Nu nadenken over later

TBMW

Opleiding Sociaal Werk Afstudeerrichting: Maatschappelijk Werk Academiejaar 2013 - 2014

‘Nu nadenken over later’ Een intergenerationeel debat in het kader van Teamgestuurd Beleidswerk

Opdrachtgever: Kenniscentrum Woonzorg Brussel - Mevr. I. Makay Teamcoach: Mevr. E. Van Ransbeeck Studenten: Malika Ait Salah, Büsra Dogan, Matthias Cabus, Inge Dehandschutter, Jen Mohammed Koto, Steffi Lambregt, Jade Robberechts, Elke Saerens, Caroline Van Mello en Vanessa van Oudheusden

‘Vroeger nadenken over later’ Een intergenerationeel debat in het kader van Teamgestuurd Beleidswerk

Dankwoord Wij, studenten Sociaal Werk aan de Erasmushogeschool te Brussel, verleenden onze samenwerking aan het Kenniscentrum Woonzorg Brussel. Deze samenwerking kwam tot stand vanuit het opleidingsonderdeel ‘Teamgestuurd Beleidswerk’. Geen traditioneel wetenschappelijk

onderzoek

werd

gevoerd.

Een

debat

daarentegen

werd

als

onderzoeksvorm vooropgesteld. De realisering van dit debat en het daarop volgend lijvig rapport was een werk van lange adem. Er werd dan ook niet over één nacht ijs gegaan. Deze twee resultaten zouden niet hetzelfde geweest zijn zonder de steun van een aantal sleutelfiguren. Zij dienen dan ook uitvoerig in de bloemetjes gezet te worden in dit dankwoord. In eerste instantie wensen mij Mevr. E. Van Ransbeeck en Mr. H. Stiens te bedanken voor de ondersteuning die zij ons boden vanuit de school. Zij maakten vaak tijd voor ons in hun ongetwijfeld drukke agenda. Ze stuurden ons en zetten ons hierdoor vaak op een goed spoor. Vervolgens wensen wij Mevr. I. Makay van het Kenniscentrum Woonzorg te bedanken. Het was haar enthousiasme dat ons de moed gaf te volharden. Zij gaf ons niet alleen vele bruikbare tips, maar zij was eveneens steeds luisterbereid wanneer er zich problemen voor deden. Het debat zou echter nooit op dezelfde wijze verlopen zijn zonder de professionele ondersteuning die wij genoten van onze experts. Wij wensen dan ook ieder van deze experts uitdrukkelijk te bedanken voor hun bereidwillige medewerking. Zij verschaften ons veel meer kennis in de thematiek. Tevens wensen wij alle voorzieningen/personen te bedanken die hun bijdrage verleenden aan het maken van de korte verfilming. Wie tot slot niet vergeten mag worden, zijn de deelnemers van het debat. Zonder hen zou er geen sprake geweest zijn van een debat. Onze grootste dank dient dan ook uit te gaan naar alle aanwezige deelnemers voor hun excellente bijdrage aan het debat. Ieder van hen maakte het debat tot een meer dan een geslaagd debat!

Inhoudstafel Algemene inleiding ...............................................................................................................10 Kenniscentrum Woonzorg Brussel........................................................................................13 1.

Historiek ........................................................................................................................13

2.

Beleid en regelgeving Kenniscentrum ...........................................................................14 2.1.

3.

Beleidskader ..........................................................................................................14

2.1.1.

Het woonzorgdecreet ......................................................................................14

2.1.2.

Uitvoeringsbesluiten ........................................................................................15

Missie en visie van het Kenniscentrum ..........................................................................15 3.1.

Missie .....................................................................................................................15

3.2.

Visie .......................................................................................................................15

4.

Werking en opdrachten .................................................................................................16 4.1.

Doelstellingen.........................................................................................................16

4.2.

Opdrachten ............................................................................................................17

5.

4.2.1.

Kennis verzamelen en verspreiden .................................................................17

4.2.2.

Begeleiding en ondersteuning bieden .............................................................17

4.2.3.

Stimulansen bieden .........................................................................................18

De doelgroep.................................................................................................................18 5.1.

Brusselse ouderen .................................................................................................19

5.2.

Alleenstaande ouderen ..........................................................................................19

5.3.

Allochtone ouderen ................................................................................................19

6.

Personeelssamenstelling Kenniscentrum ......................................................................20

Probleemformulering ............................................................................................................21 Hoofdstuk 1: Privacy in een zorgsituatie ...............................................................................25 Inleiding ..................................................................................................... 25 Ter ondersteuning van het debat ..................................................................................26 Expert ...................................................................................................................................26 1.

Voorstelling expert .....................................................................................................26

2.

Zoektocht expert ........................................................................................................26

3.

Stelling .......................................................................................................................27

4.

Praktische ondersteuning ..........................................................................................28

Literatuurstudie.....................................................................................................................29 1.

Begripsomschrijving ...................................................................................................29 2.1.

Privacy ................................................................................................................29

3.

4.

5.

2.2.

Intimiteit en seksualiteit .......................................................................................29

2.3.

Autonomie ..........................................................................................................30

Wettelijk kader ...........................................................................................................31 3.1.

Universele rechten van de mens.........................................................................31

3.2.

Europees charter ................................................................................................31

Privacy en intimiteit in de praktijk ...............................................................................32 4.1.

Privacy beleven thuis versus woonzorgcentrum..................................................32

4.2.

Overgang van thuis naar woonzorgcentrum........................................................33

4.3.

Begeleiden met aandacht voor beleving .............................................................34

4.4.

Het wasritueel in de ouderenzorg .......................................................................34

Intimiteit en seksualiteit bij ouderen ...........................................................................35 5.1.

Liefde: intimiteit en seksualiteit kent geen leeftijd ................................................35

6.

Beeldvorming van ouderen in de maatschappij ..........................................................37

7.

Taboe doorbreken? ...................................................................................................38

8.

Besluit uit de literatuur ...............................................................................................39

Film ......................................................................................................................................40 1.

Voorbereiding ................................................................................................................40 2.Verloop en inhoud film ...................................................................................................40

Krachtlijnen debat ....................................................................................... 42 1.

Inleiding .........................................................................................................................42

2.

Verloop..........................................................................................................................42

3.

Besluit van het debat .....................................................................................................43

Conclusies en aanbevelingen ...................................................................... 44 Hoofdstuk 2: Ouderen en de toekomst .................................................................................46 Inleiding ..................................................................................................... 46 Ter ondersteuning van het debat ..................................................................................47 Expert ...................................................................................................................................47 1.

Voorstelling van de expert .........................................................................................47

2.

Zoektocht expert ........................................................................................................47

3.

Stelling .......................................................................................................................47

4.

Praktische ondersteuning ..........................................................................................49

Literatuurstudie.....................................................................................................................51 1.

2.

Begrippenkader .........................................................................................................51 1.1.

Succesvol oud worden ........................................................................................51

1.2.

Proactief en preventief ........................................................................................52

Oud worden: wat brengt de toekomst? ......................................................................53

3.

4.

2.1.

De beleving van het ouder worden .....................................................................53

2.2.

Sociale kaarten bij het ouder worden ..................................................................45

Oorzaken van beperkingen zelfredzaamheid .............................................................58 3.1.

Beïnvloedende factoren ......................................................................................59

3.2.

Bevordering zelfredzaamheid .............................................................................59

3.3.

Tips ter bevordering van zelfredzaamheid ..........................................................60

Besluit uit de literatuur ...............................................................................................61

Film ......................................................................................................................................62 1.

Voorbereiding ............................................................................................................62

2.

Verloop en inhoud film ...............................................................................................63

Krachtlijnen debat ....................................................................................... 64 1.

Inleiding .........................................................................................................................64

2.

Verloop..........................................................................................................................64

3.

Besluit van het debat .....................................................................................................66

Conclusies en aanbevelingen ...................................................................... 66 Hoofdstuk 3: Ouderenzorg is van alle culturen .....................................................................69 Inleiding ..................................................................................................... 69 Ter ondersteuning van het debat ..................................................................................70 Expert ...................................................................................................................................70 1.

Voorstelling expert .....................................................................................................70

2.

Zoektocht expert ........................................................................................................70

3.

Stelling .......................................................................................................................70

4.

Praktische ondersteuning ..........................................................................................72

Literatuurstudie en bezoek Amsterdam ................................................................................73 1.

2.

3.

4.

Begrippenkader .........................................................................................................73 1.1.

Allochtoon ...........................................................................................................73

1.2.

Allochtone ouderen .............................................................................................73

De kloof tussen vraag en aanbod...............................................................................74 2.1.

Taalgebrek..........................................................................................................75

2.2.

Onbekendheid ....................................................................................................76

2.3.

Procedure drempel .............................................................................................76

Cultuursensitieve ouderenvoorzieningen: nodig of overbodig? ..................................77 3.1.

Joden..................................................................................................................78

3.2.

Turken en Marokkanen .......................................................................................79

Allochtone ouderenzorg in Amsterdam Zuid- Oost .....................................................81 4.1.

Kennis over allochtone ouderen..........................................................................81

5.

4.2.

Verkleurde vergrijzing .........................................................................................82

4.3.

Binnendringen in allochtone culturen ..................................................................82

4.4.

Cultuurgevoeligheid ............................................................................................84

Besluit uit de literatuur en het bezoek aan het KCMO ................................................84

Film ......................................................................................................................................85 1.

Voorbereiding ............................................................................................................85

2.

Het verloop en inhoud film .........................................................................................86

Krachtlijnen debat ....................................................................................... 89 1.

Inleiding .........................................................................................................................89

2.

Verloop Debat ...............................................................................................................90

3.

Besluit van het debat .....................................................................................................91

Conclusies en aanbevelingen ...................................................................... 92 Hoofdstuk 4: Ouderen en hun woning ..................................................................................94 Inleiding ..................................................................................................... 94 Ter ondersteuning van het debat ..................................................................................95 Expert ...................................................................................................................................95 1.

Voorstelling experts ...................................................................................................95

2.

Zoektocht expert ........................................................................................................95

3.

Stelling .......................................................................................................................96

4.

Praktische ondersteuning ..........................................................................................97

Literatuurstudie.....................................................................................................................98 1.

Begrippenkader .........................................................................................................98 1.1.

Woning ...............................................................................................................98

1.2.

Woonomgeving ...................................................................................................98

1.3.

Woningaanpassing .............................................................................................99

2.

Beleidsvisie omtrent ouderen ...................................................................................100

3.

Ouderen en hun woning ...........................................................................................101

4.

3.1.

Woonsituatie ouderen .......................................................................................102

3.2.

Woonbehoeften ouderen ..................................................................................103

3.3.

Met woningaanpassingen inspelen op woonbehoeftes .....................................104

Ouderen en woningaanpassing: een goed paar? .....................................................106 4.1.

Perceptie ouderen omtrent woningaanpassingen .............................................106

4.2.

Weerstanden tegen woningaanpassing ............................................................107

5. Woningaanpassing in de Brusselse context ................................................................111 5.1. Steunpunt Woningaanpassing ..............................................................................111 5.2. Woningaanpassing en Brussel: haalbaar? ............................................................112

6.

Besluit uit de literatuur .............................................................................................113

Film ....................................................................................................................................114 1.

Voorbereiding ..........................................................................................................114

2.

Verloop en inhoud film .............................................................................................114

Bezoek woningaanpassing .................................................................................................116 Krachtlijnen debat ...................................................................................... 118 1.

Inleiding .......................................................................................................................118

2.

Verloop........................................................................................................................119

3.

2.1.

Gevoel thuis te zijn ...............................................................................................120

2.2.

Activiteiten die moeilijker worden met de leeftijd ...................................................120

2.3.

Zelfbedachte oplossingen.....................................................................................120

2.4.

Moeilijkheid aanpassingen ...................................................................................121

2.5.

Hulp bij aanpassingen ..........................................................................................122

2.6.

Woonadvies: hoe?................................................................................................122

Besluit van het debat ...................................................................................................122

Conclusies en aanbevelingen ..................................................................... 123 Grenzeloze ouderenzorg: Zuid - Afrika ...............................................................................126 Inleiding .................................................................................................... 126 1.

Ouderenzorg in de blanke cultuur ................................................................................126

2.

Ouderenzorg in de gekleurde cultuur...........................................................................127

3.

Worldgranny ................................................................................................................128

4.

Zuid - Afrika versus Brussel/België? ............................................................................129

Algemene conclusies en aanbevelingen .............................................................................131 Bibliografie .........................................................................................................................136 Bijlagen ..............................................................................................................................142 Bijlage 1: debat privacy in een zorgsituatie .................................................. 142 Bijlage 2: debat preventief en proactief nadenken over de toekomst .............. 162 Bijlage 3: debat allochtone ouderenzorg ...................................................... 172 Bijlage 4: debat woningaanpassingen .......................................................... 190 Bijlage 5: Gaan - staankaart ....................................................................... 215

Algemene inleiding In het kader van de opleiding Sociaal Agogisch Werk aan de Erasmushogeschool Brussel kwam er begin februari een project tot stand tussen het Kenniscentrum Woonzorg en de Erasmushogeschool Brussel. Studenten van de Hogeschool-Universiteit Brussel hadden eind september voorbereidende werken getroffen voor dit project. Het Kenniscentrum Woonzorg contacteerde de Erasmushogeschool met de vraag een project te starten rond de thematiek wonen in Brussel. Het accent lag hierbij op woningaanpassingen, toegankelijkheid van de woonomgeving en het welzijn van ouderen in Brussel. Het Kenniscentrum Woonzorg wou vooral focussen op het verbeteren van de woon- en leefomgeving dit door diverse acties/projecten op te starten. De volgende vraagstelling staat centraal bij het onderzoek: “Wat moet er gebeuren op vlak van wonen en woonomgeving zodat Brusselse ouderen op een waardevolle en positieve manier hun oude dag kunnen beleven?”. Deze vraag werd opgesplitst in twee deelvragen, namelijk wat ervaren ouderen als knelpunten in hun omgeving en woonomgeving waardoor ze beperkt worden om een leven te leiden zoals zij dat liefst willen? en waarom is het belangrijk om hier nu al op jonge leeftijd over na te denken? Begin januari kwam de vraag van het Kenniscentrum Woonzorg om op basis van het voorafgaand geleverde werk door de HUBstudenten een groot debat uit te werken dat zou plaatsvinden op 29 april 2014. Zodat de nodige expertise aangaande deze thema’s bereikt zou worden, werd op zoek gegaan naar experten. Ter ondersteuning van het eigenlijke debat werd samen met de deskundigen het debat tot stand gebracht door middel van het uitkristalliseren

van

vier

stellingen.

Deze

vier

stellingen

hebben

betrekking

op

privacy/intimiteit, proactief en preventief werken aan de toekomst, multiculturele ouderenzorg en woningaanpassingen. Per stelling volgt een afzonderlijk hoofdstuk. In dit hoofdstuk zal het proces met de expert, de literatuurstudie, het filmpje, het debat en de aanbevelingen in die respectievelijke volgorde toegelicht worden. In het eerste hoofdstuk werd de stelling “Privacy in een zorgsituatie, meer dan enkel een gesloten of open deur?” besproken. Is het een kwestie van extremen of moeten we een middenweg zoeken tussen een open of gesloten deur? Om een antwoord te kunnen formuleren op de eerste stelling kregen we deskundige hulp van gerontoloog Els Messelis. Eerst en vooral zal ingegaan worden op de samenwerking met deze expert en het ontstaan van de stelling. Vervolgens nemen we een kijkje in de literatuurstudie. We leggen de belangrijkste begrippen zoals privacy en intimiteit uit. 10

Ook nemen we een kijkje wat er allemaal bestaat in de wetgeving rond privacy. Privacy en intimiteit in de praktijk maar ook in een thuissituatie werd vervolgens besproken. Nadien volgt een filmpje dat opgenomen werd in het woonzorgcentrum te Brecht. Dit is evenzeer ter ondersteuning van het debat. Ten slotte volgt het groot debat met de krachtlijnen en aanbevelingen. Hoofdstuk twee gaat dieper in op de stelling: “Op welke manier kunnen ouderen preventief en proactief zelf de toekomst in kaart brengen?” Als expert stelden we antropoloog Susan Rietveld uit Amsterdam aan. In het eerste deel van dit hoofdstuk zal er ingegaan worden op de zoektocht en samenwerking met deze expert. Verder werd hier ook de stelling uitgekristalliseerd. Aansluitend werd de literatuurstudie besproken. In eerste instantie werden de belangrijkste begrippen zoals succesvol oud worden, proactief en preventie verduidelijkt. Vervolgens werd er op de sociale kaarten ingegaan. Deze zijn onder andere de woonkaart, de gaan- en staankaart, de gezondheidskaart en de sociale contacten kaart. Tijdens het groot debat zal de expert hier eveneens gebruik van maken. Daarnaast werd er ook in dit hoofdstuk een filmpje op zelfstandige basis geproduceerd. Het filmpje werd in de grootstedelijke

Brusselse

context

opgenomen.

Belangrijke

aspecten

waren

vooral

toegankelijkheid en mobiliteit. Dit hoofdstuk werd eveneens afgesloten met het debat en bijhorende aanbevelingen. Hoofdstuk drie is opgebouwd rond volgende stelling “Op welke manier kunnen we zorgen voor een multiculturele ouderenzorg waar we de kloof tussen ouderen en zorginstellingen kunnen minimaliseren?” De expert van deze stelling is Els Nolf, stafmedewerkster interculturalisering bij de Brusselse Welzijns- en Gezondheidsraad BWR. In hoofdstuk drie zullen we ingaan op de samenwerking met deze expert en de formulering van de stelling. Daarna bekijken we evenzo de literatuurstudie. We gaan dieper in op de vragen: Wie zijn de groep ‘allochtonen ouderen’? en waarom is het zo moeilijk om deze doelgroep te bereiken? Cultuursensitiviteit in woonzorgvoorzieningen, is dit nodig of overbodig? Verder werd er in dit hoofdstuk ook de link gelegd met het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg in Amsterdam Zuid-Oost. Evenzeer aanschouwen we het geproduceerde filmpje met een Marokkaanse oudere dame in een woonzorgcentrum. Ze zal verschillende argumenten aankaarten die de kloof tussen allochtone ouderen en zorginstellingen zal verduidelijken. Op het einde van dit hoofdstuk werd het debat met de krachtlijnen en aanbevelingen besproken. In dit vierde en laatste hoofdstuk staan we stil bij stelling “Wordt jouw huis ook een hindernisparcours?” Oud worden doe je bij voorkeur in de woning waar je je hele leven al woont. Maar voldoet deze woning dan nog wel voor de ouder wordende persoon? Is ze wel zodanig ingericht dat ouderen er comfortabel hun oude dag kunnen doorbrengen? 11

We proberen in dit hoofdstuk hier dieper op in te gaan. Voor deze stelling werden er twee experten aangesteld. De hoofdexpert betreffende dit thema is Erika Louwagie. Zij werkt als ergotherapeut bij het Thuiszorgcentrum van de Socialistische Mutualiteit in Brussel. Naast Erika Louwagie werd ook een co-expert aangesteld, namelijk Greet De Knop. Zij is opleidingscoördinator van de opleiding ergotherapie aan de campus Terranova van de HUB. Eerst en vooral zal de zoektocht naar de twee experten en het formuleren van de stelling toegelicht worden. Vervolgens werd de literatuurstudie besproken. Naast het verduidelijken van

een

aantal

begrippen

werd

ook

ingegaan

op

de

beleidsvisie

achter

woningaanpassingen, de woonbehoeften- en situatie van ouderen, hun perceptie en weerstanden bij aanpassingen. Nadien volgt een filmpje dat woningaanpassingen in de kijker zet. Gezien er reeds filmpjes rond woningenaanpassingen bestonden was het niet voordelig om een nieuw te produceren. Ten slotte volgt het debat met aanbevelingen. Met deze aanbevelingen wordt dit vierde en laatste hoofdstuk afgerond. Een laatste uitschuiver wordt gemaakt door ouderenzorg te beschouwen over de landsgrenzen heen, namelijk in Zuid-Afrika. Gezien één van de studenten haar buitenlandse stage deed in Zuid-Afrika leek het ons een unieke kans ook in dit landsdeel de zorg voor ouderen onder de loep te nemen. Tot slot wordt dit uitgebreide rapport afgerond door middel van aan algemene synthese met bijhorende globale aanbevelingen.

Laat u inspireren!

12

Kenniscentrum Woonzorg Brussel Het kenniscentrum Woonzorg Brussel is een organisatie gevestigd in hartje Brussel. In Brussel is er een groot tekort aan gepaste woningen voor Nederlandstalige ouderen. In opdracht van de Vlaamse overheid en de Vlaamse Gemeenschapscommissie werkt het Kenniscentrum Woonzorg hiervoor nieuwe strategieën uit. Het doel van het Kenniscentrum Woonzorg is ouderen en zorgbehoevenden zo lang mogelijk in eigen huis laten wonen.1

1. Historiek2 Alles ging van start in 2003. Minister Vanhengel die bevoegd was voor Brussel gaf een studieopdracht aan het seniorencentrum. Het centrum kreeg de opdracht te onderzoeken hoe Vlaamse ouderen in Brussel wonen en wat nodig was om de situatie te optimaliseren. Dit onderzoek mondde uit in het ontstaan van de conceptnota ‘Een Vlaams Woon-en zorgcentrum in Brussel’. De beleidsnota 2004 - 2009 van de hand van Bert Anciaux handelde deels over het Vlaams zorgaanbod. Daarbij stond het begrip woonzorgzones centraal. Het doel was ouderen zo lang mogelijk zelfstandig thuis te laten wonen met ondersteuning van thuiszorgdiensten. De beleidsnota nam eveneens de beslissing tot uitbreiding van het zorgaanbod in Brussel. Het was eveneens Bert Anciaux die een vertaling van de conceptnota in een Masterplan Woonzorgzones Brussel vroeg. Een goedkeuring van dit plan volgde op 23 november 2007. Uit de aanbevelingen van dit Masterplan kwam voor het eerst de oprichting van een Kenniscentrum Woonzorg boven drijven. Aan vzw De Overmolen werd deze opdracht toegekend. 18 februari 2008 is de dag waarop het Kenniscentrum Woonzorg officieel opgericht werd. Vanaf 1 april van dat jaar werd deze vzw losgekoppeld van vzw De Overmolen. Een eerste opdracht van het Kenniscentrum Woonzorg bestond uit het ontwikkelen van een actieplan betreffende de uitbouw van residentiële voorzieningen.

1 2

KENNISCENTRUM WOONZORG,Startpagina. Internet, Maart 2014. (http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM WOONZORG, Historiek. Internet, April 2014. (http://www.woonzorgbrussel.be)

13

Op 24 december 2008 werd het Algemeen Zorgstrategisch Koepelplan Woonzorgzones Brussel goedgekeurd door Minister Steven van Ackere. Dit plan bakende niet alleen de meest prioritaire woonzorgzones af, het gaf ook aan waar er een tekort was aan voorzieningen. Gaandeweg won het Kenniscentrum Woonzorg aan bekendheid in de ouderensectoren in Brussel.

2. Beleid en regelgeving Kenniscentrum 2.1.

Beleidskader3

Het kenniscentrum Woonzorg te Brussel valt onder de koepel van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. Deze is een dienst van de Vlaamse overheid. Het woonzorgcentrum is gericht op het ondersteunen alsook het reglementeren van zorg- en gezondheidsinitiatieven. 2.1.1. Het woonzorgdecreet Het Kenniscentrum Woonzorg te Brussel is onderhevig aan het woonzorgdecreet van 13 maart 2009. Voorafgaand aan het ontstaan van het woonzorgdecreet sprak men over twee afzonderlijke decreten, namelijk het ouderendecreet en het thuiszorgdecreet. Het woonzorgdecreet schrijft drie prioritaire doelstellingen voor: 

Zorg op maat en zorg aangepast aan het individu. Voorbeelden hiervan zijn zelfzorg, mantelzorg of professionele zorg, … .



Actualisatie van de regelgeving en betere afstemming tussen de verschillende soorten zorg. Een voorbeeld hiervan is het continu herzien van de regelgeving waardoor deze wordt aangepast aan de noden van de huidige samenleving.



Het verhogen van de kwaliteit van wonen en zorg door in te spelen op de noden van de zorgvrager. Een voorbeeld hiervan betreft het inrichten van de woonplaats van de zorgvrager zodanig dat de zorgvrager zich gemakkelijk en flexibel kan verplaatsen in eigen woonst.

Deze prioritaire doelstellingen kunnen verwezenlijkt worden door een nauwe samenwerking tussen zelfzorg, mantelzorg en professionele zorg.

3

VLAAMS AGENTSCHAP ZORG EN (http://www.zorg-en-gezondheid.be)

GEZONDHEID,

Startpagina.

Internet,

19

december

2013.

14

2.1.2. Uitvoeringsbesluiten Het woonzorgdecreet wordt verder verduidelijkt door twee uitvoeringsbesluiten. Het eerste uitvoeringsbesluit van de Vlaamse Regering van 5 juni 2009 bestaat uit twee delen. Als eerste moet men een voorafgaande vergunning aanvragen voor een woonzorgcentrum. Pas nadat deze voorafgaande vergunning is aangevraagd, kan men het tweede deel van het uitvoeringsbesluit aanvragen. Hierin staat de procedure die gevolgd moet worden om een erkenning voor een woonzorgzone aan te vragen. Het tweede besluit van de Vlaamse Regering van 24 juli 2009 handelt over de specifieke erkenningsvoorwaarden waaraan men moet voldoen om eventueel subsidies te krijgen.

3. Missie en visie van het Kenniscentrum4 3.1.

Missie

Onder het motto ‘stabiliseer het wonen, mobiliseer de zorg’ stimuleert het Kenniscentrum Woonzorg Brussel de ontwikkeling van woonzorgzones in Brussel. In zo’n woonzorgzone krijgen ouderen en zorgbehoevenden de steun die ze nodig hebben om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. Pas als dat niet meer gaat, wordt er hen zorg aangeboden in een residentiële voorziening. Het Kenniscentrum Woonzorg ondersteunt deze woonzorgzones en zij

doen

dit

door

kennis

en

expertise

te

ontwikkelen,

door

de

uitbouw

van

ouderenvoorzieningen en thuiszorgdiensten te ondersteunen en te begeleiden en door nieuwe woon- en zorginitiatieven mee op gang te trekken. 3.2.

Visie

Het Kenniscentrum Woonzorg werkt voor de Vlaamse erkende ouderenzorgvoorzieningen en thuiszorgdiensten in Brussel. Maar zij nemen ook initiatieven voor personen met een handicap. Bij het werken voor deze diensten houden zij altijd rekening met de bestaande diensten en voorzieningen, ook als deze door andere gemeenschappen of lokale overheden erkend of uitgebouwd zijn.

4

KENNISCENTRUM WOONZORG, Missie en visie. Internet, Maart 2014. (http://www.woonzorgbrussel.be)

15

De activiteiten van het Kenniscentrum Woonzorg zijn: 

Het promoten van levensloopbestendig wonen



Het thema ‘woonzorg’ aanwakkeren



In Brussel zoeken naar gebreken en deze proberen in te vullen



Het invullen van de programmatie van de Vlaamse overheid



Het aftoetsen van de financiële haalbaarheid van nieuwe initiatieven



Kiezen voor netwerking en samenwerking



Stimuleren van betrokkenheid van de gebruikers



Activeren van werk en opleiding in de zorgsector

Het Kenniscentrum Woonzorg is zelf niet de initiatiefnemer voor projecten. Zij werken samen met en doen beroep op de partners op het terrein. Zij zijn vooral de inhoudelijke draaischijf van nieuwe ontwikkelingen. Dit gebeurt vanuit een pluralistische visie met respect voor de identiteit van de initiatiefnemers en de partners. Deze visie geldt ook voor de gebruikers. Alle ouderen en zorgbehoevenden moeten een beroep kunnen doen op voorzieningen en diensten, ongeacht hun levensbeschouwelijke, culturele of etnische achtergrond. Elke oudere heeft recht op passende zorg, en als gebruiker hebben zij zelf de regie van hun leven in handen. De begrippen autonomie, zelfbeschikkingsrecht en keuzevrijheid staan hierbij centraal. Daarbij hebben kansengroepen extra aandacht nodig. In elke woonzorgzone moet het aanbod in verhouding zijn met het armoedepercentage in die zone.

4. Werking en opdrachten5 4.1.

Doelstellingen

In het masterplan woonzorgzones Brussel werd bepaald dat het zorgaanbod voor de Nederlandstalige ouderen in Brussel uitgebreid moet worden, dit omdat het huidig zorgaanbod te beperkt is. Het masterplan stelt dat er 33 woonzorgzones moeten ontwikkeld worden. Tegen 2010 moesten de eerste acht à tien zones op punt staan. Deze dienden binnen de vijf jaar volledig gerealiseerd zijn. Binnen deze tijd dienden projecten in andere zones voorbereid te worden. De opdracht van het Kenniscentrum Woonzorg bestaat eruit de omkadering te plaatsten om deze inhaaloperatie op vlak van zorgaanbod te realiseren. De naam Kenniscentrum Woonzorg kan deels verklaard worden door de opdracht die zij dienen te realiseren. Zij werken vaak rond ‘kennis’. Zij dienen er voor te zorgen dat alle kennis over ‘wonen voor ouderen’ en ‘zorg voor ouderen’ gebundeld wordt. 5

KENNISCENTRUM WOONZORG, Onze opdracht. Internet, Maart 2014. (http://www.woonzorgbrussel.be)

16

Het Kenniscentrum Woonzorg staat er eveneens voor in dat alle kennis ter beschikking staat van nieuwe projecten zodat er geleerd kan worden uit de ervaring van anderen. De opdrachten van het Kenniscentrum Woonzorg kunnen onderverdeeld worden in drie grote groepen: kennis verzamelen en verspreiden, begeleiding en ondersteuning bieden en stimulansen bieden. 4.2.

