondhouding met elkaar functioneren en...’ Lodder spreekt tegenover Pierre is positief. Hij weet dat ik inderdaad voor haar beurt: ‘Ja, en als een alles doe om zijn artistieke dromen te reali- van ons te ver gaat in zijn “ding”, kan de seren. Als hij een goed idee koestert en ik ander gewoon zeggen: hé, dit gaat te ver of moet zeggen dat kan nu niet, dan stellen omgekeerd: sorry, je hebt gelijk. Dat scheelt we dat uit, en op den duur komt dat pro­als je samenwerkt.’ ject er dan toch. In ons artistiek tienjarenTruze Lodder en Pierre Audi plukken in plan dook er al in 1988 ene mijnheer Jeanhet uitbouwen van hun beleid al twintig jaar Philippe Rameau op. Jaren sleepten we die de vruchten van hun wederzijds vertrouwen componist in onze plannen mee. November en respect. Maar planten de directeuren dit 2008, twee decennia later, was het met de beleid ook succesvol in de rest van de orgaCastor et Pollux-productie dan eindelijk nisatie in? ‘Toen je hier in 1988 kwam,’ evaluzover. Die methode hanteren we al twintig eert Lodder, ‘liep het moeilijk tussen jou en een groot deel van het bedrijf, hè? Ik heb jaar: goede ideeën realiseren en als dat niet vaak als een soort tolk jouw artistieke booddirect kan, ze niet afschaffen, maar even schap en wensen naar de organisatie toe bevriezen.’ Audi valt Lodder bij: ‘Dit is een moeten vertalen. En dat doe ik soms nog, van de vele geweldige aspecten van mijn vruchtbare samenwerking met Truze. Ik sprak maar véél minder.’ ‘Dat is verbonden met al over producties die ik dankzij mijn positie mijn ontwikkeling hier,’ legt Audi uit. ‘Door met de mensen van het huis extreem comhier bij DNO kon doen... Vooral deze spe­ plexe en uitdagende operavoorstellingen in ciale projecten ondersteunt Truze. Andere elkaar te zetten, reisden we samen door het zakelijk directeuren zouden zulke moeilijke hele, rijke operarepertoire heen. Dat smeedt projecten ontmoedigen.’ ‘Die opera duurt te lang, dus moet het personeel extra uitbe- een band waardoor er nu respect en luisterdie omwille van allerlei toneeltechnische of theatrale redenen elders nooit aan bod komen. Ook als huisregisseur werkte ik dus aan repertoireverruiming.’ De tandem Lodder-Audi is twintig jaar actief nu. Zeker binnen de internationale context waarin (artistiek) leiders zichzelf vaak aan het dogma onderwerpen van tien jaar je ding doen en dan opkrassen, is dat lang. Hoe werd het een jubileum van porselein? ‘Vanzelf...,’ antwoordt Audi nonchalant. ‘Tijdens de eerste tien jaren investeerden Truze en ik in het consequent ontwikkelen van de artistieke missie die in 1988 opgestart was. Het einde van die periode werd vervolgens opgeslorpt door de voorberei­ dingen van Wagners Ring, maar intussen droomden we telkens weer over nieuwe grote projecten. En voor we het beseften, zaten we hier afgelopen juni, met Messiaens Saint-François d’Assise, twee keer tien jaar. Een derde keer tien jaar,’ poneert hij, ‘komt er niet. Onze huidige planning omvat vijf jaren en daarin willen Truze en ik dezelfde vernieuwende artistieke koers aanhouden, en ook interessante producties realiseren waar we al lang van dromen, maar die we in de loop van die twintig jaar steeds moesten uitstellen. Toch?’ ‘Ja...,’ mijmert Lodder. ‘Weet je nog, Pierre, de Rêves d’un Marco Polo van Claude Vivier... hoe lang we daar naartoe gewerkt hebben?’ Ze kijkt haar collega minzaam aan: ‘Dat was echt een lang gekoesterde droom en het resultaat was dan uiteindelijk zó mooi. Dan wéét je waarom je er zo lang voor geijverd hebt. Tegen alle weerstand in. Nou, waren we na tien jaar gestopt... was die Vivier er dus nooit gekomen.’

bereidheid tussen het huis en mezelf heersen. En als ik nu tijdens een vergadering met mensen van het huis vaststel dat dit of dat artistiek ontoelaatbaar is, dan biedt er zich voor dat probleem misschien niet dadelijk een oplossing aan, maar komt er wel veel sneller een standpunt of status quo van waaruit een goede oplossing kan voortkomen.’ Een internationaal operahuis zoals DNO kan gemakkelijk ontpoppen tot een monsterlijk logge machine die haar eigen leven leidt. ‘Nou, we hebben zeker grip op het huis,’ bevestigt Lodder kordaat. ‘Met die twintig jaar ervaring zijn Pierre en ik bedreven in het gestructureerd begeleiden van de ontwikkeling van een artistiek idee tot de realisatie daarvan in een hoogwaardige productie.’ Audi fronst de wenkbrauwen: ‘Ik ervaar DNO niet als een machine. Dat geldt ten eerste zeker voor het artistieke proces, voor het opera maken zelf. Toege­ geven, mijn eerste jaren hier vond ik moeilijk. Ik was gewend te opereren binnen de intimiteit van het Almeida Theatre. In contrast daarmee overdonderde Het Muziek­ theater me, het boezemde me angst in. Maar uiteindelijk realiseerde ik hier dankzij die zogenaamde machine het grootste deel van mijn vaak internationaal geprezen regies. Dat kon ik alleen maar door de enorme be­­ trokkenheid van elk individu in het huis bij de door ons geplande projecten. Maar dat gaat ten tweede ook op wat betreft de interne organisatie. Truze en ik leiden DNO niet hiërarchisch. Het is geen machine die we van bovenuit proberen te beheersen. De lijnen tussen de directie en het personeel zijn eigenlijk kort. Iedereen is erg betrokken op elkaar.’ Lodder knikt: ‘Bezoekers uit andere operahuizen staan soms perplex dat Pierre en ik in de kantine bij het personeel zitten of dat we ons niet laten rondrijden in auto’s met chauffeur.’

Blijven investeren

Mensen als Pierre Audi en Truze Lodder maken al twintig jaar opera op internationaal topniveau. Die ervaring voedt vast heel wat ideeën over de stand van zaken en de toekomst van opera in het algemeen. Bloedt het genre na de huidige, zogenaamd laatste luisterrijke opstoot dood, zoals sommigen roepen? Of blijft opera zich verjongen? ‘Een moeilijke vraag,’ zucht Audi. ‘Er heerst nu een soort reactionaire impasse en...’ ‘Ik geloof...,’ valt Lodder in. Na een geveinsd strenge terechtwijzing door Odeon lacht ze triomfantelijk: ‘Ik wil bewijzen dat het wáár is! Ik spréék inderdaad voor mijn beurt! Pierre durfde het daarnet niet te bevesti­gen. Nee, serieus... Bij het begin van ons DNO-avontuur, eind jaren 1980, verkeerde het operagenre in Nederland in crisis. Ook andere operagezelschappen, er was niet veel hoor, boerden niet goed. Sinds Pierre de artistieke kwaliteit van DNO ontzettend deed stijgen en constant toonde dat opera geen museumkunstvorm is en van deze tijd kan zijn, zagen erg veel andere kleine of grote operainitiatieven het levenslicht. DNO zwengelde de ontwikkeling van het genre dus flink aan in Nederland. Toch?’ Ze kijkt hem trots aan. Audi knikt schuchter ja. ‘De toekomst van het genre op zich,’ vervolgt Lodder gedreven, ‘is andere koek. Niets staat van tevoren vast. Ik zie alleszins vaak hoe enthousiast mensen op een voorstelling

5 Scène uit Il ritorno d’Ulisse in Patria (Foto: Ruth Walz & Hans Hijmering)

reageren. Je merkt dan dat mensen rijker Het Muziektheater verlaten dan dat ze er binnenkwamen. Zolang je zulk een inhou­ delijke waarde toevoegt aan het leven van mensen, bezit opera levenskansen. De boel enkel overeind houden omwille van sociale redenen zodat ons soort mensen elkaar in de opera kan treffen omdat men ook zoveel geld heeft dat men zich opera kan permit­ teren, dát betekent de doodsteek! Maar die inhoudelijke meerwaarde laten prevaleren is onvoldoende. Belangrijker is datgene – ik herhaal – waarmee DNO echt constant bezig is: onvermoeid tonen dat dat prachtige lyrische genre géén museumkunst is, maar de moeite waard is voor de huidige én voor de komende generaties. Concreet betekent dat: blijven investeren in de ontwikkeling van opera en nooit iets als vanzelfsprekend nemen met een air van zo deden we dat en dat ging goed, dus blijven we dat lekker doen. Vandaag kunnen we ons bij DNO met de huidige manier van werken beroemen op een zaalbezettingsgraad van 98%. Wel... morgen lukt die aanpak misschien niet meer!’ Wanneer Audi zeker is dat collega Lodder klaar is, zegt hij beheerst: ‘Zoals Truze aangeeft, is er – ondanks een verontrustende reactionaire tendens overal – een kans dat het genre een toekomst heeft als je het levend houdt via een zinvolle artistieke injectie. Daarom fundeerde ik mijn twee tienjarenplannen op de relevantie van opera. Mijn wil om het voor opera zo wezenlijke Gesamt­ kunstwerk-aspect naar onze tijd te vertalen, dient zeker ook een toekomstgericht beleid.

Zoals ik zei, moet bijvoorbeeld het feit dat een bepaalde manier van regisseren nu ge­­ accepteerd is, ons juist dwingen om volop artistieke uitdagingen te scheppen op het vlak van regie.’ Een vileine vraag, maar... slikt het publiek zulke evoluties wel? Een hartelijke Lodder: ‘Soms reageren pers of publiek natuurlijk niet zoals je hoopt. Dat gebeurt helaas ook met producties die we zelf koste wat het kost verdedigen. Onze recente Mozart/Da Pontecyclus bijvoorbeeld. Maar – en ik zeg dat met enorm veel respect voor ons publiek – er heerst geen directe relatie tussen een beleid dat nodig is om de kunstvorm levend te houden en de publieksappreciatie. Een artistieke leiding moet voor zichzelf uit kunnen maken hoe zwaar het artistieke gehalte van een productie woog. En dat werkt ook omgekeerd. Als een minder geslaagde operavoorstelling oorverdovend toegejuicht wordt, dan moet je die binnenskamers correct durven evalueren: dit was een teleurstelling of hiermee gaan we de komende generaties niet warm maken voor opera.’

(advertentie)

Lunchconcerten in de Boekmanzaal De Boekmanzaal is onderdeel van het Stadhuis/Het Muziektheater en biedt plaats aan ± 200 personen. Elke dinsdag van sep­ tember t/m mei wordt hier van 12.30 tot 13.00 uur een gratis lunch­concert gegeven. Voor de seizoensbrochure en aanvullende informatie: Frits Vliegenthart, 020-551 8922.

september 2008 2

Connection 1700: Wendy Roobol Barbara Erdner Liesbeth Nijs Luc Gysbregts Elly van Munster Nina Hitz Guillermo Brachetta Händel

9 Shuann Chai Beethoven, Liszt

oktober 2008 7 Jarmila Delaporte Nobuko Takahashi Suk

viool piano

14 Opera Studio Nederland 21 Nederlandse StrijkKwartet Academie sopraan viool viool altviool theorbe cello klavecimbel piano

28 Inez Hafkamp Marieke Reuten Richard Prada Peter Arink Peter Lockwood Verdi

vibrafoon piano

sopraan mezzosopraan tenor bariton piano

november 2008 4 Joel Lipton Peter Lockwood

16 Opera Studio Nederland 23 Peter Elbertse Jeroen van Veen Corea

30 De Nieuwe Opera Academie

pellegrina (altviool) piano

18

India Festival I: Rende Luitjes NN ‘Raga Kirwani’: Alaap/Rupak Taal

25

India Festival II: Astrid Lammers sopraan Maarten Hillenius piano Rende Luitjes sitar, tombak NN ney Luitjes: ‘From the Rig Veda’

sitar tabla

december 2008 2 Daniël Kramer Messiaen

piano

9 Ludovic Provost Lodewijk Crommelin Tsjaikovski, Griffes

bariton piano

16 Peter Hoogeveen Anne Bernau Janácˇek

viool piano

11 Opera Studio Nederland 23 GEEN CONCERT

7

Persstemmen Tristan und Isolde

‘In de regie van Alfred Kirchner keerde dit werk terug bij De Nederlandse Opera. Het is een nog steeds schitterende productie met een compleet nieuwe rol­ bezetting. Minimaal vijf uur duurt de voorstelling, maar geen moment zakt de spanning in. Dirigent Ingo Metz­ mach­er legt een solide basis, waarop de emoties prachtig vorm krijgen. Het Nederlands Phil­harmo­nisch Orkest bewijst zich andermaal als ideaal Wagner-orkest. Een olympische pres­ tatie leveren Stig Andersen en Linda Watson in beide titelrollen. Hier wordt gezongen met een niet aflatende passie. Meesterlijk is ook de bas Stephen Milling als koning Marke, die moet toezien dat zijn bruid Isolde en zijn vazal Tristan als een blok voor elkaar vallen.’ Hans Visser, Noordhollands Dagblad, 8 mei 2008

‘De casting van deze uitvoering was uitstekend. Vooral Gerd Grochowski als Kurwenal en Heidi Brunner als Bran­ gäne lieten in hun bijrollen horen dat er alweer een nieuwe generatie staat te trappelen om de Wagner-toppen te bestijgen.’ Dirk Koppes, De Pers, 15 mei 2008

‘Musicalement, la matinée bénéficiait de la direction d’un Ingo Metzmacher miraculeux de respiration et de fluidité. Imposant un souffle dramatique, le chef parvient à tendre le discours aux moments clefs de la partition tout en gardant une grande linéarité du discours. L’orchestre philharmonique des Pays-Bas, rompu à l’exercice wagnérien, offre mille couleurs avec des bois fruités et des cordes aux teintes soyeuses. Musicalement impérial car portée par une direction magistrale et une mise en scène soutenue, ce spectacle est, pour l’instant, le sommet de la saison amstellodamoise.’ Pierre-Jean Tribot, Resmusica.com, 19 mei 2008

Saint François d’Assise

‘Na afloop van de Nederlandse geënsceneerde première van Messiaens mag­ num opus werden dirigent Ingo Metz­ macher en bariton Rod Gilfry (Fran­çois) als helden toegejuicht. Metz­macher omdat hij erin was geslaagd de notenbewegingen in de mastodontische partituur, uitgevoerd door een lenig en accuraat spelend Residentie Orkest en een grandioos zingend Koor van DNO, meer dan vijf uur lang in goede banen te leiden. En Gilfry, omdat hij ondanks fysiek ongemak in de keel de veeleisende hoofdrol met grote autoriteit, dito muzikaliteit en charismatisch acteerwerk ten gehore bracht. Het bloeden der stigmata krijgt bij Audi een zeer esthetische aanschijn: twee reuzenhanden aan weerszijden van de bühne, voorzien van een decent rood schijnsel. Prachtig, prachtig, net als het hemelse licht dat aan het slot van de opera inderdaad “verblindend en ondraaglijk” wordt, ge­heel volgens de voorschriften van de componist. Het resultaat was een Saint François net zo overweldigend als de fresco’s van Giotto in de Basilica di San Francesco in Assisi.’ Erik Voermans, Het Parool, 2 juni 2008

‘Die Nederlandse Opera Amsterdam hat mit Messiaens einziger Oper aus Anlass seines 100. Geburtstags einen anspruchsvollen Beitrag zum Holland Festival geleistet. Ingo Metzmacher erweist sich in der Leitung der 120 Musiker des Residentie Orkest und des 150-Sänger-Chores als souveräner Gestalter: Messiaens Musik klug durch­ leuchtet, leicht und plastisch, innerlich erfüllt und leuchtend groß. Rod Gilfry sang trotz Indisposition einen sanft entrückten Franziskus mit gelöst flie­ ßender Stimme.’ Werner Häußner, Westdeutsche Allgemeine Zeitung, 16 juni 2008

‘Amsterdam’s inspired staging by Pierre Audi starred Rod Gilfry as an intense St. Francis. Camilla Tilling was the Angel, with a voice that sounded in direct contact with heaven. Ingo Metz­ macher conducted the Hague Philhar­ monic, which was seated on the stage and filled the Muziektheater with bril­ liance. Most of the acting was under­ stated, Zen-like in its focus. Francis preached not to birds but young schoolchildren, and time flew as the stage was spread with joy.’ Mark Swed, Los Angeles Times, 25 juni 2008

La Commedia

‘Louis Andriessen (69) heeft van alle Nederlandse componisten de langste en succesvolste verbintenis met De Neder­ landse Opera. Nu is er La Comme­d ia, een “filmopera” in de regie van Hal Hart­ ley en zeer krachtig gedirigeerd door Reinbert de Leeuw. Andriessen situeert in zijn tekstcollage daaronder nog de hel, waarbij Jeroen Willems met zijn enorme présence de fascinerende rol van Lucifer heeft. Beatrice, een feno­ menale en engelachtige rol van Claron McFadden, is in het hiernamaals de gids van Dante. Die wordt vertolkt door het zingende fenomeen Cristina Zavalloni, die hier een catalogus van haar expressieve mogelijkheden opent. Daarbij zijn de teksten en de muziek van Andriessen verreweg het interessantst. De sterkste scène is “Lucifer”, waarbij het orkest een overdonderend zwaar en wringend beeld van de hel produceert.’ Kasper Jansen, NRC Handelsblad, 13 juni 2008

‘In het laatste deel bezingt Claron McFadden als Beatrice verblindend hoog het eeuwige licht dat liefde is. Jeroen Willems domineert zingzeggend het toneel als Lucifer alias Jacques Brel met een overweldigende présence. Naast hem excelleert Cristina Zaval­loni als een Dante op hoge hakken. De gedreven dirigerende Reinbert de Leeuw weet met het Asko en het Schön­ berg Ensemble de puzzelstukjes virtuoos op hun plaats te krijgen.’ Eddie Vetter, De Telegraaf, 16 juni 2008

‘There is nothing ethereal about this opera. It relishes the mixture of media, musical quotations and parody, intel­ lectual subtexts and ironic commentary while remaining spunkily itself – a brilliant, new-fangled circus. Whether rhythmically driven in his minimalist manner, harmonically blocklike with a Stravinskian bite, flaring up like a big band or essaying startling structures, [...] Andriessen’s score is a holiday of inventiveness and the distillation of a lifetime’s creativity. It was expertly conducted by his lifelong supporter Reinbert de Leeuw.’ Paul Driver, The Sunday Times, 22 juni 2008

Deze citaten zijn ingekort. [red.]