Opdrachten

4.2.1. Kennis verzamelen en verspreiden Het Kenniscentrum Woonzorg verzamelt informatie over volgende onderwerpen: 

Woonzorgzones en hun werking



Alternatieve woonvormen voor senioren en zwaarbehoevenden



Toegankelijkheid. Dit moet ruimer opgevat worden dan uitsluitend de fysieke toegankelijk maar bijvoorbeeld ook klantvriendelijkheid.



Levensloopbestendig wonen



Zorgvernieuwing

De kennis die het centrum ontwikkelt gaat zowel over de theorie als de praktijk. De kennis is gebaseerd op eigen studiewerk, wetenschappelijk onderzoek en ervaring. Indien nodig voert het centrum zelf ook wetenschappelijk onderzoek uit om kennis te vergaren. Onder de eerste opdracht wordt eveneens verstaan dat het Kenniscentrum Woonzorg zorgt voor een bewustmaking en dat ze het werkveld, de partners en organisaties die zich richten tot ouderen informeren. Ook het brede publiek dienen zij te infomeren over dit thema. Zij verzorgen deze informatieverstrekking via onder andere hun website, info- en studiemomenten en via een doorverwijzing naar de woonzorgcoach in de woonzorgzones. 4.2.2. Begeleiding en ondersteuning bieden Het Kenniscentrum Woonzorg ondersteunt de ontwikkeling van woonzorgzones, zowel de infrastructuur

als

de

uitbouw

van

zorg.

Iedere

organisatie/persoon

die

een

woonzorgvoorziening wenst uit te bouwen wordt begeleid door het Kenniscentrum Woonzorg.

17

Daarnaast helpen zij de woonzorgprojecten door: 

Te zorgen voor een onderlinge afstemming tussen de verschillende partners



Een zorgknooppunt uit te bouwen



Een afstemming te realiseren tussen alle betrokkenen



Opleidingen en tewerkstellingsprojecten te organiseren in samenwerking met VDAB, Familiehulp, Tracé, …



Personeel aan te trekken dat het Nederlands beheerst

Het zou ons te ver brengen om iedere project dat ondersteund wordt door het Kenniscentrum Woonzorg weer te geven. Enkele voorbeelden worden echter wel opgesomd: Het Anker (Brussel), De Zeyp (Ganshoren), Parkresidentie (Jette), … . 4.2.3. Stimulansen bieden Een derde opdracht die het Kenniscentrum Woonzorg dient te realiseren is het stimuleren van volgende zaken: 

De realisatie van kwaliteitsvolle projecten



Potentiële partners om zich te engageren in woonzorgzones



Nieuwe, bijkomende opvang



Projecten levensbestendig wonen

Onder het bieden van stimulansen valt eveneens dat het Kenniscentrum probeert om het brede publiek bewust te maken van wonen met zorg.

5. De doelgroep6 Het Kenniscentrum Woonzorg is een organisatie die zich richt tot ouderen. Het doel van het centrum is de ouderen zo lang mogelijk proberen thuis te laten. Het is specifiek gericht op 60-plussers. Maar dé oudere is natuurlijk een ruim begrip. Daarenboven op is de oudere van vandaag niet meer de oudere van gisteren.

66

KENNISCENTRUM WOONZORG, (http://www.woonzorgbrussel.be)

Ouder

worden

vandaag.

Internet,

Maart

2014.

18

Enerzijds heb je de ouderen die in een veilige en gezonde omgeving voor zichzelf kunnen zorgen. Anderzijds heb je de ouderen die zorgbehoevend zijn. Specifiek voor de Brusselse context valt de doelgroep ‘ouderen’ uit elkaar in drie subgroepen die bijzondere aandacht verdienen: ouderen in Brussel, alleenstaande ouderen en allochtone ouderen. 5.1.

Brusselse ouderen

In Brussel blijft het aantal 65- plussers waarschijnlijk stabiel tot 2021. Men vermoedt dat het aantal daarna zal stijgen en een groter aandeel van de bevolking zal vormen. Tegen 2040 is ongeveer één of vijf Brusselaars een 65-plussers. 5.2.

Alleenstaande ouderen

In Brussel bevinden zich eveneens alleenstaande ouderen. Alleenstaande ouderen bevinden zich vaak in een moeilijkere positie. Ze hebben geen eigen woning en hun gemiddeld pensioengeld in Brussel bedraagt 1140 euro. 5.3.

Allochtone ouderen

Brussel ziet als grootstad haar aandeel allochtone ouderen de laatste jaren erg toenemen. Dit is een typisch fenomeen voor grootsteden. Vermoed wordt dat tegen 2015 het aantal Italiaanse 60-plussers in Brussel zal stijgen met 227 %, het aantal Marokkaanse ouderen met 311% en de Turkse ouderen met 314 %. Dit brengt met zich mee dat tegen 2020 meer dan één op drie Brusselse 65-plussers van niet-Belgische afkomst is.

19

6. Personeelssamenstelling Kenniscentrum7 Directeur

Herwig Teugels Stafmedewerker zorg

Olivia Vanmechelen Project adviseur

Stafmedewerker wonen

Administratief medewerker

Isabelle Makay

Inge Van Osselt

Medewerker alternatieve woonvormen

Projectcoördinator Het Buurt Pensioen

Jeroen Dries

Luc Lampaert

Katleen Deruytter

Naast deze vaste teamleden spelen ook vrijwilligers een niet te missen rol in het Kenniscentrum Woonzorg en de projecten die van daaruit ondersteund worden. 7

KENNISCENTRUM WOONZORG, Ons team. Internet, Maart 2014. (http://www.woonzorgbrussel.be)

20

Probleemformulering Niemand wordt graag oud. Alleen de terminologie al, bejaarden, oudjes, gepensioneerden, … doet de haren omhoog komen. Maar wie zijn eigenlijk de ouderen van vandaag? En hoe ervaren zij het ouder worden? Wat vinden zij wenselijk om comfortabel en gelukkig oud te kunnen worden? Het is belangrijk om bij deze vragen stil te staan gezien ouderen een aanzienlijk deel vormen van alle burgers. Het is niet omdat men ouder wordt, dat men niet meer belangrijk geacht wordt. Ouderen zijn wel degelijk van belang in onze samenleving, zij maken namelijk deel uit van sociale systemen en gaven mee vorm aan de waarden en normen van onze hedendaagse samenleving.8 Maar daarmee is nog niet de vraag beantwoord wie we kunnen beschouwen als ‘oud’. Dé oudere bestaat niet. Ouderen vormen allesbehalve een homogene groep.

9

Want

hoewel er veel stereotiepe denkbeelden in het leven gehouden worden omtrent ouderen en oud worden, blijkt dat ook bij deze doelgroep de menselijke diversiteit toeneemt met de leeftijd. Iedere persoon, of deze nu oud

is

of

niet,

stippelt

bewust

zijn

levenstraject- en strategie uit. Dit zorgt er mede voor dat ook binnen de ouderenpopulatie de verscheidenheid toeneemt. 10 Ouderen verschillen met andere woorden onderling veel van elkaar. Niet alleen op vlak van inkomen, fysieke gezondheid, burgerlijke status, … maar ook op gebied van leeftijd. Er is dan ook sprake van een grote leeftijdsspreiding binnen de ouderenpopulatie.11 Vanaf welke leeftijd wordt iemand aanzien als ‘oud’? Sommigen stellen dat mensen zo oud zijn als ze zich voelen, andere stellen dan weer dat belangrijke veranderingen in het leven het ouder worden bepalen. Men doelt hiermee op de sociale leeftijd van ouderen.

8

OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving. Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p.34. 9 Ibid. p.35. 10 GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2001, p.11. 11 DE WITTE, N. e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.16.

21

Nog anderen vinden dat ouder worden afhankelijk is van een chronologische leeftijd.12 Vaak wordt de leeftijd echter afgeklopt op 65 jaar.13 Aandacht hebben voor ouderen en hun noden is essentieel. Niet alleen omdat we ooit allen zelf oud zullen worden maar eveneens omdat het aandeel ouderen een stijgende tendens kent. We worden met ons allen een stuk ouder dan vroeger.14 Dit is onder andere te danken aan betere medicatie, meer gezonde en gevarieerde voeding, een positieve ingesteldheid dankzij een comfortabeler leven, … . Ook de babyboom van na Wereldoorlog II begint nu rimpels te vertonen. Door het spelen van al deze factoren staat België op wereldniveau op de tiende plaats wat 15

bevolking.

betreft

de verouderende

Een vergrijzing treedt op. Meer zelfs,

het aantal hoogbejaarden stijgt eveneens sterk waardoor er reeds sprake is van een vergrijzing binnen de vergrijzing. Zo erg zelfs dat verwacht wordt dat het aantal 80-plussers tegen 2050 31% zal uitmaken van de gehele ouderenpopulatie.16 De veroudering van de bevolkingspopulatie blijft natuurlijk niet zonder invloed op de samenleving in al haar facetten. Dit brengt met zich mee dat vragen rond vergrijzing en de ouderenzorg vaak in de publieke spot lights komen te staan. De verwachte toeneming van het aandeel ouderen doet velen met de handen in het haar zitten. Makkelijk is het om te voorspellen dat het aantal ouderen zal toenemen. Minder makkelijk echter om te voorspellen hoe de behoeften van deze ouderen er zullen uitzien. 17 Want de oudere van vandaag is lang niet die van gisteren.

12

Ibid. p. 15 -16. OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving. Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p.35. 14 CLAES, S., Te jong om oud te zijn? De kracht van ouderen in onze samenleving. Leuven. Davidsfonds 2008, p.11. 15 DE WITTE, N. e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.16. 16 GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2011, p.12. 17 OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving. Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p.34. 13

22

Waar het om gaat is het organiseren van betaalbare zorg, het doen participeren van ouderen aan de samenleving, het inspelen op de woonbehoeften van ouderen, … . Op beleidsvlak dienen de hoofden bij elkaar gestoken te worden.18 Op heden zijn er in Vlaanderen 70.000 ouderen die zich in een rust- en verzorgingstehuis bevinden.19 De toenemende vergrijzing heeft nood aan extra plaatsen. Hoe gaat men deze plaatsen voorzien? Zijn er wel voldoende financiële middelen om een bijbouwbeleid van rusten verzorgingstehuizen te ondersteunen in de huidige crisisperiode? En zijn ouderen wel voorstander van het doorbrengen van hun dagen in een rusthuis? Misschien moet er meer geïnvesteerd worden in thuis wonen met de nodige aanpassingen en zorgen. Misschien moeten wonen en zorg meer als tandem ingeschakeld worden? Echter niet alleen de woning staat in relatie tot het ouder worden, ook de woonomgeving doet dit. Brussel is een grootstad. Dit maakt het tot een specifieke woonomgeving voor ouderen. Hoe beleven ouderen deze grootstad? Kunnen ze er optimaal in oud worden of zijn wijziging nodig? Is Brussel voldoende toegankelijk voor haar ouderen? Daarnaast is nog een essentieel aspect verbonden aan Brussel. Het aantal allochtone ouderen ligt in Brussel niet alleen hoger in vergelijking met andere, meer plattelandse gebieden, het aantal blijkt de stijgende tendens van de autochtone ouderen te volgen. Een verkleurde vergrijzing treedt op.20 Onder allochtone ouderen leeft nog meer de traditie dat de kinderen voor hen moeten zorgen, net zoals zij zelf voor hun eigen ouders hebben moeten zorgen. Maar is dit nog wel haalbaar voor de nieuwe generatie allochtonen in de prestatiemaatschappij waarin we vandaag leven?21 En wat als het écht niet lukt? Hoe kunnen we allochtone ouderen dan bereiken zodat ze toch de weg vinden naar de thuiszorgdiensten en woonzorgcentra? Is er noodzaak aan een cultuursensitieve zorg? Op basis van bovenstaande uiteenzetting mag blijken dat tal van vraagtekens aanwezig zijn. Ter plaatste blijven trappelen en wachten tot de vergrijzing haar hoogtepunt bereikt, lijkt weinig zinvol te zijn. Er dient proactief nagedacht te worden hoe we ons optimaal kunnen voorbereiden op de vergrijzing en hoe we optimaal de beste en duurzaamste zorg kunnen bieden aan ouderen. Dat is niet iets waar alleen beleidsmakers en ouderen bij betrokken zijn, ook volwassenen, jongvolwassenen en jongeren dienen hier mee over na te denken. Na verloop van tijd worden zij dan ook de ouderen van vandaag. We kunnen beter nu al nadenken over later. 18

Ibid. p.34. PANORAMA, Vlaamse rusthuizen doorgelicht. Internet, 12 april 2014. (www.youtube.be) 20 GEERTS, F., De verkleuring van de vergrijzing: zorg voor ouderen in een steeds multicultureler wordende samenleving. TVW. Oktober-november 2010, nr.311, p.1. 21 CUYVERS, G., Bezorgd om allochtone ouderen. Alert. Jaargang 34 2008, nr.1, p.21. 19

23

Uit bovenstaande probleemstelling bleek volgende vraagstelling centraal te staan bij het onderzoek: “Wat moet er gebeuren op vlak van wonen en woonomgeving zodat Brusselse ouderen op een waardevolle en positieve manier hun oude dag kunnen beleven?”. Deze vraag werd opgesplitst in twee deelvragen, namelijk wat ervaren ouderen als knelpunten in hun omgeving en woonomgeving waardoor ze beperkt worden om een leven te leiden zoals zij dat liefst willen? en waarom is het belangrijk om nu al op jonge leeftijd over na te denken? De behandeling van deze onderzoeksvraag zal geen traditioneel verloop kennen. Een intergenerationeel debat zal georganiseerd worden, genaamd ‘Nu nadenken over later’. Dit gebeuren zal plaatsvinden op 29 april 2014 en is opgebouwd rond vier centrale stellingen. Om dit debat te voorzien van de nodige deskundigheid werd voorafgaand een expert gezocht, een film gemaakt en een theoretische literatuurstudie uitgewerkt. In de hoofdstukken die hieronder volgen, wordt telkens weer deze zelfde opdeling gehanteerd.

24

Hoofdstuk 1:Privacy in een zorgsituatie Inleiding In het eerste hoofdstuk staan we stil bij privacy in een zorgsituatie. Is het een kwestie van extremen of moeten we een middenweg zoeken tussen een open of gesloten deur? Dit is de vraag die we stellen. Hebben ouderen zelf het recht om te beslissen hoe ze hun oude dag beleven met oog op privacy en nog verder uitgebreid de thematieken rond seksualiteit en intimiteit. De generatie waar Tina Turner & Mick Jagger toe behoren, wordt ouder en staat borg voor een mondige, kritische en assertieve generatie. Zelfredzaamheid, privacy en het bepalen van de eigen regie worden meer en meer belangrijk. Om een antwoord te kunnen formuleren op de stelling “Is privacy in een zorgsituatie meer dan enkel een open of gesloten deur?” riepen we de deskundige hulp in van gerontoloog Els Messelis. Ze werd ons door Isabelle Makay, stafmedewerkster van het Kenniscentrum Woonzorg, aangeraden. Hieronder zal eerst en vooral ingegaan worden op samenwerking met deze expert en het ontstaan van de eerste stelling. Vervolgens nemen we een kijkje in de literatuurstudie. Deze literatuurstudie is ter ondersteuning van het debat en een hulpmiddel voor de expert om een inleidend woord op te stellen. Om te beginnen nemen we een kijkje in het begrippenkader en proberen we verschillende begrippen te duiden. Ook bespreken we wat er allemaal bestaat in de wetgeving rond privacy. Hoe privacy en intimiteit in de praktijk aan bod komt in een woonzorgcentrum maar ook in een thuissituatie, wordt vervolgens besproken. Nadien gaan we dieper in op de thematiek rond intimiteit en seksualiteit bij senioren. Als laatste nemen we de beeldvorming en het taboe rond het thema onder de loep. Vervolgens komt een kort filmpje, dat opgenomen werd in het woonzorgcentrum te Brecht, aan bod. In dit deel zal het filmpje kort uitgelegd worden. Door het feit dat het filmpje in het woonzorgcentrum tot stand is gekomen zullen verschillende ouderen aan bod komen die op verschillende vragen een antwoord formuleren. Na de voorbereidingen ter ondersteuning van het debat komt het eigenlijke debat aan bod. In dit deel bespreken we de krachtlijnen van het debat. Hoe verliep het? Wat zijn de conclusies? Om af te sluiten volgt een besluit en aanbevelingen. De aanbevelingen ronden dan ook dit hoofdstuk af.

25

Ter ondersteuning van het debat Expert 1. Voorstelling expert Els

Messelis

behaalde

een

doctoraat

aan

de faculteit

Psychologie en Educatiewetenschappen. Tevens is ze ook licentiate in de gerontologie en maatschappelijk assistente. Ze heeft in het verleden al verschillende onderzoeken geleid om data te verzamelen in verband met ouderen. Els Messelis geeft verschillende vormingen in verband met voorbereiding op pensioen, oudermis(be)handeling, de sandwichgeneratie, de kunst van het ouder worden, relaties en seksualiteit op oudere leeftijd, het ouder wordend brein,... . Bovendien is ze ook werkzaam als opleidingscoördinator seniorenconsulentvorming en is ze (bestuurs)lid van verschillende organisaties betreffende ouderen. In 2009 bracht ze een boek uit met de titel “Mannen willen seks, vrouwen intimiteit”. Deze vrouw bezit heel veel kennis en praktijkervaring in het omgaan en begeleiden van ouderen. Privacy en seksualiteit van senioren is echter haar stokpaardje en hierdoor kunnen wij als toekomstig maatschappelijk werkers zeer veel van haar opsteken en heeft ze ons tijdens het gehele verloop van dit project zeer goed ondersteund. 2. Zoektocht expert Els Messelis werd ons aangereikt vanuit het Kenniscentrum Woonzorg. Beiden hadden al jaren een goed contact. Vanuit het Kenniscentrum Woonzorg werd op voorhand gevraagd of Els Messelis met het project wou meewerken. Op onze beurt namen wij telefonisch contact op met Els Messelis om een afspraak te regelen. Ze gaf aan bereid te zijn samen te werken. Aansluitend werd een afspraak gepland waarin we de rol van de expert verduidelijkten en tot een stelling kwamen. Tijdens de eerste afspraak was alleen Els Messelis aanwezig. Tijdens de tweede bijeenkomst kwamen we samen met Els Messelis en de studenten seniorenconsult op de HUB. Via Els Messelis, die deze studenten doceert, zijn we dan ook in contact gekomen met deze groep. Zij hielpen ons met het opbouwen van de stelling, met het afbakenen van de theorie en met het opstellen van een scenario voor het filmpje. 26

3. Stelling Op 4 maart 2014 hadden we een afspraak met de experte, Els Messelis. Bij het begin van het gesprek verduidelijkten we het project ‘nu nadenken over later’. Samen met haar wouden we graag tot een stellingformulering komen. Aangezien onze experte veel expertise bezit over het luik van de seksualiteit en intimiteit, was het voor ons ook interessant om die weg in te slaan. Ze maakte ons duidelijk dat er verschillende invalshoeken zijn van intimiteit, onder andere fysieke en sociale intimiteit. Zo gaf ze ons meer informatie over het wettelijk kader hier rond. In artikel drie van ‘het Europees charter van de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg of hulpbehoefte’ wordt het onderwerp recht op persoonlijk leven behandeld. Van hieruit maakten we een onderscheid tussen een woonzorgcentrum en een thuissituatie. In een woonzorgcentrum is het voor ouderen niet evident om een bepaalde vorm van seksualiteit of intimiteit te beleven. Het onderwerp is dan ook verdrongen naar de taboesfeer. In de samenleving bestaat er een negatief beeld over ouderen en seksualiteit waardoor het voor deze groep niet eenvoudig is om hierover te praten. Volgens Els Messelis heeft dit hoofdzakelijk te maken met opvoeding en het waarden- en normenpatroon. Zo hebben jongeren en verkeerd beeld over intimiteit bij ouderen en omgekeerd. Via het intergenerationeel debat dat zal plaatsvinden 29 april 2014 willen we proberen dit beeld te veranderen. Els Messelis gaf echter wel aan dat dit een zeer moeilijke opdracht is. We kunnen het onderwerp bespreekbaar maken maar de idee van de deelnemers fundamenteel veranderen kunnen we niet. Hoe meer kennis we via voorbeelden kunnen overdragen aan hen, hoe groter de kans dat we hun attitude bijsturen. Na een kleine brainstormsessie zijn we tot de conclusie gekomen om de stelling rond fysieke privacy op te bouwen. Fysieke privacy is alles wat betrekking heeft op het eigen lichaam en persoonlijke ruimte. Els haalde het voorbeeld aan van het wasritueel in een zorgsituatie. Heel vaak gebeurt het dat tijdens het wassen “vreemde” mensen binnen wandelen. Dit plaatst de oudere vaak in een ongemakkelijke positie. Wij gaven aan dat hulpverleners ook een belangrijke rol spelen. Hiermee bedoelden we dat een hulpverlener de mogelijkheid moet hebben om zijn/haar grens te bepalen. Het thema nabijheid en afstand kwam hier dan ter sprake. Voor de hulpverlener is het niet evident om die grens te bewaken. Tot slot zijn we tot een stelling gekomen met onze experte. Deze luidde als volgt “Privacy: lust of last?” We beslisten om deze stelling voor te stellen aan Isabelle Makay en de studenten van het seniorenconsult.

27

Op 11 maart 2014 kwamen we samen met de studenten van het seniorenconsult, Isabelle Makay en Els Messelis op de campus in de Stormstraat te Brussel. Bij het begin van deze bijeenkomst stelden wij het project voor alsook het aan te snijden onderwerp. We stelden onze stelling voor aan de groep. Isabelle Makay gaf aan dat ze de formulering van de stelling te ruim vond. Voor haar leek het onderwerp ook iets te veel gefocust op seksualiteit. Ze maakte duidelijk dat we door dit onderwerp veel deelnemers zouden afschrikken juist omdat het tot op heden een taboe is. We besloten een nieuwe brainstorm te doen. We kwamen tot een akkoord om binnen het luik van de fysieke privacy te blijven en dit op te delen in verschillende facetten. Zo bekeken we deze fysieke privacy door de bril van de hulpverlener maar eveneens door de bril van de ouderen in een zorgsituatie. We beslisten echter om vanuit de invalshoek van de ouderen te werken aangezien het thema anders te ruim zou worden. Samen kwamen we tot volgende definitieve stelling “Privacy in een zorgsituatie: meer dan enkel een open of gesloten deur!” 4. Praktische ondersteuning Met Els Messelis werd afgesproken dat wij eerst een literatuurstudie zouden uitwerken en dat zij op basis daarvan eventueel een PowerPoint zou maken. Als dusdanig dienden wij niet in te staan voor het uitwerken van de presentatie. Tijdens het debat zelf ondersteunden we de expert actief om het debat op gang te brengen door sturende vragen te stellen. Wij namen een centrale plaats in tijdens het debat en hadden zelfs deels de leiding.

28

Literatuurstudie 1. Begripsomschrijving 2.1.

Privacy

Privacy of anders gezegd persoonlijke levenssfeer is een ruim begrip en voor iedereen anders. Bepaalde personen bewaken hun privésfeer heel duidelijk, anderen vinden het dan weer niet zo belangrijk. Toch heeft privacy voor elk van ons een betekenis. Privacy kan op drie manieren ingevuld worden: 

Ruimtelijke privacy: hiermee wordt bedoeld dat iemand de rust en afstand opzoekt en zich vaak ook gaat afzonderen. Deze ‘soort’ privacy komt voor in de huiselijke sfeer.



Privacy als intimiteit of individuele zelfbeschikking: dit heeft voornamelijk betrekking tot de relatie met anderen. Seksualiteit wordt ook hieronder geplaatst. Bij deze vorm van privacy ga je jezelf met andere woorden afschermen tegenover anderen.



Informationele privacy: dit heeft te maken met de beschermingen van persoonlijke gegevens en informatie. 22

2.2.

Intimiteit en seksualiteit

Onder intimiteit verstaan we de psychologische gesteldheid tussen twee individuen die elkaar beminnen. Hierbij worden gevoelens gedeeld in een vertrouwelijke sfeer. Dit leidt tot een openlijke verstandhouding tussen deze personen, die elkaar waarderen, vertrouwen en liefhebben. Intimiteit uit zich vooral in de fysieke contacten tussen mensen. Dit brengt ons tot bij het thema seksualiteit. Doch hoeft intimiteit niet te leiden tot seksuele handelingen. We onderscheiden verschillende soorten intimiteit namelijk intellectuele, sociale, emotionele, spirituele en fysieke intimiteit. 23

22

KOOPS, B-J. e.a., Opsporing versus privacy: de beleving van burgers. Internet, 4 april 2014. (http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=11111) 23 MESSELIS, E., Mannen willen seks, vrouwen willen intimiteit. Antwerpen. Standaard 2009, p.84.

29

Wat betekent seksualiteit nu eigenlijk? “Seksualiteit is de ruime en algemene term voor een complex geheel van gevoelens en handelingen die een persoon kan ervaren of uitvoeren en die samenhangen met lichamelijke gevoelens met betrekking tot een andere persoon.”24 Seksualiteit wordt op verschillende facetten beleefd. Zo kan het individueel beleefd worden, alsook in betrekking tot andere personen. Seksualiteit binnen een relatie kan zich beperken tot aanraken, strelen, kussen, … . Het hoeft niet perse te leiden tot seks in de zin van het bereiken van een orgasme. 25 2.3.

Autonomie

Autonomie betekent letterlijk het zelfstandig kunnen zijn. Veel ouderen hebben jaren voor hun kinderen, andere familieleden en voor zichzelf gezorgd. Door het ouder worden komt de autonomie steeds meer in gedrang en is hulp van anderen noodzakelijk. “Het gevoel het eigen leven in handen te nemen en zijn eigen levensstijl zo veel als mogelijk voort te kunnen zetten, is immers van onschatbare waarde.”26 Ouderen kunnen zelf nog keuzes maken maar de uitvoering hiervan wordt steeds moeilijker. Een zorgbehoevende oudere in een rolstoel zal bijvoorbeeld nadat hij zijn kleren voor die dag uitgekozen heeft, hulp nodig hebben bij het aankleden. Elke hulpverlener, eventueel in een rusthuis, moet rekening houden met de individuele wensen en noden van de oudere. Voor de hulpverleners van een woonzorgcentrum is het onmogelijk om rekening te houden met elk individu en zijn wensen. Regels maken het leven in een woonzorgcentrum efficiënter, dit in tegenstelling tot wat sommige bewoners willen. Tegelijkertijd bestaat ook het risico op een voorkeursbehandeling indien er geen regels zouden bestaan. Een belangrijk kenmerk van autonomie is de keuzevrijheid die een individu bezit. Dit gaat over de mogelijkheid om keuzes te maken. Bij ouderen wordt deze mogelijkheid steeds beperkter en zeker indien ze in een woonzorgcentrum terecht komen. Zo staat de dagindeling voor bewoners van een woonzorgcentrum vast. Er is dan ook geen mogelijkheid tot flexibiliteit qua etenstijd. Bij sommige hulpverleners is er soms wel een mogelijkheid tot enige vorm van flexibiliteit, deze is echter zeer beperkt en afhankelijk van persoon tot persoon. De cultuur van een zorgcentrum is hierin zeer bepalend.27

24

Ibid. p.81. DE BACKERE, G., Lastig gedrag en recht op intimiteit in de bejaardenzorg. Leuven. Acco 2000, p.37-38. 26 Ibid. 27 DEBOSSCHERE, A., (red.) Het rusthuis, leven in, kiezen voor. Antwerpen. Garant 2005, p.25-28. 25

30

3. Wettelijk kader 3.1.

Universele rechten van de mens

De universele rechten van de mens beschermt de grondrechten van ieder individu. De privacyrechten werden hier ook in opgenomen en luiden als volgt: “Niemand zal onderworpen worden aan willekeurige inmenging in zijn persoonlijke aangelegenheden, in zijn gezin, zijn tehuis of zijn briefwisseling, noch aan enige aantasting van zijn eer of goede naam. Tegen een dergelijke inmenging of aantasting heeft een ieder recht op bescherming door de wet.”28 Hierin wordt duidelijk beschreven dat ieders privacy, zowel in de persoonlijke levenssfeer als in een tehuis, zoals een woonzorgcentrum, gerespecteerd moet worden. 3.2.

Europees charter

Op Europees vlak heeft men een specifieke charter ontwikkeld voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg- of hulpbehoefte. De Europese Unie herkent hierin het belang van de noden van zorgbehoevende ouderen. Het doel van dit charter is voornamelijk om ouderen een stem te geven en om hun de kans te geven gehoord te worden door de samenleving. Verder is dit een fundamenteel document waarin principes en rechten staan die nodig zijn om het welzijn van ouderen te garanderen. Het charter besteedt in twee artikels aandacht aan de privacy en intimiteit van ouderen. 