8

Die Frau ohne Schatten ‘De keizer moet verstenen! Voedster, ik smeek je, waar vind ik een schaduw?’ (Die Kaiserin)

Scènes uit Die Frau ohne Schatten, productie Andreas Homoki in Barcelona (Foto’s: Antoni Bofill)

I Tijdens een jacht heeft de keizer een witte gazelle verwond, die daarop veranderde in een jonge vrouw, de dochter van de geestenkoning. Hij maakte haar tot zijn keizerin. Haar voedster houdt haar gezelschap. Deze demonische vrouw, die de mensen haat, staat in verbinding met de woedende geestenkoning, die zijn dochter terug wil hebben. De keizerin is niet volledig vrouw geworden: ze heeft geen schaduw en verlangt niet naar kinderen. Dit kan haar man fataal worden, zoals diens valk meldt: als de keizerin niet snel een schaduw werpt, zal de keizer verstenen. Met haar voedster gaat de keizerin op weg om een vrouw te zoeken die haar schaduw – symbool voor vruchtbaarheid – wil verkopen. Barak de verver zorgt voor zijn vrouw en zijn drie broers. Het echtpaar is tot nu toe kinderloos gebleven. De voedster weet de vrouw over te halen tot een verbond, waarbij deze haar

schaduw prijsgeeft. Na het vertrek van de keizerin en de voedster hoort de verversvrouw uit de pan waarin vijf visjes liggen te braden het gejammer van haar ongeboren kinderen. Als Barak thuiskomt, ziet hij hoe het echtelijk bed in tweeën is gesplitst. II De voedster probeert de verversvrouw aan te zetten tot overspel met een mooie jongeling. Barak weet niet wat er allemaal gebeurt, maar voelt een dreiging. De keize­­rin heeft medelijden met hem. De ververs­ vrouw bekent haar man dat ze haar schaduw en daarmee haar ongeboren kinderen heeft verkwanseld. Als zijn broers een vuur aansteken, zien de vier mannen Baraks vrouw zonder schaduw staan. Barak vervloekt haar, maar als door een wonder wordt het hem belet dodelijk toe te ste­ken. Hogere machten zijn hier in het spel.

III Barak en zijn vrouw kunnen elkaar niet meer vinden, terwijl ze toch dicht bij elkaar zijn. De voedster wordt als straf voor haar intriges uit het geestenrijk verbannen naar de mensenwereld. De keizerin wordt zwaar op de proef gesteld. Stemmen zeggen haar dat ze van het levenswater moet drinken: de schaduw van de verversvrouw zal dan de hare zijn. Zij hoort de wanhopige stemmen van de twee echtelieden die elkaar niet kunnen vinden. Als zij de bijna versteende keizer ziet, weigert de keizerin toch te drinken van het water en redt daarmee de keizer, zichzelf en het verversechtpaar. Vreugdevol klinken de stemmen van de ongeboren kinderen.

9

ma 1 september 2008 première

19.00 uur

vr 5 september di 9 september vr 12 september di 16 september za 20 september di 23 september zo 28 september

19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 13.30

uur uur uur uur uur uur uur

Het Muziektheater Amsterdam Kaartverkoop is reeds begonnen. Bel het Kassa-bespreekbureau van Het Muziektheater: 020-625 5455 Online reserveren: www.dno.nl Inleidingen door Joke Dame Plaats: Het Muziektheater (2de balkon) Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere voorstelling, dus 18.15 uur (avond)/12.45 uur (matinee) Lengte: ± 30 minuten Toegang: gratis op vertoon van een geldig plaatsbewijs voor de voorstelling van die dag Met steun van de Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera Uitzenddatum Radio 4, NPS Opera live: zaterdag 20 september 2008, 18.30 uur Op 2 september spreekt dramaturg Klaus Bertisch met één of meer zangers uit Die Frau ohne Schatten. Dit evenement is georgani­seerd door het Goethe-Institut i.s.m. Genootschap Nederland-Duitsland en De Nederlandse Opera. Plaats: Het Muziektheater (2de balkon). Tijd: 20.00 uur. Toegang: E 5,-/E 3,- (korting). Kaartverkoop: Kassa-bespreekbureau Het Muziektheater. Dinerbuffetten voor aanvang Bij elke avondvoorstelling van DNO kunt u ge­­­ nie­ten van een diner­buffet in de foyer van Het Muziektheater. Zo kunt u rustig eten en bent u op tijd voor de opera. Reserveren kan via het Kassabespreekbureau van Het Muziektheater, telefoon 020-625 5455 of via www.het-muziektheater.nl/ kaarten. Wij adviseren u tijdig te reserveren, want er is een beperkt aantal plaatsen beschikbaar.

Die Frau ohne Schatten Oper in drei Akten libretto van Hugo von Hofmannsthal muzikale leiding Marc Albrecht regie Andreas Homoki decor en kostuums Wolfgang Gussmann licht Franck Évin Der Kaiser Klaus Florian Vogt Die Kaiserin Gabriele Fontana Die Amme Doris Soffel Der Geisterbote Peteris Eglitis Der Hüter der Schwelle des Tempels/ Die Stimme des Falken Lenneke Ruiten Eine Stimme von oben Corinne Romijn Erscheinung eines Jünglings Jean-Léon Klostermann Barak der Färber Terje Stensvold Sein Weib Evelyn Herlitzius Der Einäugige Roger Smeets Der Einarmige Alexander Vassiliev Der Bucklige Torsten Hofmann Nederlands Philharmonisch Orkest Koor van De Nederlandse Opera instudering Martin Wright Naar een originele productie van het Grand Théâtre de Genève. De opera wordt in het Duits gezongen en Nederlands boventiteld. De voorstelling duurt circa 4 uur. Er zijn 2 pauzes. Het operaboek Die Frau ohne Schatten is verkrijgbaar in Het Muziek­t heater. Daarin zijn onder meer een uitgebreide synopsis, en het libretto in het Duits en in het Neder­lands opgenomen. De prijs is  8,-.

Nieuwe productie voor DNO

Richard Strauss 1864 -1949

 Achtergrond Die Frau ohne Schatten

10

 Joke Dame

‘Onze laatste romantische opera’

Richard Strauss (Lithografie van Max Liebermann)

‘Een zorgenkindje’ noemde Richard Strauss zijn opera Die Frau ohne Schatten; een zorgenkindje dat in de kommervolle tijden van de Eerste Wereldoorlog zijn voltooiing bereikte. De voorbereidingen voor de wereld­première in 1919 in de Weense Staatsopera verliepen moeizaam, en pers en publiek reageerden kritisch of onverschillig op de complexe opera die Strauss en tekstdichter Hugo von Hofmannsthal zelf als hun belangrijkste en meest pretentieuze werk beschouwden. Componist noch dichter hebben mee mogen maken hoe Die Frau ohne Schatten na de Tweede Wereldoorlog geleidelijk het internationale opera­podium veroverde en het publiek in de loop van de vorige eeuw zijn mening over het werk herzag. De ontstaansgeschiedenis van Die Frau ohne Schatten werpt een helder licht op de niet altijd even harmonische samenwerking tussen de burgerlijk-Beierse familievader Strauss, man van de praktijk en liefhebber van een dagelijks potje skaat, en de tien jaar jongere, fijnzinnige estheet Hofmannsthal. Ze wisten zelf maar al te goed hoe fundamenteel hun levenshouding en artistieke visie van elkaar konden verschillen. De botsingen hadden de componist nog eens bijna in de armen van de Italiaanse dichter Gabriele D’Annunzio gedreven, op zoek naar, zoals hij later aan Hofmannsthal verklaarde, ‘een werkelijk modern onderwerp’. De dichter keek ook wel eens om zich heen. ‘Had ik maar een minder beroemde componist die meer mijn geestverwant was, dat had ik veel liever gehad.’ Later, toen Strauss de dichter een paar suggesties aan de hand deed voor een volgende opera met een minder zware symbolische lading – ‘een heel moderne, absoluut realistische karakter- of huiskomedie’ of ‘een liefdesintrige in het milieu van het Weense Congres met een hoogadellijke spionne als protagonist’ – wond Hofmannsthal er nauwelijks nog doekjes om. ‘Dat zijn voor mijn gevoel af­grijselijke dingen die u daar voorstelt,’ antwoordde hij in een openhartige brief, ‘ze kunnen iemand, dat wil zeggen mij, voor de rest van mijn leven afhouden van het schrijven van libretti.’ Maar net op tijd wisten de operapartners elkaar ook altijd te waarderen. Niet eerder had Hofmannsthal iets mooiers en harmo­ nieuzers geschreven, zo oordeelde Strauss over de tweede akte van Die Frau ohne Schat­­ ten; hij kon alleen maar hopen dat zijn nog te componeren muziek die ‘fraaie verzen waardig zal zijn’. ‘De manier waarop u de Keizer in muziek heeft weten vorm te geven, wijst mij de weg waarop ik hem in de derde akte dien te behandelen,’ boog de dichter hoffelijk terug.

Model

Het initiatief voor Die Frau ohne Schatten kwam van de componist. De inkt van hun tweede gezamenlijke opera – Der Rosen­ kavalier – was amper droog toen hij per brief om een nieuwe tekst verzocht voor wat hun volgende gemeenschappelijke project moest worden. Hem zweefde al iets voor ogen, schreef Hofmannsthal in maart 1911 aan de componist, iets heel bijzonders dat hem mateloos fascineerde en dat hij zeker op de planken wilde brengen: een toversprookje over twee echtparen – een keizersechtpaar waarvan de vrouw de dochter is van Keiko­ bad, de koning van het geestenrijk, en een

aards textielverversechtpaar. De vrouw van dit aardse paar is een grillig wezen – ondoor­grondelijk, humeurig, bazig, maar in het diepst van haar hart een goede ziel, zelfs sympathiek. Een vrouw, liet de dichter weten, waarvoor ‘heel goed uw echtgenote – in alle discretie – model kan staan’. Dit kreeg echtgenote Pauline natuurlijk te horen waarna Strauss haar protesten moest smoren met te zeggen dat toch niemand haar zal herkennen. Bovendien, waar anders moet een dichter zijn inspiratie halen als niet uit de werkelijkheid? Het geheel zag Hofmannsthal voor zich als een soort Zauberflöte, ‘geen imitatie maar een analogie’, vergelijkbaar met hoe Der Rosenkavalier zich verhoudt tot Figaro. Als een opvolger van Die Zauberflöte hoopte de dichter zelfs. Er zijn dan ook zichtbare parallellen tussen Mozarts sprookjesopera en Die Frau ohne Schatten: het gaat in beide om een zoektocht waarin de personages voor levensbedreigende beproevingen worden gesteld; in beide treden twee liefdes­paren naar voren van verschillend niveau, en blijkt een schijnbare boosdoener – Sarastro bij Mozart, Keikobad bij Hofmanns­thal/Strauss – toch het goede voor te hebben met de mens­ heid; Mozarts Koningin van de Nacht ver-

toont overeenkomsten met de Voedster van de Keizerin en in beide spelen oosterse sprookjesmotieven een rol. Om de betekenis van het libretto aan de componist te verklaren citeerde Hofmannsthal enkele dichtregels van Goethe: ‘Von dem Gesetz, das alle Wesen bindet, / Befreit der Mensch sich, der sich überwindet.’ Menselijkheid ‘Hij zal verstenen’ is het verdict van Keiko­ bad over de Keizer als die zijn echtgenote – de uit de geestenwereld geschaakte dochter van Keikobad – na een jaar nog niet zwanger heeft kunnen maken. ‘Er wird zu Stein’: het dalende motief met het dreigende tritonusinterval volgt de woorden nauwgezet en klinkt herhaaldelijk als een dreigend rotsblok door de drie aktes van de opera. Als ‘vrouw zonder schaduw’ moet de Keizerin een schaduw zien te verwerven om haar echtgenoot voor de verstening te behoeden. Zij gaat op zoek, geholpen door haar mefistofelische Voedster die haar van het vage grensgebied tussen geestenrijk en mensenwereld brengt naar het aardse: naar het huis van het eveneens kinderloze ververspaar Barak en zijn vrouw. Tijdens haar zoektocht leert de Keizerin dat de schaduw niet zozeer

11 Scène uit Die Frau ohne Schatten, productie Andreas Homoki in Barcelona (Foto: Antoni Bofill)

staat voor vruchtbaarheid als wel voor menselijkheid. Menselijkheid die niet door list en bedrog is te verkrijgen, maar door empathie en onbaatzuchtigheid. Als de Keizerin de ban van haar versteende man kan op­­heffen door de schaduw van Baraks vrouw aan te nemen, weigert ze. Haar be­­ vrijding en die van haar echtgenoot zullen niet ten koste gaan van het ongeluk­k ige ververspaar, stervelingen met wie ze zich mentaal heeft verbonden. Het proces van de menswording van de Keizerin – hoorbaar in de muziek van Strauss, die haar in de eerste akte van koele, feeërieke noten voorzag en in de derde akte, na haar menselijke daad en haar menswording, alle emotionele warmte meegaf – is het feitelijke onderwerp van de opera en daarmee is zij ook het centrale personage. Dit gegeven wordt gemakkelijk over het hoofd gezien omdat rond het verversechtpaar aanzienlijk meer actie en drama in het libretto is gesponnen dan rond het keizerspaar. Hofmannsthal zag dit misverstand al aankomen en liet niet af zijn componist erop te wijzen dat de geringere hoeveelheid tekst in het libretto voor de Keizerin niet automatisch inhoudt dat zij ook minder belangrijk is.

Cabriolet

Hofmannsthals fascinatie voor het onderwerp kon niet voorkomen dat Strauss nog een kleine drie jaar – een ongewoon lange tijd – moest wachten voor hij nog maar de eerste akte van de nieuwe opera in handen kreeg. Een andere gemeenschappelijke onderneming, de opera Ariadne auf Naxos, kreeg voorrang, evenals hun ballet Josephs­ legende, een opdracht van Sergei Diaghilev voor diens Ballets Russes in Parijs. De dichter nam de tijd voor zijn geliefde toversprookje. Het zou misdadig zijn dit materiaal, dat alles in zich heeft om drager te worden van de mooiste poëzie en de mooiste muziek, te

haasten en te forceren, vond Hofmanns­thal. ‘Had u mij voor de keuze gesteld er nu meteen aan te werken of van uw muziek af te moeten zien, dan had ik voor het laatste gekozen.’ Om het project in een versnelling te krijgen nodigt Strauss zijn tekstdichter in maart 1913 uit voor een ‘ongebonden’ autorit door Italië – ‘op eigen kosten en ieder kiest zijn eigen voorkeurshotel’ – waar de beide kunstenaars een langere tijd en ongestoord kunnen verder praten over FroSch, zoals Strauss de opera graag betitelde. En hoe­wel de mannen met grote omzichtigheid gezien hun formele en nauwelijks vriendschappelijke verhouding aan de tocht beginnen – gewikkeld in dekens in de cabriolet met chauffeur – kan Strauss na vier dagen aan Pauline melden dat de dichter en hij ‘zeer goed hebben kunnen werken; het nieuwe ontwerp is buitengewoon veelbe­ lovend – ik mag van geluk spreken zo’n partner gevonden te hebben met zijn dramatisch talent, zijn evenwichtige moraal en zijn geniale en pakkende invallen’. Tijdens die Italïe-reis ontwikkelde Strauss ook zijn idee om voor de kleurrijke wereld van de stervelingen het volledige orkest in te zetten en voor de hogere sferen van de geestenwereld niet meer dan kamermuziekbezetting, een idee dat hij uiteindelijk niet helemaal con­ sequent zou realiseren.

Rode bloedlichaampjes

Het duurt nog tot april van het jaar daarop voor Strauss met het componeren kan be­­ ginnen. En hoewel hij naar eigen zeggen zeer vlijtig doorwerkt, komt hij al snel in de problemen met het libretto dat zo vol complexe symboliek zit en zo’n overvloed aan abstracte ideeën bevat dat het de compo­nist de grootste moeite kost de melodieën te vinden. De muziek voor Barak vloeit hem nog het soepelst uit de pen, maar voor de

verversvrouw, nota bene gemodelleerd naar zijn eigen vrouw Pauline, komt hij noten te kort. Hij heeft moeite de verversvrouw tot leven te brengen, laat hij Hof­ manns­thal weten. ‘Het stuit me tegen de borst om nog weer eens in te gaan op een personage van wie de scherpe contouren voor zichzelf spreken,’ antwoordt de dichter, die de discussie resoluut beëindigt met: ‘Hier wil ik het bij laten.’ Het ligt aan het gegeven zelf met zijn romantiek, zijn symbolen, klaagt Strauss nog als het werk na veel geploeter in de slotfase is beland. ‘Figuren als de Keizer, de Keizerin en de Voedster zijn niet met zulke rode bloedlichaampjes te vullen als een Marschallin, een Octavian, een Ochs. [...] Ik zal alles op alles zetten om de derde akte naar uw zin te maken, maar zullen we één ding afspreken? De Frau ohne Schatten wordt onze laatste romantische opera. Hopelijk helpt u me snel door middel van een goede, gelukkige inval definitief het nieuwe pad te betreden.’ Maar als in juni 1917 de partituur is voltooid – het is Strauss gelukt de slotscène in Hofmannsthals verlangde ‘silbernes Jauchzen’ te dompelen – en de partners tevreden het resultaat bekijken, wijst de componist alle kritiek over de ondoorgrondelijkheid van de opera nu zelf van de hand: ‘Is het dan werkelijk zo moeilijk? Worden hier niet juist heel eenvoudige symbolen aangewend: de Keizer die versteent, de vrouw die geen schaduw werpt – dat zijn toch dingen die je ziet en kunt begrijpen?’ En kunt horen, had Strauss mogen toe­ voegen. In 1935 zegt de componist, terug­ blikkend op de complexiteit van Die Frau ohne Schatten: ‘Precies daar waar de be­grijpelijkheid eindigt, begint het effec­ tieve domein van de muziek, die altijd uitdrukking geeft aan het onpeilbare.’

(advertentie)

COMBINEER UW PASSIE VOOR MUZIEK MET REIZEN

(FOJFUFO
WBO
LMBTTJFLF
NV[JFL
PQ
CJK[POEFSF
MPDBUJFT
JO
IFU
CVJUFOMBOE

#JK
)BOOJDL
3FJ[FO
LVOU
V
VX
QBTTJF
WPPS
SFJ[FO
DPNCJOFSFO
NFU
VX
MJFGEF
WPPS
PQFSBµT
FO
DPODFSUFO
8JK
OFNFO
V
NFF
OBBS
EF
NPPJTUF
GFTUJWBMT
FO
WPPS OBBNTUF
PQFSBIVJ[FO
CJOOFO
FO
CVJUFO
&VSPQB
-BBU
V
CFUPWFSFO
EPPS

EF
NV[JFL
FO
TGFFS
UJKEFOT
UPQVJUWPFSJOHFO

Groepsreizen o.l.v. een musicoloog

STICHTING20STE-EEUWSELIED

Marlis Petersen sopraan Reinild Mees piano Klaus Bertisch regie mmv Michel van Reijn licht

Individuele reizen & Maatwerk

Trekt u er liever zelf op uit? Wij bieden een groot aanbod aan individuele muziekreizen. Ook kunt u een eigen reisprogramma laten samenstellen, geheel naar uw wens. U bent verzekerd van een bijzondere muzikale belevenis!

WWW.20STE-EEUWSELIED.NL

Hannick Reizen biedt jaarlijks zo’n 80 groepsreizen, naar bijzondere muziekbestemmingen. Geniet samen met een gelijkgestemd gezelschap van een volledig verzorgde reis. Met uitgebreid excursieprogramma en begeleiding van een deskundige reisleider, tevens muziekkenner.

Goethe’s vrouwen

seizoen 08 09

OPERA- EN CONCERTREIZEN

Theater Diligentia U Den Haag donderdag 18 september 08ÊUÊ20:15 Losse kaarten ` 25 / ` 22 / ` 12,50 www.theater-diligentia.nl of tel 0900 4 104 104

Theater aan de Parade U Den Bosch zondag 21 september 08ÊUÊ11:30 Internationaal Vocalisten Concours Losse kaarten ` 15 www.theateraandeparade.nl of tel 0900 33 72 72 33

Kijk op:

www.hannick.nl

Concertgebouw U Amsterdam vrijdag 26 september 08ÊUÊ20:15

voor het actuele aanbod. Of vraag de brochure aan: 070 - 319 19 29

Losse kaarten ` 32,50 / ` 10 www.concertgebouw.nl of tel 020 671 83 45

HANNICK REIZEN ZET DE TOON!

/PERA4RIONFO

ad 90x130_def.indd 1

FRED LUITEN CONCERTORGANISATIE 23-10-2007 09:28:18

3LZ(]LU[\YLZK\9VP7H\ZVSL %ENOPERETTEVAN!RTHUR(ONEGGER .IEUW%NSEMBLEs-UZIKALELEIDING%D3PANJAARD 2EGIE%LSINA*ANSENs4ONEELBEELD*OS'ROENIER 

-YHUZNLaVUNLU5LKLYSHUKZLIV]LU[P[LSPUN

-ETOA -ATTIJSVANDE7OERD-ARC0ANTUS &ABIO4RàMPY !MBROZ"AJEC ,APAJNE .IKLAUS+OST &RANCISVAN"ROEKHUIZEN 3IMONE2IKSMAN 2EA+OST &UETER -ARIJJEVAN3TRALEN !DELAÕDE2OUYER            

=VVYZ[LSSPUNLU            

VR[ VR[ VR[ VR[ VR[ KLJ KLJ KLJ KLJ KLJ KLJ KLJ

:[HKZZJOV\^I\YN/HHYSLT[LS![Y`V\[ :[HKZZJOV\^I\YN/HHYSLT[LS!WYLTP¦YL 2VUPURSPQRL:JOV\^I\YN+LU/HHN[LS!  TH[PULL *OHZZ¥;OLH[LY)YLKH[LS! ;OLH[LY[:WLLSO\PZ/LSTVUK[LS!  3LPKZL:JOV\^I\YN3LPKLU[LS!   :JOV\^I\YN9V[[LYKHT[LS! :JOV\^I\YN6KLVUA^VSSL[LS! 4\aPLRNLIV\^HHU[01(TZ[LYKHT[LS! ;OLH[LYKL=LZ[(SRTHHY[LS! :[HKZZJOV\^I\YN.YVUPUNLU[LS! ;^LU[ZL:JOV\^I\YN,UZJOLKL[LS!

Vrijdag 20 februari 2009, 20.15 uur Concertgebouw, Amsterdam, Grote Zaal 

Freiburger Barockorchester Sarah Connolly mezzosopraan

Aria’s uit

Händel-opera’s (o.a. Giulio Cesare en Alcina)

. Reserveer nu met € 5,- korting voor dit bijzondere

opera-optreden. U betaalt € 47,50* incl. drankjes! Bel 020-6718345 (reserveerlijn Concertgebouw, dagelijks tussen 10 en 17 uur) o.v.v. Opera-actie. * De administratiekosten bedragen € 2,10 per kaart met max. van € 12,60

 Interview Die Frau ohne Schatten

13

 Floris Don

Constant naar de zangers luisteren De Duitse dirigent Marc Albrecht maakt zijn debuut bij De Nederlandse Opera én het Nederlands Philharmonisch Orkest. Met Die Frau ohne Schatten is hij echter al lange tijd vertrouwd.

Dat was soms ook moeilijk, ja. Toen een­maal duidelijk werd dat ik een vergelijk­bare beroepskeuze voor ogen had, ontstond bij mij de behoefte om afstand tot hem te nemen, letterlijk. Ik ben toen uit het vertrouwde Hannover vertrokken en kwam in Wenen bij Claudio Abbado terecht. Die nam als het ware het stokje van m’n vader over. Als assistent bij de Weense Staats­ opera en vooral bij het Gustav Mahler Jugend­orchester heb ik zo veel van hem geleerd. Abbado had dit orkest net opgericht, het bestond eind jaren tachtig uit een spannende mix van nationaliteiten: Oosten­ rijkers, Tsjechen, Russen, Oost-Duitsers, dat alles nog vóór de val van de muur. Een jeugdorkest beyond the borders. Abbado heeft me nooit letterlijk leren dirigeren, maar samen bestudeerden we orkestpar­ tijen en deelden we tournees, ook richting Amsterdam. Een groot repertoire heb ik in die jaren opgebouwd. Mijn vader komt overigens nog steeds naar mijn concerten, en we discussiëren veel over muziek.’ Muzikale opvoeding Albrechts loopbaan kreeg een vervolg De familienaam Albrecht roept nog een andere dirigent in gedachten, George Alex­an­ bij het Staatstheater Darmstadt. Onder­ tussen volgden vele gastdirecties, bij operader Albrecht, die vanaf de jaren vijftig carrière maakte in de grote Duitse concertzalen huizen in Berlijn, Dresden en Bayreuth (Der fliegende Holländer) maar ook bij de Berliner en operahuizen. Marc over zijn vader: ‘Hij Philhar­moniker en het Koninklijk Concert­ was ontzettend belangrijk in mijn jeugd, gebouworkest. Sinds 2006 is hij chef-dirigent en gaf me een solide muzikale opvoeding.

Marc Albrecht (Foto: Marco Borggreve)

Vierenveertig jaar oud is hij, en een veel­ gevraagd dirigent met al een mooie car­rière achter de rug. De hoogste tijd dus dat Marc Albrecht zijn opwachting maakt in Het Muziektheater. Dat bij dit debuut een dikke partituur van Richard Strauss op zijn lessenaar ligt, is geen toeval: Albrecht heeft naam gemaakt in het Duitse romantische repertoire, de opera’s van Strauss en Wagner voorop. ‘Die Frau ohne Schatten leerde ik lang geleden kennen als assistent-dirigent in Hamburg. Ik zat toen vooral achter de piano, voorafgaand aan repetities met orkest. Een heel goede manier om de muziek te leren kennen. En wát voor muziek! Ik ben gefascineerd door deze opera, die natuurlijk overweldigend is dankzij de enorme orkestbezetting maar die ook heel veel kamermuzikale passages kent. Als je dan eenmaal zelf op de dirigentenbok staat, geeft dat een geweldig gevoel. Natuurlijk ook omdat je het vre­se­l ijk moeilijke piano-uittreksel niet meer hoeft te spelen.’ Dat enorme orkest, met onder meer acht hoorns en zes trompetten (de offstage trompetten nog niet meegerekend), levert ook gevaren op voor de verstaanbaarheid van de zangers. Herkent Albrecht de beeldspraak van Peteris Eglitis, in deze productie ‘Der Geisterbote’, die de vergelijking trekt met een surfer die door een enorme krach­ tige golf wordt meegevoerd? ‘Dat is een heel mooie vergelijking. De zanger moet daarbij zeker niet verdrinken. Er zitten al zoveel stemmen in het orkest zelf, de uitdaging is om de hoofdstem er nog bovenuit te laten komen. Daar zijn verschillende trucs voor. Zo kent de partituur veel lange pedaalnoten, die moeten niet te hard klinken maar onder de vocale lijn blijven. Iedereen in het orkest moet constant naar de zangers luisteren. Daarnaast is het de taak om ook zelf goed op te letten. De dirigent heeft de meest ongunstige plek in de bak, je zult nooit weten hoe de balans overkomt in de zaal. Daarom laat ik tijdens repetities ook altijd een assistent passages dirigeren terwijl ik zelf in de zaal zit, zeker als het onbekend terrein betreft zoals Het Muziektheater.’ Ook het orkest waarmee Albrecht zijn debuut maakt, is nog onbekend voor hem. ‘Ik ken het Nederlands Philharmonisch Orkest alleen van enkele cd’s. Ik heb geen speciale voorbereiding in gedachten, maar laat me verrassen door de wijze waarop een nieuw orkest een voor mij zeer bekend werk speelt. Natuurlijk heb ik ideeën over de interpretatie, maar er is zeker ruimte voor spontaniteit.’

van het Orchestre Philharmonique de Stras­ bourg. ‘Bij mijn nieuwe orkest doe ik alleen symfonisch werk. Er zit veel potentie in de musici, maar het is belangrijk dat ze wat vaker buiten Straatsburg spelen, hun grenzen verruimen. Een heel pittoresk stadje hoor, daar niet van, en de geografische locatie is zeker speciaal. De Duits-Franse grens waar Straatsburg aan ligt, wordt weerspiegeld in het repertoire. Ik breng veel Duitse romantiek met me mee, en leer op mijn beurt weer veel van de wijze waarop het orkest Franse muziek speelt. Met een lichtere houtblazersklank bijvoorbeeld.’

Nieuwe muziek

Albrecht breekt ook regelmatig een lans voor nieuwe muziek, opera’s van onder anderen Henze, Messiaen en Nono staan op zijn repertoirelijst. ‘Het probleem is niet zozeer dat er te weinig nieuwe opera’s worden ge­­ schreven. Integen­deel, het aantal opdrachtwerken is zeer groot. Wat mij bedroeft, is dat het zo zelden tot een tweede of derde uitvoering komt. Verschillende invalshoeken komen een compositie alleen maar ten goede. Maar het is een prestigekwestie. Theaters zijn vooral bezig met modieuze wereldpremières, maar zouden ook op meer constructieve wijze de nieuwe muziek levend moeten houden.’

 Interview Die Frau ohne Schatten

14

 Hein van Eekert

Over goed en kwaad, mens en geest Die Frau ohne Schatten van Richard Strauss zit vol symboliek, maar gaat ook over dagelijkse dingen. De zes hoofdrolspelers – Peteris Eglitis (Der Geisterbote), Doris Soffel (Die Amme), Klaus Florian Vogt (Der Kaiser), Gabriele Fontana (Die Kaiserin), Terje Stensvold (Barak der Färber) en Evelyn Herlitzius (Sein Weib) – laten hun licht schijnen op het immense werk. Die Frau ohne Schatten is een prachtig stuk want… Vogt: Het is bijna ongewoon mooie muziek, die zeer rijk is aan afwisseling. Eglitis: Die Frau ohne Schatten lijkt veel op Die Zauberflöte: je moet dit doen, je moet dat doen, er is voortdurend sprake van een test of een dilemma. De opera heeft een parallel met het leven van alledag: iedereen heeft dit soort uitdagingen in zijn leven. Voor Barak is dat een vrouw die geen kinderen wil en die haar schaduw misschien wil weggeven. Fontana: Elk menselijk wezen heeft namelijk een schaduw, maar een wezen uit de geestenwereld, zoals de Kaiserin, heeft die niet. De schaduw symboliseert de vruchtbaarheid. Maar het gaat hier niet alleen om de vruchtbaarheid of de kinderwens. Soffel: Dat vruchtbaarheidsidee is volgens mij een beetje ironisch bedoeld. Eglitis: Ik begrijp dat idee wel. Ik ben in mei vader geworden en ik moet zeggen: alles wordt onbelangrijk als je een kind hebt. Mijn zoon is een soort redder, omdat hij alle beslommeringen van het leven rela­ tiveert. Fontana: Het gaat hier echter ook om een zoektocht naar de menselijkheid, om een overwinning op jezelf ten behoeve van een ander, om je opofferen en om iemand liefde teruggeven. Herlitzius: En om communicatie, gebrek aan communicatie en het vermogen om te communiceren. De Kaiser en de Kaiserin en ook Barak en zijn vrouw praten enorm langs elkaar heen. Stensvold: Het is als Strindberg of Ibsen. Die blijven ook relevant in hun schildering van menselijke verhoudingen. Als je kijkt naar de koppels, dan zie je scènes uit elk huwelijk: wij zijn dezelfde koppels als die van vijftig of honderd jaar geleden. Het is echt heel erg up-to-date. De Geisterbote en de Amme zijn geesten­ in dienst van de feeënkoning Keikobad, die onzichtbaar blijft…

Soffel: De scènes tussen de Amme en de Geisterbote zijn een spiritueel gevecht. Het is als in The Matrix: die gevechten met schaduwsprongen en slow motion in de lucht. Zo stel ik me dat voor. Eglitis: Het is nogal surreëel en metafysisch: als een conversatie in een andere dimensie. De Geisterbote is enigszins ongevoelig: hij is een koud karakter. Hij vertelt hoe de zaken staan. Hij geeft opdrachten. Hij waarschuwt de Amme, maar hij geeft haar geen advies. Soffel: De Geisterbote lijkt wel een afgezant van Stalin, want zijn meester Keiko­bad is een dictator. Het wordt niet duidelijk

wie Keikobad is, maar als zijn bode al zo eng is… Eglitis: Het is met Keikobad net als met Sarastro in Die Zauberflöte: is hij een goed of een slecht personage? Fontana: Keikobad moet niet uitsluitend negatief bekeken worden. Hij is niet alleen een strenge vader, maar hij bezit ook de sympathie om zijn dochter de Kaiserin een kans te geven een schaduw te halen en de Kaiser te redden. Ik geloof zelfs dat hij er wel op uit is dat zij menselijkheid, karakter, Bildung en een ontwikkeling krijgt.