Recht op zelfbeschikking is één van deze artikels. Hierin gaat men in op de keuzevrijheid,

de

besluitvorming

en

de

beperkingen

met

betrekking

tot

zelfbeschikking. Ouderen hebben het recht om zelf te bepalen hoe ze hun leven leiden. Bovendien hebben ze het recht dat hun meningen, wensen en keuzes gehoord en gerespecteerd worden. Daarnaast hebben ouderen het recht om zelf de controle te houden over hun eigendommen en financiën en hierover beslissingen te nemen of deze aan derden over te laten.29

28

UNITED NATIONS, Universele verklaring voor de rechten van de mens. Internet, maart 2014. (http://www.ohchr.org) 29 Art. 2, WET van juni 2010 betreffende de Europese charter voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg- of hulpbehoefte, Europese wet, juni 2010.

31



Er wordt ook gesproken over het recht op privacy van ouderen. Dit houdt in dat ouderen recht hebben op een persoonlijk leven en ook recht hebben op privé informatie en communicatie. Wanneer iemand zorgbehoevend wordt en afhankelijk wordt van derden, blijft het recht op en bescherming van privacy en intimiteit gewaarborgd. Ouderen moeten hiervoor ook respect krijgen van hun omgeving, onafhankelijk van hun verblijfplaats en zorgbehoevendheidsgraad. Hulpverleners die betrokken zijn bij ouderenzorg moeten een bepaalde afstand bewaren. Bovendien dienen de hulpverleners met discretie en gevoeligheid te handelen. 30

4. Privacy en intimiteit in de praktijk 4.1.

Privacy beleven thuis versus woonzorgcentrum Mensen komen dagdagelijks in contact met elkaar. In onze moderne maatschappij stijgt de nood aan privacy en autonomie. Je kan nergens je privacy zo beleven als thuis. Je bevindt jezelf in je eigen cocon en daar kan je je privacy optimaal en naar eigen belang invullen. Als oudere komt deze in gedrang door terecht te komen in een zorgsituatie. De dagdagelijkse taken van ouderen worden steeds moeilijker om zelfstandig uit te voeren. Hierbij hebben ze dan vaak hulp nodig van derden. Indien deze bijstand niet voldoende blijkt te zijn, verhuizen ouderen meestal

naar een woonzorgcentrum, waar ze alle zorg krijgen die ze nodig hebben. Voor vele ouderen is het niet evident om enige vorm van hulp te aanvaarden want dit kan leiden tot een belemmering van hun privacy- en intimiteitsbeleving. Zorgbehoevende ouderen die in hun eigen omgeving wonen, krijgen vaak hulp van familie. Doch volstaat dit meestal niet waardoor er hulp van buitenaf vereist is. Deze hulp bestaat vooral uit thuiszorg en verpleging. Voor sommige ouderen kan dit bezoek als bedreigend overkomen, voor anderen wordt dit positief ervaren. Iemand laten binnendringen in je eigen leefwereld is niet evident voor elke oudere. Je bent verplicht om je deur open te stellen voor een vreemde. Deze zorgverlener heeft toegang tot je persoonlijke levenssfeer. Door de taken van deze hulpverlener, zoals poetsen, koken, wassen, strijken, … heeft hij toegang tot je persoonlijke hebben en houden.

30

Art. 10, WET van juni 2010 betreffende de Europese charter voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg- of hulpbehoefte, Europese wet, juni 2010.

32

Indien een oudere echt niet meer in staat is om alleen te wonen, mits hulp, verhuist hij naar een woonzorgcentrum. Daar komt de oudere terecht in een heel andere situatie dan hem vertrouwd is. Een ruime woning met tuin of appartement wordt ingeruild voor een kamer die beperkt is qua grootte en mogelijkheden. In een woonzorgcentrum heeft elke oudere zijn eigen kamer met bed, kast, tafeltje, stoel, … . Ouderen hebben ook het recht om hun kamer in te richten zoals ze dit zelf wensen. Dit kan de beleving van privacy gunstig beïnvloeden. 31 Toch is deze ruimte in groot contrast met de thuissituatie waar de ouderen veel meer ruimte had. De zorgbehoevendheid van de bewoner veronderstelt de aanwezigheid van zorgverleners. De privacy van de oudere komt hierdoor in gevaar. Zorgverleners kunnen de kamer binnenwandelen op ieder uur van de dag. Respect voor de privacy moet blijken uit de houding van de hulpverleners. Kloppen voor het binnengaan in een kamer is hier een mooi voorbeeld van. Uit praktijkervaring blijkt dit vaak niet gerespecteerd. Elke oudere heeft steeds het recht om zich terug te trekken op zijn kamer en dit recht moet niet afgedwongen worden. Dit kan bijvoorbeeld voorkomen bij het activiteitenaanbod, waarbij een oudere liever niet deelneemt. 4.2.

Overgang van thuis naar woonzorgcentrum

De beslissing om de stap te zetten van de eigen omgeving naar een woonzorgcentrum is geen evidente stap voor ouderen. Ze zijn verplicht om verschillende aspecten van het menszijn op te geven, zoals privacy, maar ook vrijheid. Voor een buitenstaander lijkt een verhuis een eenvoudige gebeurtenis, maar voor een oudere is dit een drastische verandering. Een oude boom verplant men dus niet. Als de dag van de opname nadert, wordt de oudere er steeds meer van bewust hoe moeilijk de stap is. Zij beseffen ook vaak dat dit het eindstation van hun leven is. Het kost tijd en energie om te wennen aan de idee en dit veroorzaakt ook vaak stress bij de oudere. Het is een ingrijpend proces in het leven van ouderen waar familie en hulpverleners aandacht aan moeten schenken. De dag dat de ouderen effectief in het woonzorgcentrum aankomen, zorgt voor angst en machteloosheid. De oudere beseft dat hij de grip op zijn eigen leven verliest en hulp nodig heeft voor dagdagelijkse taken. Hiervoor moet hij mensen toelaten in zijn persoonlijke levenssfeer. Door de verhuis naar een woonzorgcentrum moeten ouderen zich aanpassen aan de nieuwe situatie en komt hun privacybeleving in gedrang. 31

DEBOSSCHERE, A., (red.) Het rusthuis, leven in, kiezen voor. Antwerpen. Garant 2005, p. 23-24.

33

Het overgangsproces naar een rusthuis is pas afgelopen wanneer de oudere zich aan de nieuwe situatie heeft aangepast. 32 4.3.

Begeleiden met aandacht voor beleving

Het beter je op de hoogte bent van de gedachten en gevoelens van een zorgbehoevende, hoe beter je de begeleiding hierop kan afstellen. De basis voor een belevingsgerichte zorg is een kwestie van respecteren van waarden, normen en opvattingen van de oudere. Als hulpverlener moet je communicatieve vaardigheden bezitten om in dialoog te gaan met de oudere. De oudere niet op een kinderlijke manier behandelen maar luisteren naar hun wensen en noden. Als oudere moet je je hiervoor wel willen openstellen, anders zal de zorgvraag of behoefte niet beantwoord kunnen worden.33 4.4.

Het wasritueel in de ouderenzorg “Meer afhankelijk kan je niet zijn: in je blootje onder de douche met deze zuster aan je zijde. Het wordt een hele onderneming want het infuus moet afgekoppeld worden en mijn geopereerde arm moet helemaal in plastiek gewikkeld zijn. Als dat allemaal gebeurd is, laat ze me even alleen. Maar zelfs dan kan ik me niet redden. Ik heb geen shampoo in mijn toilettas en ik ben te wankel om mezelf te wassen. Ik roep haar en vraag- bibberend en in mijn blootje, bang om te vallen, krampachtig vanwege dit ongemakkelijke tafereel- of zij mijn haren en lijf kan wassen”.34

Zoals eerder al vermeld, komen ouderen in een zorgsituatie terecht wanneer ze hulp van derden nodig hebben. In dit voorbeeld is duidelijk te voelen dat de zorgbehoevende het moeilijk heeft met het aanvaarden van deze hulp. Ouderen die op een bepaald ogenblik zichzelf niet meer kunnen wassen, moeten zich blootstellen aan een verpleegster of familieleden. Eerst en vooral verzetten ouderen zich tegen deze afhankelijkheid. Ze gaan blijven proberen zelfstandig te zijn, ook al lukt dit eigenlijk niet meer. Na een tijdje moeten ze toch de strijdbijl begraven en hulp aanvaarden. Ouderen moeten zich heel onderdanig opstellen en kunnen niet ontkomen aan de volgende kwetsbare vraag: ‘Kan je mij alstublieft helpen bij het wassen?’.

32

KEESOM J., Van thuis naar huis, het begeleiden van de overgang van thuis naar verpleeghuis. Den Haag. Lemma bv 2006, p.6 -11. 33 Ibid. p.12-15. 34 VANLAERE, L., (ed.) Zorg aan zet, ethisch omgaan met ouderen. Leuven. Davidsfonds 2010, p. 31.

34

Vaak liggen ouderen volledig in hun blootje tijdens het wassen. Dit zorgt ervoor dat ze zich heel oncomfortabel voelen en in ethisch kwetsbare situaties terecht komen. Mannelijke ouderen die gewassen worden door vrouwelijke verpleegsters komen in aanraking met gênante momenten. Dit geldt ook voor vrouwelijke ouderen die gewassen worden door mannelijke verplegers. De seksuele geaardheid speelt hier een rol. Hoe reageert bijvoorbeeld een verzorgende op een mannelijke oudere die een erectie ontwikkelt? Opent de verpleegster een gesprek of zwijgt ze? De verpleegster stuit dan op het dilemma van afstand en nabijheid.35 5. Intimiteit en seksualiteit bij ouderen De zorg bij ouderen staat vaak centraal in hun leven maar er zijn verschillende aspecten die vergeten worden. Er is tot nu toe heel weinig onderzoek gevoerd rond intimiteit en seksualiteit bij ouderen. Er bestaan hieromtrent nog heel wat mythen en vooroordelen. De belevingswereld van seksualiteit en intimiteit komt tot nu toe zeer weinig aan bod. Deze zouden wij graag willen doorbreken. Volgend voorbeeld maakt duidelijk dat ouderen belang hechten aan deze thematieken. “Vijvenzeventig ben ik geworden vandaag. De dag is goed begonnen, want het vrijen lukt aardig goed. Ik ben fier op mijzelf, dat alles nog zo goed marcheert. Vandaag staat er nog heel wat op het programma: lekker eten, een wandeling met mijn vrouwtje, de kinderen en kleinkinderen op bezoek komen… Het belooft een heerlijke dag te worden!”36 5.1.

Liefde: intimiteit en seksualiteit kent geen leeftijd “Vergeet nooit: seks is niet alleen lust, maar vooral ook intimiteit, contact en erotiek. Populaire vormen van seks onder senioren zijn naakt tegen elkaar aanliggen, kussen en strelen.”37

Liefde laat ons nooit los! Van kinds af aan heeft elk individu nood aan affectie en dit verandert niet naarmate we ouder worden. Zelfs als we het punt bereiken waarop we zorgbehoevend worden.

35

Ibid. p.31 - 40. VAN DE WIELE, M., Ouderenzorg, over omgaan met seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Diegem. Kluwer 2001, p.11. 37 RUTGERS N., Seks als je ouder wordt. Internet, 13 april 2014. (http://www.nvvs.info) 36

35

Er bestaan verschillende nationale en internationale onderzoeken die deze thematieken onderzochten bij 65-plussers. Hieruit bleek dat de meerderheid van de ouderen nood heeft aan intimiteit van hun partner en ook van familie en vrienden. Hoe ouder een individu wordt, hoe belangrijker dit aspect wordt. Ouderen hechten heel veel belang aan tederheid en het liefkozen van derden. Aanrakingen, zoals strelingen geeft een boost aan de zelfwaarde van de ouderen. Verder hebben ze nog behoefte

aan

seksuele

handelingen.

Hieronder

verstaan

we

niet

enkel

geslachtsgemeenschap, maar ook masturbatie, erotische afbeeldingen en filmpjes. Deze doelgroep houdt echter de slaapkamergeheimen liever voor zich maar dit betekent niet dat ze seksueel op non-actief staan. Onderzoek toont aan dat deze seksuele behoefte sterker speelt bij mannen dan bij vrouwen. Dit is te verklaren door de hogere levensverwachting van vrouwen, die hun partner vaak kwijtraken voor ze zelf overlijden. Een vrouw bekijkt intimiteit en seksualiteit vanuit de relatie, waarbij de man vaak de beslissingen neemt en zij hem volgzaam achter naloopt. Seksualiteit heeft voor mannen een andere betekenis dan voor vrouwen. Een man hecht niet altijd belang aan een vaste relatie om zijn seksualiteit te beleven. Voor een vrouw daarentegen is dit echter wel van groot belang. Anderzijds blijft het seksueel functioneren bij vrouwen beter aangezien mannen vaak te kampen krijgen met impotentie. Echter blijft het voor vrouwen een moeilijkere opdracht om op latere leeftijd hun seksuele leven te kunnen handhaven. De beleving van seksualiteit bij ouderen wordt bepaald door de voormalige seksuele ervaringen. Deze opgedane ervaringen uit de jeugd zijn bepalend voor de intieme beleving bij de eindfase van hun leven. Seks heeft voor vrouwen vaak een andere betekenis dan voor mannen. Hoe vrouwen op oudere leeftijd seks beleven hangt heel sterk af van de positieve gedachten die ze hierbij hebben ontwikkeld tijdens hun jongere jaren. Sommige vrouwen vinden seks plezierig, waarbij het voor anderen enkel een verplichting is om de man te bevredigen of om kinderen te maken. Dit is sterk generatie- en cultuurbepaald. Bovendien spelen waarden, normen en opvattingen, die ze door hun opvoeding hebben meegekregen, een cruciale rol. 38 39

38

VAN DE WIELE, M., ouderenzorg, over omgaan met seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Diegem. Kluwer 2001, p.54 - 58. 39 SWINNEN, A., Seksualiteit van ouderen, een multidisciplinaire benadering. Amsterdam. University press 2011, p.34 - 39.

36

6. Beeldvorming van ouderen in de maatschappij De huidige (overgeseksualiseerde) maatschappij geeft een verkeerd beeld van intimiteit en seksualiteit bij ouderen. Er zijn verschillende intergenerationele vooroordelen en mythen. Zo denken jongeren aan de ene kant dat seks enkel hoort als je jong en fit bent en dus niet van toepassing is bij 65-plussers. Aan de andere kant denken ouderen dat de jongere generatie de klok rond seks heeft met verschillende partners tegelijk, om het extreem te stellen. Men veronderstelt dat het verlangen naar intimiteit en seksualiteit er op achteruit gaat met de leeftijd. Doorheen de jaren is er een verandering qua interesse in deze thematieken. Desalniettemin schenken ouderen nog steeds aandacht hieraan. Zoals hierboven reeds vermeld is de wijze waarop ouderen met hun seksualiteit omgaan sterk afhankelijk van de ervaringen die ze opgebouwd hebben. De fatsoennorm speelt bij ouderen een zeer grote rol, waar jongeren hier minder belang aan hechten. Jongeren lopen te koop met hun nieuwste aanwinst en pronken hiermee. Kussen, strelen en aanrakingen zijn geen uitzondering in het openbaar. Ouderen daarentegen zullen dit vaak beoordelen met de woorden: ‘Kijk daar, de jeugd van tegenwoordig!’. Ouderen willen hun intieme leven ook echt intiem beleven. Zij geven de voorkeur aan het uitvoeren van deze handelingen achter een gesloten deur. Door de afwezigheid van deze beelden in onze maatschappij, denken ook velen dat het niet bestaat. Verder kunnen jongeren zich moeilijk voorstellen dat hun ouders of ouderen in het algemeen seksueel actief zijn. Het is een schaamtegevoel dat een negatieve beeldvorming met zich meebrengt. De media versterkt dit negatieve beeld. Ouderen worden bijvoorbeeld enkel gebruikt bij reclamespotjes over cholesterolverlagende producten of een traplift. In de meeste reclameboodschappen spelen jonge twintigers de hoofdrol en ouderen komen zelden in beeld. Tijdens een televisieavondje is het uitzonderlijk dat u een zestigplusser op het scherm ziet, die niet de rol van oma of opa op zich neemt. Dit geldt ook voor de intimiteiten seksualiteitsbeleving van ouderen die nooit, of althans zelden, op het scherm verschijnt. We leven in een maatschappij waar presteren heel erg belangrijk is. Als je niet kan presteren, tel je niet meer mee. Er wordt weinig aandacht geschonken aan seksualiteit en intimiteit buiten de relatiecontext. 37

Dit is iets waar ouderen weldegelijk aandacht aan willen schenken, maar weinig erkenning voor krijgen. De negatieve beeldvorming hindert ouderen om dit te kunnen beleven. Het wordt pijnlijk voor de ouderen als ze geconfronteerd worden met het feit dat ze wel willen, maar niet kunnen. Hulp zoeken en hierover communiceren is voor vele ouderen niet van toepassing. Ouderen sluiten zich af en maken hun gevoelens en gedachten niet bespreekbaar. Dit zorgt ervoor dat ze zichzelf opzij schuiven en zo kunnen ze hun oude dag niet beleven zoals ze dit eigenlijk zouden willen. Op zich verschillen ouderen en jongeren niet fundamenteel over thema’s rond intimiteit maar de denkwijze en uitingsvormen worden door de prestatiemaatschappij en media in een bepaald hoekje geduwd. 7. Taboe doorbreken? Ouderen, die een almaar grotere groep van onze samenleving innemen, verdienen meer aandacht. Elk individu leeft steeds langer en met een hogere levenskwaliteit. Hierdoor komt deze thematiek ook meer in de aandacht. Het lijkt echter nog steeds een taboe te zijn. Niet enkel bij de hulpverleners maar ook bij de ouderen zelf die dit vaak onvoldoende aankaarten. Zoals eerder besproken speelt de beeldvorming een zeer grote rol maar ook de leeftijd, waarden, normen, gewoontes en opvattingen van de senioren kunnen niet aan de kant geschoven worden. Ook al wordt er meer aandacht geschonken aan het thema, blijft het onverantwoord om seksualiteit en intimiteit bij ouderen in de vergeetput te gooien. Dit gezegd zijnde maakt dat ouderen zelf ook geloven dat dit voor hen niet meer aan de orde is en zij geen seksualiteit en intimiteit meer hoeven te beleven. Bij zorg- en hulpverleners leeft het beeld nog al te vaak dat zorgbehoevende ouderen geen behoeften aan intimiteit en seksualiteit hebben. Het is hoognodig dat alle instellingen hiermee rekening houden in hun beleid aangezien het welzijn van senioren aanzienlijk verbeterd kan worden. Het kan mensen dichter bij elkaar brengen en zo de kwaliteit van het leven verhogen. We moeten beseffen dat iedereen recht heeft op privacy in een zorgsituatie en deze zelf kan invullen.

38

Het doorbreken van de eerder aangegeven vooroordelen rond deze thematiek kan leiden tot een positievere beeldvorming van ouderen. Zoals eerder aangegeven wordt er al aandacht besteed aan het thema maar er is nog veel werk aan de winkel om een fundamentele verandering te weeg te brengen.40 8. Besluit uit de literatuur Privacy kan zich op verschillende manieren uiten. Elk individu heeft recht op het beleven van privacy en dit werd ook wettelijk vastgelegd via de universele rechten van de mens. Vooral mensen die in een zorgsituatie terecht komen kunnen hieromtrent moeilijkheden ervaren. Het recht op privacy werd dan als ter bescherming van zorgbehoevenden vastgelegd in een Europees charter, alsook het zelfbeschikkingsrecht komt hier aan bod. Privacy van senioren kan in gedrang komen vanaf het moment dat ze een bepaalde hulpvraag hebben. Ze worden steeds meer afhankelijk van derden en zijn verplicht hun deur te openen en hulp te aanvaarden. Voor veel ouderen is dit niet evident aangezien ze een hele leven voor zichzelf en anderen hebben gezorgd en nu de rollen worden omgedraaid. Hun autonomie wordt beperkt en vele ouderen ervaren problemen om deze onafhankelijkheid voor een stukje op te geven. Onder privacy valt ook seksualiteit en intimiteit. Ouderen willen nog steeds hun oude dag kwalitatief doorbrengen en voelen zich soms nog jonge veulentjes. Seksualiteit en intimiteit zijn dan niet weg te denken. Er heerst echter een negatieve beeldvorming in onze (overgeseksualiseerde) maatschappij. Ouderen hebben dit zelf ook nog deels zelf in de hand maar hebben het niet gemakkelijk om hierover te communiceren. Er bestaat nog een heel groot taboe maar de aanzet is gezet.

40

VAN DE WIELE, M., Ouderenzorg, over omgaan met seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Diegem. Kluwer 2001, p. 84 - 86.

39

Film41 Opdat de ouderen, en andere deelnemers aan het debat, zich iets zouden kunnen voorstellen bij de vooropgestelde stelling, zal deze stelling geïntroduceerd worden door een kleine film. Voor onze stelling, namelijk privacy in een zorgsituatie, werd door onze expert contact opgenomen met de directeur, Jan Van Velthoven van het woonzorgcentrum te Brecht. Hij gaf de toestemming om het filmpje te maken binnen zijn instelling.

1. Voorbereiding Op maandag 7 april 2014 trokken wij samen met een studente van het seniorenconsult en onze experte, Els Messelis, naar het woonzorgcentrum in Brecht. In dit woonzorgcentrum kregen we de kans om vier senioren te bevragen rond privacy en dit waren de vragen die aan bod kwamen: 

Inleiding en kadering (door Coördinator Seniorenconsulentenvorming)



Identificatie: korte kennismakingsronde



Kunt u omschrijven hoe u het verschil ervaren hebt tussen uw privacy in uw thuissituatie

en uw privacy in het woonzorgcentrum? 

Vindt u dat uw dagritme voor u bepaald wordt? Kunt u dit verduidelijken met een concreet

voorbeeld? 

Vindt u het belangrijk dat er aangeklopt wordt? Kunt u aangeven waarom?



Zijn er momenten waarop u het vervelend vindt dat er een zorgverlener binnen komt op

uw kamer? Kunt u daar een voorbeeld van geven? 

Kunt u ons twee tips geven hoe privacy in het woonzorgcentrum eventueel nog kan

verbeteren? 2.Verloop en inhoud film Het verloop van het filmpje werd als volgt opgebouwd: eerst komt de directeur aan het woord die een beeld schetst van privacy in het woonzorgcentrum. Nadien laten we drie mensen aan het woord over de privacy die zij beleven. Bij aankomst werden we hartelijk ontvangen door de directeur die ons een korte uitleg gaf over de gebruiken binnen het woonzorgcentrum. Zo vertelt hij in het begin van het filmpje dat het verplegend personeel nooit ergens zal binnengaan zonder te kloppen of te bellen.

41

Zie CD-rom

40

Dit is een algemeen aanvaarde regel, niet enkel door het verzorgend personeel, maar ook voor de bewoners. Van hieruit trokken we richting een 78-jarige alleenstaande dame. Zij was twee jaar geleden in het woonzorgcentrum in een zorgflat terecht gekomen samen met haar echtgenoot. Enkele maanden geleden is haar geliefde overleden en nu verblijft ze alleen in har ruime flat. Ze bevestigde, wat de directeur eerder had verteld, dat nooit iemand binnenkomt zonder aan te bellen. Ook gebeurt het niet dagelijks dat een verzorgde langs komt aangezien de vrouw nog zeer zelfstandig is. Zo kookt ze bijvoorbeeld nog elke dag voor zichzelf. Nadien gingen we langs bij een koppel dat samen in een serviceflat verblijft. De vrouw van het koppel vertelde ons dat hun privacy heel erg gerespecteerd wordt maar dat het toch anders is dan thuis. Zo vertelde ze dat er heel wat ‘gemoeid’ wordt. Ze voegde hieraan toe dat dit niet door het verplegend personeel was maar wel door de andere bewoners. Als laatste gingen we bij een alleenstaande man langs. Hij woont ook in een serviceflat in een huisje aanpalend aan het grote woonzorgcomplex. Hij verblijft er nu al een geruime tijd en is ook een relatie aangegaan met een medebewoonster. Zij heeft enkele maanden bij de man ingewoond maar aangezien ze zwaar dementerend is, was er geen andere oplossing dan haar te verhuizen naar de gesloten afdeling van het centrum voor dementerenden. We vroegen hem of er ooit een negatieve reactie gekomen is op hun relatie. Hierop antwoorde hij dat iedereen altijd zeer vriendelijk is en ze nooit een probleem hebben gemaakt van de relatie die hij had opgebouwd met de medebewoonster. Na ons bezoek hadden we een zeer positieve indruk van hoe het leven eruit ziet in een woonzorgcentrum. Dit rooskleurige beeld kwam hoofdzakelijk door het feit dat we geen bewoners van een gewone kamer in een woonzorgcentrum hebben bevraagd maar uitsluitend bewoners van een zorg- en serviceflats. Dit creëerde een heel ander beeld dan wat we normaal zien als er beelden verschijnen van een woonzorgcentrum. We kunnen de gevoerde gesprekken dan ook heel gemakkelijk samenvatten door te stellen dat het desbetreffende woonzorgcentrum zeer veel respect heeft voor de privacy van de bewoners en deze ook ten volle probeert te waarderen.

41

Krachtlijnen debat 42 Voorafgaand aan het debat werd door de desbetreffende expert een korte uiteenzetting gegeven door middel van een PowerPoint. Op die manier werd het onderwerp kort aangekaart en voorgesteld aan alle aanwezigen. Deze presentatie was hoofdzakelijk gebaseerd op de literatuurstudie zoals hierboven geschetst.

1. Inleiding Voor de eerste stellingen waren er dertien deelnemers aanwezig op het debat. Van de dertien deelnemers waren er drie studenten seniorenconsultenvorming van de HUB, twee maatschappelijk werkers (OCMW en Lokaal Diensten centrum De Harmonie), twee studenten Sociaal Werk van de EHB, één projectadviseur van het Kenniscentrum Woonzorg, één zorgkundige van het woonzorgcentrum, één expert (Els Messelis) en drie personen die graag anoniem wouden blijven. Het debat duurde in totaal 1uur 5 min. Aan het woord kwamen vooral de studenten HUB en EHB alsook de twee maatschappelijk werkers. Els Messelis, die expert in deze ronde was, leidde de debatronde en gaf uitleg en opmerkingen. De twee studenten van de EHB hadden op voorhand verschillenden vragen opgesteld die ze tijdens het debat stelden.

2. Verloop Tijdens het debat met betrekking tot de stelling “privacy: open of gesloten deur?” zijn er verschillende onderwerpen aangehaald. Expert Els Messelis is gestart met een opmerking rond het BELRAI-systeem43, waar men de vraag stelde of dit systeem niet te veel graaft in de privacy van de zorgbehoevenden. Els Messelis legde het BELRAI-systeem grondig uit en gaf ook de voor- en nadelen hiervan weer. Van hieruit ging het al snel richting grenzen trekken. Verschillende voorbeelden werden aangehaald en er werd gediscussieerd over wat je moet doen indien een individu hulp weigert, ook indien hij/zij deze zeer dringend nodig heeft. Wat moet je doen als je cliënt elke hulp weigert? Hoe toch proberen om deze persoon te overtuigen van je goede bedoelingen? Hoeveel tijd kan je investeren in een cliënt die elke hulp blijft weigeren? Wat doe je als een cliënt zijn eigen problemen niet onder ogen wilt zien? Wat doe je als een cliënt niet in het bezit is van een netwerk?

42

Zie bijlage 1 BelRAI is een pilootproject in opdracht van de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu voor de uniforme en webbased (online) registratie van cliëntgegevens.

43

42

Dit waren de vragen die spontaan in de deelnemers opkwamen en de meningen waren hieromtrent verdeeld. Wie en op welk ogenblik iemand een beslissing neemt, tegen de wil in van de cliënt, zorgde voor een discussie met wat onenigheid. Vervolgens werd de discussie gestuurd richting de waarden en normen van cliënten, maar ook deze van de hulpverleners. Ook is de missie van een organisatie bepalend voor de hulp die men biedt en hoe ver men wil gaan in het begeleiden van een persoon en hoeveel tijd men wil besteden aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie. Afhankelijkheid speelt een zeer grote rol voor het aanvaarden van hulp, aldus de deelnemers. Senioren moeten kunnen aanvaarden dat ze hulp nodig hebben en dan pas kunnen ze geholpen worden. Verder werd een specifieke casus aangehaald van een situatie in een rusthuis waarbij een vrouw zich om zes uur al in bed bevond. De kwaliteit van de zorg en de keuzes die bewoners in een woonzorgcentrum voorgeschoteld krijgen, is vaak afhankelijk van economische doeleinden. De deelnemers van het debat uitten hun ongenoegen over deze situatie. Maar er werd ook opgemerkt dat in de situatie reeds verschillende stappen in de juiste richting werden gezet. Verder werd de cultuur en veranderingen in de maatschappij aangehaald als factor die privacy beïnvloedt. We leven in een moderne maatschappij die voor sommige groepen ouderen bedreigend overkomt. Veel ouderen sluiten dan hun deur en laten niemand meer binnen.

3. Besluit van het debat Het debat verliep over het algemeen zeer goed en vlot. De deelnemers waren zeer geïnteresseerd en stelden gerichte vragen. Aan de houding van de deelnemers was duidelijk te zien dat ze aandachtig en actief luisterden naar de verhalen die er gebracht werden. Er waren ook personen aanwezig die graag op de achtergrond bleven en gewoon aandachtig het gesprek volgden. Expert Els Messelis was een belangrijke figuur binnen de debatronde. Door middel van haar jarenlange ervaring als gerontoloog kon ze op specifieke vragen gericht antwoorden. Het was voor de deelnemers een meerwaarde dat een expert aanwezig was. De studenten van de EHB waren ook ‘professioneel’ voorbereid en stelden waar nodig doelbewuste vragen die de deelnemers tot discussie brachten. Het debat was een wisselwerking en samenspel. Een pasklaar en duidelijk antwoord op onze stelling is niet eenvoudig te formuleren, laat staan in de praktijk om te zetten. Er moeten nog veel veranderingen doorgevoerd worden opdat een duidelijk antwoord geformuleerd kan worden.