Baraks vrouw is een lastig type… Herlitzius: Baraks vrouw heeft totaal geen kwaad in de zin. Ze heeft een geweten. En ze kent natuurlijk ook haar Bijbel, daar kun je van uitgaan. Stensvold: Ze heeft dat enorm humeurige temperament. Herlitzius: Er wordt gewoonweg te veel van haar geëist. Barak heeft haar gestrikt. Ze komt uit een eenvoudige familie. Ze is ontzettend jong; Barak is misschien wel dertig jaar ouder. Ze zit in dat hok met die totaal geschifte broers… Stensvold: Barak houdt van zijn broers alsof ze zijn kinderen zijn. Ze helpen hem in zijn verfhandel. Herlitzius: Het zijn echte Schweinepriester. Ze moet met ze samenleven en ze slapen misschien wel met z’n allen in één ruimte. Als ze geslachtsgemeenschap heeft met Barak dan gaat dat waarschijnlijk zo van ‘hup!’ om te voorkomen dat die broers wakker worden. Ze zouden een extra hut moeten bouwen. Stensvold: Barak heeft zijn vrouw gekocht en alles is verlopen volgens zijn voorwaarden. Het is heel belangrijk voor hem dat hij kinderen krijgt en dan denk ik vooral aan zonen voor zijn bedrijf. Hij is echt verliefd op zijn vrouw, maar zij heeft het gevoel dat ze gebruikt wordt. Herlitzius: En zij wil ook weleens wat: zich leuk aankleden, een beetje glamour, normaal vermaak voor een jonge vrouw. Ze zoekt ook een plaats voor zichzelf en wat tijd om alleen te zijn, zonder die vreselijke broers. Ik zou na drieënhalf jaar in zo’n huwelijk ook lastig worden… Stensvold: Baraks zwakke punt is dat hij zijn vrouw niet kan begrijpen: hij leeft in zichzelf. Dat is natuurlijk een moeilijk punt in alle relaties tussen man en vrouw. Barak is een typische man; daarbij is zijn verbeeldingskracht ook niet erg goed ontwikkeld. Hij is beperkt. Herlitzius: Hij doet niet veel: komt naar huis, eet zijn vissen en gaat aan het werk. Zijn vrouw weet wel dat hij eigenlijk een goede kerel is. Hij heeft een engelengeduld, maar wat hij niet kan, is direct met haar praten. Stensvold: Barak bezit wel de gave om zichzelf de schuld te geven. Hij vertoont misschien haantjesgedrag, maar zijn berouw in het derde bedrijf is echt en oprecht.

De echte slechterik is dus de Amme… Soffel: Um Gottes Willen! Ze is toch niet slecht! Ze offert zich op voor haar liefde voor de Kaiserin! Ze is eigenlijk de moeder van de Kaiserin of de grote geliefde, net als Gräfin Geschwitz uit Alban Bergs Lulu, omdat ze meer houdt van de Kaiserin dan van zichzelf. Fontana: De Amme is het enige contact van de Kaiserin, die niemand anders heeft met wie ze haar zorgen en gedachten kan delen. De Amme kan de Kaiserin echter niet leren om liefde, deemoed en menselijke warmte te tonen. Daarom keert deze zich in het derde bedrijf van de Amme af. Ze moet haar geluk op haar eigen manier vinden. Soffel: Het is vreselijk voor de Amme dat de Kaiserin ten slotte tegen haar zegt: jij hoort niet meer bij mij. Dat is erger dan verstoten worden door Keikobad. Dit is trouwens typisch het moeder-dochterprobleem! Precies zoals in de film Herfstsonate met Ingrid Bergman en Liv Ullmann. Herlitzius: Baraks vrouw, die geen opleiding heeft en die misschien niet eens kan lezen en schrijven, is bang voor de Amme. En de Amme is enorm sluw en welsprekend en stijgt daarmee heel erg boven Baraks vrouw uit. Ze is haar veel te slim af. Soffel: De Amme weet hoe Baraks vrouw functioneert. De Amme kent alle geheimen, want ze kijkt als een Mefisto door alle sleutelgaten naar binnen. En zo heeft ze dat slechte huwelijk tussen Barak en zijn vrouw ontdekt: daar kan ze naartoe om die schaduw te krijgen. Ze is als Loge in Das Rhein­ gold, want als ze vuur wil hebben, dan is het er. Ze doet alles voor haar dochter. Als die had gezegd ‘haal de maan voor me’, dan had ze dat ook gedaan. Ze gaat zelfs met haar mee naar die verschrikkelijke mensen. Stensvold: Ze haat elke ons van Baraks lichaam. Hij omvat al het menselijke waar zij een hekel aan heeft. Soffel: De Amme vindt dat de mensen stinDe relatie tussen de Kaiser en de Kaiserin ken: ze kan ze niet verdragen omdat ze een is niet veel beter… spiritueel wezen is. Baraks vrouw vindt ze Stensvold: Er is duidelijk iets meer gaande wel interessant, omdat die zo lekker eigentussen Barak en de Kaiserin: zij is een zacht­­ zinnig is… aardige vrouw en hij is redelijk zachtaardig,

15 Doris Soffel en Peteris Eglitis tijdens een repetitie

voor Die Frau ohne Schatten (Foto: Hans Hijmering)

Klaus Florian Vogt en Gabriele Fontana tijdens een repetitie

voor Die Frau ohne Schatten (Foto: Hans Hijmering)

Terje Stensvold en Evelyn Herlitzius tijdens een repetitie

Maar ten slotte komt het helemaal goed met de vier gelieven… Fontana: De Kaiserin is aan het slot een heel andere vrouw geworden. Herlitzius: Het viertal is blij dat het tijde­lijk in veilig vaarwater beland is. Er zijn even geen moeilijke vragen. Binnen het raamwerk van de opera is het fijn dat we een moment uit kunnen rusten. Stensvold: Het wordt erg roze afgeschilderd: de muziek is fantastisch maar we weten niet of dit geluk wel zal voortduren. Vogt: Dat het slot wat zoet is, klopt in zekere zin wel. Ik heb echter niets tegen zoete passages. Eglitis: Het is als een vreselijke ruzie die je hebt gehad waarbij je het weer goedmaakt met geweldige seks. Maar de volgende ochtend is het weer zoals het de dag ervoor was. De muziek is echter zo groots dat je hoopt dat ze hun dagen in eeuwige liefde zullen doorbrengen. Soffel: Dat slot toont een kitscherige harmonie. Ik zou het leuk vinden als de Amme nog even op het toneel mocht komen om met een gebaar te zeggen: ‘Zo eenvoudig is het leven niet. Twee paren zijn gelukkig, maar daarmee is de wereld nog niet in orde.’

voor Die Frau ohne Schatten (Foto: Hans Hijmering)

dus ze begrijpt zijn probleem. Ze hebben allebei moeilijke partners. Barak is een betere man dan de Kaiser: de Kaiser is immers een tenor! Richard Strauss hield van baritons. Vogt: De Kaiser is een van de dankbaar­ste Strauss-partijen voor tenor. In andere opera’s van Strauss zijn de tenorpartijen vaak heel zwaar en niet zo dankbaar. Maar juist de Kaiser heeft prachtige melodische momenten: hij heeft voor een deel de mooiste muzikale passages van allemaal. Hij komt anderzijds in het stuk twee keer in zijn eentje het toneel op, dus voor samenwer­king met collega’s is het niet de beste rol. Fontana: De Kaiser heeft de Kaiserin gevangen tijdens de jacht en tot zijn vrouw gemaakt en nu moet hij haar door zijn liefde een schaduw geven, maar dat is nog niet gelukt. De Kaiser is, net als Tamino in Die Zauberflöte, nog niet rijp voor de echte, menselijke liefde. Soffel: De Amme vindt dan ook dat ze niet voor elkaar bestemd zijn. Ze is jaloers, want geen man is natuurlijk goed genoeg voor haar kind: hij denkt alleen maar aan de jacht en aan seks. Hij is niet spiritueel. Vogt: Hij is eenzaam. Dat is ook de moeilijkheid voor de vertolker: je staat moederziel alleen op het toneel. Je moet op dat moment zelfstandig het hele stuk dragen. De Kaiser speelt, ondanks zijn korte optredens, een zeer dragende rol: juist omdat hij alleen is en omdat die mooie muziek zo in de herinnering van de toeschouwer blijft hangen. Fontana: De Kaiser is een beetje een macho. Hij is niet echt een man die anderen goed aanvoelt. Tussen hem en de Kaiserin heeft zich een seksuele relatie ontwikkeld, maar geen echt menselijke liefde. Vogt: Een macho? Tegen die mening ga ik me op het podium dan maar proberen te verzetten. Men moet de Kaiser toch niet als te egoïstisch zien: hij doet niet alles voor zichzelf alleen.

16

Boris Godoenov ‘Wees ons een vader! Wees onze weldoener!’ (Volk) I Het volk hangt rond voor de poorten van het klooster waarin Boris Godoenov zich terugtrok om niet te worden verdacht van de moord op de jonge troonopvolger Dimitri. Boris’ agenten stoken het volk op hem te vragen hun nieuwe tsaar te worden. Boris wordt tot tsaar gekroond, maar schuldgevoelens en vrees voor de toekomst kwellen hem. Hij smeekt God om diens zegen over land en volk, en belooft een groot kroningsfeest.

Scènes uit Boris Godoenov (Foto’s: Hermann en Clärchen Baus)

II Jaren later schrijft de monnik Pimen een kroniek over de Russische geschiedenis. Zijn verhaal over de moord op Dimitri wekt de eerzucht van de jonge monnik Grigori. Deze zweert wraak, verlaat het klooster en geeft zich uit voor Dimitri.

III Boris troost zijn dochter met het verlies van haar aanstaande man. De bojaar Sjoejski speelt handig in op Boris’ nog altijd gekwelde geweten en drijft hem bijna tot waanzin. IV Het wantrouwige volk schaart zich achter de valse troonpretendent Dimitri. De heilige dwaas Joerodivy, beroofd van een geldstuk, dringt er bij Boris op aan de dieven te doden zoals hij destijds de troonopvolger Dimitri vermoordde. Boris vraagt hem voor zijn zielenheil te bidden. Sjoejski probeert de verzamelde bojaren hun zojuist uitgeroepen verordening tegen de valse Dimitri te doen intrekken. Door Pimen herinnerd aan de moord op de echte Dimitri vervalt Boris in waanzin, vertrouwt zijn eigen zoon Feodor aan de zorg van de bojaren toe, en sterft.

17

ma 29 september 2008 première

20.00 uur

do 2 oktober wo 8 oktober ma 13 oktober do 16 oktober zo 19 oktober wo 22 oktober za 25 oktober di 28 oktober

20.00 20.00 20.00 20.00 13.30 20.00 20.00 20.00

Het Muziektheater Amsterdam Kaartverkoop is reeds begonnen. Bij het ter perse gaan van deze Odeon zijn er nog kaarten verkrijgbaar. Bel het Kassa-bespreekbureau van Het Muziektheater: 020-625 5455 Online reserveren: www.dno.nl Inleidingen door Raya Lichansky Plaats: Het Muziektheater (2de balkon) Tijd: 45 minuten voor aanvang van iedere voorstelling, dus 19.15 uur (avond)/12.45 uur (matinee) Lengte: ± 30 minuten Toegang: gratis op vertoon van een geldig plaatsbewijs voor de voorstelling van die dag Met steun van de Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera Uitzenddatum Radio 4, NPS Opera live: zaterdag 25 oktober 2008, 19.00 uur Dinerbuffetten voor aanvang Bij elke avondvoorstelling van DNO kunt u ge­­ nieten van een diner­buffet in de foyer van Het Muziektheater. Zo kunt u rustig eten en bent u op tijd voor de opera. Reserveren kan via het Kassabespreekbureau van Het Muziektheater, telefoon 020-625 5455 of via www.het-muziektheater.nl/ kaarten. Wij adviseren u tijdig te reserveren, want er is een beperkt aantal plaatsen beschikbaar.

uur uur uur uur uur uur uur uur

Boris Godoenov Opera in vier delen (zeven scènes) (versie 1869) libretto van Modest Petrovitsj Moesorgski naar Alexander Poesjkin en Nikolaj Karamzin muzikale leiding Alexander Lazarev regie Willy Decker decor en kostuums John MacFarlane licht David Finn dramaturgie Klaus Bertisch Boris Godoenov John Tomlinson Feodor Brian Asawa Xenia Marina Zyatkova Xenia’s voedster Nina Romanova Vorst Vasili Ivanovitsj Sjoejski Chris Merritt Andrej Sjtsjelkalov Albert Schagidullin Pimen Vladimir Vaneev De pretendent onder de naam Grigori John Daszak Varlaam Werner Van Mechelen Misail Brian Galliford Herbergierster Carole Wilson Joerodivy Alex Grigorev Nikititsj Kurt Gysen Officier van de grenswacht Jan Alofs Residentie Orkest Koor van De Nederlandse Opera instudering Martin Wright De opera wordt in het Russisch gezongen en Nederlands boventiteld. De voorstelling duurt circa 2 uur en 15 minuten. Er is geen pauze. Het operaboek Boris Godoenov is verkrijg­baar in Het Muziek­t heater. Daarin zijn onder meer een uitgebreide synopsis en het libretto in het Neder­lands opgenomen. De prijs is  8,-.

Repirse

Modest Petrovitsj Moesorgski 1839 -1881

18

 Achtergrond Boris Godoenov

 Frits Vliegenthart

Moesorgski’s oerversie

Modest Petrovitsj Moesorgski (Schilderij van Ilja Repin)

Tijdens het componeren van zijn tsarendrama Boris Godoenov kon Modest Moesorgski niet vermoeden welke lijdensweg er aan de première vooraf zou gaan. Het stuk werd door de selectiecommissie voornamelijk op artistieke gronden afgewezen. Moesorgski slikte de bittere pil en ging opnieuw aan het werk om Boris bij te schaven. DNO koos in essentie voor de oorspronkelijke, afgewezen versie uit 1869. Na de definitieve nederlaag van Napoleon in 1815 bloeide in heel Europa het nationalisme op. Vorstenhuizen speelden daarin een on­misbare rol als symbolen van nationale eenheid. Zo werd in ons eigen land de Oranjemonarchie in­gevoerd en kwam er in Rus­l and een uit­gebreide propagandacampagne ten gunste van de Romanov-dynastie op gang. Een van de hulpmiddelen daarbij was de Geschie­d e­nis van het Rus­s ische rijk, door Nikolaj Karam­zin (1766-1826) geschreven in opdracht van Alexander I. Karamzin, een groot pleitbezorger van Shakespeare, onderscheidde zich in zijn geschiedschrijving niet zozeer door objec­t iviteit als wel door een meeslepende verteltrant en een hoog literair niveau. Om objectiviteit was het de machtheb­bers dan ook niet te doen: het ging om het verheerlijken van de tsaar als vader des vaderlands, als een onaantastbare figuur, omgeven met een geur van heiligheid. De uitwerking van Karamzins overigens onvoltooide magnum opus op het intellectuele leven in Rusland was groot. Het droeg sterk bij aan de ontwikkeling van het nationale be­­wust­ zijn en van het historisch denken. Gedurende de regering van Alexander II raakten mede dankzij Karamzin het historische drama en de historische opera in zwang.

De negatieve beeldvorming van tsaar Boris bij Karamzin mag op het eerste ge­­zicht be­­ vreemden in een werk dat geacht wordt het tsarendom te verheerlijken. De crux zit hem in het feit dat de ‘parvenu’ Boris niet van koninklijken bloede was, maar tot tsaar werd gekózen. Karamzin blijkt zelfs voor Ivan de Verschrikkelijke nog enige waardering te kunnen opbrengen: deze was in zijn optiek immers op grond van zijn af­stamming rechtmatig tot tsaar ge­kroond, waarna hij zich pas later tot een tiran ontwikkelde.

Stof voor een opera

De historische werkelijkheid

De feiten alleen al hadden als plot van een Shakepeare-tragedie kunnen dienen. Tsaar Ivan IV, ‘de Verschrikkelijke’, laat bij zijn dood in 1584 de troon na aan de zwakbegaafde Feodor I, gehuwd met Irina, de zuster van de grootgrondbezitter Boris Godoenov. Deze machtige stadhouder en minister is in feite de ongekroonde tsaar. Hij verbant Ivans weduwe en haar zoontje Dimitri – de stiefbroer van Feodor en diens wettige opvolger Poesjkins drama Een van de auteurs die zich lieten inspire­ren – naar een kasteel bij Oeglitsj aan de Wolga, door Karamzin en die zich op zijn ge­­schied­ waar de jongen op achtjarige leeftijd onder schrij­v ing baseerden, was Alexander Poesj­ onduidelijke omstandigheden sterft (1591). Feodor overlijdt in 1598, waarmee de Roerikkin (1799-1837). Toen deze tijdens een duel dynastie, die sinds de negende eeuw aan werd gedood, betekende dit een groot verde macht is geweest, is uitgestorven. lies voor de Russische literatuur. Toch had Door de bojaren wordt Boris nu tot hij in zijn korte leven kans gezien nieuwe wegen te openen voor proza, poëzie en thea- tsaar gekozen. Zijn bewind is deels wes­ters ge­oriënteerd en tamelijk stabiel, totdat ter. Zijn kracht ligt in de integratie van verschillende stijlen, waarbij hij gevarieerde hongersnood het land teistert en in Polen versvoeten toepaste, afgewisseld met proza. een man opduikt die beweert de tsarevitsj Dimitri te zijn. Tijdens de moord in 1591 zou De klassieke eenheden van tijd, plaats en hande­­ling negeerde hij. In zijn eigen woorzijn moeder Irina een ander kind naar voren hebben geschoven om haar zoon te redden. den: ‘spanning is ook een eenheid.’ De grote dichter, afkomstig uit een verarmde adel­­lijke De aanspraken van ‘Dimitri’ worden om familie, was er trots op dat een van zijn voor- politieke redenen gesteund door de Poolse vaderen wegens rebel­l ie tegen de tsaar koning. De pretendent verslaat de legers van was geëxe­cuteerd. Boris en rukt op naar Moskou. Boris sterft Het historische drama Boris Godoenov geheel onverwacht in 1605. Karamzin be­­ is een van Poesjkins weinige theaterwer­schrijft plastisch hoe de tsaar tijdens een ken. Hij schreef hierover: ‘Toen ik mij bezig- ontvangst van buitenlandse gasten opstond hield met Shakespeare, Karamzin en onze van de tafel, waarna ‘het bloed plotseling oude kronieken, kwam ik op het idee een uit zijn neus, oren en mond stroomde, ter­van de meest bewogen perioden van de wijl de dokters [...] het niet konden stelpen.’ nieuwere geschiedenis in een dramatische Ook daarna blijven de tijden onrustig. vorm te gieten. Door geen andere invloed ‘Dimitri’ doodt Boris’ zoon, Feodor II, en afgeleid, bootste ik Shakespeare na in een regeert slechts een jaar, waarna hij wordt vrije en veelomvattende karaktertypering vermoord op instigatie van de intrigant en in de ongedwongen, ongecompliceerde Sjoejski. Deze houdt het als Vasili IV een compositie van het geheel. Karamzin volgde paar jaar uit, maar wordt dan afgezet en verik wat betreft de overzichtelijke ontwikkeling bannen. In 1613 komen de Romanovs aan de van de gebeurtenissen.’ macht, die tot de Revolutie van 1917 over Rusland zullen regeren.

De censuur leverde voor de Boris van Poesjkin het ene probleem na het andere op. Nicolaas I verbood publicatie van het volgens hem antimonarchistische en anti­ klerikale stuk, dat in 1825 was voltooid. Dit verbod werd in 1830 herroepen, maar ook toen kon het drama pas worden gepubliceerd na ingrijpende wijzigingen. Zo was daar het probleem dat er geen enkele tsaar op het toneel mocht worden getoond. Deze restrictie was in 1831 per decreet verzacht: nu mochten er weliswaar tsaren uit de tijd vóór de Romanovs op het toneel verschij­nen, maar was nog steeds geen enkele tsaar in een opera toegestaan. Het idee van een monarch die op het toneel een liedje zou zingen, was immers té choquerend. Een op­voering van zijn Boris Godoenov maakte Poesjkin niet meer mee: die vond pas in 1870 plaats, nadat hiertoe in 1866 toestemming was gegeven. Moesorgski’s vriend Nikolski wees hem in 1868 – dus nog vóór de première van het toneelstuk – op de werken van Karamzin en Poesjkin als mogelijke stof voor een opera, waarvoor de componist veel voelde. De stijl die hem voor ogen stond, was die van de opéra dialogué, een manier van componeren waarbij de tekst zo natuurlijk mogelijk in een vloeiende stroom van recitatieven wordt getoonzet. Het libretto schreef Moesorgski zelf. Doordat hij in zijn levensonderhoud voorzag als ambtenaar op het Ministerie van Verkeer, moest hij het componeren in zijn vrije tijd doen. Desondanks verliep het scheppingsproces vlot en was de hele partituur – zeven scènes in vier delen – al op 15 december 1869 gereed. In 1870 legde de componist het werk voor aan Gedeonov, de directeur van het Keizerlijk Theater in SintPeters­burg. Deze stelde zich positief op, maar kon niets doen voordat de selectiecommissie een oordeel had gegeven. Dat kwam pas in 1871: de opera werd afgewezen, met als voornaamste argument dat er geen belangrijke vrouwenrol in voorkwam.

Naar een ‘verbeterde’ versie…

Moesorgski maakte deel uit van de zogenaamde Mogoetsjaja koetsjka, wat doorgaans nogal ongelukkig wordt vertaald als

19 Scène uit Boris Godoenov (Foto’s: Hermann en Clärchen Baus)

‘Het machtige hoopje’. Dit was een groep com­ponisten die vanaf de oprichting in 1862 sterk hun stempel drukten op het Russische muziekleven, onder wie Stasov, Balakirev, Cui, Borodin, Moesorgski en Rimski-Korsa­ kov. Voorlopers waren Glinka en Dargo­myzjki, die de aanzet hadden gegeven tot het schrijven van Russische opera’s op onderwerpen uit de vaderlandse geschiedenis. Het was vooral Stasov die er bij Moesorgski op aandrong dat deze zijn Boris drastisch zou wij­ zigen. Met tegenzin nam de componist dit advies ter harte: hij had immers geen andere keus, wilde hij zijn opera ooit uitgevoerd zien. In 1872 volgde de tweede versie in een proloog en vier bedrijven. Moesorgski had de instrumentatie verfijnd en de strikte opéra dialogué-stijl laten varen. Enerzijds waren er scènes toegevoegd, anderzijds scènes geschrapt, terwijl sommige taferelen waren verplaatst. Zo zijn er in het derde, ‘Poolse’ bedrijf twee scènes geplaatst over de liefde tussen Grigori (de valse Dimitri) en Marina. De scène in het Kremlin werd uitgebreid, waardoor Boris’ kinderen veel meer profiel krijgen. Een scène die sneuvelde, is de eerste van het vierde deel, waarin de tsaar op het plein voor de Vasili-kathedraal rechtstreeks door zijn hongerige onderdanen wordt aangesproken. Als epiloog werd de scène in het bos bij Kromi toegevoegd. De componist was uiteindelijk niet ontevreden over de veranderingen in de versie van 1872, die ook bij de selectiecommissie in de smaak viel. Restte nog het verbod op de tsaar in de opera. Dit taboe was inmiddels niet meer dan een formaliteit, en werd in april op verzoek van de hoofdcensor door Alexander II zonder veel omhaal opgeheven. De enige voorwaarde die de tsaar – die een

zekere mate van glasnost nastreefde – had gesteld, was dat er naast Pimen geen geestelijken zouden worden opgevoerd. Op 27 januari 1874 was de première in het Mari­ jinski-theater te Sint-Petersburg voor een enthousiast publiek. Merkwaardig ge­noeg reageerde de pers eensgezind afwijzend.

…en terug naar de oer-Boris

Bij zijn overlijden (1881) liet Moesorgski een tweede historische opera onvoltooid en grotendeels ongeorkestreerd achter: Khovansjts­­jina. Zijn vriend Rimski-Korsa­kov ontfermde zich hierover, en diens versie ging in 1886 in première. Ook maakte hij een nieuwe, drastisch gewijzigde versie en dito instrumentatie van Boris Godoenov, die in 1927 voor het eerst werd uitgevoerd. Om deze chronologie te completeren: het jaar daarop werd de oerversie van Boris gepresenteerd in het toenmalige Leningrad. In diezelfde stad werd tenslotte in 1959 een door Sjostakovitsj geïnstrumenteerde versie ten doop gehouden. Dat De Nederlandse Opera in essentie heeft gekozen voor de oer-Boris, is inge­ geven door een aantal overwegingen. Zo valt de instrumentatie op door directheid, helderheid en kracht. Het opéra dialoguékarakter wijst vooruit naar 20ste-eeuwse meesterwerken als Pelléas et Mélisande en Wozzeck, terwijl juist door het ontbreken van een liefdesverhaal een clichématig aspect van zovele opera’s wordt vermeden. Omdat het streven uitgaat naar een leven­ dige theatrale benadering, wijkt de DNOversie echter op een belangrijk onderdeel af van de oorspronke­l ijke. Het derde deel, dat zich afspeelt in de privévertrekken van de tsaar in het Kremlin, wordt in zijn geheel

vervangen door het tweede bedrijf uit de 1872-versie. Aldus worden Boris’ kinderen, Xenia en vooral Feodor, uitgebreid belicht door de toegevoegde scène van de kinderen met de klok, het lied van de mug, het handenklapspel en Feodors lied van de papegaai. Boris wordt neergezet als een lief­ hebbend vader, die door de aanblik van zijn eigen kin­deren telkens moet terugdenken aan de op zijn bevel gedode tsarevitsj. De hallucinatie­scène bij de klok is een aangrijpende afsluiting van Boris’ mono­loog. Dan keren we terug naar de oerversie, met de beide tafe­relen van het laatste deel. Na de scènes voor de Vasili-kathedraal en in de troonzaal van het Kremlin eindigt de opera met de dood van Boris, na diens ontroerende afscheid van Feodor. Ook hier verdient de oer­versie de voorkeur: met de dood van de titelheld komt de opera tot een natuurlijk einde.

Portret Boris Godoenov

20

 Henriette Posthuma de Boer

Het Residentie Orkest en de opera

Scène uit Saint François d’Assise (Foto: Ruth Walz)

Het Residentie Orkest levert dit jaar een indrukwekkende bijdrage aan de producties van DNO. Stond in juni Messiaens Saint François d’Assise op de lessenaars, in september en oktober is dat de partituur van Moesorgski’s Boris Godoenov. ‘Opera begeleiden vergt een andere speelwijze en concentratie, dat houdt het orkest veelzijdig en flexibel,’ vindt algemeen directeur Niels Veenhuijzen. Opera zit een beetje in de genen van het Residentie Orkest. Toen het op 20 november 1904 zijn eerste officiële concert gaf, onder leiding van de oprichter Henri Viotta, prijkte behalve het Vorspiel zu Lohengrin van Wag­ ner ook de Ouvertüre Leonore III van Beet­ hoven op het programma. Een paar jaar later kregen de orkestleden, voornamelijk afkomstig van de Muziekacademie, gezelschap van de musici die tot dan toe hun brood hadden verdiend met het begeleiden van Franse komische operaatjes in de Konink­ lijke Schouw­burg. De komst van Richard Strauss als dirigent, in 1911, gaf een nieuwe impuls aan de operaprogrammering van het orkest: binnen tien dagen werden Salome, Elektra en Der Rosenkavalier in Diligentia op de planken gezet.

Dynamisch

De huidige thuishaven van het orkest, de Dr. Anton Philipszaal, leent zich slecht voor opera. ‘Dit is bij uitstek een concertzaal,’ zegt Niels Veenhuijzen, ‘niet geschikt voor opera. We houden ons toch vooral bezig met het grote symfonische repertoire van de laatste twee eeuwen. Dat is een van onze hoofdtaken, al sluit ik niet uit dat we ooit bijvoorbeeld een akte uit Wagners Walküre op het programma zetten.’ Na het vertrek van de artistiek leider heeft Veenhuijzen als algemeen directeur ook tijdelijk de verantwoordelijkheid voor het artistieke beleid op zich genomen. ‘Eigen­lijk het leukste aspect van deze wereld,’ vindt hij, ‘de programmering, het dirigentenbeleid, tournees, cd-opnames.’ Veenhuijzen heeft zich voorgenomen het Residentie Orkest in oude glorie te herstellen en er een nog dynamischer orkest van te maken. ‘Dat doen we vooral door een structurele verbetering van de bedrijfsvoering. Te lang hebben we ons best moeten doen de financiële eindjes aan elkaar te knopen, nu staat het artistieke product weer voorop. In Neeme Järvi hebben we, na Jaap van Zweden, weer een topchef, maar we willen ook gastdirigenten van dat niveau zien te krijgen en steviger verankerd raken in de internationale markt.’ ‘De gemeente Den Haag heeft ambiti­euze plannen met het gebied rondom de Dr. Anton Philipszaal en het beleid is erop gericht kunst en cultuur als verbindende factor in te zetten voor sociale cohesie. Dat betekent dat we ook buiten de zaal zichtbaar moeten zijn, educatieprogramma’s ontwikkelen, zoals “Ontdek het orkest”, waarmee we sinds twee jaar langs de scholen gaan. Om onze doelgroep uit te breiden, moeten we meer doen dan alleen concerten geven in die zwarte doos.’

Samenwerking met DNO

Al is het dan niet in eigen huis, opera blijft belangrijk voor het Residentie Orkest.

Veenhuijzen: ‘Dankzij de jarenlange intensieve samenwerking met DNO heeft het orkest tenminste een keer per seizoen de kans om op een ongelooflijk hoog niveau repertoire te spelen dat we vrijwel niet in de concertzaal uitvoeren. Voor onze musici is het ook een uitdaging omdat het vaak bijzondere en geslaagde producties betreft.’ De meest recente opera was Messiaens Saint François d’Assise – waarmee het orkest zich begin september, samen met DNO, ook op de Proms in de Londense Royal Albert Hall zal laten horen. Eerdere succesvolle producties waren Madama Butterfly, Peter Grimes, De neus en Pique dame. Voor Boris Godoenov was het orkest aanvankelijk benaderd vanwege de chef-dirigent Neeme Järvi, die het werk eerder in de Metro­ politan Opera in New York dirigeerde, maar ook omdat het orkest, dankzij Svetlanov, de voorganger van Jaap van Zweden, nog altijd een vrij Russische signatuur heeft. Toen Järvi echter aangaf de zes weken productietijd niet te kunnen missen en zijn krachten te willen sparen voor het symfonische repertoire, stelde DNO de Russische dirigent Alexander Lazarev voor. Veenhuijzen: ‘Het orkest kent hem, we hebben eerder met hem gewerkt en na de operapremière komt hij bij ons in twee abonnementsconcerten Tsjai­ kovski’s Zesde symfonie dirigeren.’ Twee keer in één jaar samenwerken met DNO betekent niet alleen dat het orkest zo’n twaalf weken uit het concertritme is, het is ook een extra belasting voor de bedrijfs­ voering. ‘Ook is het fysiek zwaar voor het orkest,’ beaamt Veenhuijzen. ‘Auditief kan het een grote belasting zijn, omdat geluid voor de musici in de bak harder overkomt. Ze moeten zich dan ook een beetje inhouden, afhankelijk van de opstelling – in de meeste gevallen zitten koper en slagwerk niet

achter de houtblazers, maar links of rechts van hen, dus gezien de bouw van de bak, ver buiten het toneel. Dat betekent een extra inspanning voor de dirigent om dat in balans te houden. Ondanks die belasting is er een grote innerlijke drijfveer om die muziek te spelen. In de meeste opera’s heeft het orkest een sleutelrol, het ondersteunt de karakters. Bovendien zit er een ander publiek in de zaal, een publiek van echte operaliefhebbers, wat ook leuk is voor het orkest. En dan is er nog het gegeven dat ze in Het Muziektheater spelen, in die bijzondere ambiance. Opera begeleiden – als je al van begeleiden mag spreken – vergt een andere speelwijze en concentratie en dat is goed voor het “onderhoud” van het orkest.‘

Londense Proms

Voor het eerst in haar geschiedenis is De Nederlandse Opera te gast tij­dens de Londense Proms. Op zondag 7 september 2008 om 16.00 uur zal Saint François d’Assise concertant worden uitgevoerd in de Royal Albert Hall. Ingo Metzmacher leidt wederom het Residentie Orkest en het Koor van De Nederlandse Opera. Solisten: Saint François – Rod Gilfrey L’Ange – Heidi Grant Murphy Le Lépreux – Hubert Delamboye Frère Élie – Donald Kaasch Frère Massée – Charles Workman Frère Léon – Henk Neven Frère Bernard – Armand Arapian Frère Sylvestre – Jan Willem Baljet Frère Rufin – André Morsch

 Interview Boris Godoenov

21

 Marianne Broeder

Vorst Sjoejski, de ware intrigant De Amerikaanse tenor Chris Merritt, die in 2001 bij De Nederlandse Opera de rol van vorst Vasili Ivanovitsj Sjoejski vertolkte, keert terug in diezelfde rol. Odeon sprak met hem. Merritt: ‘Godoenovs vermeende moord op Dmitri was lange tijd een gekoesterde legende’ en: ‘Sjoejski is het prototype van een onzichtbare vijand. Daarom is hij niet te bestrijden.’