43

Conclusies en aanbevelingen Privacy, open of gesloten deur? Waar op het continuüm vinden we ergens het antwoord? Wat de literatuur ons leert over dit thema blijft eerder abstract. Privacy staat geschreven in de universele rechten van de mens en in de Europees charter maar hoe moet je deze concreet vertalen? Tijdens het debat bediscussieerden we dat privacy een universele individuele aangelegenheid is en dat het afhangt van verschillende factoren, zoals waarden, normen en cultuur. Verder leerden we dat er verschillende vormen zijn van privacy en dat er zeer veel aspecten een aanverwante rol spelen bij deze thematiek. Zo zijn autonomie, zelfbeschikkingsrecht, respect, intimiteit en seksualiteit sterk verbonden met dit onderwerp. Ook hebben we privacy in de praktijk proberen te bekijken vanuit de literatuur. De overgang van een woonzorgcentrum waarbij ouderen het vaak zeer moeilijk hebben om hun zelfstandigheid voor een stukje over te geven, is voor een oudere niet evident. Ook je laten wassen door een ‘vreemde’ is geen sinecure voor een oudere maar eveneens niet voor de hulpverlener. Tijdens het debat kwam dit onderwerp ook zeer sterk naar voor. De deelnemers adviseerden, zowel de oudere als de hulpverlener, om voldoende assertief te zijn wanneer zich bepaalde moeilijkheden voordoen. Ouderen die een bepaalde leeftijd hebben bereikt zijn vaak niet meer zo mondig en laten zich dikwijls leiden door anderen waardoor hun eigen mening vervaagt of volledig verdwijnt. Ook namen we een kijkje naar het luik van privacy en seksualiteit dat tot op de dag van vandaag een groot taboe is. Liefde is van alle tijden en seksualiteit kent geen leeftijd. De beeldvorming rond dit thema is dan ook misvormd en strookt niet altijd met de realiteit. Indien iemand in een zorgsituatie terecht komt is het vaak aangewezen dat beide partijen water bij de wijn doen. De ouderen moet zich dan ook willen open stellen om hulp te ontvangen en te aanvaarden. Langs de andere kant zou er zoveel mogelijk hulp op maat aangeboden moeten worden. Tijdens een zorgsituatie is het belangrijk om een open communicatie te hanteren. Enkel zo kunnen de verwachtingen en bedenkingen van elke partij besproken worden en dit ook in functie van de privacy. We moeten elkaar als het ware vinden door middel van communicatie en hierin zit ook de essentie van heel veel zaken. Ettelijke kleinigheden kunnen al een verandering teweeg brengen en misschien moeten we ook meer vragen stellen om de verwachtingen van de senior in kaart te brengen. Eens bevragen of een senior zich wel goed voelt met de huidige manier van werken kan al zeer doeltreffend zijn en dit geeft erkenning aan de senior.

44

Verder kan men ook bevragen of de deur van de kamer open of dicht moet. Het schuilt met andere woorden vaak in de kleine dingen. Niet enkel op microniveau zijn veranderingen nodig, maar ook vanuit meso- en macroniveau. Vanuit mesoniveau is het belangrijk dat het verzorgend en verplegend personeel meer oog krijgt voor de thematiek van privacy en de begrippen hieromtrent. Vormingen en sensibiliseringsacties zijn hierbij van cruciaal belang. Een verandering van de houding, waarbij respect, waarden en normen van en voor een senior centraal staat, is hoognodig. Eventuele inleefstages, waarbij verzorgend personeel voor een dag de plaats van een oudere inneemt, zou de ogen al kunnen openen en een gedragsverandering teweeg kunnen brengen. Ook de vraag: “wanneer overschrijden hulpverleners hun grenzen?”, moet hier aandachtig besproken worden. Tijdens het wassen van een senior is het bijvoorbeeld een kleine moeite om een handdoek te plaatsen op de lichaamsdelen die niet gewassen worden op dat ogenblik. Het comfort van de oudere zou door deze kleine maatregel al behoorlijk verbeteren. Ook op niveau van de directie zou er meer aandacht moeten besteed worden aan deze thematiek om een optimale hulpverlening te kunnen bieden. Verder moet er een mentaliteitsverandering komen bij de gehele maatschappij. Het personeelstekort, waardoor minder aandacht kan besteed worden aan één cliënt, kan enkel opgelost worden door een verandering in het politieke landschap. De negatieve beeldvorming in de maatschappij rond seksualiteit bij ouderen, moet plaats ruimen voor een open en stereotypeloze

gedachtegang

die de taboesfeer kan laten verdwijnen.

Sensibiliseringscampagnes bij het ruimere publiek kunnen de kennis vergroten en zo een mentaliteitsverandering teweeg brengen. Zoals reeds gezegd, is een pasklaar en duidelijk antwoord op onze stelling niet eenvoudig te formuleren, laat staan in de praktijk om te zetten. Wel is het zo dat door kleine aanpassingen we stap voor stap kunnen streven naar een zorgverlening waar privacy naar waarde geschat wordt.

45

Hoofdstuk 2: Ouderen en de toekomst Inleiding Dit tweede hoofdstuk handelt over de wijze waarop ouderen aan hun toekomst kunnen werken op een preventieve en proactieve manier. Om dit onderwerp voldoende cachet te geven, werd de nodige expertise gezocht, en gevonden, namelijk bij Susan Rietveld. Zij is expert rond, onder andere, de thematiek van het succesvol ouder worden. Zij is maatschappelijk werker en antropologe, en in die twee hoedanigheden heeft ze al heel wat praktijkervaring opgebouwd. Nadat we het eerste contact legden met Susan Rietveld, planden we een eerste bezoek. Zo kwamen we bij haar terecht in Utrecht. Tijdens deze ontmoeting lukte het ons om samen een stelling uit de dokteren. We kwamen samen tot volgende stelling: “Op welke manier kunnen ouderen preventief en proactief hun toekomst in kaart brengen?” Verder in dit hoofdstuk zal dieper ingegaan worden op het ontstaan van deze stelling. Susan Rietveld heeft op een bepaald moment tijdens haar carrière levenskaarten opgesteld, bedoeld voor ouderen. Susan gaf aan het interessant te vinden deze kaarten te hanteren tijdens het debat. Hoe dit concreet zal gebeuren, werd eveneens verwerkt in dit hoofdstuk. Na het schetsen van de contacten met de expert en de daaruit voortvloeiende stelling, wordt overgegaan tot de literatuurstudie. Wij schetsen hierin inhoudelijk een aantal van deze levenskaarten zodanig dat iedereen weet wat hiermee bedoeld wordt. In de literatuurstudie wordt eveneens belicht hoe ouderen het oud worden beleven, de subjectieve beleving staat als het ware centraal. Tot slot ronden we de literatuurstudie af door in te gaan op de oorzaken van zelfredzaamheid. Al deze informatie verzamelden we ter ondersteuning van het debat. Niet enkel literatuur werd doornomen. Er werd eveneens een korte film gemaakt. Voor het maken van de film trokken wij de grootstad Brussel in. Wij probeerden niet alleen in kaart te brengen welke mogelijkheden en moeilijkheden deze stad biedt voor de ouderen, we probeerden tegelijkertijd enkele ouderen aan te spreken en hen laten na te denken over ‘de toekomst’. Hoe de film tot stand kwam, de inhoud van de film, … is opgenomen in dit tweede hoofdstuk. Tot slot mag uiteraard de essentie niet vergeten worden. De belangrijkste krachtlijnen van het debat en de daaruit afgeleide aanbevelingen zullen geformuleerd worden ter afronding van het tweede hoofdstuk.

46

Ter ondersteuning van het debat Expert 1. Voorstelling van de expert Als expert stelden wij Susan Rietveld aan. Ze studeerde in 2002 antropologie aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is eveneens maatschappelijk werkster van opleiding. Susan Rietveld heeft bovendien drie jaar internationale ervaring onder andere door 20 jaar geleden in Rwanda als adviseur in participatieve werkmethodes te werken rond basiseducatie en inkomensgenererende activiteiten voor vrouwen. Zij werkte mee aan de ontwikkeling van thuiszorg bij aidspatiënten in Afrika. Sinds 1995 is Susan Rietveld tewerkgesteld als adviseur in het welzijnswerk en opbouwwerk (Bureau Public Health Consultants).44 Daarnaast beschikt ze over vele kennis over allerhande uiteenlopende thema’s. Voorbeelden hiervan zijn het belang van goede informatie omtrent de financiële zorg, verpleging, …. Aangezien Susan Rietveld niet enkel antropologie gestudeerd heeft maar ook veel vaardigheden in de praktijk heeft opgedaan, fungeert zij als een goede experte voor onze stelling. Zij is als het ware thuis van alle markten. 2. Zoektocht expert Isabelle Makay van het Kenniscentrum Woonzorg te Brussel had reeds contacten gelegd met Susan Rietveld voordat wij van start gingen met het onderzoek. Dit had als gevolg dat wij niet meer zelf op zoek dienden te gaan naar een expert. Om verdere concrete afspraken te kunnen maken, namen wij telefonisch contact op met Susan Rietveld. Op 7 maart 2014 ging deze afspraak door in haar woning te Utrecht. Op deze dag kwamen wij tot een definitieve stelling voor ons debat. Hieronder zal deze stelling toegelicht worden. 3. Stelling Tijdens de kennismaking met Susan Rietveld kwamen wij heel wat meer te weten over ouderen, oud worden en de struikelblokken dat die met zich meebrengt. Eerst en vooral wees zij erop dat het belangrijk is om ouderen positief te labelen.

44

z.n., Medische Antropologie. Kwetsbaarheid en lichamelijkheid. Ridderkerk. 2013, Jaargang 15, nr. 1, p. 5.

47

Zeg niet zomaar ‘Ouderen zijn zenuwachtig, gehaast in de winkel terwijl ze evengoed overdag hun boodschappen kunnen doen. Misschien zijn ze juist bang om te vallen of hunkeren ze naar het sociale aspect dat bij het buurtshoppen hoort’. Want ouderen zijn vaak vereenzaamd, en zeker in een grootstad, aldus Susan Rietveld. Gezien Susan Rietveld zelf gevestigd is in een grootstad, namelijk Utrecht, en zij voornamelijk met ouderen aan de slag gaat binnen deze context, ging het gesprek ook al snel over oud worden in een grootstedelijke context en de (on)mogelijkheden van deze woonomgeving. De woonomgeving is niet altijd aangepast aan de noden van ouderen. Soms kunnen kleine aanpassingen in de woonomgeving al een heel groot verschil maken. Ze gaf ons het voorbeeld aan dat het simpelweg plaatsen van een bank op de hoek van een winkelstraat ervoor zorgt dat ouderen comfortabeler kunnen buiten komen met als gevolg dat ze zelf hun inkopen in de buurtwinkel kunnen blijven doen. Hierdoor zijn ze minder snel afhankelijk van anderen. Een grootstad als Utrecht, waar alles met de fiets dient te gebeuren, kan ouderen ook confronteren met hun leeftijd. Ze kunnen beseffen dat ze, gezien hun leeftijd, niet lang meer in staat zullen zijn om nog te fietsen in de stad. Aanpassingen van de woonomgeving zijn als dusdanig aangewezen. Susan Rietveld wees er hierbij op dat het doorvoeren van deze aanpassingen niet altijd even makkelijk is. Het zijn structurele aspecten die om een aanpassing vragen. Hiervoor dient op beleidsniveau nagedacht te worden en financiële middelen vrijgemaakt te worden. Zowel wij als Susan Rietveld gaven er de voorkeur aan om het debat niet richting beleidsmatige kwesties te laten gaan. We willen werken vanuit het gezichtsveld van de oudere, vanuit datgene wat zij zelf kunnen

doen

aan

de

woonomgeving.

Hierbij

kan

dan

gedacht

worden

aan

maaltijdbedelingen aan huis, het nemen van de marktbus, … . Bij het aanpassen van deze woonomgeving doen er zich ook individuele weerstanden voor. Ouderen willen niet toegeven dat ze niet alles zelf meer kunnen, dat ze niet zelf meer de stoeprand over kunnen, … . De uitdaging bestaat er uit deze weerstanden te doorbreken en met een zo weinig mogelijk aan financiële middelen Brussel leefbaarder te maken voor ouderen. Het debat mag echter geen negatieve bijklank krijgen. De focus dient daarom niet gelegd te worden op wat er fout loopt in Brussel maar wel op wat al goed is. Want een grootstad biedt ook voordelen voor ouderen in vergelijking met het platteland. Bij wijze van voorbeeld haalde Susan Rietveld aan dat de vele marktjes in grootsteden ook mogelijkheden bieden voor ouderen. Susan Rietveld heeft ons doen beseffen dat de idee die wij over ouderen hebben, en omgekeerd, niet altijd is hoe we het zien. 48

We kregen ook een levensles mee. “Als je instaat bent je aan te passen aan je beperkingen, dan kan je succesvol oud worden.” Samen met Susan Rietveld besloten we rond een interessant en tegelijk ook een uitdagend onderwerp te werken, namelijk succesvol oud worden in een stedelijke context. Het betreft een zeer actueel thema. Tijdens het gesprek met Susan Rietveld kwamen een aantal mogelijke voorstellen van stellingen uit de bus vallen. Echter nog niets definitief werd vastgelegd. Daarnaast kwam ook aan bod hoe we het debat concreet zouden kunnen vorm geven. Susan Rietveld kwam op de idee haar creatieve ‘levenskaarten’ te gebruiken tijdens het debat. Op al deze verschillende kaarten, een achttal in totaal, kunnen mensen invullen hoe ze naar de toekomst kijken en wat ze ervan verwachten. Dit gaf hen de mogelijkheid om op een realistische manier te kijken naar de veranderingen die het leven zou kunnen brengen en wat dit in hun persoonlijke leven (eventueel) teweeg zou kunnen brengen en welke nodige aanpassingen ze zouden moeten invoeren als gevolg hiervan. Tijdens het debat zou het ideaal zijn om deze levenskaarten als rode leidraad doorheen de stelling te gebruiken. Het is de bedoeling dat er een wisselwerking ontstaat. Eerst zal men individueel voor zichzelf uitmaken wat beter kan en nadien zal hetzelfde in groepjes worden besproken. Zo kom je vanzelf tot een vlot debat. Hierdoor zullen er tips uitgewisseld kunnen worden. Het is daarnaast eveneens de bedoeling dat bij de stelling effectief wordt gezocht naar de mogelijke mankementen en hun oplossingen hierbij. Dit kan door bijvoorbeeld te brainstormen en Post-it’s tijdens het debat te gebruiken met concrete ideeën uit het dagelijkse leven. Hoewel al veel ideeën aangekaart werden over het verloop van het debat, was nog geen definitieve stelling op punt gesteld. Na overleg, onderling en in samenspraak met Isabelle Makay, kwamen we uiteindelijk tot volgende stelling: “Op welke manier kunnen ouderen preventief en proactief zelf de toekomst in kaart brengen?”. Deze stelling sloot het best aan bij het gebruik van de levenskaarten. 4. Praktische ondersteuning Gezien Susan Rietveld zich niet dicht bij de deur bevindt, zagen wij haar maar één keer face to face. Voor de verdere samenwerking werd afgesproken alles via mail te laten verlopen. Susan Rietveld stond er op goed ingelicht te worden over de stand van zaken van het project.

49

Daarnaast verwachtte Susan Rietveld van ons hulp bij het maken van een PowerPoint die diende ter inleiding van het debat. Graag had ze enkele PowerPointsheets waar de verschillende levenskaarten op geprojecteerd werden. Nadat de PowerPoint aan haar verstuurd werd, kregen we bericht vanuit Nederland dat de PowerPoint er erg goed uit zag. Echter schreef ze dat de levenskaart niet zichtbaar was op haar computer. Ze vroeg om daar nog vóór 29 april even naar te kijken. In een volgende e-mail liet Susan Rietveld verstaan dat het handig zou zijn om één kaart centraal te stellen en dat de ‘gaan- en staankaart’ de beste leek omdat het dan ook gaat over de openbare ruimte in de stad. Als tweede opmerking in haar e-mail vertelde ze dat ze het leuk vond om de levenskaart ook te vertalen en dat ze de Franse taal ook machtig is. Als derde opmerking vroeg ze zich af of het mogelijk was om onze literatuurstudie te kunnen lezen waar ze dan tijdens het debat kon naar teruggrijpen. Ondanks het feit dat wij van op afstand dienden te communiceren met onze expert, hadden wij vaak contact met elkaar. De samenwerking was een echte wisselwerking waarbij iedereen zijn steentje bijdroeg.

50

Literatuurstudie 1. Begrippenkader 1.1.

Succesvol oud worden

Het eigenlijke idee van succesvol oud worden bestaat sinds de Tweede Wereldoorlog. Het begrip vond zijn oorsprong in de Verenigde Staten. De plaats die ouderen daar innamen in de samenleving was gewijzigd. Ouderen gingen alleen wonen in plaats van bij hun kinderen. Aangepaste instellingen en woonvormen kwamen uit de grond. Hierdoor begon het debat over de rol van de ouderen in de samenleving.45 Hoewel het concept succesvol ouder worden al enige tijd bestond, is de bewustheid en de belangstelling er voor toegenomen onder invloed van vier factoren, namelijk ontwikkelingen binnen de wetenschappelijke discipline van de psychologie, de maatschappelijke veranderingen, biomedische ontwikkeling en de politieke beïnvloeding van economische en demografische ontwikkelingen. Maar wat omvat succesvol ouder worden nu? Volgens de studie ‘Succesvol Oud’ van het Leids Universitair Medisch Centrum zijn succesvolle ouderen diegene die in een goede lichamelijke, sociale en geestelijke toestand verkeren en tevreden zijn met het huidige leven.46 Uit de studie kon eveneens afgeleid worden dat ouderen het oud worden als succesvol aanvoelen wanneer ze, ondanks beperkingen en gebreken, aangename sociale contacten hebben en voldoening hebben over hun leven. Met andere woorden als ze in staat zijn zich aan te passen aan hun beperkingen in zelfredzaamheid en mobiliteit. Het gebrek aan ziekte werd eerder gezien als geluk en niet als een eigen overwinning.47

45

VON FABER, M., Maten van succes bij ouderen. Gezondheid, aanpassing en sociaal welbevinden. Rotterdam. z.u. 2002, p. 6. 46 GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002, p. 14. 47 Ibid. p. 15.

51

De mate van succes kan met andere woorden afgeleid worden van de manier waarop ouderen met problemen overweg kunnen.48 Dit gaat gepaard met de specifieke beleving van tevredenheid bij de ouderen zelf. Gezondheid en functioneren worden meer naar de achtergrond geschoven. Ook wordt er vastgesteld dat succesvol oud worden een proces van de hele levensloop inhoudt. Het is als het ware een vervolg en geen aparte levensfase. Uiteraard zijn er bepaalde factoren die een invloed hebben zoals karakter en persoonlijkheid. Behalve de gezondheid is de persoonlijkheid dus ook een voorwaarde tot een succesvolle adaptatie.49 Op basis van deze begripsomschrijving lijkt het aangewezen de oorzaken van beperkingen in zelfredzaamheid verder te bespreken. Op die manier zullen er gericht oplossingen gezocht kunnen worden naar hoe men de vermindering van de zelfredzaamheid van de ouderen kan tegenhouden.50 1.2.

Proactief en preventief

In de stelling nemen nog twee andere begrippen, ‘proactief’ en ‘preventief’, een prominente plaats in. In dit deel zullen deze begrippen onderzocht worden door ze te ontleden en ten volle de betekenis ervan te construeren. 1.2.1. Proactief Omdat proactief werken een containerbegrip omvat is het belangrijk van nabij te bekijken wat onder dit begrip verstaan kan worden. Proactief zijn betekent initiatief nemen en voor uit denken.51 Dit kan eigenlijk al afgeleid worden uit de etymologie van het woord. Proactief omvat twee woorden namelijk, pro en actief. Waar “pro” staat voor “voor”, en actief voor iets ondernemen kan afgeleid worden al dat het hier om een anticiperend iets gaat. Iets gaan ondernemen voor, of vooraf. Mensen die proactief denken, beschikken over een vooruitziende blik. Ze nemen initiatief om gebeurtenissen te beïnvloeden.52 Vertaald naar onze literatuurstudie kan dit betekenen dat men vooraf iets gaat ondernemen waar men later eventueel een soort hinder van zou kunnen ondervinden. Men neemt als het ware initiatief voor de toekomst.

48

Ibid. p. 27. Ibid p.28. 50 Ibid. p.16. 51 z.n., Wees Proactief. Internet, 15 april 2014. (http://www.mindwell.be) 52 z.n., Wees Proactief. Internet, 15 april 2014. (http://www.mindwell.be) 49

52

1.2.2. Preventief Wanneer we naar de betekenis van preventief gaan kijken, zien we weer in het begin “pre” staan wat opnieuw naar “pro” of “voor” kan leiden. Het tegenovergestelde “curatief” gaat uit van iets op te lossen, iets te genezen. Preventief kan dus letterlijk vertaald worden als “vooroplossen”. We kunnen preventief werken dan beschouwen als het nemen van bewuste maatregelen en interventies door burgers, overheden of organisaties om onwenselijke situaties, gedragingen of problemen te voorkomen.53 Beide begrippen hameren er op niet te wachten tot problemen zich voordoen maar er op voorhand mee bezig te zijn. Maar wat is dan het verschil tussen de beide begrippen? Beide begrippen leggen niet dezelfde klemtoon. Bij preventie gaat het om wat we willen voorkomen, bij proactief aan de slag gaan gaat het over datgene wat men wil bekomen.54 2. Oud worden: wat brengt de toekomst? 2.1.

De beleving van het ouder worden Er zijn verschillende opvattingen over oud zijn. Letterlijk kan het je leeftijd betekenen. Je wordt elke dag een beetje ouder. Regelmatig wordt ook de link gelegd tussen de eigen levensloop met

eigen

verwachtingen

en

ervaringen

omtrent het oud worden en het gevoel van oud zijn en stereotypen van oude mensen.55 Niet iedereen voelt zich oud op 60-jarige leeftijd. Het gevoel is voor iedereen verschillend. Er zijn dus

bijkomende

belangrijke

invloedsferen

van

belang.

Zoals

de

persoonlijke

levensgeschiedenis, eigen (overwonnen) problemen en kansen. Dit verschilt van persoon tot persoon. Oud zijn zorgt meteen ook voor een bewustwording van het oud zijn. Volgens een studie klopt het vooroordeel niet dat ouderen zich altijd anders of oud voelen. Echter vaak voelen ze zich jonger dan hun reële leeftijd. Nochtans zijn er vele wijzigingen in het leven naarmate men ouder wordt. Het tempo vertraagt, het uiterlijk wijzigt en de spierkrachten verminderen.56 53

WITTE, L., Methodisch werken in materiele hulp- en dienstverlening. Houten. Bohn 2011, p. 82. CLB, Proactief werken, wat is dat?. Internet, 15 april 2014. (http://www.vclb-koepel.be) 55 GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002, p.23. 56 Ibid. p. 24. 54

53

Het verschil zit hem in de tijd waarin de veranderingen plaatsvinden. Deze laatstgenoemde veranderingen verlopen langzamerhand, waardoor het proces onopgemerkt evolueert.57 Uit onderzoek blijkt dat ouderen zichzelf gaan vergelijken met soortgelijken. Een valkuil zou dan kunnen zijn dat er geen rekening wordt gehouden met het effect op leeftijdsgenoten die er slechter aan toe zijn dan zijzelf en bijgevolg negatieve verhalen vertellen. Verhalen die een weerslag kunnen geven op het gemoed. Het gevoel van het goed doen tegenover andere leeftijdsgenoten bepaalt mee de tevredenheid bij de ouderen. Algemeen kan worden gezegd dat er een soort van normale ouderdom bestaat. Het is quasi evident dat je gezondheid achteruitgaat. Indien ouderen wel over een goede gezondheid beschikken, beschouwen ze dit eerder als geluk dan als normaal. In dit laatste geval zijn ze er zich bewust van in een bijzondere situatie te verkeren. Dit leidt tot nieuwe beslissingen, voorzorgsmaatregelen nemen.58 Verdriet, gemis, onzekerheid over de toekomst, hoop en angst zijn veel voorkomende emoties die het gevolg zijn van deze veranderingen. Het vraagt vermogen, aanpassing en acceptatie. Vaak hebben ouderen het gevoel zichzelf niet meer te kunnen zijn. Tevens moet rekening worden gehouden met het feit dat normale ouderdom niet geheel duidelijk is voor de ouderen zelf, maar ook niet voor de omgeving. Het belang van communicatie tussen beiden is nodig om conflicten rond verschillende visies te vermijden.59 Tot slot is voor de meerderheid van de ouderen het aanpassingsvermogen het belangrijkste deel van het succesvol ouder worden. Dit is bijgevolg de maatstaf voor de tevredenheid.60

57

Ibid. p. 25. Ibid. p. 26. 59 Ibid. p. 27. 60 VON FABER, M., Maten van succes bij ouderen. Gezondheid, aanpassing en sociaal welbevinden. Rotterdam. z.u. 2002, p. 80. 58

54

2.2.

Sociale kaarten bij het ouder worden

Zoals aangegeven in het vorige gedeelte zal tijdens het debat gebruik gemaakt worden van sociale kaarten die ouderen aanzetten tot nadenken over hun toekomst. Omdat het ons te ver zou brengen alle beschikbare kaarten te hanteren tijdens het debat zullen de voor ons meest bruikbare kaarten vooropgesteld worden. Opdat een correcter en concreter beeld voor de geest gehaald kan worden van deze kaarten, zal hieronder de inhoud van een aantal kaarten besproken worden. 2.2.1. Woonkaart In hoofdstuk vier van dit onderzoeksrapport zal uitvoerig stil gestaan worden bij de woningaanpassingen die nodig zijn opdat ouderen optimaal hun oude dag kunnen doorbrengen in eigen huis en dus hun thuis. In dit deel zal echter ingegaan worden op de woonomgeving én dus het wonen in een grootstedelijke context. Net zoals binnenshuis het geval is zal de omgeving waarin een oudere woont een grote invloed hebben op het dagelijkse leven. Vragen die bij deze woonkaart worden gesteld gaan onder andere over: “In welk type woning verblijft u?”, “Wat is de staat van die woning?”, “Hebt u een dokter, winkel, ... in de buurt van uw woning, ...?” Deze vragen worden niet zomaar gesteld. Het is van vitaal belang voor de ouderen om veel verschillende soorten diensten in de nabijheid van de woning te hebben. Dit is ook zeer afhankelijk van de plek waar men woont. Ouderen die meer in dorpen en kleine gemeenten wonen, het zogenaamde platteland, hun situatie zal er allicht anders uitzien dan ouderen die in een meer urbane omgeving wonen. Komt daar ook de evolutie bij dat de kinderen van die ouderen steeds minder vaak in de buurt blijven wonen waardoor de rol van grootouder als opvangmogelijkheid voor de eventuele kleinkinderen steeds kleiner wordt. Dit op het ogenblik dat de ouderen zelf minder kans hebben om veel andere contacten te maken. Want na lange jaren van dienst verliest men ook de dagelijkse contacten van waar men werkzaam was. In sommige gevallen, maar zeker niet altijd, komt daar ook nog eens bij dat de partner overlijdt. Op dat moment is een degelijke buurt, waar men zich veilig kan voelen en ondersteuning van buren kan krijgen, van groot belang voor het welbevinden van de ouderen. Al deze vernoemde aspecten geven immers een soort rust in mensen hun leven, zeker wanneer men er alleen voor staat. 55

Eerder werd al aangegeven dat er een verschil is tussen de ouderen die ofwel wonen in minder verstedelijkt gebied dan wel ouderen die midden in de stad wonen. Op vlak van openbaar vervoer, makkelijk bereikbare winkels, … zijn er inderdaad in de stad vaak meer mogelijkheden. Toch zijn er in de stad ook andere aspecten die de positieve hebbelijkheden van de stad teniet doen. Dit zijn bijvoorbeeld de vele werkzaamheden die (moeten) gebeuren in een stad, hetgeen de mobiliteit soms bemoeilijkt. Maar ook de grotere zichtbaarheid en aanwezigheid van andere culturen, die vaker naar de steden komen dan naar rustige buitenwijken, kan voor sommige ouderen zorgen voor een subjectief onveiligheidsgevoel. De rust, voorspelbaarheid en herkenbaarheid die een oudere goed kan gebruiken verdwijnt op die manier. 2.2.2. Gaan- en staankaart Op vlak van mobiliteit bepaalt de mate waarin je jezelf verplaatst doorheen de stad mee de mate van zelfredzaamheid. Oorzaken van achteruitgang op vlak van mobiliteit zijn functiestoornissen, geringere spierkracht, stoornissen van het geheugen, duizeligheid bij het opstaan, somberheid, … . Een beperkte mobiliteit kan vaak gepaard gaan met vallen.61 2.2.3. Gezondheidskaart Wanneer we het hebben over een dagje ouder worden gaat het logischerwijze ook vaak over hoe de gezondheidstoestand is van mensen wanneer ze op leeftijd komen. Ook al hoef je niet ouder te zijn om ziek te worden, toch legt men vaak het verband tussen ouder worden en het beschikken over een zwakkere gezondheid. De kaart rond dit thema gaat rond vragen zoals: “Hoe is het gesteld met uw conditie?”, “Heeft u ziekten?”, “Wat doet u van beweging elke dag?”, “Wat drinkt, eet u en hoeveel per dag?”, … . Deze kaart heeft duidelijk het doel het gedrag dat mensen stellen na te gaan en dit rond hun fysieke gezondheid en de beleving hiervan. Dit aspect is brandend actueel. Het wordt immers alsmaar

belangrijker

aangezien

de

levensverwachting van de bevolking elk jaar stijgt. Het aspect gezondheid stijgt met andere woorden met de levensverwachting.