Onzichtbare vijand

Daarmee is Boris Godoenov vooral een opera geworden over de wurgende werking van het schuldgevoel. Godoenov geteisterd door een politieke cultuur van intriges en verraad, de erfenis van zijn voorganger Ivan de Verschrikkelijke, verliest gaandeweg de greep op zijn geweten. Zijn schuldgevoel neemt diffuse vormen aan. Met de beschuldiging dat hij de troonpretendent Dimitri

blijkt zijn gelijk waar Sjoejski zich ontpopt als een meedogenloze intrigant. Aan Merritt de lastige taak die afgrijselijke ontwikkeling effectief uit te beelden. ‘Het lastige van deze rol is inderdaad om Sjoejski’s karakter overtuigend weer te geven,’ aldus Merritt. ‘Al zijn scènes laten een verschillend aspect van zijn handel­wijze zien. In de eerste stelt hij Boris met veel egards voor aan het volk en verzoekt hen voor hem te buigen. Hij stelt alles in het werk om het volk ervan te overtuigen dat hij Boris in alle opzichten waardeert en steunt, een complete farce bedoeld om het volk te misleiden.’

De ultieme nekslag

‘Later confronteert hij Boris met de onzekerheid van zijn positie door de plannen van de valse Dimitri. (“In Litouwen is iemand die zich tsaar noemt! De koning, de edelen en de paus staan achter hem.”) Hij brengt die mededeling met ijzingwekkende kalmte zonder een spoor van dreigement. Hier vraagt het contrast tussen Sjoejski’s woorden en hun intonatie een forse beheersing.’ vermoord zou hebben en daarom geen ‘De grootste uitdaging is de tweeslach­ recht heeft op zijn positie als tsaar verstertige expressie van de zogeheten “Oeglitsjken de oude monnik Pimen, de valse Dimitri aria”. Pas daar begint Sjoejski’s hypocrisie en vorst Sjoejski zijn onzekerheid en bewerk- door te schemeren, als hij Boris suggereert dat de doodgewaande Dimitri in werkelijkstelligen uiteindelijk zijn ondergang. Hoe heid nog gezond is. Breedvoerig vertelt hij ziet Merritt het aandeel van vorst Sjoejski hoe hij het kinderlijk in de kerk in Oeglitsj in dit gruwelijke proces? heeft gadegeslagen (“Hij zag eruit alsof hij ‘Sjoejski was een manipulator bij uit­­in zijn wiegje heel rustig sliep, de armpjes stek,’ vindt Merritt. ‘Zijn wrede gedrag gevouwen en in zijn rechterhand een kinderjegens Boris laat zich verklaren door een speelgoedje…”). De muziek is hier lieflijk, enorme jaloezie op diens positie. Sjoejski bijna zwevend, een magisch moment in de was erop uit om zelf tsaar te worden. In opera. Het is alsof juist die wrange tegenDvorˇáks opera Dimitrij vermoordt hij zelfs stelling Boris halfgek maakt.’ de valse Dimitri. Sjoejski had een zeer scherpe neus voor de emotioneel zwakke, Aan het slot in de passage met de bojaren kwetsbare kanten van Boris. Van die kennis toont Sjoejski zich de ware intrigant. Dan maakte hij gebruik om Boris te gronde te zet hij alles in wat hij tegen Boris kan ge­­ richten. Sluipenderwijs ruïneert hij Boris’ bruiken. Terwijl hij weet hoe de tsaar, mede leven: zijn carrière, zijn weerstand, zijn door zijn eigen toedoen, langzaam maar zeker geweten, zijn zinnen en zijn ziel totdat zijn zijn verstand verloor, spreekt hij nu zijn grote bezorgdheid uit over diens geestestoestand, doel is bereikt: Boris sterft.’ waarmee hij nog meer verwarring aan het ‘Sjoejski’s kwaadaardigheid is er een van hof sticht dan er al was. Tegen de tijd dat het gevaarlijkste soort. Door zijn achterbaksheid en zijn hypocrisie is hij het protoBoris totaal verslagen binnenkomt, is er een type van een onzichtbare vijand. Daarom is soort hel op aarde ontstaan. hij niet te bestrijden. Boris weet dat Sjoejski ‘Het wordt nog erger,’ vult Merritt aan. tegen hem samenspant, maar kan geen vat ‘De ultieme nekslag dient Sjoejski toe op hem krijgen. Velen verdenken hem van als hij de oude monnik Pimen introduceert kwade trouw, maar weten niet precies wat (“een waarheidslievend, eerlijk man van hij in zijn schild voert. Sjoejski voedt de vlekkeloze reputatie”) die Boris vertelt on­zekerheid en laat die broeien tot zijn deshoe de kleine Dimitri vanuit zijn grafje een blinde herder zijn gezichtsvermogen terugtructie voltooid is.’ Hoewel Sjoejski’s ware aard pas in de gaf. Boris verliest zijn zinnen en sterft. loop van het verhaal aan het licht treedt – Terwijl ik dit ver­t el, dringt de ongelofelijke slechtheid van Sjoejski en de tragiek van aanvankelijk zwaait hij Godoenov genereus Boris eens temeer tot me door. Zo’n glui­ lof toe – verwelkomt Godoenov hem met perig karakter overtuigend uit te beelden hartgrondige afkeer (‘Leugenaar, driemaal meinedige, sluwe huichelaar, jij zoete brood- vereist een ijzeren beheersing van mijn sterkste emoties.’ jesbakker in je bojarenpak’). Gaandeweg

Chris Merritt als Sjoejski in Boris Godoenov (Foto: Hermann en Clärchen Baus)

Een brede ervaring, die in 1975 een aan­vang nam met Bardolfo in Falstaff en die via vele Mozarts en een karrenvracht Italiaans belcanto naar moderner repertoire leidde, brengt de lyrische tenor Chris Merritt (1952) tot de overtuiging dat Boris Godoenov be­­ schouwd moet worden als een onbetwist hoogtepunt uit de muziekgeschiedenis. ‘Een meesterwerk van majestueuze allure,’ stelt hij, struikelend over superla­ tieven, ’gigantisch van omvang, groots van kwaliteit, een overweldigende, dramatische geschiedenis, met muziek die naadloos aansluit bij het meeslepende libretto. De grote kracht van Boris Godoenov ligt in de prominente rol van het koor – direct vergelijkbaar met die in de klassieke Griekse tragedie –, dat als één krachtige stem de Russische ziel vertegenwoordigt, de gemoedstoestand van het volk weergeeft en optreedt als g­e­­ sprekspartner van Godoenov, van vorst Vasili Ivanovitsj Sjoejski, van al diegenen die op dat moment in Rusland de macht uitoefenen. Bovendien geeft Boris Godoenov een min of meer waarheidsgetrouw beeld van het 16de-eeuwse tsaristische Rusland.’ Hier past een kanttekening. Hoe denkt Merritt over het gegeven dat Moesorgski’s libretto, stevig gebaseerd op historische feiten, als kerngedachte een onwaarheid bevat, namelijk dat Godoenov Dimitri vermoord zou hebben? Merritt: ‘De vermeende moord op Dimitri door Godoenov was in de 19de eeuw vooral in Rusland maar ook in Europa een alom gekoesterde legende. Niemand kon die aantijging bewijzen, maar de verdenking broeide onder het Russische volk en ging een eigen leven leiden. Ook Dvorˇák schreef een opera over dit onderwerp, zijn weinig bekende Dimitrij, waarin de vraag centraal staat wat er gebeurde na Boris’ dood, wie de valse Dimitri eigenlijk was en hoe het met hem afliep.’ ‘Poesjkin heeft de problemen die ten tijde van Godoenovs bewind in de Rus­­sische politiek speelden, de moraal van die tijd en de stemming onder het volk zonder meer waarheidsgetrouw weergegeven. De suggestie dat Boris Dimitri vermoord zou hebben heeft hij zonder twijfel opge­ nomen om zijn toneelstuk een extra dramatische dimensie te geven, met het oogmerk het verhaal nog meer te laten aanspreken bij het publiek.’

22 Tan Dun 1957

Marco Polo An Opera within an Opera libretto van Paul Griffiths muzikale leiding Tan Dun Steven Osgood regie Pierre Audi decor en licht Jean Kalman kostuums Angelo Figus

Tan Dun (Foto: Nana Watanabe)

M E M O RY Polo Charles Workman BEINGS Marco Sarah Castle Kublai Khan Stephen Richardson

NATU R E Water Nancy Allen Lundy S HAD OWS Rustichello/Li Po Zhang Jun Sheherazade/Mahler/Queen Tania Kross Dante/Shakespeare Stephen Bryant Nederlands Kamerorkest Cappella Amsterdam instudering Daniel Reuss première 7 november 2008 volgende voorstellingen 10 13 16 • 18 21 23 • 26 28 november 2008 Het Muziektheater Amsterdam 20.00/ •13.30 uur

Geleid door de schimmen van Dante en Sheherazade reizen Marco en Polo vanuit het duistere Venetië over zeeën, woestijnen en de hoge Himalaya, om aan te komen bij de Muur, waar Kublai Khan op hen wacht. Middeleeuwse kerkgezangen, oeroude klankkleuren, geweld, verlangens en de zinnelijkheid van de natuur openen een wereld van licht. In vier dromen en drie gesprekken worden Marco en Polo begeleid door de schimmen van Shakespeare, Freud en John Cage, met het doel hun innerlijke ruimte te onderzoeken. Mahler en Li Po brengen een toost uit met een citaat uit Das Lied von der Erde. Is er – in China of waar dan ook – contact mogelijk? Kan liefde worden gerealiseerd? Kublai Khan wacht nog steeds; Marco en Polo maken plaats voor Marco Polo; het oneindige begint.

23

BEN

M AR CO P O LO

M AR CO P O LO

I N A M S T E R DA M ZING J E Z E L F

?

OP DE KAART

‘Ben jij een Marco Polo?’ Naar aanleiding van de opera Marco Polo van Tan Dun nodigt De Nederlandse Opera je uit voor een ontdekkingsreis door de talloze culturen van Amsterdam: in november kan iedereen gratis het evenement Marco Polo in Amsterdam meemaken.

Zangkaart

DNO verzamelt vocale juweeltjes: zing een lied uit jouw eigen cultuur. Zing jezelf op de kaart: – via de vier zangzuilen, die vanaf 30 augustus in de stad staan; – via het opnameteam dat op stap is in de stad; – vanaf 30 augustus via www.zangkaart.nl waar alle liedjes terug te vinden zijn.

Zijderoute

Klassen van elf Amsterdamse middelbare scholen hebben door een lied de sporen van de Zijderoute in hun eigen stad ontdekt. Hun zoektocht kun je meemaken in de tot tentoonstellingsruimte omgebouwde bus die in november door de stad rijdt. Daarin wordt een film vertoond over deze vocale ontdekkingsreis. Vind de bus in jouw buurt via www.marcopoloinamsterdam.nl. Met dank aan:

J I J E E N

Nieuwe productie

Marco Polo in Amsterdam

Zeedijk

Korte voorstellingen in restaurants en winkels op de Zeedijk. Studenten van het Conservatorium van Amsterdam en de Theaterschool hebben de verhalen van deze buurt opgespoord en er korte performances van gemaakt. Wat betekent de naam van de Chinese winkel? Welk verhaal kan de eigenaar jou vertellen? Zie ook p. 25. Beleef de muzikale ontdekking op de Zeedijk: 16 en 23 november 2008 van 14.00 tot 18.00 uur.

Koorstroom

Op 28 november stromen meer dan 1500 stemmen door Het Muziektheater. Elf koren, waaronder het speciaal opgerichte Amsterdams Stadskoor, vormen een bijzondere klankinstallatie en zingen een speciaal voor deze avond gecomponeerd lied. Laat je op deze stroom meevoeren: Het Muziektheater, 28 november van 18.30 tot 19.45 uur.

Agenda

7 augustus 2008 Start kaartverkoop opera Marco Polo T 020-625 5455 of via www.dno.nl vanaf 30 augustus 2008 Zangkaart Inzingen via www.zangkaart.nl 1 t/m 28 november 2008 Zijderoute Bustour door Amsterdam Locaties: www.marcopoloinamsterdam.nl 7 november 2008 Première opera Marco Polo 20.00 uur in Het Muziektheater 16 en 23 november 2008 Zeedijk Korte voorstellingen 14.00 tot 18.00 uur op de Zeedijk 28 november 2008 Koorstroom 18.30 tot 19.45 uur rond Het Muziektheater Laatste voorstelling Marco Polo 20.00 uur in Het Muziektheater

 Marco Polo in Amsterdam – Zangkaart

24

 Bart Hermans

Zangkaart

Zangzuil

De Zangkaart

We gaan even ongeveer twintig jaar terug in de tijd. Toen ik veertien, vijftien jaar oud was, stond er in de plaatselijke cafetaria een jukebox waarop ik af en toe een plaatje mocht uitzoeken en beluisteren. Vanzelfsprekend had ik diverse favoriete singles en deze werden dan ook grijs gedraaid. Maar het jukebox­ avontuur werd pas echt spannend als ik op zoek ging naar een single die ik nog niet kende. Was het wel een leuk lied of had ik zo meteen een kwartje verspild aan iets dat ik vreselijk vond? Een onbestemde uitkomst, maar het zoeken tussen al die onbekende titels en artiesten was een belevenis op zich.

Een soortgelijke ervaring hoop ik straks op te kunnen doen bij Zangkaart. Net als Koor­ stroom uit het voorgaande artikel is Zang­ kaart onderdeel van het project Marco Polo in Amsterdam. Met Zangkaart wil De Neder­ landse Opera de stad Amsterdam vocaal in kaart gaan brengen. Onder het motto ‘Zing jezelf op de kaart’ wordt iedere Amsterdam­ mer uitgenodigd een lied in te zingen. Er zijn in Amsterdam 175 verschillende culturen te vinden, en met een beetje goede wil zijn ze straks allemaal terug te vinden op de Zang­ kaart. Marco Polo, de inspiratiebron van het evenement, trok de wereld in om tientallen culturen te ontmoeten; als Amsterdammer hoef je de deur maar uit te gaan om al die culturen tegen te komen in je eigen stad.

Aanstekelijk enthousiasme

Maar er zit meer achter het project dan alleen het verzamelen van liederen. DNO hoopt dat het initatief ook mensen gaat verbinden met elkaar. Door de liederen te verzamelen die mensen in hun leven met zich meedragen, liederen van mensen in Amsterdam, in hun eigen taal en uit hun eigen cultuur, een lied dat zij ge­­leerd hebben in hun familie of jeugd, wordt een staalkaart opgebouwd van de vocale rijkdom van de stad. Alle bijdragen worden op video vastgelegd en deze verzameling van liederen is op een website te bekijken.

Voordat deze website in de lucht gaat zijn er al teams op pad in Amsterdam om bijdragen te verzamelen. Zij bezoeken allerlei festivals en evenementen zoals het Kwa­koe Festival, de Parade, de Huishoud­ beurs en het Ouderen Songfestival. Deze Zang­kaart-teams bestaan uit allerlei mensen die De Nederlandse Opera op de een of ander manier een warm hart toedragen. Zo zijn enkele figu­r anten van DNO voort­ varend op pad gegaan om mensen te vragen hun lied in te zingen. Dat is nog geen eenvoudige klus, want in het openbaar zingen en dan ook nog voor vreemden is niet be­paald dagelijkse kost voor veel mensen. Henk Melchers is een van die figuranten: ‘Dit is een fantastisch project. Ik werk al tweeëntwintig jaar bij de opera en je ziet toch vaak een specifiek publiek bij de voorstellingen. Dit project biedt de mogelijk­­heid om de drempel te verlagen. Je merkt dat ook als we mensen vragen om iets te zingen. In eerste instantie zegt bijna iedereen dat ze niet kunnen zingen, maar wij proberen ze dan over te halen om toch iets te zingen. Zingen is leuk. Je moet de zang als het ware verkopen en de gêne wegnemen. Als iemand dan uiteindelijk toch iets heeft gezongen, merk je vaak dat ze echt blij zijn: ja, ik heb zomaar iets gezongen! Vaak gaan ze dan doorvragen over opera of over zingen.’ Het enthousiasme van de figuranten blijkt aanstekelijk want bij het schrijven van dit

artikel hadden de diverse teams al een dikke vijfhonderd liederen verzameld en het streven is om ten tijde van de Uitmarkt ongeveer duizend bijdragen op de teller te hebben staan.

Vocale blauwdruk

Op 30 augustus wordt de website van Zang­ kaart officieël gelanceerd op de Uitmarkt. Dan wordt ook de eerste Zangkaart-instal­ latie geopend in de Openbare Bibliotheek Amsterdam, waarop mensen de website kunnen bezoeken en ter plekke hun lied kunnen ‘inzingen’. Behalve bij de Openbare Bibliotheek komen ook op diverse andere plekken in Amsterdam deze zogenaamde ‘zangzuilen’ te staan. Het is de bedoeling dat deze zuilen ook na afloop van het project Marco Polo in Amsterdam blijven staan om zo een permanente vocale blauwdruk van de stad Amsterdam te kunnen geven. Inmiddels ben ik ook zelf door een van de Zangkaart-teams gestrikt om een lied in te zingen en het ligt voor de hand dat ik een lied heb gezongen dat ook in de jukebox van de cafetaria te vinden was. Wellicht komt u mijn lied nog een keer tegen als u op ontdekkingsreis bent op www.zangkaart.nl.

25

 Marco Polo in Amsterdam – Zeedijk

 Adrienne Schneider

Zeedijk

Met de verhalen van de bevolking van de Zeedijk als inhoud en inspiratie en de buurt als decor maken de studenten kleine voorstellingen. Deze performances duren vijf minuten en spelen zich af in de restaurants, winkels en kroegen van de Zeedijk. Daar­ naast wordt er op negen locaties kamer­ muziek van de Chinese componist Tan Dun uitgevoerd. De voorstellingen vinden plaats op zondag 16 en zondag 23 november 2008 tussen 14.00 en 18.00 uur. Ze zijn gratis te bezoeken.

Mede dankzij de samenwerking met de NV Zeedijk en de Chinese ondernemers­ vereniging zijn er op dit moment 23 locaties op de Zeedijk die meedoen. De studenten werken in koppels, steeds één student van de Theaterschool en één student van het Conservatorium. Elk koppel maakt een voorstelling voor een van de deelnemende locaties. Een filmpje met een impressie van hun werkwijze kunt u vinden op de website www.marcopoloinamsterdam.nl/zeedijk. Ook treft u daar beeldmateriaal en een overzicht van de deelnemende locaties.

De F.G.S. He Hua Temple op de Zeedijk in Amsterdam (Foto: Jorn van Eck)

De Zeedijk in het hart van Amsterdam is van oudsher een kruispunt van diverse culturen: kooplieden, zeelui en Amsterdammers hadden via de Zeedijk contact met de rest van de wereld. Geïnspireerd door de nieuwsgierigheid en openheid van Marco Polo willen De Nederlandse Opera en het Amsterdamse kunstvakonderwijs contact leggen met mensen die wonen en/of werken op de Zeedijk. Net zoals Marco Polo jong en onbevangen de wereld in trok, openen de studenten van de Theaterschool en het Conservatorium hun ogen en oren en leggen contact met de stad waarin zij wonen.

Voor meer informatie over het project en het onderdeel Zeedijk kunt u terecht op www.marcopoloinamsterdam.nl.

V r i e n d e n va n de nederlandse Opera De vereniging organiseert tal van activiteiten, w.o. lezingen, literaire

f i d e l i o , j o n g e v r i e n d e n va n

avonden, operafilmavonden, openbare repetities, masterclasses

de nederlandse opera

en eendaagse reizen naar operahuizen in Luik, Münster, Duisburg,

Jonge mensen (t/m 28 jaar) kunnen lid worden van Fidelio, dé vereni-

Düssel­d orf, Essen en Dortmund. Bovendien worden jaarlijks een of

ging voor jonge Operafans. Voor deze groep leden worden speciale

twee meerdaagse reizen georganiseerd.

activiteiten georganiseerd, terwijl ook alle activiteiten en voordelen

Naast inschrijving op het speciale Vriendenabonnement bij DNO

van de Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera voor hen

hebben de leden de mogelijkheid tot (beperkte) vóórreservering van

openstaan.

losse plaatskaarten. De Kerstmatinee is traditioneel een Vrienden­

Speciaal voor Fidelio-leden stelt De Nederlandse Opera Jonge

voorstelling.

Operafan-abonnementen samen, waarbij een aanzienlijke korting

Vijfmaal per seizoen komt het Vriendenbulletin uit, een tijdschrift

wordt gegeven. [email protected]

met verenigings- en operanieuws. Wilt u zich aansluiten bij de Vrienden van De Nederlandse Opera,

contributie

schrijf, bel of mail naar nevenstaand adres.

Individueel lidmaatschap

 30,-

Gezinslidmaatschap (2 pers.)

 55,-

fotojaarboek Dno

Donateur (minimaal)

 75,-

seizoen 2007-2008

Jonge Vrienden (t/m 28)

 15,-

Het fotojaarboek 2007-2008 DNO is verkrijgbaar aan de Vriendenbalie.

Aanmelding door overmaking van het bedrag op giro 32.500

Prijs  15,-

of bank 43.40.57.207 t.n.v. Vrienden van de Opera te Amsterdam, o.v.v. ‘nieuw lidmaatschap’.

September – uitverkoopmaand

Vereniging Vrienden van De Nederlandse Opera

fotojaarboeken!

Waterlooplein 22 1011 PG Amsterdam

In de maand september houden wij uitverkoop van alle fotojaar­

telefoon 020 551 8282 (ma, di en do 9.00 tot 13.00 uur)

boeken DNO, die nog voorradig zijn.

e-mail [email protected]

Verkoop aan de Vriendenbalie (zaalniveau) voor aanvang en in

www.vriendenvdopera.demon.nl

de pauzes van Die Frau ohne Schatten Prijs  3,- per stuk

 Marco Polo in Amsterdam – Zijderoute

26

 Elly Gerritsen-Kornet

Cultuur snuiven langs de Zijderoute

Zijderouteconcert (Foto: Hans van den Bogaard)

Een van de vier onderdelen van het project Marco Polo in Amsterdam is de Zijderoute. Hiervoor zijn elf Amsterdamse middelbare scholen gekoppeld aan verschillende musici, die elk een eigen Zijderoute-cultuur vertegenwoordigen. De leerlingen waar ze mee werken zijn leeftijdgenoten van Marco Polo, die al begon met reizen toen hij nog geen zeventien lentes jong was. Op deze manier krijgen zij de kans een wereld te ontdekken die buiten hun eigen reikwijdte ligt. Marco Polo durfde grenzen te overschrijden en onbekende gebieden te betreden. Hij probeerde niet alleen de vreemde landen, maar ook de gebruiken van de inwoners te doorgronden. Hij was een nieuwsgierig Aagje en zag, onder andere daardoor, waarschijnlijk meer van de wereld dan wie dan ook in zijn tijd. De leerlingen die meedoen aan dit project, krijgen de kans om in zijn voetsporen te treden. Hoewel ‘de wereld’ aan hun voeten ligt, met de ruim 175 verschillende nationaliteiten die Amsterdam herbergt, is het niet altijd even gemakkelijk een andere cultuur dan degene die voor jou zo vertrouwd is te doorzien en andere gebruiken en gewoontes te begrijpen. Daarom krijgen zij in dit project de kans om op een heel persoonlijke manier kennis te maken met een ‘vreemde cultuur’. Deze belevenissen beginnen met het zingen van een lied. En de eindresultaten van hun ontdekkingstocht worden in november 2008 gepresenteerd in een speciaal tot tentoonstellingsruimte omgebouwde bus. Elke groep leerlingen mag deze mobiele expositie voor één dag op drie verschillende plekken in de stad plaatsen. De leerlingen zullen zelf als gastvrouwen en -heren figureren in de bus.

Al met al heeft de Zijderoute een grote invloed gehad op de ontwikkelingen, zowel in de regio die ze doorkruiste als op de lanDe wereld van de Zijderoute den die profiteerden van haar handel. Via Aan het begin van onze jaartelling en in de de Zijderoute werden niet alleen goederen, eerste zeshonderd jaar daarna beleefde de Zijderoute, een netwerk van karavaanroutes, zoals zijde, getransporteerd, er was ook een haar glorietijd. Wanneer de eerste karavaan- culturele uitwisseling tussen verschillende landen en volkeren. Zo werden diverse reliroutes ontstonden, is niet met zekerheid gies en uitvindingen wijd verspreid. Met te zeggen, maar waarschijnlijk werden er name het boeddhisme heeft hier profijt van al 5000 jaar voor Christus goederen verhangehad. Naarmate de handelsroutes langer deld en getransporteerd in Centraal-Azië werden, groeide ook de verspreiding van en China. Het transport vond plaats tussen het boeddhisme. Vice versa wist ook het verschillende steden of verversingsposten, die ook wel karavanserais genoemd werden. christendom op nagenoeg dezelfde wijze China te bereiken. Qua ontdekkingen en Daar werden goederen geruild en overgedragen van de ene karavaan naar de andere. vondsten heeft het Westen enorm geprofiteerd van bijvoorbeeld de uitvinding van Marco Polo was dus zeker niet de eerste papier in China, rond het begin van onze en ook niet de enige persoon die de Zijde­ jaartelling. De boekdrukkunst volgde in route heeft doorkruist, hoewel er maar de zesde eeuw. En ook het waterwiel kwam weinig mensen in zijn tijd de gelegenheid via kooplui in Europa terecht. ‘Bijzondere’ kregen de gehele Zijderoute te doorlopen. In vroegere trajecten werden de woestijnen groenten en fruit deden hun intrede via de en hooggebergtes vermeden, met als gevolg Zijderoute. Appels, oorspronkelijk afkom­dat deze routes doorgaans via de Zwarte en stig uit Kazachstan, en sinaasappels kwamen mee vanuit China; druiven kwamen de Kaspische Zee richting Mongolië voermet westerse reizigers mee naar China. den. Als een land echter geschikt was om daar doorheen te trekken, had het direct een Maar ook aan deze gouden medaille zit een groot nadeel: ook rovers en kwaadwillende keerzijde. Met de avonturiers en ontdeknomadenstammen konden gemakkelijk rond- kingsreizigers kwamen ook allerlei nieuwe trekken in dit gebied. Veel handelaren waren ziektes mee. Zo wordt algemeen veronderdaarom genoodzaakt naar andere, minder steld dat de enorme pestepidemie die in de goed begaanbare routes te zoeken, zij konveertiende eeuw uitbrak, vanuit Centraalden zich tenslotte geen gewapend geleide Azië met karavanen in het westen terecht veroorloven. is gekomen.

Muziek op de Zijderoute

De karavaanroutes van de Zijderoute liepen door een enorm groot gebied. Een gebied dat zo groot is dat ook de muzikale cultuur weer in verschillende gebieden is op te delen. Grofweg zouden we deze in vier grote categorieën kunnen onderbrengen. Muziek uit landen met een Arabische, Turkse of Perzische achtergrond, waar landen zoals Turkije, Irak, Iran, Syrië, Jordanië, Libanon, Oezbekistan, Marokko, Algerije en Egypte onder vallen. Muziek uit landen van het Indiase subcontinent, denk aan India, Paki­ stan en Afghanistan. Muziek uit China en muziek uit Indonesië. De landen die bij de eerste groep horen hebben met elkaar ge­­ meen dat ze een islamitische achtergrond hebben. Hierdoor delen ze niet alleen hun geloofsovertuiging, maar ook hun bewondering voor de Arabische taal. Deze taal wordt, hoewel hij niet overal meer gesproken wordt, wel uitvoerig bestudeerd. De overeenkomst van het tweede gebied is het feit dat deze landen dezelfde oertaal hebben, het Sans­ kriet. Religie speelt hier een minder belangrijke rol. De Chinese muziek vertoont verwantschap met Japanse en Koreaanse klanken en heeft zich vrijwel zelfstandig ontwikkeld door de afgelegen ligging van deze streek. De Indonesische muziek daar­ en­t egen heeft veel parallellen met de muziek uit Zuidoost-Azië. Ook in die landen wordt gebruik gemaakt van bronzen gongs en xylofoonachtige instrumenten van bamboe.

27 Zijderouteconcert (Foto: Hans van den Bogaard)

Muziek als uitgangspunt

In de hele wereld zijn muziek en cultuur elementen die met elkaar in verband staan. De musici die in dit project landen als China, India, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Koerdi­­ stan, Oost-Turkestan, Pakistan en Turkije vertegenwoordigen, maken hier dankbaar gebruik van. De muziek uit het land van herkomst is voor hen een aanknopingspunt om te kunnen vertellen over hun cultuur en gebruiken. In eerste instantie doen de musici dit door de leerlingen een lied te leren. Uiteraard is de tekst van dit lied geschreven in de taal van het land dat de musicus vertegenwoordigt. Dit is nog knap lastig, gezien het feit dat we hier niet te maken hebben met talen die we goed kennen. Naar aanleiding van het lied heeft de musicus al veel te vertellen. De Nederlandse beeldspraak of manier van dingen zeggen en schrijven, komt lang niet altijd overeen met de cultuur waarin dit lied is geschreven. Vandaar dat extra uitleg onmisbaar is. Op het Amsterdamse IVKO (Individueel Voortgezet Kunstzinnig Onderwijs) aan de Plantage Middenlaan leren de leerlingen van Ali, die uit Iran afkomstig is, het lied ‘Rashid Kahn’. Een lied dat over iemand gaat die aan het wachten is op zijn vriend. Het lied wordt door Ali en nog een aantal andere Iraanse musici begeleid op Iraanse muziekinstrumenten, waardoor de leerlingen direct ge­­ confronteerd worden met een ander aspect van de Iraanse cultuur. De santur, die be­­ hoort tot de met hamertjes aangeslagen variant van de familie van de citer en die we in het Nederlands ook wel hakkebord noemen, zorgt voor een duidelijke melodische ondersteuning van het lied. Dit instrument wordt bespeeld met mezrabha, twee stokjes die zo licht zijn dat ze na de aanslag niet automatisch van de snaren opveren. Traditioneel slaan de santurspelers de snaren aan met het hout van de mezrab, maar tegenwoordig bedekken sommigen het uit-

einde met vilt, zodat er een zachtere, pianoachtige klank ontstaat. De (versterkte) setar, een Iraanse langhalsluit, zorgt voor de harmonie bij dit lied. Oorspronkelijk had dit instrument drie snaren – de term setar betekent letterlijk ‘drie snaren’ – maar momenteel heeft de setar vier snaren en een hele lange hals met vijfentwintig à zevenentwintig fretten. Dit instrument heeft een intiem geluid en wordt ook gebruikt in de Iraanse klassieke- en soefi-muziek. De ritme-sectie wordt vertegenwoordigd door de tombak, die ook wel tonbak, donbak, dombak of zarb wordt genoemd. Dit is een Perzische bekervormige handtrommel, die zowel in klassieke als populaire Iraanse muziek wordt gebruikt. Deze vaastrommel wordt meestal gemaakt van moerbei- of notenhout en is overtrok­­­ken met een geiten- of lamsvel. De hals van dit instrument is cilindrisch, terwijl de voet smaller is en de vorm van een trompet heeft.

Persoonlijke verhalen

Zonder kennis van de context, van de cultuur waarin deze muziek gemaakt wordt, is het onmogelijk deze juist te plaatsen. Boven­ dien was de muziek maar het uitgangspunt of eigenlijk meer een beginpunt van deze ontdekkingsreis. De leerlingen vergaren in dit project op verschillende manieren achtergrondinformatie. Op het IVKO worden bijvoorbeeld ook andere vakken betrokken bij deze onderneming. Afgezien van het vak muziek, leveren de vakken Nederlands en kunstgeschiedenis ook een bijdrage. Zo bekijken ze samen een lange documentaire over de Zijderoute, om een beter historisch beeld te krijgen, en worden oude Iraanse gedichten behandeld met behulp van tekstverklaring. Deze gedichten worden in Iran vaak op muziek gezet. Schrijfster Eefje Blankevoort kwam langs om haar persoonlijke verhaal te vertellen naar aanleiding van haar boek Stiekem kan hier alles, dat een journalistiek verslag is

van haar bevindingen in Iran. In de afgelopen vijf jaar verbleef zij regelmatig in Iran voor een onderzoek naar propagandakunst. Om de facetten van het zingen nog eens van­­ uit een andere hoek te belichten kwam er een operazangeres langs die de leerlingen extra les gaf in stemtechniek. Ook bekeken ze samen de documentaire Verboden muziek over de (geheime) muziekcultuur in Iran. En tot slot bracht de hele klas een bezoek aan een echt Iraans theehuis in Amsterdam. Al met al worden op deze manier veel verschillende kanten van een Zijderoute-cultuur belicht en krijgen de leerlingen de kans om op diverse wijzen de cultuur van de Zijde­ route te besnuffelen. Elke IVKO-school heeft een schoolprojectleider toegewezen gekregen als aanspreekpunt voor het Zijderoute-project. Hij/zij is bij alle lessen over Marco Polo in Amsterdam aanwezig en geeft vaak ook zelf de les. Anneke Wensink, een van de schoolprojectleiders, verwoordt het zo: ‘Je leert veel meer van persoonlijke verhalen. Zo is het net alsof je er zelf geweest bent. En totaal anders dan dat je het moet leren uit een boek of het bekijkt in een film.’ En dat is nou precies de bedoeling van dit project.