61

GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002, p. 13.

56

Op die manier zullen de vragen rond gezondheid en hoe de samenleving dit zal opvangen en organiseren

steeds

vaker

een

cruciaal

onderdeel

gaan

uitmaken

van

het

vergrijzingsvraagstuk. Opmerkelijk hierbij is dat uit onderzoek is gebleken dat de meeste ouderen ook steeds gezonder ouder worden. Zo maken ouderen op latere leeftijd minder kans op het ontwikkelen van bepaalde ziektes, die ze eerder op jongere leeftijd hadden kunnen krijgen. 62 2.2.4. Sociale contacten kaart Als je als oudere veel sociale contacten hebt, zorgt dit voor een hoger tevredenheidsgevoel. Een onderdeel van sociale contacten is eveneens het sociaal isolement. Wanneer ouderen amper voldoende contacten hebben en als gevolg daarvan zich eenzaam voelen, dan kan dit verschillende oorzaken hebben. Voorbeelden van deze oorzaken zijn persoonlijke gebeurtenissen zoals het verlies van partner of het gebrek aan sociale competenties om een sociaal netwerk op te richten en te behouden. Wanneer ouderen zich eenzaam voelen, betekent dit dat ze het gevoel hebben er alleen voor te staan. Het is een onstabiele balans tussen gewenste en aanwezige contacten.63 Sociaal isolement hangt samen met maatschappelijke dimensies. Hierin kadert eveneens de het begrip zelfredzaamheid. De laatste jaren wordt zelfredzaamheid meer en meer in de mond genomen. Zelfredzaamheid is echter niet te verwezenlijken zonder de steun van belangrijke netwerken. Indien dit niet zo is, is er regelmatig meer kans op onder andere financiële en psychiatrische problemen.64 Sommige ouderen voelen zich niet meer zelfredzaam wanneer zij zorg krijgen van anderen. Anderen houden er dan net van dat ze steun en zorg krijgen. Waar het om draait is het vinden van een balans tussen geven en nemen. Sociale contacten blijken de belangrijkste factor te zijn om succesvol oud te kunnen worden.65 Belangrijk voor de ouderen zijn familiebanden.

62

STAVENUITER, M. en RIJKSCHROEFF, R., Ouderenzorg met toekomst, visies en voorbeelden van een nieuwe aanpak. Amsterdam, Uitgeverij SWP, 2009, p. 54. 63 PEERAER, J. en MESSELIS, E., Vergrijzing: actief of passief besturen? Brussel. Politeia nv z.j., p. 15. 64 MACHIELSE, A. en HORTULANUS, R., Sociaal isolement bij ouderen. Op weg naar een Rotterdamse aanpak. Amsterdam, Uitgeverij SWP, 2011, p. 202. 65 GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002, p. 29.

57

Ze hechten veel belang aan gevoelens van afstand en betrokkenheid tussen kinderen en kleinkinderen.66 Buren, vrienden en kennissen kunnen ook veel betekenen voor ouderen zowel op emotioneel als praktisch vlak. Zo kunnen ze bijvoorbeeld een boek van de bibliotheek meebrengen of inkopen doen en af en toe navragen of alles nog in orde is.67 De wens van de ouderen bestaat er uit om de sociale contacten van vroeger te behouden op latere leeftijd. De dimensie van gezondheid sluit eveneens aan bij de sociale contacten. Vaak willen ouderen hun kinderen niet belasten met hun beperkingen.68 Ziekte slorpt energie en tijd op van de omgeving. Op dat moment wordt de sterkte van de sociale relaties uitgetest. Niet enkel ouderen maar ook jonge mensen moeten nadenken over wat de mogelijkheden zijn om hun sociale relaties in stand te houden.69 3. Oorzaken van beperkingen zelfredzaamheid Met zelfredzaamheid wordt bedoeld het vermogen van het uitvoeren van het dagelijkse functioneren zoals wassen, eten, stappen, … . Er bestaan echter verschillende omschrijvingen van het begrip ‘zelfredzaamheid’. In de studie ‘Succesvol oud’ werd gekozen voor de definitie van zelfredzaamheid als het niet kunnen verrichten van zelfverzorgende activiteiten.70 Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie kan het model voor het ontstaan van beperkingen

in

zelfredzaamheid

in

volgend

schema

worden

gegoten:

Bij ziekte treedt een functiestoornis op en op die manier ontstaat er een beperking van zelfredzaamheid. Dit wil zeggen dat ziektes zorgen voor functiestoornissen en deze zorgen op hun beurt voor beperkingen in de zelfredzaamheid.71 Uit dezelfde studie blijkt dat ziekten zoals een beroerte, dementie, ziekte van Parkinson, een heupfractuur, … een grote invloed uitoefenen op de zelfredzaamheid. Daarbij spelen ook geheugen- en loopstoornissen en de hoeveelheid aan beperkingen/ziektes een grote rol.72

66

VON FABER, M., Maten van succes bij ouderen. Gezondheid, aanpassing en sociaal welbevinden. Rotterdam. z.u. 2002, p. 118. 67 Ibid. p. 126. 68 Ibid. p. 132. 69 Ibid. p. 143. 70 GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002, p.9. 71 Ibid. p. 11. 72 Ibid. p. 11.

58

Er zijn buiten al deze voorgaande aspecten natuurlijk ook andere zaken, die meer in de psyche van mensen liggen, op te merken die de zelfredzaam kunnen bevorderen of net kunnen afzwakken. 3.1.

Beïnvloedende factoren

In de literatuur vinden we vier terugkerende factoren die zelfredzaamheid bij ouderen proberen te kaderen. Deze vier factoren zijn vier verschillende aspecten die telkens een ander onderdeel van het menselijk functioneren belichamen. De vier factoren zijn psychische factoren, de sociale omgeving, de functionele mogelijkheden en de fysieke omgeving. Onder psychische factoren en de functionele mogelijkheden worden voornamelijk de persoonlijkheid, de weerbaarheid, de cognitie en de fysieke perspectieven verstaan. Bij de sociale en de fysieke omgeving gaat het dan eerder over de plek waar de oudere zich bevindt. Deze plaats heeft een erg grote impact op de oudere (onder andere) op vlak van zelfredzaamheid. Deze twee aspecten geven de oudere de mogelijkheid of de nietmogelijkheid om mee te draaien in de maatschappij. Wanneer die omgeving van de oudere dan zo goed mogelijk is georganiseerd gaat men ervan uit dat de oudere ook langer op een zelfredzame manier kan blijven leven, al dan niet met een aanvullende (mantel)zorg. Het sociale contact kan immers ook een gevoel van vereenzaming tegen gaan en de oudere op een positieve manier in het leven doen staan. 3.2.

Bevordering zelfredzaamheid73

Wanneer men kijkt op welke manier de oudere het best benaderd kan worden tijdens de bespreking van het vraagstuk rond de bevordering van zelfredzaamheid, is het eerst handig om die oudere centraal te stellen in dat vraagstuk. Op die manier kan men met dat uitgangspunt bekijken welke betekenis aan het leven wordt gegeven door de oudere. Want het is immers zo dat de mate waarin ouderen betekenis geven aan hun leven voor een groot deel mee zal bepalen hoe zij tegenover dat leven staan en bijgevolg hoe zij tegenover hun eigen zelfredzaamheid staan. Dit heeft dus het voordeel dat er van binnenuit bij de oudere wordt gekeken. Op die manier kan men ook gericht mogelijkheden creëren vanuit het werkveld om zo meer ondersteuning op maat te bieden. Hier is er dan vooral aandacht voor de oudere die nog behoorlijk actief is. 73

SCHADE, E, e.a., Zelfredzaamheid (http://transmuralezorg.nl)

bij

ouderen,

Transmurale

zorg.

Internet,

10

april

2014.

59

Deze oudere gaat men proberen nog meer te activeren door de eigen mogelijkheden te erkennen en gebruiken. Wanneer ouderen geactiveerd kunnen worden en meer op de hoogte zijn van de mogelijkheden die voor hen aangeboden worden, staan we al een heel eind verder op vlak van zelfredzaamheid. Zelfredzaamheid kan dus zeker en vast in verband gebracht worden met de levenskaarten van Susan Rietveld. Het gaat namelijk om proactief en preventief werken aan succesvol ouder worden dit door ouderen te laten nadenken maar hen tegelijkertijd te activeren en spelenderwijze kennis te laten maken met de mogelijkheden die het werkveld te bieden heeft. 3.3.

Tips ter bevordering van zelfredzaamheid

In dit hoofdstuk werd er voornamelijk gekeken naar hoe het komt dat ouderen hun zelfredzaamheid verliezen, wat de beïnvloedende factoren zijn en hoe ermee kan worden om gegaan zonder meteen bemoeizuchtig te gaan doen over ouderen maar ze in plaats daarvan te activeren. Omdat we het graag hebben over de praktische uitwerking van hetgeen we neerschrijven volgen er in dit laatste deel enkele tips die aan ouderen kunnen worden meegegeven74. 

Het uitganspunt is de zelfredzaamheid en het eigen leven in handen nemen bij een eerste gesprek met een oudere

Wanneer de oudere bij een hulpverlener komt is het opportuun na te kijken wat die oudere (nog) kan en wat niet. Wat zijn de aspiraties die de oudere heeft en wat vindt hij of zij belangrijk om na te streven. Wat zijn kortweg de levensdoelen van de ouderen. 

Zorg op maat

Het is belangrijk, na het eerste verkennende gesprek, na te gaan wat er nu juist het beste past bij de oudere. Gaat het echt om activering of wilt men zich meer richten op fysieke zelfredzaamheid. Hier werken op maat zal het plan doen staan of vallen. 

Handelingsplan op maat

Na zorg op maat is ook een handelingsplan op maat belangrijk. Om het plan te doen lukken is een concrete aanpak van hetgeen verwezenlijkt wilt worden nodig. Vaak kan worden gesteld, hoe concreter hoe beter.

74

VILANS, Vijf tips voor het werken aan zelfredzaamheid. Internet, 10 april 2014 (http://zorgenvoormorgen.org)

60



Trek de discussie open

Het is belangrijk om met veel verschillende (zorg)instanties te bespreken en te overleggen over hoe de doelgroep nu net aan het veranderen is en wat ze nodig heeft om zo een blijvende open blik te bewaren en de zaak open te stellen voor nieuwe ideeën. 

Doe het voor

Wanneer bekeken wordt op welke manier een oudere meer en beter geactiveerd kan worden zou het jammer zijn om net op dat ogenblik al het werk in zijn plaats te doen. Het is dus hier, net zoals in de meeste andere hulpverleningssituaties, aan te raden de oudere zelf ook genoeg te laten uitvoeren. Dit beoogt uiteindelijk ook mee wat men wil bereiken. 4. Besluit uit de literatuur In de literatuurstudie zijn we, zoals blijkt uit de stelling, voornamelijk gaan kijken hoe we de vragen die loskomen bij het ouder worden op voorhand kunnen invullen. Dat de levenskaarten hierbij een belangrijke rol spelen, valt niet te onderschatten. De belangrijkste kaarten voor het intergenerationeel debat kwamen dan ook aan bod. Vooraleer werd in gegaan op deze kaarten, werd eerst het begrippenkader aangesneden. Om een duidelijk ontleding van onze stelling te bekomen, omschreven we de belangrijke woorden uit de stelling. Het was volgens ons opportuun deze eerst te onderzoeken en te gaan kijken wat nu precies onder succesvol oud worden verstaan wordt. Wat is preventief en proactief bezig zijn met het oud worden? Vanaf het moment dat dit begrippenkader ingevuld werd, lag de weg opnieuw open om de beleving van het ouder worden te onderzoeken. Hierbij kwamen de valkuilen aan bod, de stereotypen die vaak meespelen en de menselijke gevoelens zoals verdriet, misgevoelens, ... die hier frequent aanwezig zijn. Aansluitend bij dit deel viel op dat het aanpassen aan het ouder worden een erg belangrijke maatstaf is voor het meten van het succesvol ouder worden. Na de beleving volgde de bespreking van de levenskaarten die onze expert, Susan Rietveld, zelf bedacht. De levenskaarten die werden besproken waren de sociale contactenkaart, de gaan- en staankaart, de gezondheidskaart en de woonkaart. De concrete vragen die bij deze kaarten gesteld worden, werden belicht. Aan de hand van literatuur werden deze kaarten verder verduidelijkt en geduid in een theoretische context. Eindigen wordt gedaan met de oorzaken van zelfredzaamheid.

61

Om te concluderen kunnen we stellen dat de levenskaarten een grote rol (kunnen) spelen in het bekijken van de toekomstperspectieven voor ouderen. Ook al is niet iedere oudere er al druk mee bezig, ze kunnen wel een aanleiding tot dialoog of debat geven waardoor ook onze steden zich kunnen aanpassen aan de wensen en noden van deze steeds groter wordende groep die de nodige zorg en aandacht zeker nodig heeft.

Film75 Eveneens ter ondersteuning van onze stelling, preventief en proactief ouder worden in een grootstedelijke context, diende een film uitgewerkt te worden. Brussel is een prima voorbeeld van een grootstedelijke context. Hierdoor was het voor ons duidelijk waar we onze draaidag gingen organiseren. In Brussel! In dit deel zal ingegaan worden op hoe we ons voorbereiden voor het maken van deze film, hoe we ons filmlocatie selecteerden, welke vragen we stelden, … . 1. Voorbereiding Met de grootstedelijke context Brussel op de achtergrond staan er ook heel wat aspecten in de spotlights: toegankelijkheid, mobiliteit, … . We filmden voornamelijk op straat maar ook op de wekelijkse markt op Sint-Katelijne en in de metro. Om te eindigen besloten we een buurthuis in Molenbeek, De Vaartkapoen, te bezoeken. Op die manier konden we veel verschillende beelden vastleggen, hetgeen een goede weergave biedt van mensen in hun dagdagelijkse leven. Omwille van de tweetaligheid is er een deel in het Frans en een deel in het Nederlands opgenomen, op die manier hebben we alle eer aan de tweetaligheid van de hoofdstad kunnen geven. Om ons zo goed mogelijk te organiseren, besloten we om het bij één hoofdvraag, met maar een paar bijvragen erbij, te houden. Dit zou ook de structuur en de duidelijkheid in de fragmenten kunnen vrijwaren voor de kijker. De hoofdvragen luidden als volgt: “Denkt u na over later?”, “Heeft u al nagedacht over later?”, “Aan wat denkt u bij het begrip succesvol oud worden?”, “Heeft u al aanpassingen gedaan voor later?”, “Wat kan u nog doen?”, …. . Deze vragen lagen het dichtst bij onze literatuurstudie en de stelling an sich. Hierdoor konden we onze literatuurstudie meteen ook toetsen bij verschillende mensen die relevant zijn voor het thema.

75

Zie CD-rom

62

2. Verloop en inhoud film Om zo goed mogelijk te starten met het filmproject kozen we ervoor eerst te brainstormen en na te gaan welke ideeën naar boven zouden kunnen komen. Zo leek het ons leuk en interessant om mensen direct aan te spreken met zicht op het stedelijk landschap van Brussel. De uitvoering van dit idee bleek echter niet zo evident te zijn. Aanvankelijk gingen we ervan uit dat de mensen wel relatief snel bereid zouden zijn om hun verhaal te doen tegen ons, aangezien we gewoon studenten zijn met een school-film-project. Toch kregen we te maken met enkele valkuilen. Sommige mensen vonden het niet erg hun verhaal te doen, maar wilden niet gefilmd worden. Andere wilden wel gefilmd worden maar hadden niet de intentie om op onze vraag te antwoorden. Zo week één vrouw uit naar aspecten die totaal niet meer over het onderwerp gingen. Dit af te breken was vrij moeilijk. In dit geval lieten we de mensen meestal gewoon uitspreken en bedankten we hen voor de moeite. Sommige mensen wilden dan helemaal niet in beeld komen en voelden zich ongemakkelijk. Op het einde van onze draaidag, hetgeen synchroon loopt met het einde van het filmpje, kwamen we terecht in het buurthuis De Vaartkapoen. Daar zat Gilberte aan tafel en na een kort, rustig gesprek over onze bedoelingen was ze akkoord om haar verhaal te doen. Uit dit gesprek, en het goede verloop ervan, hebben wij geleerd dat, zeker bij oudere mensen, het belangrijk is om eerst even op een gemoedelijke wijze alles kort uit te leggen. Wanneer je mensen direct aanspreekt op de straat heeft dit vaak een afschrikkend effect. We hebben gemerkt dat wanneer we mensen op een gemoedelijke manier aanspreken en alles verduidelijken dit meteen een wereld van verschil maakt. Het hele opzet rond filmen, mensen interviewen was een erg interessante en aparte beleving. De mensen die we hebben gevonden, op de straat of in het buurthuis, hadden stuk voor stuk een interessante inbreng en gaven ons veel informatie over hun specifieke, eigen wereld. Eén van de zaken die ons onder andere zijn opgevallen is dat er veel mensen spraken over hun kleinkinderen. Toch wel iets belangrijk. Hun verhalen gaven ons inspiratie en hebben ons aan het denken gezet. Ook de ervaring op technisch vlak heeft ons beide veel bijgeleerd, qua montage alleen al was het een flinke kluif. Toch geloven we dat het goed gelukt is en zijn we tevreden met ons resultaat. Het zijn vier aparte, interessante verhalen. Tot slot willen we Jean-Pierre, Gilberte, Martine en Roberta van harte bedanken voor hun inzet en moeite om mee te helpen aan ons (film)project.

63

Krachtlijnen debat 76 Ook Susan Rietveld gaf een korte uiteenzetting omtrent de stelling vooraleer met het debat van start gegaan werd. In deze presentatie gaf ze onder andere kort het opzet weer van de sociale kaarten. Na deze presentatie verdeelde de groep zich in kleinere groepen voor het debat. Wij belichten hieronder de krachtlijnen van dit debat.

1. Inleiding Tijdens het debat waren er zo’n twintigtal deelnemers, buiten wijzelf, jonge twintigers was er nog één vrouw van 45, één man van 55 en voor de rest waren het allemaal 65-plussers. Mensen die al een tijdje gepensioneerd waren of nog maar net gestopt waren met hun carrière. Natuurlijk was ook onze expert, speciaal afgezakt uit Nederland, aanwezig en die vooral optrad als moderator van het één-uur-durende debat. Wijzelf sprongen, daar waar nodig, logistiek bij. Voor de rest kozen we zo veel mogelijk mee te doen met de opdrachten die de rest van de deelnemers van het debat toegewezen kregen.

2. Verloop Het debat dat we op poten hebben gezet draaide in hoofdzaak rond de stelling “Op welke manier kunnen mensen op een proactieve en preventieve wijze hun toekomst in kaart brengen?”. Dit werd uitgewerkt aan de hand van de levenskaarten opgesteld door expert Susan Rietveld. Vooreerst gaf de expert een duidelijke uitleg over deze kaarten en vervolgens kreeg iedereen de opdracht om bij de levenskaart rond het thema ‘gaan en staan’77 even stil te staan en voor zichzelf de vragen die werden gesteld in te vullen. Gezien de gaan- en staankaart gehanteerd werd, zal tijdens de debatering ook vooral het onderwerp ‘mobiliteit’ aan bod komen. Nadien was het de bedoeling dat ieder met zijn of haar buur kort besprak wat er allemaal werd opgemerkt tijdens het invullen van de kaart. Dit bracht al een eerste debat en kennismaking op gang. Door dit eerst te doen, gaf dit voor de meesten voldoende motivatie om hetzelfde daarna in grotere groep te bespreken. Dit was tevens het derde aspect van het debat, namelijk het ‘grote debat’. Aan de hand van de ingevulde kaarten werd om beurt, voornamelijk door Susan, enkele vragen gesteld aan de deelnemers.

76

77

Zie bijlage 2 Zie bijlage 5

64

Hierdoor kwam er nog een spontaner debat op gang. Aspecten die voornamelijk bij de deelnemers naar boven kwamen, gingen, ofwel rond de angst om iets niet meer te durven (het creëren van een fobie om te rijden bijvoorbeeld), ofwel dat mensen er nog niet mee bezig zijn wat hen in de toekomst te wachten staat, welke veranderingen ze eventueel zouden moeten maken om hun levenskwaliteit zo hoog mogelijk te houden. Welke krachtlijnen waren nu opvallend doorheen het ‘grote debat’? Eerst en vooral werd tijdens het debat de kritische vraag gesteld: “De toekomst plannen, is dit negatief of positief? Het is nog niet voor iedereen even duidelijk hoe belangrijk het is om preventief je toekomst te plannen. Er werd gezegd dat men meer en meer vermijdingsgedrag vertoont naarmate men ouder wordt. Dit kan zijn door drukte, stress of rijden op autosnelwegen. Een deelnemer vertelde tijdens het debat dat om files te vermijden, rijden met een scooter een oplossing zou kunnen zijn. Zo blijft het motto: ‘mijn auto, mijn vrijheid’ toch nog deels behouden. De bus nemen bracht bij sommigen een negatief gevoel met zich mee. Tijdens het debat is het verscheidene malen voorgekomen dat mensen begonnen te praten over de dingen die ze niet meer doen, niet meer kunnen of net wel nog altijd willen doen. Zo had een man het bijvoorbeeld over het gebruik van de wagen. Een aanwezige op het debat vertelde dat hij zo’n 30.000 kilometer per jaar met de auto rijdt. Qua autonomie en zelfredzaamheid kan dit wel tellen. Voor anderen werd het dan weer een achilleshiel om nog langer met de auto te rijden. We merkten op dat het voor sommigen pijn deed, of pijn zou doen, bepaalde eerder praktische verworvenheden (zoals bijvoorbeeld een rijbewijs) niet meer kunnen of mogen gebruiken omwille van hun leeftijd. Op deze manier wordt hun zelfredzaamheid verkleind. Tijdens het debat kwam het naar voor dat niet alleen het mobiliteitsprobleem, maar ook de onveiligheidsgevoelens in Brussel een probleem zijn. De deelnemers van het debat gaven allerhande adviezen aan elkaar. Er zijn allerhande tips meegegeven in geval je je ’s avonds laat op straat begeeft, zoals bijvoorbeeld spreek mensen aan en zeg iedereen goeiedag, op die manier kennen jullie elkaars gezicht. Een bekend gezicht is een veiligheid voor jezelf en de andere. Andere tips waren: wees voorzichtig, doe zo weinig mogelijk zichtbare juwelen aan, steek je portemonnee diep weg in je zak, vermijd een overvloed aan tassen, … . Nog een laatste tip was dat indien je alleen in het donker over straat loopt, je dan best geen donkere kledij draagt. Het is zo belangrijk dat je opvalt, dat mensen je zien of ook nog, ga in groep.

65

Verder werd eveneens aangehaald dat mensen niet altijd over een computer met internet beschikken. Hier wordt te vaak geen rekening mee gehouden. Een persoon uit het debat beschreef het op deze manier: “Ik heb al 48 jaar geen auto meer. Ik heb noch tv, noch computer. Ik ben een dinosaurus. Ik word 80 en ik ben net terug van de Zuidpool. Ik heb de hele wereld rondgereisd en dit zonder auto.” Uit het debat bleek dat sommigen waarvan de kinderen ver van huis wonen, contact hebben via Skype. Na verloop van tijd zullen er meer en meer oplossingen ontwikkeld worden en zal het leven vergemakkelijken.

3. Besluit van het debat Het debat ging vooral om persoonlijke, levendige verhalen waarin de ervaringen van de betrokken partijen een belangrijke rol speelden. De ene heeft al voorzorgsmaatregelen genomen en de andere nog niet omdat deze wat meer weerstanden biedt omtrent het aanpassen ter bevordering van het ouder worden en de bewustwording ervan. De deelnemers waren zeer betrokken en empathisch tegenover elkaar opgesteld. Er was een grote inbreng van elk groepslid. Ze vulden elkaar aan waar nodig. Het was mooi om te zien dat mensen elkaar hielpen. Over het algemeen kunnen we stellen dat het debat goed verlopen is. De deelnemers werkten actief mee. Iedereen kwam meerdere keren aan de beurt. De deelnemers vonden het heel interessant en gaven eveneens aan dat ze het concept van de levenskaarten gingen meenemen naar huis en/of naar de professionele setting. We kunnen dan ook concluderen dat een antwoord gevonden werd op onze stelling.

Conclusies en aanbevelingen Preventief en proactief nadenken over de toekomst! Zeker als deze toekomst er voor ieder van ons uit bestaat dat we geleidelijk aan op leeftijd komen. Ieder van ons wordt namelijk ouder. En toch is het ouder worden geen vanzelfsprekendheid, toch heersen er nog steeds grote taboes. Nu al nadenken over de toekomst bleek niet vanzelfsprekend te zijn. Zowel niet voor de ouderen als voor de jongeren. Uit de literatuur bleek dat de zelfredzaamheid evenredig met de leeftijd achter uit kan gaan. Het verminderen van deze zelfredzaamheid geeft ouderen een vreemd gevoel. Het brengt veranderingen met zich mee die op hun beurt emoties opwekken. Het ouder worden vraagt vermogen, aanpassing en acceptatie. Ouderen hebben soms het gevoel niet langer zichzelf te kunnen zijn. Het inperken van de zelfredzaamheid doet zich voor op allerhande thematieken als gezondheid, woning, mobiliteit, … . 66

Over al deze thema’s denken ouderen, omwille van de onbekende gevoelens die het ouder worden met zich meebrengt, onvoldoende na. Het ouder worden en de ongemakken die daarbij horen blijven op die manier onbespreekbaar. Wij zijn echter van mening dat het preventief nadenken over later, over de toekomst, wel degelijk belangrijk is. Wij raden dan ook aan dat er sensibiliserend opgetreden wordt op dit domein. Wat wij aanbevelen naar de ouderen zelf toe, is dat zij proberen op een andere, een meer positieve manier, te kijken naar het ouder worden. Op die manier zullen ze mogelijk minder weerstand vertonen tegen het preventief en proactief nadenken over hun toekomst. Wij beseffen uiteraard dat dit niet evident is. Een andere mogelijkheid bestaat er volgens ons uit de idee ouderen op een andere manier te doen kijken naar de manier waarop ze eerder e verworvenheden kunnen teruggeven en zich hierdoor minder geïrriteerd of minderwaardig voelen. Men kan eveneens proberen om andere manieren te zoeken om toch nog het gevoel van zelfredzaamheid te ervaren. Ouderen moeten dan ook meer gestimuleerd worden om hun gevoelens kenbaar te maken, om te delen wat het ouder worden als ‘gevoel’ met zich meebrengt. We moeten ouderen proberen aan te zetten tot het meer bespreekbaar stellen van het ouder worden. Zorg op maat is hierin volgens ons essentieel. Biedt ouderen die zaken aan die ze nodig vinden in de toekomst. Opdat dit ingevuld kan worden, is meer en openhartigere communicatie aangewezen. Een specifieke mogelijkheid om ouderen te stimuleren om te reflecteren over hun toekomst, bestaat volgens ons uit het importeren van de idee van de levenskaarten naar België. Zowel bij de deelnemende ouderen als hulpverleners heerste een groot enthousiasme over het gebruik van deze kaarten. Wij zijn van mening dat deze kaarten, mits de nodige ‘vervlaamsing’, wel degelijk kunnen bijdragen tot het stimuleren en sensibiliseren van ouderen. Het is een instrument dat op microniveau wonderen kan doen. Het meer en vroeger nadenken over later behoort niet alleen toe aan de ouderen. Ook het hele hulpverleningsveld en het beleid dient hierin te investeren. Wij raden aan dat nog meer sensbiliseringsacties op poten gezet worden of dat bestaande acties, zoals de week tegen de valpreventie, nog meer publiciteit genieten. De overheid kan haar bijdrage leveren door bijvoorbeeld filmpjes te maken waarin het nut van het thema belicht wordt. Het zou kunnen bijdragen tot het bespreekbaar maken van het thema én tegelijkertijd vult het de behoefte aan voorlichting in.

67

Dé grote conclusie is dat de bewustwording van het belang van nu nadenken over later dus nog meer in de kijker moet komen te staan. Want alles wat men nu doet, daar hoeft men later niet meer over na te denken. Ook het Kenniscentrum Woonzorg kan hieraan bijdragen door nog meer aandacht te hebben voor dit thema. Het is vanzelfsprekend dat dit niet van vandaag op morgen gerealiseerd kan worden. Het thema dat vaak in de media belicht wordt, is de vergrijzing. Wij zien hier een mogelijkheid in om dit begrip uit te breiden naar een meer preventieve en positieve gedachtegang over het ouder worden. Op die manier kan het een actueel thema worden dat makkelijker bespreekbaar wordt zodanig dat mensen preventief en proactief nadenken over hun toekomst.