 Marco Polo in Amsterdam – Koorstroom

28

 Bart Hermans

Koorstroom

(Foto: Hans van den Bogaard

Repetitie Amsterdams Stadskoor in de zaal van Het Muziektheater

Er staat een huis aan de gracht in oud Amsterdam. Waar ik als jochie van acht bij grootmoeder kwam. Dit is waarschijnlijk niet de eerste tekst die bij u opkomt als u aan een koorrepetitie bij De Nederlandse Opera denkt. Het is vrijdagavond en de zaal van Het Muziektheater is gevuld met bijna zeshonderd sopranen, alten, tenoren en bassen, die wel degelijk dit lied van Wim Sonneveld aan het zingen zijn. Er is geen voorstelling en de koorleden zijn ook niet beroepshalve verbonden aan De Nederlandse Opera, maar er wordt hard gewerkt en serieus gestudeerd. Wat is hier aan de hand? Het is geen doorsnee vrijdagavond maar het is de laatste vrijdagavond van de maand, en sinds april van dit jaar betekent dit dat er weer een repetitie van het Stadskoor aan de gang is. Nu zit een vreemde meneer in ’t kamertje voor. En ook die heerlijke zolder werd tot kantoor. Aan het begin van de repetitie worden onder leiding van dirigent Hans Veldhuizen de stemmen losgemaakt. Op het podium, zittend achter de piano, laat hij de koorleden in de zaal de Amsterdamse meezinger vierstemmig ten gehore brengen. Overigens zijn het niet alleen maar geoefende zangers en zangeressen die hier staan te zingen. Sommige mensen zingen vast in een koor, anderen hebben dat in het verleden gedaan en voor een ander is het de eerste keer dat hij of zij zich in koorverband laat horen. Het is dan ook geen alledaags koor dat zich hier verzameld heeft. In de eerste plaats is het met zeshonderd deelnemers een erg groot koor, dat bovendien de ambitie heeft om uit te groeien tot een koor van acht­ honderd mensen. Een streven dat bij het ter perse gaan van deze Odeon inmiddels is gehaald. Het koor groeit met de dag. Dat is ook meteen de tweede bijzondere eigenschap van dit koor. Het is geen bestaand koor met een vast ledenbestand, maar een speciaal opgericht koor dat bestaat uit, de naam zegt het eigenlijk al, mensen in de stad Amsterdam die zin hebben om te zingen. Ervaring of geen ervaring, iedereen is welkom. De bijzondere gelegenheid waarvoor het koor is opgericht is het project Marco Polo in Amsterdam, waarover u in de vorige Odeon al het een en ander heeft kunnen lezen. In een interview zei Anthony Heid­ weiller, artistiek leider van het project, dat het een van de uitgangspunten van dit project is om zingen te gebruiken als commu­ nicatief bindmiddel. En dat is ook wat er in het Stadskoor gebeurt. Mensen die elkaar niet kennen, komen bij elkaar en er vinden ontmoetingen en gesprekken plaats die alleen op die plek, met muziek als kataly­ sator, kunnen ontstaan.

het koor steeds weer groter. Je werkt elke repetitie met een andere groep. Toch valt het niveau me in positieve zin mee. Ik had in eerste instantie iets anders verwacht, maar het is goed te merken dat er veel mensen in het Stadskoor zitten die al enige of ruime koorervaring hebben. Ik denk dat de rest zich daar erg aan kan optrekken. Maar ondanks het goede niveau is het zeker geen makke­ lijke opdracht die we proberen uit te voeren met dit koor. Het stuk dat we gaan zingen is behoorlijk lastig, er zijn weinig repetities en die repetities vinden maar een keer in de maand plaats. Toch denk ik dat dit juist de redenen zijn waarom ik ja heb gezegd toen Anthony me vroeg voor dit project. Het is voor mijzelf ook een ontdekkingsreis, maar gelukkig ben ik van nature nieuwsgierig aangelegd. Ik vind het leuk om van de gebaande paden af te wijken.’ Elf koren... Het Stadskoor maakt deel uit van Koor­ Daarnaast is het Stadskoor, geheel in stijl stroom, een van de vier projectonderdelen met de figuur Marco Polo, die de inspiratievan Marco Polo in Amsterdam. Koorstroom bron van het project is, ook een zoektocht. is een grootschalig vocaal evenement waarOf zoals Hans Veldhuizen, dirigent van het bij elf koren (naast het Stadskoor nog negen Stadskoor, het omschrijft: ‘Het is natuurlijk een spannende uitdaging. grote amateurkoren en een jongerenkoor uit Amsterdam) een koorstuk zullen uitvoeJe stapt in een project dat op dat moment ren dat een muzikale impressie van verschilnog niet bestaat. Er zijn geen mensen, er is lende culturen aan de Zijderoute geeft. Dit geen koor. En dan komen naar aanleiding van advertenties en oproepen de aanmeldin- koorstuk zal op 28 november aanstaande worden uitgevoerd. gen binnenstromen. Vanuit het niets wordt

...en elf composities

Alleen de bomen dromen, hoog boven het verkeer. En over het water gaat er een bootje net als weleer. Water, dat was het thema van een Chinees gedicht uit de 13de eeuw dat Heid­weiller met hulp van de Chinese gemeenschap aan de Zeedijk op het spoor kwam. De tekst van dit gedicht, in een vertaling van dichter Ingmar Heytze, is gebruikt voor Bronwater, het speciaal voor Koor­s troom geschreven muziekstuk: ‘Onder wilgen glinstert groener water; rijpe bloemen bloeien aan de oever zacht van tint, als waren ze geschilderd. Vol gestolde wolken ligt de poel; een bries vanuit het oosten staat in rimpels op de stroom. Aan een zuidkust kusten wij vaarwel; je groene ogen werden spiegels van de golven. Ze zullen breken als je terugkeert; Een paar gevallen bladeren meer.’

Deze tekst is door componist Bob Zimmer­ man op muziek gezet. Hij heeft elf ver­­­schil­ lende composities gemaakt op een en de­­ zelfde tekst waarbij elk werk een andere melodie en vooral een specifieke klankkleur heeft. Door de verschillen in de composities

29 Repetitie Amsterdams Stadskoor in de Boekmanzaal (Foto: Hans van den Bogaard)

is het Zimmerman gelukt om een muzikale weergave te maken van elf verschillende culturen aan de Zijderoute.

Buiten de hokjes

Ieder koor voert een van de elf composi­ties uit. Hierbij krijgen zij ondersteuning van Amsterdamse musici die van oorsprong afkomstig zijn uit landen aan de Zijderoute. Daarnaast krijgen diverse koren ook versterking van solisten uit het Koor van De Nederlandse Opera. De verwachting is dat dit wel eens een interessante kruisbestuiving zou kunnen opleveren. Boudewijn Jansen, dirigent van het Toon­ kunstkoor Amsterdam: ‘Koorstroom is een leuke gebeurtenis om aan mee te doen. Het is leuk om met De Nederlandse Opera samen te werken, maar het is ook leuk om, zogezegd, buiten de hokjes te treden. De Nederlandse Opera wil zich met dit project buiten de theaterzaal begeven en dat is iets dat ook helemaal past binnen de filosofie van ons koor. Daarnaast biedt het ook de mogelijkheid om je als koor aan een breder publiek te presenteren.’ Deze mogelijkheid voor amateurkoren om zich op een andere manier te presenteren, was ook een van de uitgangspunten van het project. Bovendien bestond er bij diverse Amsterdamse koren ook al langer de wens

om een keer iets gezamenlijk te ondernemen. Tijdens Koorstroom wordt die wens werkelijkheid. En wel op de avond van 28 november. Koorstroom is meteen ook de afsluiting van het project Marco Polo in Amsterdam dat tegen die tijd bijna een jaar zichtbaar en vooral hoorbaar is geweest in Amsterdam. Voorafgaand aan de laatste voorstelling van de opera Marco Polo van Tan Dun, zal Bron­ water voor de eerste en misschien ook enige keer uitgevoerd worden. Het wordt geen regulier concert en er is al helemaal geen reguliere concertopstelling. Het publiek wordt op reis gestuurd langs een route door het hele gebouw en zal daarbij de elf koren op zijn weg vinden. De route begint buiten voor de hoofdingang van Het Muziektheater en daar staat ook het Stads­ koor. Het is dus niet voor niets dat er zo hard geoefend wordt op die vrijdagavonden, want zij zullen de eersten van bijna tweeduizend zangers zijn die hun bijdrage aan Bronwater laten horen. Maar zoals Veldhuizen al zei: met het niveau zit het wel goed. Nu alleen nog hopen op droog weer.

30

Algemene informatie Verkoop kaarten

Precies drie maanden vóór de première van een productie gaan alle voor­s tellingen daarvan in de verkoop. U kunt kaarten kopen: – online via www.dno.nl; – bij het Kassa-bespreekbureau van Het Muziektheater: Amstel 3, Amsterdam, 020-625 5455. Het Kassa-bespreekbureau is geopend van maandag t/m zaterdag vanaf 10.00 uur tot aanvang voorstelling; op dagen zonder voorstelling of met alleen een matinee 10.00-18.00 uur; op zon- en feestdagen vanaf 11.30 uur tot 14.30 uur, indien avondvoorstelling tot aanvang voorstelling.

Betalen van uw kaarten

Betalen aan de kassa kan contant of met een creditcard (Visa, Eurocard, AmEx), pinpas of chipknip, met de Theater- en Concert­ bon en met CKV-vouchers. Bij telefonische reservering kunt u betalen met een creditcard. Na ontvangst van betaling worden de kaarten toegestuurd, waarvoor per plaatskaart  1,75 administratie- en porto­kosten in rekening worden gebracht. Wanneer u telefonisch reserveert, kunt u uw kaarten ook bij het Kassa-bespreekbureau betalen en af­halen. Dit dient binnen één week na uw tele­­­­fo­nische reservering te gebeuren. Reser­­­­­­veert u binnen een week vóór de voorstellingsdatum, dan dient u de kaarten tot uiterlijk 45 minuten vóór aanvang van de voorstelling af te halen en te betalen. Haalt u uw kaarten niet tijdig af, dan loopt u het risico dat uw reservering vervalt.

Prijzen losse kaarten

Boventiteling

Alle voorstellingen van DNO worden Neder­l ands boventiteld. Het kan echter vóórkomen dat de boventiteling als gevolg van maandag tot en vrijdag t/m zondag| de enscen­­­ering vanaf sommige plaatsen met donderdag feestdagen|première slechts gedeel­t elijk of helemaal niet zicht­baar is. Een beperkt aantal plaatsen biedt standaard CJP/65+/ standaard CJP/65+/ Stadspas Stadspas nooit zicht op de boventiteling. Dit zijn de kaarten in de 4de en 6de rang. Wilt u ver1ste rang  90  75  105  90 2de rang  70  55  80  65 zekerd zijn van een plaats met zicht op de 3de rang  50  40  55  45 boven­t ite­l ing, informeert u dan bij het Kassa4de rang  35  30  35  30 bespreek­­bureau. Seizoen 2008-2009 Het Muziektheater Amsterdam

5de rang  27 6de rang  25 7de rang  15 studenten  15

 25  20  15  15

   

30 25 15 15

 25  20  15  15

Studentenkorting

Voor niet-uitverkochte voorstellingen kunnen studenten vanaf anderhalf uur voor aanvang van de voorstelling op vertoon van een geldige college-/studentenkaart voor  15 een plaatskaart aan de kassa kopen. Bij uitverkochte voorstellingen worden er volgnummers uitgedeeld vanaf een uur voor aanvang. Studenten kunnen dan pas aanspraak maken op het studententarief als de volgnummers zijn afgehandeld.

Uitverkocht?

Openbaar vervoer

Vanaf Amsterdam Centraal Station of Amsterdam Amstel brengen de metro’s 53 en 54 en de sneltram 51 u naar de halte Water­loo­­plein. Ook tram 9 gaat vanaf het Centraal Station rechtstreeks naar Het Muziektheater.

Parkeren bij Het Muziektheater

Onder Het Muziektheater bevindt zich de parkeer­garage ‘Het Muziektheater’. Deze is echter niet exclusief voor onze bezoekers en is vaak al vroeg vol. Andere parkeergarages in de buurt zijn: ‘Waterlooplein’ aan de Valkenburgerstraat en ‘Markenhoven’ tegenover politiebureau IJtunnel.

Het Kassa-bespreekbureau van Het Muziek­ theater hanteert bij uitverkochte voorstel­ lingen een volgnummersysteem. Vanaf een uur vóór aanvang van een voorstelling kunt u per persoon één volgnummer afhalen bij het Kassa-bespreekbureau. Van­af een halfuur vóór aanvang worden ge­reser­veerde maar niet afgehaalde kaarten te koop aangeboden aan houders van een volgnummer. Per volgnummer kunt u maxi­maal twee kaarten voor de betref­f ende voorstelling kopen.

Colofon

Odeon Tijdschrift van De Nederlandse Opera Odeon is het Oudgriekse woord voor een aan muziek en poëzie gewijd gebouw. Omstreeks 1600 ontstond uit de combi­­natie van muziek en poëzie het genre opera, eind twintigste eeuw het muziektheater zoals wij het vandaag de dag trachten vorm te geven.

Nummer 70 augustus 2008 ISBN: 0926 - 0684 Oplage 25.000 exemplaren Ode on is een uitgave van De Nederlandse Opera Afdeling Communicatie Waterlooplein 22, 1011 PG Amsterdam. telefoon 020 - 551 8922 fax 020 - 551 8311 e-mail [email protected] advertenties 020 - 644 2233 / 2263 (fax) abonnementen 020 - 625 5455 internet www.dno.nl

Hoofdredactie

Marc N. Chahin Eindredactie

Frits Vliegent­­hart Redactionele bijdragen

Bart Boone, Marianne Broeder, Joke Dame, Floris Don, Hein van Eekert, Elly GerritsenKornet, Bart Hermans, Henriette Posthuma de Boer en Frits Vliegenthart

Rechthebbenden die menen aan deze uitgave aanspraken te kunnen ontlenen, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/ of openbaar ge­maakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Basisontwerp en lay-out

Lex Reitsma mmv Leon Bloemendaal Omslag Beeld affiche Die Frau ohne Schatten: Lex Reitsma Productie en advertenties

Hans Hijmering Lithografie

Media Traffic Press, Amsterdam

Abonnementen Abonnementhouders van De Nederlandse Opera krijgen Odeon gratis thuisgestuurd. Wilt u Odeon ook ontvangen? Voor  14,- ontvangt u alle vier nummers van het betreffende seizoen thuis. Losse nummers kosten  3,50 incl. porto per stuk. Geef uw naam, adres, postcode en woonplaats op per (brief)kaart, e-mail of telefonisch. Zie linkerkolom.

JOHN ADAMS Doctor Atomic Gerald Finley Jessica Rivera Eric Owens Richard Paul Fink James Maddalena Thomas Glenn Jay Hunter Morris Ellen Rabiner Koor van De Nederlandse Opera Nederlands Philharmonisch Orkest Lawrence Renes Regie: Peter Sellars Genomineerd voor de Rose d’or Award 2008 in de categorie ‘Performing Arts’ OA 0998 (2DVD)

MOZART

Da Ponte - Opera´s Così fan tutte Sally Matthews · Maite Beaumont Garry Magee

Le nozze di Figaro Luca Pisaroni · Danielle de Niese

Don Giovanni Pietro Spagnoli · Charlotte Margiono Koor van De Nederlandse Opera Nederlands Kamerorkest Ingo Metzmacher Regie: Jossi Wieler & Sergio Morabito OA 3020 (4DVD)

i

www.dno.nl www.opusarte.com

Codaex Nederland, Prinsengracht 17, 1015 DK Amsterdam T: +31 (0)20 6129724 · F: +31 (0)20 6894405 · E: [email protected]

Nieuwe DVD releases van De Nederlandse Opera

Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch

47ste Internationaal Vocalisten Concours 2008 20 t/m 22 september 21 september

Eerste Ronde

Champagne Concert

Marlis Petersen (sopraan), Reinild Mees (piano), Klaus Bertisch (regie)

Workshop componist Roel van Oosten Concert Het Brabants Orkest

23 september

o.l.v. Enrico Delamboye m.m.v. Tania Kross (mezzosopraan)

Masterclass Hanna Schwarz

Informatie: De Nieuwe Opera Academie, [email protected]

24 september

Halve Finale

Masterclasses Elly Ameling, Roberta Alexander, Olaf Bär

25-26 september

26 september

Lezing Pieter G. Alferink, 28 september

carrière-adviseur

Finales

m.m.v. Het Brabants orkest Kaartverkoop: 0900-33727233 / www.theateraandeparade.nl

IVC ’s-Hertogenbosch Directeur: Annett Andriesen www.ivc.nu / www.vocalcompetition-ivc.tv / www.cultura.nl

Het Internationaal Vocalisten Concours wordt structureel ondersteund door de Provincie Noord-Brabant, de Gemeente ’s-Hertogenbosch en het Ministerie van OC&W