68

Hoofdstuk 3: Ouderenzorg is van alle culturen Inleiding Onze samenleving is niet van gisteren multicultureel getint. Reeds meer dan vijftig jaar wordt ons land open gesteld, in het bijzonder voor de migranten die destijds in de mijnbouw kwamen werken. Nog steeds zijn naschokken van deze migratiegolf voelbaar. Want deze migranten zijn ondertussen een pak ouder geworden. Ook zij maken deel uit van de toenemende vergrijzing. Multiculturaliteit zal hoogstwaarschijnlijk niet meer weg te denken zijn uit onze samenleving. Ook de zorg voor deze allochtone ouderen moet dus overdacht worden. Daar handelt dit derde hoofdstuk over. Voor het uitwerken van dit onderwerp konden wij beroep doen op Els Nolf als expert. Na overleg met haar kwamen we tot de volgende stelling:“Op welke manier kunnen we zorgen voor een multiculturele ouderenzorg waar we de kloof tussen allochtonen en zorginstellingen verkleinen?” Hoe deze stelling concreet tot stand kwam, wordt belicht in dit deel van het onderzoeksrapport. Vervolgens gingen we op zoek naar achtergrondinformatie omtrent allochtone ouderen in Brussel, hun noden en behoeften, hun culturele opvattingen, … . Hieromtrent hebben we een literatuurstudie opgemaakt. De voornaamste groep allochtone ouderen die in onze literatuur beschreven staan, zijn ouderen van Marokkaanse en Turkse origine. We doorzochten niet alleen wetenschappelijk bronnen, we gingen eveneens gesprekken aan met allochtone ouderen. Op die manier konden we de theorie aftoetsen aan de praktijk en vice versa. Een bijkomend aspect in dit derde hoofdstuk bestaat uit een internationalisering. In het kader van het project ‘Nu nadenken over later’ gingen wij op bezoek bij onze Noorderburen. Wij bezochten in Amsterdam Zuid-Oost het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg. In dit hoofdstuk wordt uitgekristalliseerd welke werkwijze Nederland hanteert en welke mogelijkheden wij daarin zien. Vervolgens wordt in dit hoofdstuk de verfilming van een gesprek met een Marrokaanse vrouw in een verzorgingstehuis in beeld gebracht. Na al de voorbereidende stappen voor het debat te bespreken, komt het debat ook zelf aan bod samen met de aanbevelingen die daarbij aansluiten.

69

Ter ondersteuning van het debat Expert 1. Voorstelling expert Els Nolf is stafmedewerkster interculturalisering bij de Brusselse Welzijns- en Gezondheidsraad BWR. De BWR ondersteunt Nederlandstalige welzijnsdiensten, stimuleert en bundelt overleg in de sector, en beheert de Sociale kaart. Daarnaast coördineert Els Nolf ook het Overlegplatform Allochtone Ouderen (Ovallo) en ondersteunt projecten die de brug slaan tussen etnisch-culturele gemeenschappen en de Nederlandstalige welzijnssector. 2. Zoektocht expert Voor ons werkstuk moesten wij op zoek gaan naar een expert. Tijdens het zoeken naar een expert op het internet kwamen wij uit bij een artikel over allochtone senioren “Steek ons alsjeblieft niet in een rusthuis’’. Dit artikel was afkomstig van Els Nolf. Zij leek voor ons de ideale expert te zijn dus contacteerden wij haar via mail. 3. Stelling Op woensdag 12 maart 2014 hadden wij een gesprek met haar. Ze stelde een belangrijke vraag omtrent ons thema, namelijk: ‘Hebben wij met veel allochtonen te maken als het gaat om ouderenzorg?’ Wij waren ervan overtuigd dat we in de Brusselse context zeker en vast met allochtone ouderen te maken hebben. Ze vertelde ons dat op dit ogenblik één derde ouderen in Brussel van allochtone origine is. Volgens haar is het daarom beter om te evolueren naar een interculturele ouderenzorg. Els Nolf en haar collega’s denken eraan om aan de slag te gaan met de nieuwe generatie van allochtone ouderen. Dit omdat het volgens haar in principe al te laat is om met de oude generatie van start te gaan. Hiermee bedoelt ze de oude generatie allochtone ouderen die in de jaren ‘60 en ‘70 naar België zijn gemigreerd. Hun doel was om nadien terug te keren naar hun land van herkomst. De nieuwe generatie allochtone ouderen zijn dan de kinderen/kleinkinderen van de oude generatie. Aangezien Malika van Marokkaanse afkomst is, had zij hier een duidelijk standpunt over.

70

Zo vertelde Malika dat ze zelf, eerder geneigd zou zijn om met de oudere generatie aan de slag te gaan. Volgens Malika zal de nieuwe generatie allochtone ouderen zijn weg wel vinden. Els Nolf vindt het belangrijk om allochtone en autochtone ouderen met evenveel respect hun oude dag te laten beleven. Maar het moeilijke hieraan is de zorginstelling mee te krijgen in haar denkwijze. Dat hebben verschillende ervaringen van haar in de praktijk bewezen. Zelfs binnen de werking met allochtone ouderen kan niet één manier van werken vooropgesteld worden omdat één ieder uniek is. De allochtoon is dan ook een veel te ruim begrip. Allochtonen hebben verschillende waarden en normen, religies, … . De drempel om als autochtoon een allochtoon uit te nodigen, is absoluut niet laagdrempelig. Hieromtrent ontstond de discussie onderling of we dan gezamenlijk kiezen voor thuiszorg of een verzorgingstehuis? Niemand wil graag alleen in eenzaamheid achter blijven, of je nu behoort tot allochtone of autochtone ouderen. De vraag die hierna dan centraal stond was: ‘Hoe kunnen we dit aanpakken?’ Hoe kunnen we omgaan met de allochtone/autochtone vergrijzing zodanig dat iedere oudere persoon zijn oude dag naar eigen believen kan beleven? Allochtone ouderen zien het vaker als een plicht om door hun kinderen verzorgd te worden tot hun laatste dag. Terwijl autochtonen meer mantelzorg verwachten van hun partner. Het debat breidde zich uit door een nog meer belangrijke vraag: “Op welke manier kunnen we ervoor zorgen dat allochtone ouderen zich toch naar het verzorgingstehuis begeven als hun kinderen niet meer in staat zijn om voor hun te zorgen”’ Malika vertelde dat de waarden en normen in de moslimgemeenschap nog sterk gehanteerd worden. Het is en blijft een morele plicht voor de ouders te zorgen. Maar wat als de kinderen niet meer voor de ouders kunnen of willen zorgen? Is het dan niet belangrijk om nu al na te denken over later? Els Nolf kon ook door haar ervaringen concluderen dat de nieuwe generatie nu meer genuanceerd denkt. Zij zullen sneller de keuze maken dan de vorige generatie om hun ouders naar een verzorgingstehuis te brengen indien zij zelf niet meer voor de zorg kunnen instaan. Els Nolf gelooft er wel sterk in dat je nog kan investeren in ouderen. Zoals het enkele jaren geleden een taboe was voor een Marokkaanse of Turkse vrouw om Nederlandse lessen te gaan volgen, gaan nu steeds meer allochtone ouderen deelnemen aan activiteiten daar waar ook autochtonen aanwezig zijn. Het gaat om een cruciaal punt: ‘Hoe kunnen we de gezamenlijke ouderenzorg ongeacht afkomst, religie,… als één georganiseerde groep laten verlopen zodanig dat iedere oudere zijn oude dag volgens wens kan beleven?’ 71

Els Nolf gaf ons een goed voorbeeld, de koffermethodiek. De koffermethodiek brengt verschillende origines bij elkaar. Het bestaat uit een aantal sessies. Zo is de eerste sessie bijvoorbeeld een praatsessie waar de aanwezige leden elkaar kunnen leren kennen. De tweede en derde sessie kunnen bijvoorbeeld gaan over de vraag: ‘Wat zijn jullie noden op zorgvlak?’ Tijdens de vierde en vijfde sessie kunnen zij ook informatie krijgen over mantelzorg door een spreker of ervaringsdeskundigen. En als laatste kunnen zij ook genieten van een bezoek aan verschillende verzorgingstehuizen om zo tot een beeld te komen. Deze methodiek draait vooral rond het verkleinen van de kloof tussen verzorgingstehuizen en ouderen. We merken door deze methodiek dat verandering effectief kan plaatsvinden. Na dit gesprek concludeerden wij dat we enkel met mantelzorg en thuiszorg niet komen tot een collectief, mooi en goed resultaat. Wat als kinderen niet meer voor hun ouders kunnen zorgen? Hoe kunnen we ouderen dan sneller overtuigen over het feit dat het in verzorgingstehuizen niet zo slecht is als zij denken. Eenzaamheid zou hen immers ook niet vooruit brengen. Het zijn niet enkel de allochtone ouderen die zich moeten aanpassen maar ook de verzorgingstehuizen. Zo is er maar één verzorgingstehuis in België dat volledig open staat voor een aangepaste multiculturele ouderenzorg. Dit is het verzorgingstehuis van het OCMW te Bergen. Daar wordt iedere oudere behandeld door iemand van dezelfde afkomst/ origine. Op basis van het hierboven gesitueerde gesprek kwamen we gezamenlijk tot de volgende stelling: “Op welke manier kunnen we zorgen voor een multiculturele ouderenzorg waar we de kloof tussen ouderen en zorginstellingen kunnen minimaliseren?” 4. Praktische ondersteuning Onze ondersteuning bleef beperkt tot het voorbereiden en mee sturen van het debat daar onze expert een uiteenzetting wenste te geven zonder gebruik te maken van een PowerPoint.

72

Literatuurstudie en bezoek Amsterdam 1. Begrippenkader 1.1.

Allochtoon

Vooraleer gesproken kan worden over allochtonen, is het essentieel te weten welke lading dit begrip dekt. “Allochtonen zijn personen die tot twee mogelijke categorieën behoren. 

Personen met een sociaal-culturele herkomst van een ander land die legaal in België verblijven, die al dan niet Belg zijn geworden en die bovendien aan één van de volgende voorwaarden voldoen: o

Zij of hun ouders zijn in het kader van gastarbeid en volgmigratie naar ons land gekomen

o

Ze hebben de status van ontvankelijk verklaarde asielzoeker of van vluchteling gekregen

o 

Ze hebben door regularisatie recht op verblijf in België verworven

Personen die niet de nationaliteit bezitten van een van de Europese lidstaten, of van wie minstens een van de ouders of twee van de grootouders niet de nationaliteit van een van de Europese lidstaten bezitten.”78

1.2.

Allochtone ouderen In de literatuur wordt voornamelijk gesproken over twee groepen van allochtonen. De eerste groep allochtone ouderen zijn die ouderen die in de jaren ‘50 en ‘60 naar België kwamen als arbeidsmigranten. Deze groep had destijds de gedachte om hier in België te komen werken en nadien terug te keren naar hun land van herkomst.

78

DIVERSITEIT WERKT, Allochtonen. Internet. 5 mei 2014. (http://www.diversiteitwerkt.be)

73

Vaak keerden zij echter niet terug naar hun oorspronkelijke land. De redenen hiervoor kunnen uiteenlopend zijn: 

kinderen die opgegroeid zijn in België



individuele gezondheid of financiële middelen



de huidige situatie in het land van herkomst

Desondanks het feit dat ze in België blijven, houden ze zich sterk vast aan hun cultuur en traditiegebonden gewoontes. Dit terwijl de nieuwe groep allochtone ouderen, de kinderen of kleinkinderen van de eerste groep, zich steeds meer westers gaan gedragen. Dit komt doordat ze hier zijn opgegroeid, hun leven hier leiden. Men mag echter niet vergeten dat de tweede groep toch nog belang hecht aan hun cultuur en hun tradities en gewoontes. Dit gebeurt nog maar niet op de extreme wijze zoals hun ouders dit doen. Dit bleek ook uit één van de interviews afgenomen bij een 75- jarige Turkse man. “Oud worden in België is iets dat ik nooit had gedacht. In de jaren '60 begon ik in de mijnen te werken. Toen waren er niet enkel de Turken maar ik heb ook samengewerkt met Italianen en Spanjaarden. We hadden niet dezelfde cultuur, traditie of religie maar via non-verbale communicatie hadden we een heel goede band met elkaar. We zijn destijds ook heel goed ontvangen geweest door de Belgen.”79 “Aan de andere kant heb ik hier een leven opgebouwd. Ik had hier een huis gekocht en ik werkte. Mijn vier jongste kinderen waren begonnen met school en de andere drie oudste kinderen waren het hier al gewend. Ik heb alles bereikt dat ik wou bereiken. Maar eenmaal dat de kinderen hier naar school gingen en de taal aanleerden, besloot ik om nooit meer terug te keren naar mijn eigen land. Ze hadden hier een structuur opgebouwd en ik wou dat niet onderbreken.”80 2. De kloof tussen vraag en aanbod81 We kunnen vaststellen dat iedere oudere zowel autochtoon als allochtoon, zolang mogelijk wil thuis blijven wonen. Maar wanneer het echt niet meer kan dan beseft de autochtone oudere dat hij naar een verzorgingstehuis zal moeten gaan.

79

MEYRAN, K., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 17 april 2014. Ibid. 81 TALLOEN, D., Zorg voor allochtone ouderen. Mechelen. Wolters Kluwer Belgium NV 2007, p.31 -35. 80

74

Sommige allochtone ouderen overwegen het dan juist om terug te keren naar het land van herkomst. Dit is echter geen eenvoudige beslissing omdat ze hun kinderen niet willen achter laten. Wanneer men niet terugkeert naar het land van herkomst, wensen sommige allochtone ouderen dat hun kinderen de ouderenzorg op zich nemen. Maar deze wens kan niet altijd gerealiseerd worden. Vandaag leven we in een prestatiemaatschappij, zo ook de kinderen van de allochtone ouderen. De zorg voor de ouders is niet altijd even makkelijk te combineren met tal van andere verplichtingen. Wat als de tweede generatie migranten niet kan voldoen aan de verwachtingen van de eerste generatie? Is ons formeel en informeel zorgaanbod afgestemd op deze multiculturele instroom? En omgekeerd, zijn de allochtone ouderen bereid in te stappen in de bestaande zorgvoorzieningen? Uit onderstaande citaat blijkt dit lang niet altijd het geval te zijn. “Vroeger was het de gewoonte dat de kinderen voor hun ouders zorgen op hun oude dag. Maar mijn kinderen zijn hiertoe niet instaat. Wat ik wel nog van mijn kinderen zou verwachten, is dat ze mij in een verzorgingstehuis zouden plaatsen. Maar daar ben ik radicaal tegen.”82 Voor allochtone ouderen wordt het verblijf in een verzorgingstehuis ervaren alsof er iets grondig mis is Men schaamt zicht omdat de kinderen niet voor hen zorgen, zoals het hoort binnen hun traditie. Dit blijkt eveneens uit cijfergegevens. Op heden is slechts één procent van alle bewoners van woon- en verzorgingstehuizen van vreemde origine. Nochtans zijn de migranten, omwille van hun arbeidsverleden, juist sneller vatbaar voor ouderdomskwalen als dementie.83 Hieronder wordt verder ingegaan op factoren die eraan bijdragen dat de afstemming tussen de vraag en het aanbod niet altijd even goed verloopt. 2.1.

Taalgebrek

De meerderheid van de allochtone ouderen spreekt een eigen moedertaal. Soms kan het zijn dat ze beperkt Nederlands of Frans spreken doordat ze dit destijds nodig hadden als arbeidsmigrant. Maar binnen het gezin of de ruimere familie gebeurt de onderlinge communicatie nog vaak in de moedertaal. Hierdoor wordt de beperkte kennis van andere talen, als Nederlands of Frans, niet verder ontwikkeld. 82 83

EL KATOUTI, M., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 19 april 2014. BINST, J.M., Turken worden oud en zorgbehoevend. Brussels Nieuws. 13 maart 2014.

75

Een mogelijk gevolg hiervan is dat allochtone ouderen ook moeilijkheden ervaren wanneer ze zorgbehoevend worden en in contact zouden moeten komen met Belgische/Brusselse zorginstellingen. Deze bevindingen in de literatuur werden bekrachtigd tijdens een interview. “Ik en mijn vrouw zijn analfabeten. Wij hebben nooit Nederlands geleerd. Het is moeilijk voor ons om naar de dokter, apotheker of andere instanties te gaan. Ik heb hulp nodig wanneer ik op consultatie moet gaan.”84 2.2. Allochtone

Onbekendheid ouderen

kennen

zelden

het

aanbod

van

de

Brusselse

welzijn-

en

gezondheidsvoorzieningen voor senioren. Dit is een groot struikelblok wanneer allochtone ouderen in een zorgsituatie terecht komen waarbij de mantelzorg niet kan optreden. Dit geldt niet enkel voor allochtone ouderen, zo zijn er ook autochtone ouderen die de weg naar zorginstellingen niet vinden. Maar het voordeel dat de autochtone oudere hier heeft, is dat er iemand in de naaste omgeving kan helpen. Door bijvoorbeeld een buurvrouw die al eens beroep heeft gedaan op een dienst van het OCMW. Hierdoor kon de autochtone oudere toch nog beroep kan doen op het aanbod van de Brusselse welzijn- en gezondheidsvoorzieningen voor senioren. 2.3.

Procedure drempel

Wanneer allochtone ouderen dan toch hun weg gevonden hebben naar de welzijn- en gezondheidsvoorzieningen, duikt een volgend probleem op. Allochtone ouderen haken vaak af door allerhande redenen, doordat ze contact moeten opnemen met een bevoegde dienst, doordat ze administratieve formulieren moeten invullen, … . Men merkt op dat de verschillende oorzaken die leiden tot het niet vinden van de weg naar zorginstellingen, vaak in verband staan met elkaar. Het lijkt wel een vicieuze cirkel waar de ouderen zich in bevinden. De geïnterviewde man haalde dit ook aan. “Ik heb 30 jaar lang gewerkt in de mijnen. Het grootste probleem was de taal die we nog niet beheersten. Als je naar de winkel of naar de dokter moest gaan, was het heel moeilijk om je te verduidelijken. We hadden ook geen vertrouwen omdat we niet wisten welk soort mensen dat we gingen tegenkomen. En wat als ik geen werk meer had? Als ik ontslagen werd ? Zouden we terugkeren naar Turkije of niet. Ik had heel veel vragen in mijn hoofd, maar ik had eenmaal een grote risico genomen en ging door met mijn leven.”85 84 85

SAÎD, E., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 4 april 2014. HALIAN, M., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 12 april 2014.

76

3. Cultuursensitieve ouderenvoorzieningen: nodig of overbodig?86 In België wil men niet streven naar een apartheid van de zorgverlening. Men wil juist komen tot een collectief geheel waarbij alle ouderen, zowel allochtone als autochtone ouderen, samen met betrekking op ieders culturele en traditiegebonden wijze hun oude dag kunnen beleven. Een bevraagde Marokkaanse man dacht duidelijk anders over deze collectieve ouderenzorg. “Ik weet niet of dat ooit mogelijk zou zijn. Turken en Marokkanen raden ze eerder aan om te verhuizen dan hen te helpen met een eigen woning. Wij vinden gewoonweg dat ze ons niet begrijpen. Het lijkt precies alsof wij op twee verschillende golflengtes zitten. Onze waarden en normen verschillen nu eenmaal. Wij zijn verschillende mensen. Ik denk niet dat zij iets zullen opbouwen en organiseren volgens onze waarden en normen. Waarom is er nooit een rusthuis waar een Imam komt spreken over het geloof? Waar Marokkaanse of Turkse gerechten gegeten kunnen worden? Ik vind het Belgisch eten niet lekker. Ik wil een rusthuis waar ik wat Turks met de verzorgers kan praten. Nederlands spreken wij immers niet, en dat maakt het zo moeilijk. Wij hebben niet het gevoel dat we bij de autochtonen thuis horen. Om deze redenen is de angst zo groot om naar een rusthuis te gaan.” 87 Om aan de slag te gaan met allochtone ouderen is het belangrijk om te onthouden dat dé allochtone oudere niet bestaat. Dus wanneer men in dialoog gaat met een Chinese allochtone oudere betekent dit niet dat de denkwijze van die Chinese allochtone oudere geldt voor alle Chinese allochtone ouderen. Omwille van de verscheidenheid in geloof en cultuur, is de gedachte om een woonzorgtehuis te bouwen dat voor iedere oudere gewenst is, extra moeilijk. Om dit verder te verklaren, wordt hieronder een overzicht gegeven van drie allochtone doelgroepen, met hun specifieke eisen in functie van hun cultuur, woonwensen en functie- eisen in verband met wonen.

86

DE LAGEMAAT, L. en VAN DER LINDEN, M., Wonen en Zorg voor Allochtone Ouderen. Amersfoort, Laagland Advies 2004. 87 GHAISEL, P., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 20 april 2014.

77

3.1.

Joden

3.1.1. Cultuur De Joden integreren zich volledig in de samenleving maar behouden hun Joodse identiteit. Deze Joodse identiteit komt tot stand door een belangrijke rol in hun leven op vlak van religie, cultuur en traditie. Vele Joodse ouderen vinden het van groot belang om hun laatste levensfase te kunnen doorbrengen in een vertrouwde omgeving. Dus wanneer ze naar een verzorgingstehuis moeten, hebben ze de voorkeur om naar een Joods verzorgingstehuis te gaan. 3.1.2. Functie- eisen wonen 

zo wensen de Joodse ouderen om in de omgeving een Synagoge te hebben. Dit is in het Jodendom een gebed- gemeenschapshuis waar religieuze bijeenkomsten plaatsvinden.



Kosjere keuken88: het merendeel van de Joden eet Kosjer. Dit wil zeggen dat: o

ze enkel voeding en vlees mogen eten van dieren met gespleten hoeven en die hun eten herkauwen. Bijvoorbeeld: kalfsvlees, schapenvlees, hertenvlees. Wat ze niet mogen eten zijn konijnen, varkensvlees en paardenvlees;

o

ze vogels mogen op eten die ze als huisdieren kunnen houden: kippen, eenden en ganzen. Wat ze niet mogen eten zijn roofvogels;

o

ze vis mogen eten die schubben en vinnen bevat. Bijvoorbeeld: zalm, tonijn en haring. Wat ze niet mogen eten zijn kreeft en schaal-en schelpdieren.

Kosjere keuken moet gescheiden zijn. Zo mogen ze geen melkproducten mengen met vlees. Voor de bereiding van beide producten hebben ze gescheiden eetgerei. Alsook moet er een wachttijd tussen het bereiden van beiden gerespecteerd worden. 

Loofhuttenfeest. Dit is een Joods feest dat zeven dagen duurt. Dit vindt plaats om hun voorouders te herdenken. Zo een loofhutfeest moet georganiseerd kunnen worden. Er moet plaats voorzien worden om een loofhut te kunnen plaatsen.

88

GOLDBERG, Z., Encyclopedie van het Jodendom. Internet, 2 april 2014. (http://www.joodsleven.nl)

78

3.2.

Turken en Marokkanen

3.2.1. Cultuur In de Turkse en Marokkaanse cultuur zijn familiebanden enorm hecht en is de sociale controle aanzienlijk groot. De positie van mannen, vrouwen en kinderen is gebaseerd op de regels die in de Koran staan. Zo hebben de Turkse ouderen een ruime en gerespecteerde positie. Omwille van hun gerespecteerde positie wil 75% van de kinderen zorg dragen voor hun ouders. Dit komt merendeels omdat het in de Islamitische cultuur een plicht is van de kinderen om zorg te dragen voor hun ouders. “Wij zijn als immigranten naar België gekomen. Ik heb 30 jaar lang ondergronds in de mijnen gewerkt. Ik heb er alles voor gedaan om mijn familie en de familie van mijn vrouw in Marokko te onderhouden. Daarnaast moest ik ook nog eens dubbel zo hard werken om een huis te kunnen kopen. Ik heb mijn kinderen onderhouden en hen voorzien van alles wat ze nodig hebben. Alles wat ik in mijn leven heb gedaan, heb ik speciaal voor mijn vrouw en kinderen gedaan. Dat vind ik ook niet erg. Vandaag zorgen alleen mijn vrouw en één van mijn drie kinderen voor mij. Dat kwetst mij wel heel erg.”89 “Mijn zonen zeggen vaak het volgende tegen mij: ‘Het leven voor ons is nu helemaal anders dan het voor jullie was.’ Dat wil ik wel begrijpen, maar ik heb er moeite mee. Ze werken maar maximum acht uur per dag. De tijd die ze overhebben, gebruiken ze liever om iets te gaan drinken met hun vriendin of om te gaan voetballen. In het buitenland werken ze veel langer. Volgens mij is er genoeg tijd om even te helpen, zodat mijn vrouw wat kan rusten. Ik neem het hen kwalijk dat mijn vrouw niet tot rust kan komen omdat mijn kinderen niets meer willen doen voor mij.”90 Aangezien zorg voor ouderen binnen de Islamitische cultuur een plicht is, zijn veel ouderen van Turkse en Marokkaanse origine tegen de hulpverlening in de intramurale zorg. Zo worden vrouwen niet graag behandeld door een mannelijke hulpverlener. Wanneer allochtone ouderen dan toch naar een woonzorgcentrum hoeven, hebben ze de voorkeur om te verblijven op een afdeling met ouderen uit hun land van herkomst.

89 90

MEYRAN, K., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 17 april 2014. Ibid.

79

Allochtone ouderen zijn bovendien niet gewend om over hun toekomst te denken. Aangezien ze met de terugkeergedachte zitten. De meeste Turken en Marokkanen delen hetzelfde geloof. Zo halen ze hun geloof uit de Islam. Vooral de ouderen zijn nog vrij traditioneel. Dit om de reden dat ze in Marokko of Turkije zijn opgegroeid waar de gedachte van de Islam heerst. Terwijl jongeren van Marokkaanse en Turkse origine die hier zijn opgegroeid, verwesterd zijn. Ze putten hun geloof ook uit de Islam maar niet zo hardnekkig als hun ouders. De Islam staat voor gehoorzaamheid, zich volledig onderwerpen aan de wil van Allah. De Islam is gebaseerd op vijf zuilen: 

de geloofsbelijdenis



vijf keer per dag bidden



wanneer men een inkomen heeft, moet men een religieuze armenbelasting betalen



wanneer het financieel mogelijk is, moet men een pelgrimstocht naar Mekka maken



jaarlijks vasten tijdens de Ramadan.

Godsdienstig zijn de mannen verplicht om vrijdag namiddag naar de Moskee te gaan voor een gebedsbijeenkomst. Bij het uitvoeren van deze religieuze handelingen moet de moslim rein zijn. Wanneer men het heeft over verzorgingstehuizen, dan is dat een hele andere kwestie. Naar een verzorgingstehuis of zorginstelling gaan, zou betekenen dat er iets scheelt. De eerste vraag die een Turkse vader of Marokkaanse moeder aan een oudere in een verzorgingstehuis zou stellen is: ‘Wat erg voor je. Waarom zorgen jouw kinderen niet voor jou?’ Door schaamte en trots vergroot die angst. 3.2.2. Functie -eisen wonen 

In een Islamitisch huishouden is de woonkamer het domein van de mannen, de keuken is het domein van de vrouwen. Hierdoor moeten de keuken en de woonkamer volledig van elkaar af gesloten zijn



Er moet een centrale hal zijn waardoor men tot alle ruimtes toegang heeft. Zodanig dat de vrouw toegang heeft tot al de ruimtes, zonder in de woonkamer te passeren



Afzonderlijke ruimte voor gebed



Afzonderlijke ruimte voor logies



Gescheiden douche en toilet. Zeer belangrijk dat de toilet niet tegenover de woonkamer is gesitueerd

80



Eten: o

de bereiding moet Halal zijn. Halal betekent letterlijk legaal. In de context van voeding betekent dit toegestaan voor moslims. Onderstaande puntjes geven meer uitleg over wat als Halal wordt beschouwd: 

varkensvlees, producten die in varkensvet zijn gebakken, of met varkensvlees in aanmerking zijn gekomen, zijn verboden. In de Koran staat dat het varken een onrein dier is.



vis: krab, kreeft en garnalen mogen ook niet gegeten worden



alcoholische dranken zijn verboden



het vlees moet ritueel geslacht worden

4. Allochtone ouderenzorg in Amsterdam Zuid- Oost91 4.1.

Kennis over allochtone ouderen

Niet alleen in Brussel neemt het aantal allochtone ouderen toe.92 Ook onze buurlanden, waaronder Nederland, hebben te kampen met hetzelfde fenomeen. In het kader van dit eerder recent fenomeen van ouder wordende migranten werd in Amsterdam Zuid-Oost het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg (KCMO) opgericht. Dit centrum werd opgericht op initiatief van het stadsdeel Zuid-Oost omwille van hun bijzondere connectie met allochtonen. In vergelijking met andere stadsdelen in Amsterdam beschikt Zuid-Oost over veel meer migranten. Hoewel de migranten aanvankelijk de bedoeling hadden tijdelijk te verblijven in Zuid-Oost, vestigden zij zich hier definitief. Deze tendens zorgde ervoor dat er reeds lange tijd veel allochtonen verblijven binnen Zuid-Oost en dat ook initiatieven opgericht dienden te worden voor deze doelgroep. In Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg worden alle kennis, ervaring en netwerken gebundeld omtrent

deze

doelgroep.

Vele

zelforganisaties

werden opgericht waardoor er een versnippering optrad in initiatieven voor allochtone (ouderen)zorg. Met

de

oprichting

van

het

Kenniscentrum

Multiculturele Ouderenzorg werd gepoogd deze versnippering te bestrijden.

91

VAN VEENENDAAL, M., Mondelinge Mededeling. Formeel gesprek, 1 april 2014. KENNISCENTRUM WOONZORG, De Brusselse oudere. Internet, (http://www.woonzorgbrussel.be)

92

5

mei

2014.

81

Het Kenniscentrum Woonzorg Brussel kan in zekere zin vergeleken worden met het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg omdat ook zij taken en opdrachten hebben die opgebouwd zijn rond het vergaren van kennis. Beide kenniscentra verzamelen kennis, ondersteunen projecten en zijn zelf geen uitvoerende partij. Ook het Kenniscentrum Woonzorg Brussel is zich bewust van allochtone ouderen als subgroep binnen de doelgroep ‘Brusselse ouderen’. 4.2.

Verkleurde vergrijzing

Of de allochtonen nu in Amsterdam wonen of in Brussel, feit is dat de eerste generatie geleidelijk aan ouder begint te worden. Beide grootsteden zijn zich bewust van de verkleuring van de vergrijzing. Beiden beseffen dan ook dat het belangrijk is hier nu reeds over na te denken. Want hoe is een veroudering voor allochtonen? Zullen zij beroep willen doen op de autochtone hulpverlening? Beide grootsteden zijn maar al te goed op de hoogte van de tradities die heersen bij allochtonen. Zij erkennen dan ook de aanwezigheid van de voorkeur verzorgd te worden door de eigen kinderen en familie. Zowel in Amsterdam ZuidOost

als

in

Brussel

bevinden

zich

weinig

tot

geen

allochtone

ouderen

in

woonzorgvoorzieningen omdat ze zich hierover schamen. Hun traditie stelt namelijk dat ze verzorgd dienen te worden door hun eigen vlees en bloed. Waar men in Brussel nog blijft zoeken naar manieren om allochtone ouderen op een goede manier, naar hun culture gewoonten, op te vangen in woonzorgcentra, staat men in Amsterdam reeds verder. In 2015 zullen in Amsterdam alle woonzorgcentra gesloten worden. Ouderen moeten vanaf dan zo lang mogelijk zelfstandig thuis wonen. Zorg moet aan huis gebracht worden, ook bij allochtone ouderen. In België wordt het beleid ook geleidelijk aan meer en meer gekleurd door ‘zelfredzaamheid’ en ‘empowerment’ maar echter niet zo vergedreven dat alle rust- en verzorgingstehuizen de deuren sluiten. De realisering van dit beleid brengt met zich mee dat informele zorg belangrijker wordt. Is de informele thuiszorg voldoende aangepast aan de noden van allochtonen op leeftijd? 4.3.

Binnendringen in allochtone culturen

Gezien de traditie bij allochtonen wordt het informele netwerk vaak ingevuld door de kinderen en de familie. Essentieel is dat men een goed beeld heeft van wie dit informele netwerk nu is en hoe het werkt. Weet de mantelzorger dat hij ondersteuning kan vragen en wordt het vragen van ondersteuning aanvaard?

82

Volgens het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg is het belangrijk oog te hebben voor deze vragen. Juist daarom is het belangrijk om ‘binnen’ te geraken bij allochtone ouderen. Nu weten we vaak niet welke noden zowel zij als hun informeel netwerk hebben. Hierdoor kan niet altijd de juiste hulp geboden worden. Anderzijds raken ook de mantelzorgers, de kinderen van de eerste generatie migranten, mogelijk overbelast. Want binnen de gehele maatschappij is er de tendens tot participeren en presteren. Hierdoor bevinden de kinderen van de allochtone ouderen zich in een tweestrijd tussen zorgen voor hun ouders en dus het respecteren van hun traditie of zorgen voor het invullen van het hedendaagse maatschappijbeeld. Deze opvatting stemt overeen met wat uit de literatuur belicht werd. Om te weten welke zorg allochtone ouderen prefereren en om ervoor te zorgen dat de afstemming tussen de formele en de informele zorg doeltreffend verloopt, zonder dat de mantelzorgers hierbij overbelast worden, is het belangrijk contact te kunnen leggen met allochtonen. Zowel in Amsterdam als in Brussel blijkt het bereiken van allochtone ouderen niet altijd even evident te zijn. Doch werden in Amsterdam reeds verscheidene initiatieven opgezet waarmee gepoogd werd optimaler in contact te komen met allochtone ouderlingen. Hieronder zullen enkele van deze initiatieven kort opgesomd worden. 4.3.1. Religie Om binnen te treden in een bepaalde cultuur probeert het KCMO bijvoorbeeld binnen te geraken in een religieus gebouw en een dominee aan te spreken. Via die dominee kunnen ze de allochtonen gemakkelijker bereiken en kennis overbrengen. Door de wekelijkse aanwezigheid van een sleutelfiguur in de kerk raken allochtonen vertrouwd en wint men aan bekendheid. Op die manier kan men langzaamaan beweging teweeg brengen. 4.3.2. Radio Ook lokale radio’s worden ingezet om allochtonen te bereiken. Deze lokale zenders richten zich specifiek tot bepaalde culturele groepen. Op deze zenders zijn er programma’s waar taboegevoelige onderwerpen zoals dementie besproken worden. Via deze weg worden mensen bewuster gemaakt van bepaalde tendensen en maatschappelijk evoluties. Ze kunnen van thuis uit kennis maken met deze onderwerpen. Ze kunnen eveneens contact opnemen met de radiozender om hun eigen visie toe te lichten. De radio is een ideale manier om een kleine opening teweeg te brengen en taboes bespreekbaar te stellen bij allochtone ouderen.

83

4.4.

Cultuurgevoeligheid

Volgens het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg is het net door de verkleurde vergrijzing belangrijk cultuurgevoelig te zijn als professional. Cultuurgevoeligheid betekent dat men over kennis beschikt over verschillende culturen. Nog belangrijker is de houding van de hulpverlener. Deze begrijpt de situatie van de cliënt en kan zich inleven in zijn situatie, ook al gaat het om mensen van een andere cultuur. Hierdoor ontstaat een wisselwerking en vertrouwensrelatie. Op die manier kunnen allochtonen niet alleen geholpen worden door allochtonen maar kan iedereen iedereen helpen. De houding van de hulpverlener is belangrijker dan de afkomst. We merken op dat in Amsterdam eveneens de gedachte heerst geen apartheid in de hulpverlening te voorzien tussen allochtonen en autochtonen. Dit sluit aan bij de doorgenomen literatuur. Anderzijds staat de idee van één collectieve, solidaire hulpverlening wel haaks op de realisatie van woongroepen voor bepaalde culturele ouderengroepen in Amsterdam. Woongroepen voor Surinamers, Hindoestanen, … werden opgericht. Het Kenniscentrum Multiculturele Ouderenzorg weerlegt dit echter en beschouwt de woongroepen vanuit een ander opzicht. Zij stellen dat het ouderen juist goed doet om samen te wonen omdat ze op die manier hun zelfstandigheid op elkaar kunnen afstemmen en elkaar kunnen aanvullen waar het minder goed gaat. 5. Besluit uit de literatuur en het bezoek aan het KCMO In het algemeen kan geconcludeerd worden dat de teruggevonden literatuur overeenkomt met wat de bevraagde mensen in de praktijk aangaven. Zoals vermeld in de literatuurstudie, merken we op dat allochtone ouderen over weinig

kennis beschikken omtrent

zorginstellingen. Wanneer ze dan over kennis beschikken rond bijvoorbeeld een verzorgingstehuis, hebben allochtone ouderen hieromtrent een negatief beeld. Dit komt deels door de morele verplichtingen die allochtone ouderen hebben tegenover hun kinderen. Zo hopen zij, dat hun kinderen hun zullen bijstaan inzake zorg tijdens het verloop van hun oude dag. De kinderen daarentegen voelen de druk van hun verwachtingen en concrete zorgtaken die zij moeten verrichten. Sommige kinderen zullen deze zorg opnemen voor hun ouders, terwijl andere kinderen hun ouders aan hun lot zullen overlaten. De overheid, zorginstellingen, organisaties en welzijnsinstellingen zouden meer moeten doen om de kleurrijke rijkdom van oudere migranten op te sporen en zichtbaar te maken. Zij moeten de ouderen meer vertrouwen schenken zodat ze zich bewust worden van alle mogelijkheden die aangeboden worden. 84

Alleen op die manier zal het gemakkelijker worden voor allochtone ouderen om de stap naar een zorginstelling te zetten. Dit zou vele onder ons moeten wakker schudden vooral omdat het aantal allochtone ouderen in ons land een stijgende tendens kent.

Film93 1. Voorbereiding Tijdens onze ontmoeting met Isabelle Makay van het Kenniscentrum Woonzorg te Brussel hadden wij het uitgebreid over ons thema ‘allochtone ouderen'. Isabelle Makay liet tijdens het gesprek vallen dat het zeer interessant zou zijn om de Maghrebijnse vrouwen bij de Harmonie94 te ontmoeten. Ze raadde ons aan Amina te contacteren om een afspraak te maken. Dit deden wij dan ook omdat we er zeker van waren dat het meerwaarde zou vormen voor ons werkstuk. Onze eerste afspraak verliep zeer vlot. Amina was zeer gastvrij en stelde ons meteen op ons gemak. Malika legde haar in het Arabisch uitgebreid uit waar ons project over ging. Ze vertelde haar ook dat ze de Maghrebijnse vrouwen in de toekomst graag wilde filmen. Geen probleem, volgens Amina, zolang die vrouwen dat natuurlijk ook zelf wilden. Klokslag twee uur vertrokken we naar een parkje waar we enkele Maghrebijnse vrouwen zouden ontmoeten. Na een uur wachten kwamen er maar twee van de twaalf vrouwen opdagen. De andere tien hadden ook niets laten weten. “Het is mooi weer daarom zijn ze misschien niet gekomen”, zei Amina. Dat was voor onze groep wel een beetje teleurstellend. We hadden er naar uitgekeken om met een grote groep te kunnen spreken. Malika sprak nog met Amina en maakte een tweede afspraak tijdens de paasvakantie. Die dag zouden de Maghrebijnse vrouwen aanwezig zijn samen met allochtone ouderen. We hoopten om die dag dan wel te mogen filmen. Op 11 april hadden wij een afspraak met Amina aan de Harmonie. Het was al eerder met Amina afgesproken om die dag de Maghrebijnse vrouwen te filmen. Vanaf het moment dat wij aankwamen bij Amina, zagen wij tot onze spijt een heleboel autochtone vrouwen. Er waren slechts twee Maghrebijnse vrouwen aanwezig. Wij vertrokken samen met Amina naar een bejaardentehuis in de buurt van de Harmonie in Brussel. Vandaag zouden daar een heleboel ouderen samen komen om gezellig met elkaar te praten, wandelen en natuurlijk genieten van de heerlijke gebakjes die voor hen voorzien werden.

93

94

Zie CD-rom De Harmonie is een Lokaal Dienstencentrum in Brussel

85

Ons groepje voerde onderweg al met de ouderen een gesprek. Het was heel merkwaardig dat de Maghrebijnse vrouwen niet spraken met de autochtonen. Er was een zichtbare scheidinglijn. Eens aangekomen keken we rond. We waren stiekem wel benieuwd hoeveel allochtone ouderen aanwezig zouden zijn. We konden al snel besluiten dat er bijna geen allochtonen te zien waren. Eens we met zijn allen in de tuin gingen zitten, sprak Malika met de twee Maghrebijnse vrouwen. Ze legde voor de tweede maal kort en bondig uit waarom ze met Amina meekwam. Het was voor de vrouwen duidelijk dat het ging om een project rond ‘allochtone ouderen’. Malika vroeg hen na het gesprek of ze hen mocht filmen. Tot haar teleurstelling weigerden ze opeens, hoewel ze tevoren wel toegestemd hadden. Malika vroeg hen: 'We kunnen jullie ook filmen zonder jullie gezicht in beeld te brengen. Nadien kan ik het filmpje tonen zodat jullie je geen zorgen hoeven te maken.’ De Marokkaanse vrouwen antwoordden: 'Neen. We hebben er goed over nagedacht. We hebben liever niet dat iemand ons filmt.’ We praatten verder en genoten van de sfeer. Vanessa en Malika liepen even rond en zagen een Afrikaanse man. Malika benaderde hem om een gesprek te voeren maar helaas kon hij enkel Frans, wat wij dan weer niet spraken. Daar stonden we dan als groepje. We waren teleurgesteld omdat we nu niet meer mochten filmen. Uiteindelijk liep het niet meer zoals we gepland hadden. Malika sprak nog even met Amina. Amina vond het ook niet leuk dat de vrouwen niet wilden meewerken. Volgens haar was het beter om naar andere Maghrebijnse vrouwen te zoeken. Na een twintigtal minuten namen wij afscheid van Amina en de Maghrebijnse vrouwen. Malika vertelde Amina nog dat ze haar zou vertellen hoe het filmpje en het project zelf afgelopen waren. Wij bedankten Amina hartelijk voor haar medewerking en namen ook afscheid van de autochtone ouderen. 2. Het verloop en inhoud film Malika liep even rond in het rusthuis en zag een Marokkaanse verpleger. Ze liep naar hem toe en legde onze situatie uit. De man was geïnteresseerd in ons project en vond het echt een leuk initiatief. Hij zei tegen Malika: ‘Ik kan je in contact brengen met een oudere Marokkaanse vrouw, maar dan zal je wel even zelf alles moeten uitleggen.’ Malika stemde toe en we volgden de verpleger. Wij kwamen bij de Marokkaanse vrouw binnen. Alle groepsleden stelden zichzelf voor. Malika legde uit waarover het project ging en vertelde waarom ze een Maghrebijnse vrouw nodig hadden.

86

Malika en de Marokkaanse vrouw praatten eerst een tiental minuten met elkaar, om elkaar te leren kennen. Nadien werd de stelling naar voren gebracht om hierover te communiceren. Malika stelde haar eerste vraag: ‘Voel jij je goed in dit rusthuis?’ Ze antwoordde: ‘Ik ben onlangs aan mijn hart geopereerd. Ik voel mij wel goed maar toch ben ik nog erg verzwakt. Ik moet rusten en herstellen.’ ‘Ik wens jou veel beterschap en geduld toe,’ zei Malika. ‘Krijg je vaak bezoek?’ ‘Ik hou enorm veel van mijn kinderen en zij houden van mij. Elke dag bezoeken ze mij,’ antwoordde de vrouw. ‘Zelfs mijn dochter, die in Frankrijk woont, is een week naar hier gekomen om mij te bezoeken. Dat vond ik zo lief van haar. Ik heb haar zo vaak gezegd dat ze niet hoeft te komen. Ze heeft zelf ook een gezin maar toch wil ze mij elke dag zien. Mijn kinderen zien het als een morele verplichting. Als ze mij niet komen bezoeken, voelen ze zich heel slecht.’ Malika vroeg haar: ‘Hoe is het hier? Vind je het leuk of tel je af totdat je kan vertrekken?’Ze antwoordde: ‘Om eerlijk te zijn zal ik heel blij zijn wanneer ik weer naar huis kan. Ik voel mij alleen goed als de Marokkaanse verpleger even langs komt om met mij te praten of als mijn kinderen op bezoek komen. Waren er maar meer Marokkaanse meisjes die hier werkten. Dan zou ik misschien niet zoveel heimwee naar huis hebben. De uren gaan hier jammer genoeg zo traag voorbij.’ Malika ging hier verder op in. Dit zou een ideale springplank voor onze stelling kunnen zijn. De meest belangrijkste vraag werd gesteld: ‘Ik denk wel dat ik begrijp wat je bedoelt. Ik heb een heleboel ideeën in mijn hoofd die allochtone ouderen zouden kunnen helpen. Stel je voor dat jij geen kinderen had die op bezoek kwamen. Je kan hier met niemand communiceren. Is die taalbarrière niet vervelend voor jou?’ Vol overtuiging zei ze: ‘Dat is al het eerste én meteen grootste probleem! Ik wil wel praten met anderen, maar het lukt me niet, omdat ik noch Nederlands, noch Frans spreek.’ Malika antwoordde: ‘Wat als er meer allochtone ouderen waren die thuis niet verzorgd kunnen worden. Zou je dan wel met hen omgaan?’ ‘Natuurlijk,’ zei ze. ‘Dan kunnen wij met elkaar praten, wandelen en TV kijken. Ik voel mij dan gewoon beter. Kijk, als een verpleegster mij komt verzorgen, dan verzorgt ze mij zonder iets te zeggen, en zwijg ik de hele tijd. Dat is toch niet leuk? Ik voel mij dan precies als iemand die enkel en alleen maar verzorgd moet worden.

87

Het is niet haar schuld maar met iemand kunnen praten is echt wel belangrijk voor mij. Ik voel mij dan veel beter.’ Malika zei: ‘Wat zou in het huidige systeem veranderd moeten worden zodat allochtone ouderen sneller naar een rusthuis zouden willen gaan, of zich veilig zouden voelen en deze omgeving als een vertrouwde omgeving zien?’ Wij konden als groep besluiten dat er verschillende punten aangepast kunnen worden om de kloof tussen allochtonen ouderen en zorginstellingen te verkleinen. Eerst en vooral richten we ons op communicatie. Ouderen willen graag communiceren. Er zouden

bijvoorbeeld

allochtone

maatschappelijk

werkers,

vrijwilligers

of

vertalers

ingeschakeld moeten worden voor activiteiten waarbij ze met andere Marokkanen of Turken in contact kunnen komen. Allochtone ouderen kunnen in een rusthuis niet met autochtonen communiceren. Dat zorgt voor een breuk en verpest de sfeer. In tweede instantie werd in het gesprek sterk de nadruk gelegd op cultuurverschillen. Alles wat allochtonen of moslims eten, zou eigenlijk ook op het menu mogen. Moslims eten bijvoorbeeld vaak hetzelfde, al hebben ze niet dezelfde origine. Een Turk zal net zoals een Marokkaan halal vlees eten. Ik citeer uit het gesprek met de oudere vrouw: ‘Ik vind het Belgische eten absoluut niet lekker. Ik wil het eten dat ik al jarenlang gewoon ben, namelijk Marokkaans eten. Soms vinden verzorgers het raar dat ik niet wil eten maar dan leggen mijn kinderen wel uit dat ze eten van thuis zullen meebrengen.’ Nadat er gesproken werd over het eten gingen we over naar religie. Ik vind het enorm vervelend dat ik in deze kamer waar iedereen zomaar binnen en buiten gaat, moet bidden,’ vertelde de vrouw. ‘Soms ben ik aan het bidden en dan komt de vrouw die tegenover mij slaapt zomaar voorbij gelopen. Ik durf dan niets te zeggen omdat ze waarschijnlijk niet zal begrijpen dat het enorm belangrijk is om niet gestoord te worden tijdens het gebed. Ik zou niet weten hoe ik het aan haar zou moeten uitleggen.Ik spreek haar taal niet en zij die van mij ook niet. Dus ga ik dan maar na het gebed terug op bed liggen. Konden ze nu echt geen aparte kamer voorzien voor moslims die willen bidden? Veel hebben wij toch niet nodig.’ Vervolgens werd er na communicatie en cultuur verschillen gesproken over de waarden en normen van elke cultuur of mens. Malika vroeg haar: Is het ook geen moeilijke opdracht voor autochtonen om hier allemaal rekening mee te houden? Ze zei: ‘Ik denk dat het ook niet makkelijk is voor autochtonen om rekening te houden met de waarden en normen van allochtonen of allochtone moslims maar eerlijk gezegd proberen wij wel met hen rekening te houden. Niet omdat wij in hun land wonen maar simpelweg omdat wij respect hebben voor anderen. Ik heb soms het gevoel dat ze ons niet begrijpen. Op een dag kwam een verpleger mijn kamer binnen toen ik mijn hoofddoek niet ophad. ‘Ga weg,’ zei ik tegen hem, maar toch bleef hij staan. Pas na een hele tijd begreep hij dat hij de kamer moest verlaten. Hij riep de 88

Marokkaanse verpleger omdat hij dacht dat ik boos was en graag wilde weten waarom ik hem de kamer had uitgestuurd. Ik vertelde de Marokkaanse verpleger dat ik absoluut niet boos was en hem niet kwalijk nam dat hij mijn kamer was binnengekomen maar wel boos werd omdat hij mij bleef aankijken terwijl ik mijn hoofddoek niet aanhad. Ik draag mijn hoofddoek al twintig jaar. Alleen mijn eigen man heeft ooit mijn haren gezien, nooit een andere man. Ik vond het verschrikkelijk en pijnlijk dat hij mij wel zonder hoofddoek zag. Voor onze religie is dat belangrijk maar voor hem misschien niet. Dat zijn nu eenmaal mijn waarden en normen. Autochtone verzorgers, verplegers of maatschappelijk werkers zouden eigenlijk ook rekening moeten houden met de waarden en normen van andere culturen. Ik vind ook dat ze daar een goed zicht op moeten hebben.’ Malika vroeg haar: ‘Verwacht je dan dat ze elke cultuur grondig gaan bestuderen?’ Ze antwoordde: ‘Neen, absoluut niet. Er zijn zoveel culturen. Het is onmogelijk om elke cultuur grondig te bestuderen. Maar je zou toch wel een globaal overzicht moeten hebben zodat er geen communicatieproblemen ontstaan. Voor hetzelfde geld was er geen Marokkaanse verpleger in de buurt. Wat dan? Dan zat ik met een slecht gevoel omdat ik die verpleger niets had kunnen uitleggen. Ik denk dat de kloof tussen allochtone ouderen en zorginstellingen sterk zal verkleinen als de besproken punten toegepast kunnen worden.’ Is dat geen normaliteit? Is dat mogelijk of (te) veel gevraagd?

Krachtlijnen debat 95 Ook bij deze stelling werd voorafgaand aan het debat een kort woordje gegeven door de expert. Aanvangen deed zij met het schetsen van de migratiegeschiedenis, dit in het kader van vijftig jaar migratie. Zij leidde eveneens het onderwerp in en had het over de solidariteit die noodzakelijk is.

1. Inleiding Er waren dertien deelnemende personen aan het debat. Er waren zowel inwoners van Brussel aanwezig als mensen van buiten Brussel. Volgende personen vormden het aantal deelnemers: 

Wijzelf,

Vanessa,

Malika

en

Busra,

studenten

Soiaal

Werk

aan

de

Erasmushogeschool te Brussel 

95

Els Nolfs: werkzaam bij de Brusselse Welzijnsraad (expert)

Zie bijlage 3

89



Hassan: Een man van Marokkaanse afkomst wonende te Limburg. Hij is een student seniorenconsulent van de HUB



Janna: Studente Sociaal Werk aan de HUB. Haar moeder is een Thaise vrouw.



Nicolas: stafmedewerker van socialistische mutualiteit



Kaat: werkzaaam in het OCMW van Gent



Herwig: Directeur Kenniscentrum Woonzorg



Isabelle: stafmedewerker Kenniscentrum Woonzorg



Inge: administratief medewerker Kenniscentrum Woonzorg



Jochim: werkzaam bij huiszorg, familiehulp



Geert De Maertelaere: docent Erasmushogeschool Brussel

Het hele debat werd geleid door onze expert Els Nolf. Het debat duurde een uur wat heel kort was voor iedere deelnemer. Daarom besloten we dan ook het debat voort te zetten op een andere, nog te bepalen, datum. We hopen dat het vervolg van het debat meer zal inbrengen en dat we een duidelijker antwoord op onze stelling kunnen krijgen.

2. Verloop Debat Het debat ging van start met de voorstelling van de expert. Els Nolf stelde zichzelf als expert voor aan de rest van de groep. Hierna mocht elke deelnemer zichzelf voorstellen. Iedereen mocht ook motiveren waarom hij precies voor het thema allochtone ouderen koos. Vervolgens gingen we over naar de eerste vraagstelling van Els Nolf. ‘’Hoe de kloof tussen allochtone ouderen en zorginstellingen verkleinen’’. Hassan, een Marokkaanse man van de opleiding seniorenconsulent kreeg het woord. Volgens hem zouden zorginstellingen het best een vertrouwensband moeten creëren met allochtonen. Dit vooral door hun te betrekken bij verschillende activiteiten, een aanspreekpunt te voorzien en de scheidingslijn tussen allochtonen en autochtonen te wissen. Want dat gevoel heerst namelijk nog sterk. Het is zo dat iedereen zijn oude dag op een goede manier wil beleven. Wij hebben hier als groep verder over gedebatteerd. Er werd vooral de nadruk gelegd op ‘de belangrijkste’ punten die de kloof tussen allochtonen ouderen en zorginstellingen kan verkleinen. De belangrijkste punten waren vooral communicatie en begrip, bepaalde culturele aspecten ,zoals bijvoorbeeld halal eten en geloof. Els Nolf stond hier als expert volledig achter. Het waren volgens haar geen eisen maar normale menselijke vragen.

90

Vragen waar een antwoord op nodig is. Herwig, directeur van het Kenniscentrum Woonzorg, stelde deze belangrijke punten in vraag. Kunnen ze verwezenlijkt worden? Is het haalbaar om het voor elke groep met een diverse cultuur op die manier te doen? Wij antwoordden het volgende: “Als bijvoorbeeld al gecommuniceerd kan worden met Marokkanen en Turken, en zij een kamer hebben waar ze rustig kunnen bidden, dan zouden we al twee grote groepen verder geholpen hebben. Immers zijn zij op dit moment ook in de meerderheid”. De andere leden van de groep stonden achter deze motivatie. Omdat allochtonen of allochtonen moslims in het algemeen wel hetzelfde denken en willen. Het debat kreeg nadien een omwenteling. Nu ging het niet meer over de zorginstellingen maar vooral over de allochtone ouderen zelf. Hier stond volgende vraag centraal: ‘Op welke manier kunnen we allochtonen ouderen het best benaderen en overtuigen?’ Door een grondig gesprek onderling kwamen we tot conclusie dat het zeker mogelijk is. We kunnen allochtone ouderen benaderen en betrekken bij activiteiten. Toch waren wij ons bewust van het feit dat niet alles veranderd kan worden. denkwijze van deze oude generatie verschilt immens met gedachten en gewoonten die anno 2014 gehanteerd worden. Daarom is het ook belangrijk om te weten dat we niet alle allochtonen mee kunnen krijgen. Toch kunnen die kleine deeltjes grote deeltjes vormen. En eens dat gebeurt, krijgen we alle andere groepen sneller mee. Tot slot werd er vooral nog gesproken over cultuurverschillen. De westerse cultuur en andere culturen. Hoe kunnen we een gulden middenweg vinden tussen twee werelden?

3. Besluit van het debat Voor ons was het debat zeer interessant en leerrijk. In het bijzonder omdat er ook effectief deelnemers waren die over een andere achtergrond beschikten. Het hele debat was doorspekt met grote vragen, leidraden. Op een open, transparante en respectvolle manier kon iedereen naar believen inbreng geven. Zowel de mensen met als zonder migratieachtergrond deden elk hun inbreng in het debat. Dit maakt dat we verschillende meningen en inzichten hoorden. Tussen de deelnemers zaten er ook sociale professionals uit de zorgsector. Dit gaf een duidelijker beeld van de verwachtingen van deze personen alsook van de realiteit van de zorgsector. Als toekomstige maatschappelijk werkers gaf het debat ons in zekere mate een beeld van de gedachten van de mensen in verband met de kloof tussen de allochtone ouderen en de zorgsector. Het enige wat wij enigszins betreurden tijdens het debat, was het laag aantal senioren onder de deelnemers.

91

Conclusies en aanbevelingen De eerste allochtonen die jaren geleden onze contreien betraden, zijn in tussentijd op gepensioneerde leeftijd gekomen. Ook zij worden ouder en daarmee mogelijk ook zorgbehoevend. Wensen zij op dezelfde manier verzorgd te worden als autochtone ouderen? Hebben zij andere behoeften die centraal staan? Zowel uit de literatuur als uit de gesprekken met een aantal allochtonen bleek dat zij het liefst van al in hun eigen woning zouden blijven wonen waarbij zorg aangeboden wordt door hun eigen kinderen. Zo abnormaal blijkt dit niet te zijn gezien ook heel wat autochtonen liever thuis blijven en liever verzorgd zullen worden door iemand die ze kennen. Maar bij de allochtonen ligt deze wens anders, namelijk ingebed in hun traditie. Allochtonen vinden dat hun kinderen voor hen moeten zorgen net zoals zij voor hun ouders hebben moeten zorgen. Zij ervaren het als een schande wanneer ze naar een verzorginstehuis moeten gaan. Informele zorg is dus prangender voor allochtone ouderen. Tegelijkertijd is het invullen van deze vraag naar informele zorg voor de kinderen niet altijd haalbaar door andere maatschappelijke verplichtingen. Het nodige begrip hiervoor ontbreekt soms. Als kinderen niet meer in staat zijn voor hun ouders te zorgen, dan zullen ook allochtone ouderen meer verzorging van buiten af nodig hebben. Vraag blijft natuurlijk of zij hiertoe bereid zijn en of ze de zorginstellingen wel voldoende bereiken? We merkten op dat allochtone ouderen weinig of geen informatie hebben over de bestaande zorgmogelijkheden. Zij dienen meer geïnformeerd te worden. Voor het doorgeven van deze informatie is het essentieel hen te bereiken, door te dringen in hun leefwereld. Wij raden aan dat ideeën uit Amsterdam Zuid-Oost, zoals het opzetten van lokale radiozenders of het samenwerken met een religieus sleutelfiguur, gehanteerd worden om de allochtone ouderen beter te bereiken. Zich voorbereiden op de verkleuring binnen de ouderenzorg is niet alleen een opdracht voor de ouderen zelf, ook de zorginstellingen moeten inspanningen leveren. Waar nog vele knelpunten aanwezig zijn, is in het ‘begrepen worden.’ Letterlijk maar even goed figuurlijk. Communicatie blijkt vaak een probleem te zijn. Zorgvrager- en verlener begrijpen elkaar niet wat nadelig is voor de vertrouwensband. Wij bevelen dat in eerste instantie meer allochtoon verplegend personeel aangeworven dient te worden. Anderzijds bevelen wij ook aan dat een minimum aan anderstalige belangrijke begrippen beheerst wordt, indien er geen verplegend personeel met een andere afkomst tewerkgesteld is. Daarnaast zien we dat allochtone ouderen zich vaak niet begrepen voelen in hun cultuurbeleving. Wij raden iedereen die in aanraking komt met deze doelgroep aan meer cultuurgevoelig te worden en een cultuurgevoelige, professionele houding aan te nemen. 92

Er dient geïnvesteerd te worden in opleidingen die mensen professionele bijscholing bieden in deze materie. Er is met andere woorden nood aan cultuursensitieve zorg, zonder dat dit wil zeggen dat afzonderlijke instellingen voorzien dienen te worden voor de allochtone ouderen. Kleine aanpassingen kunnen er wel voor zorgen dat allochtone ouderen zich meer ‘thuis’ zullen voelen in een zorginstelling. Hierbij denken wij aan het aanbieden van andere maaltijden, het voorzien van een afzonderlijke gebedsruimte, … .Wij zijn met andere woorden van mening dat aangepaste zorgvormen nodig zijn. Tot slot wensen wij één laatste aanbeveling voorop te stellen. Tijdens het bezoek aan Amsterdam merkten wij op dat allochtonen daar meer één zijn met de autochtonen. Ook tijdens het debat kwam dit ter sprake. Er werd aangegeven dat Turken en Marokkanen meer gesegregeerd leven in Brussel en dat de jongeren in getto’s leven. We moeten streven naar een betere mix naar analogie met Amsterdam. Dit kan al beginnen op jonge leeftijd, namelijk door het onderwijs meer te mengen. Op die manier leert men al van jongs af aan om te gaan met diversiteit en wordt men automatisch meer cultuurgevoelig. Wij zijn er ons van bewust dat de vooropgestelde aanbevelingen niet van vandaag op morgen gerealiseerd kunnen worden. Er moet stapsgewijs gestreefd worden naar een continue verandering. Wij hopen dat blijvend gedebatteerd kan worden over deze materie en dat de vooropgestelde aanbevelingen niet onmiddellijk weerlegd worden maar dat ze juist gezien worden als een ideale mogelijkheid om ons voor te bereiden op de verkleuring van de vergrijzing. Dat ze een kans bieden om nu na te denken over later.

93

Hoofdstuk 4: Ouderen en hun woning Inleiding In dit vierde en tevens laatste hoofdstuk staan we stil bij ouderen en hun woning. Oud worden doe je liefst in de woning waar je je hele leven lang gewoond hebt. Dit lijkt vanzelfsprekend. Maar voldoet deze woning dan nog wel voor de ouder wordende persoon? Is ze wel zodanig ingericht dat ouderen er comfortabel hun oude dag kunnen doorbrengen? Lang niet altijd. Wat dient er dan te gebeuren? Een plaats inpalmen op de wachtlijst voor een woon- en verzorgingstehuis naast de zoveel andere wachtenden? Het aanpassen van de woning kan een alternatief bieden. Maar kennen ouderen dit alternatief wel voldoende? En zijn ze bereid hun woning aan te passen of hebben we te maken met drempels waar ouderen over struikelen? Alle vragen die in deze inleiding aan bod komen zetten ons er toe aan dit interessante thema aan te snijden. Opdat de nodige expertise aangaande dit thema bereikt zou worden, werd op zoek gegaan naar een expert. Samen met deze deskundige werd het debat uitgewerkt door middel van het formuleren van een concrete stelling. Hieronder zal allereerst ingegaan worden op de zoektocht naar deze expert en de tot standkoming van de stelling. Nadien wordt een luik literatuurstudie aangesneden. Deze literatuur is gezocht ter ondersteuning van het debat. De expert kan er een beroep op doen voor het formuleren van een inleidend woordje. In dit onderdeel zullen een aantal belangrijke begrippen verduidelijkt worden. Er zal ingegaan worden op de beleidsvisie achter woningaanpassingen, de woonbehoeften- en situatie van ouderen, hun perceptie en weerstanden bij aanpassingen. Tot slot wordt ook Brussel in de kijker gezet met haar woningen. Vervolgens komt een korte film aan bod. In dit onderdeel wordt uitgelegd welke film getoond zal worden en waarom. Gezien er reeds bestaande filmpjes voorhanden waren omtrent woningaanpassingen was het niet opportuun een nieuw iets te produceren. Ter compensatie hiervan bezochten wij een woningaanpassing en benaderden wij het thema meer vanuit de praktijk. Ook dit aspect zal opgenomen worden in dit onderzoeksrapport. Na de toelichting van de middelen ter ondersteuning van het debat komt het eigenlijke debat aan bod. Hoe verliep het? Welke bevindingen waren opvallend? Uiteraard kunnen de nodige aanbevelingen op basis van dit debat niet ontbreken. Met deze aanbevelingen wordt dit vierde hoofdstuk afgerond. 94

Ter ondersteuning van het debat Expert 1. Voorstelling experts Gezien het thema van dit vierde hoofdstuk spreekt het voor zich dat een expert gezocht diende te worden binnen deze sfeer. Er werden niet één maar twee experts aangesteld. De hoofdexpert aangaande dit thema is Erika Louwagie. Zij werkt als ergotherapeute bij het Thuiszorgcentrum van de Socialistische Mutualiteit in Brussel. Dag in dag uit komt zij in aanraking met de Brusselse ouderen. Zij voert huisbezoeken uit bij deze ouderen en probeert langzamerhand ouderen bewust te maken van de nodige aanpassingen die hun woning nodig heeft. Naast Erika Louwagie werd tevens een co-expert aangesteld, namelijk Greet De Knop. Zij is opleidingscoördinator van de opleiding ergotherapie aan de campus Terranova van de Hogeschool Universiteit Brussel. Greet De Knop beschikt vooral over de theoretische achtergrond wat betreft woningaanpassingen. Zij probeert deze theoretische concepten door te geven aan haar studenten die deze omzetten naar een goede praktijkhouding. De twee experts die hun medewerking verleenden aan het intergenerationeel debat ‘nu nadenken over later’ vullen elkaar perfect aan. Waar de ene theoretisch sterk staat, kan de andere met praktische voorbeelden toelichten. Vanuit dit opzicht vormen zij een complementair duo dat een grote meerwaarde kan bieden aan het debat. Het leuke weetje dat Erika Louwagie haar theoretische bagage mee kreeg van haar oud-docent Greet De Knop maakt het samenspel tussen de beiden des te spontaner. 2. Zoektocht expert Het Kenniscentrum Woonzorg stuurde ons voor het vinden van een expert in de richting van de twee bovenstaande experts. Zij bezorgden ons hun contactgegevens. Via mail vond in eerste instantie een correspondentie plaats met Greet De Knop. Een afspraak volgde waarop de bedoeling van het intergenerationeel debat en de noodzaak aan een expert werd uitgeklaard. Greet De Knop stelde voor om een andere expert te raadplegen, iemand met meer praktijkervaring. Zij gaf wel te kennen bereid te zijn op te treden als co-expert. 95

Op onze beurt namen wij via mail contact op met Erika Louwagie. Iemand met meer praktijkervaring én tevens een naam die ons werd aangeraden door het Kenniscentrum Woonzorg. Aan haar werd de vraag gesteld of zij bereid was samen met Greet De Knop als expert te fungeren op het intergenerationeel debat. Een positief antwoord werd op deze vraag verkregen. Aansluitend werd een afspraak gepland waarin de finaliteit van het debat verduidelijkt en de rol van de expert uitgekristalliseerd werd. Tijdens deze afspraak werd eveneens tot een definitieve stelling gekomen. Hieronder wordt verder ingegaan op deze stelling. 3. Stelling Tijdens het eerste gesprek met Greet De Knop werden ontluikende aspecten van woningaanpassingen aangekaart. Uit het gesprek haalden wij vooral dat ouderen niet alleen onvoldoende op de hoogte zijn van alle woningaanpassingen die bestaan maar eveneens dat zij veel te drastische veranderingen voor ogen hebben wanneer ze denken aan woningaanpassingen. Ouderen associëren woningaanpassingen met grote verbouwingen. Ze staan zelden stil bij het gegeven dat kleine veranderingen, zoals het weghalen van tapijten, het beter plaatsen van meubels, … kunnen bijdragen tot een comfortabeler leven in de eigen woning. Bovendien blijken woningaanpassingen vaak gepaard te gaan met drempels. Eén van de grootste

drempels

die

overwonnen

dient

te

worden

bij

het

doorvoeren

van

woningaanpassingen betreft het erkennen van het ouderdomsproces. Niemand geeft graag toe dat hij ouder wordt en dat het zonder aanpassingen niet meer lukt. Dit maakt dat ouderen weerstand bieden tegen woningaanpassingen. Fierheid en schaamte heersen hierbij. Daarbovenop komt nog het kostenplaatje. Woningaanpassingen zijn niet altijd goedkoop. Ook dit aspect is een reële drempel bij het aanpassen van de woning. Oude bomen verplaatst men niet. Ouderen, maar eveneens ieder ander persoon, hebben het niet makkelijk met veranderingen van gewoonten en tradities. De inrichting van de woning is eveneens een eeuwenoude gewoonte wat aanpassingen niet evident maakt. Een confrontatie met al deze drempels vindt plaats bij het voorstellen en doorvoeren van woningaanpassingen. Uit het verhaal van Greet De Knop kon afgeleid worden dat de ergotherapeut een belangrijke rol te verwezenlijken heeft in het overtuigen van ouderen om toch hun woning aan te passen. Zij dienen aandacht te hebben voor het adaptatievermogen van de cliënt. Men dient rekening te houden met de wens van ouderen bij het aanpassen van de woning. Men dient hen erkenning te geven voor de moeilijkheden die woningaanpassingen oproepen. 96

Op die manier dient men geleidelijk aan, en stap voor stap, kleine aanpassingen door te voeren, uiteindelijk te komen tot het realiseren van de ideale woningaanpassing. Op basis van deze informatie formuleerden wij een viertal stellingen.96 Nadat Erika Louwagie haar akkoord gaf tot deelname aan het debat mailden wij aan haar en aan Greet De Knop de vier stellingen. Nadien werd samen gekomen met Erika Louwagie om tot één definitieve stelling te komen. Wij kwamen tot volgende stelling “Ouder worden in je eigen huis: een confrontatie met veranderingen”. Deze stelling dekte dezelfde inhoud als de vier stellingen die wij geformuleerd hadden. Wij hadden tot doel met deze stelling niet alleen het aspect woningaanpassing aan te raken. Ouder worden brengt namelijk veel meer met zich mee. Zo zijn mensen vaak gehecht aan bepaalde dingen of hebben ze bepaalde gewoontes. Deze aspecten dan ‘veranderen’ brengen ook emoties met zich mee. De mens is een gevoelswezen. Verandering is de ideale manier om deze gevoelens en beleving naar boven te brengen. Ouder worden op zich is al een verandering. Het is dan ook enorm belangrijk om niet alleen naar de praktische en materiële aspecten van ouder worden te kijken. Ook de beleving en de emoties zijn belangrijk. Om die reden kozen wij ervoor om het begrip verandering te gebruiken. Deze term verwijst naar de verschillende aspecten die ouder worden met zich meebrengen en de weerstanden die hierbij aanwezig kunnen zijn. Door het Kenniscentrum Woonzorg werd de stelling gewijzigd naar ‘Wordt jouw huis ook een hindernisparcours?’. Binnen deze nieuwe stelling kan echter wel nog steeds dezelfde inhoudelijke achtergrond gegeven worden. 4. Praktische ondersteuning Nadat een individueel gesprek plaatsvond met de beide experts, vond een gezamenlijke bijeenkomst plaats. Op deze bijeenkomst werd samen afgesproken wie welke opdrachten zou uitvoeren. Erika Louwagie en Greet De Knop stonden samen in voor het inhoudelijk uitwerken van het debat. Wij, van onze zijde, stonden in voor de praktische invulling. Wij zorgden voor een aantrekkelijke PowerPoint. Tijdens het debat zelf droegen, zowel de experts, alsook wijzelf, actief bij aan het debat door reeds op voorhand na te denken over mogelijk sturende vragen/topics.

Mogelijke stellingen waren: ‘Een woningaanpassing zorgt voor drastische veranderingen in je dagelijks leven’, ‘Woningaanpassing omvatten grote veranderingen die onbetaalbaar zijn’, ‘Woningaanpassingen zijn een grote confrontatie met het ouder worden’ en tot slot ‘Ouder worden in eigen huis: een confrontatie met leeftijd en kosten’. 96

97

Literatuurstudie 1. Begrippenkader 1.1.

Woning

Iedereen kan zich voorstellen wat een woning is. Er bestaan dan ook verschillende definities voor dit begrip. Een woning kan gezien worden als een huis, appartement of etage waar je woont. Het kan ook gezien worden als een doorgaans afgesloten constructie waarin men kan leven. Het is een gebouw dat bedoeld is om in te wonen.

97

Maar een woning is meer dan

louter en alleen een betonnen constructie. Mensen wonen er samen met hun kinderen, generaties groeien er uit, herinneringen hangen er aan vast. Op die manier wordt een huis een thuis. 1.2.

Woonomgeving

Wat kan verstaan worden onder de woonomgeving? Op het eerste zicht lijkt dit evident te zijn, de omgeving rond de woning. Niets is minder waar gezien de omgeving een zeer complex begrip is. Belangrijk om te vermelden is dat er vier dimensies onderscheiden kunnen worden. Op die manier ontstaan ook vier soorten omgevingen.98 -

Fysieke omgeving: onder deze dimensie verstaan we de huizen, de straten, de fietspaden, … maar ook het fornuis, de badkamer, de meubels in de woonkamer, … . Ouderen spenderen het merendeel van hun tijd thuis. Om die reden zijn het huis en directe woonomgeving de belangrijkste elementen van de fysieke omgeving.

-

Sociale omgeving: deze omgeving wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van mensen in de nabije omgeving zoals buren maar eveneens door het beheren van ruimere sociale netwerken.

-

Culturele omgeving: dit soort omgeving verwijst naar de ideeën, de opvattingen en de gedragsvormen die mensen aangeleerd worden in interactie met anderen. Het is het patroon dat je kan terugvinden in de menselijke activiteit en de betekenis die er aan gegeven wordt.

-

Institutionele omgeving: deze omvat grotere structurele componenten. Hierbij kan gedacht worden aan economische, politieke en wettelijke aspecten die het leven beïnvloeden. Hierbinnen kunnen de grote macroperspectieven die van invloed zijn op het leven gepositioneerd worden.

97

ENCYCLO, Begrip woning. Internet, 10 april 2014. (www.encyclo.nl) DE CONINCK, L., Zonder vallen en opstaan. Ergotherapeutische praktijkrichtlijn aangaande valpreventie bij thuiswonende ouderen. Leuven. Acco, 2010, p. 41 - 42 98

98

Dat de mens zijn omgeving beïnvloedt en omgekeerd is geen nieuwigheid. Ook voor ouderen is dit zo. De omgeving van ouderen wordt gedurende hun levensloop steeds beperkter. Wanneer we het in deze uiteenzetting verder hebben over de woonomgeving dan bedoelen we daarmee de eigenlijke woning met haar onmiddellijk nabij zijnde omgeving. Deze woning en woonomgeving dragen bij tot het welzijn van de ouderen en hun autonomie en zelfredzaamheid.99 Net als de woning is ook de woonomgeving van een immense waarde voor ouderen. Er ontstaat als het ware een gehechtheid aan deze omgeving en haar inwoners. Mensen zijn samen ouder geworden in de woonomgeving. Men heeft herinneringen aan de omgeving en de inwoners geven mee vorm aan de identiteit van de andere, de oudere. De bekende woonomgeving met haar inwoners biedt ouderen veiligheid. Ze weten wie ze kunnen vertrouwen en wie niet. Op die manier kan je stellen dat de buurt/omgeving van de ouderen ook emotioneel van aard is. Het is niet alleen een praktische zaak. 100 1.3.

Woningaanpassing

Opdat de woning en woonomgeving de nodige zelfredzaamheid kunnnen bieden aan ouderen is niet zelden een aangepastheid van deze woning en omgeving vereist. Dat brengt ons bij het volgende begrip met name de woningaanpassingen. Woningaanpassing vraagt om niet veel verduidelijking gezien het woord zelf zegt waar het om gaat, met name het aanpassen van de woning aan het ouder worden. Maar er is meer. Het gaat niet louter en alleen om het doorvoeren van technische aanpassingen maar eveneens om bij het aanpassen van de woning rekening te houden met het adaptatievermogen van ouderen én hun wensen inzake woningaanpassingen.101 Dé woningaanpassing bestaat als het ware niet, ze varieert naar gelang de behoeften van mensen en de staat van hun woning. Dit brengt met zich dat een scala woningaanpassingen beschikbaar is. Binnen dit assortiment dient een onderscheid gemaakt te worden tussen de soorten oplossingen die voorhanden zijn. Hieronder wordt op dit onderscheid ingegaan.

99

VANDEN BOER, L., Over wonen met zorg van ouderen. Serviceflat en rusthuis: (g)een paar apart. Leuven Appeldoorn. Garant, 2003, p. 8. 100 OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving: Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p. 135 - 136. 101 DE WITTE, N., e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.81.

99

1.3.1. Eenvoudige woningaanpassingen102 Onder eenvoudige woningaanpassingen verstaan we de aanpassingen die de ouderen zelf kunnen realiseren door her en der iets te wijzigen. Dit omvat ook meestal aanpassingen die binnen een aanvaardbare prijsklasse vallen. Voorbeelden van dergelijke aanpassingen zijn het slimmer opstellen van meubels, het verwijderen van tapijten, het opruimen van wanordelijkheden, het binnen handbereik plaatsen van de meest gebruikte spullen, … . 1.3.2. Complexere woningaanpassingen103 Complexere woningaanpassingen zijn nodig voor complexere problemen, wanneer de eenvoudige woningaanpassing onvoldoende resultaat blijken op te leveren. Ook hier kunnen een aantal voorbeelden aangereikt worden zoals het verwijderen van drempels, het plaatsen van een traplift, het verbreden van deuropeningen, het installeren van een inloopdouche, … . 2. Beleidsvisie omtrent ouderen Lange tijd, tot aan Wereldoorlog II, werd geen bijzondere aandacht besteed aan ouderen. Zij werden niet benaderd als een afzonderlijke categorie van burgers. Dit bracht met zich mee dat er dan ook weinig of geen specifieke voorzieningen voor hen bestonden. Alleen de echt weerloze ouderen die zonder enige hulp niet lang zouden overleven, konden terecht voor hulp- en dienstverlening.

104

Nadien kreeg men wel aandacht voor de oudere en

ontstond de idee dat ouderen in een verzorgingstehuis terecht dienden te kunnen. Lange tijd had men als enige alternatief rusthuizen en serviceflats. Deze vormen van ouderenzorg bleken achterhaald omdat de ouderen van vandaag niet meer die van gisteren zijn. Maar eveneens omdat de vergrijzingsgolf een massafenomeen aansnijdt dat samen wonen van mensen beïnvloedt.105 De nadruk op de verzorgingstehuizen bleef tot aan de jaren 60. Nadien opende men de ogen en zag men in dat er meer mogelijkheden nodig waren voor ouderen die het thuis niet meer konden redden.

102

VILANS, Woonaanpassingen van A tot Z, z.u., z.j. (verslag) Ibid. 104 OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving: Basisboek voor hulp- en dienstverleners, Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p. 131. 105 GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2001, p. 15. 103

100

Het uitgangspunt daarbij bestond eruit dat de oudere zo lang mogelijk in eigen huis moest blijven wonen en dat op die manier het verblijf in een verzorgingstehuis zo ver mogelijk voor zich

uitgeschoven

werd.

Deze

beleidsverandering

maakte

dat

het

belang

van

woningaanpassingen toenam.106 Gezien de toenemende vergrijzing is deze beleidsverandering misschien nog niet zo slecht. Is het wel langer haalbaar en houdbaar om alle ouderen die zorgen nodig hebben te plaatsen in een rusthuis? Als dit niet het geval zou zijn, dan kan best proactief naar alternatieven gezocht worden. Een aangepaste woning is dan één van de mogelijkheden. Deze beleidsmatige perikelen stemmen overeen met het beleid van onze noorderburen, in Nederland. Weldra sluiten daar alle rust- en verzorgingstehuizen de deuren en stevenen ouderen af op thuis oud worden in een aangepaste woning en met aan huis geleverde zorg.107 Staat dit ons land ook te wachten? In het kader van de beleidsmatige visie op woningaanpassingen zien we eveneens dat nieuwe ideeën ontstaan. Het duurzaam of levensloopbestendig wonen wordt vaker in de mond genomen. Hiermee wordt bedoeld dat men bij het bouwen van een woning op jonge leeftijd reeds nadenkt aan de aanpassingen die nodig zijn opdat men op gevorderde leeftijd in dezelfde woning kan blijven wonen. Op deze manier kan de woning mee evolueren met haar inwoners. Vanuit dit standpunt is oud worden niet iets dat alleen ouderen treft. Het is ook een materie die jongvolwassenen aanbelangt wanneer zij een woning bouwen of verbouwen. Men dient dus niet alleen vroeger na te denken over later, maar ook samen, jong én oud. 3. Ouderen en hun woning De nieuwe visie, namelijk zo lang mogelijk in eigen woning blijven wonen, wordt niet alleen als ideaal naar voor geschoven door beleidsmakers. Ook de ouderen zelf wensen niets liever.108 Opdat dit mogelijk zou zijn is een veilige, comfortabele en toegankelijke woning noodzakelijk.

109

Voldoet de woning van ouderen daaraan? En welke noden en behoeften

ervaren ouderen op gebied van wonen? Deze aspecten worden hieronder toegelicht.

106

OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving: Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p. 133. 107 VAN VEENENDAAL, M., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 1 april 2014. 108 DE WITTE, e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.21. 109 z.n., Zo blijft je huis lang je thuis, Brussel, Steunpunt Woningaanpassing Brussel, 2012. (brochure)

101

3.1.

Woonsituatie ouderen

Vooraleer bondig ingegaan wordt op de woonsituatie van ouderen is het eveneens belangrijk er aandachtig voor te zijn dat ouderen niet wezenlijk verschillen van anderen wat betreft hun woning. Zij wonen niet wezenlijk anders dan de rest van de bevolking.110 De meeste ouderen in Vlaanderen wonen zelfstandig. Naarmate de leeftijd toeneemt, daalt het aantal ouderen dat zelfstandig woont. Van deze zelfstandig wonende ouderen blijkt dat 90% in een eengezinswoning woont en één op tien in een appartement. Daarbovenop geldt dat acht op de tien ouderen eigenaar is van deze woning.111 Wie eigenaar is van een woning wenst des te meer te blijven wonen in deze woning. Een belangrijke bemerking hierbij is echter wel dat het beperkt aandeel ouderen dat in een appartement gevestigd is, zich vaak in verstedelijkt gebied bevindt. Dit maakt dat de woonsituatie voor de Brusselse ouderen verschillend is voor deze van ouderen in de Vlaamse, landelijke gebieden. Op deze materie zal nog verder ingegaan worden. Hoewel de meeste ouderen als eigenaar van hun woning door het leven gaan, is deze woning kwalitatief niet altijd aangepast aan de ouderdom. Want met het ouder worden, ontstaan andere woonbehoeften. Een woning vraagt dan bijgevolg om aanpassingen want slechte

woonomstandigheden

kunnen

leiden

tot

valrisico’s,

algemene

gezondheidsproblemen, sociale isolatie, … .112 Hoe ziet de doorsnee woning van ouderen er dan uit? Ouderen wonen meestal in een oude woning. Gemiddeld is de leeftijd van de woning 45.7 jaar. Hoewel de meeste van deze woningen wel voldoen aan het nodige basiscomfort, is een aangepastheid aan individuele noden echter vaak afwezig. Zo werd vastgesteld dat bijna de helft van alle ouderen beschikken over een woning waarin trappen aanwezig zijn. Vaak is de woning van de oudere ook te groot geworden. De kinderen gaan het huis uit, een partner overlijdt, … .

110

OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving: Basisboek voor hulp- en dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006, p. 131. 111 DE WITTE, e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.4042. 112 VANMECHELEN, O., Zorgnoden- en behoeften: de kijk van de Brusselaar. Analyse van de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen van de Brusselse woonzorg. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2012. (gepubliceerd onderzoeksrapport)

102

Al deze zaken maken dat de woning te ruim wordt wat leidt tot verwarmingskosten die oplopen.113 16% van de ouderen in Vlaanderen stelt een woning te hebben die betreden moet worden door middel van trappen. Lang niet iedere oudere beschikt over een toilet binnenshuis of over een ingerichte badkamer of keuken. Daarnaast werd eveneens vastgesteld dat de woonkwaliteit van ouderen bepaald wordt door de sociaal - economische status.114 Vaak is hun woning er minder goed aan toe. In Brussel stellen we dezelfde bevindingen vast bij de kwetsbare ouderen. Een woning met meer comfort is vaak onbetaalbaar voor hen.115 3.2.

Woonbehoeften ouderen

Zoals hierboven aangestipt brengt ouder worden tal van veranderingen met zich mee, waaronder ook andere woonbehoeften.116 Ouderen wensen zo lang mogelijk hun zelfstandigheid te bewaren, willen veilig en zelfredzaam wonen,

willen geen belasting

vormen voor de volgende generatie, … . Het mag duidelijk zijn dat ouderen de behoefte hebben om zo lang mogelijk thuis te blijven. Mogelijkheden om op deze behoeften in te spelen zijn verhuizen naar een andere woning, de eigen woning aanpassen of de beleving aanpassen. Bij deze laatste optie worden de tekorten aan de woning aanvaard. Dit maakt onder andere dat een aanzienlijk aantal ouderen, ondanks de ongunstige omstandigheden van hun woning, doch stelt tevreden te zijn over deze woning. 117 Binnen het kader van onze vooropgestelde stelling, namelijk woningaanpassingen, zal dieper ingegaan worden op deze optie. Als mensen in de eigen woning wensen blijven te wonen, dan is het niet onlogisch dat er zich nieuwe woonbehoeften voordoen omwille van de slinkende fysieke mogelijkheden van ouderen. Want de onaangepaste woning kan problemen opleveren op vele gebieden zoals niveauverschillen, te smalle woningen of doorgangen, te zware rolluiken, … 118

113

MARCOEN, A., e.a., Als de schaduwen langer worden. Psychologische perspectieven op ouder worden en oud zijn. Leuven, Lannoo, 2006, p. 320 114 GOOSSENS, L., en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2001, p. 17. 115 VANMECHELEN, O., Zorgnoden- en behoeften: de kijk van de Brusselaar. Analyse van de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen van de Brusselse woonzorg. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2012. (gepubliceerd onderzoeksrapport) 116 GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2011, p. 21. 117 VANDEN BOER, L., Over wonen met zorg van ouderen. Serviceflat en rusthuis: (g)een paar apart. Leuven – Appeldoorn. Garant 2003, p. 8. 118 GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, p. 21.

103

3.3.

Met woningaanpassingen inspelen op woonbehoeftes119

Eerder werd al geduid dat een hele resem woningaanpassingen mogelijk zijn in iedere mogelijke ruimte in de woning die men zich maar kan inbeelden. Hieronder zullen een aantal van deze aanpassingen per specifieke ruimte aangekaart worden. De aanpassingen hebben tot doel dat het risico op vallen of andere ongelukken zoveel mogelijk verkleind wordt. 3.3.1. Toegang woning Hoewel in dit vierde hoofdstuk de aandacht volledig gericht is op het aanpassen van de woning en niet de woonomgeving, kan de toegang tot de woning echter niet uit het oog verloren worden. Deze toegang bepaalt vaak hoe makkelijk het is de eigen woning te betreden maar eveneens andersom, hoe makkelijk het is om buiten de woning te treden. De toegang tot de woning kan met andere woorden, letterlijk en figuurlijk, een drempel vormen inzake het aangaan of onderhouden van sociale contacten. Welke aanpassingen heeft de toegang tot de woning dan nodig opdat de woning voldoet aan de behoeften van ouderen? Een dorpelbrug kan er voor zorgen dat obstakels overbrugd kunnen worden. Een extra handgreep kan steun bieden wanneer ouderen bij het betreden van hun woning trappen moeten nemen. Tot slot kan ook een seniorenslot oplossing bieden. Dit slot wordt boven de handgreep geplaatst waardoor het beter zichtbaar en bereikbaar is. 3.3.2. Hal Volgend op de toegang tot de woning, is de hal de eerst volgende kamer die aan bod komt. De mogelijke aanpassingen voor deze ruimte zijn eerder beperkt. Ook hier kan een extra trapleuning steun bieden. Een parlofoon met camera kan er eveneens voor zorgen dat men kan zien wie er aanbelt zodanig dat men zich niet altijd tot aan de voordeur moet verplaatsen.

119

z.n., Zo blijft je huis lang je thuis. Brussel, Steunpunt Woningaanpassing Brussel, 2012. (brochure)

104

3.3.3. Woonkamer Belangrijk aan de woonkamer is dat meubilair zodanig geplaatst moet worden dat er voldoende resterende ruimte over blijft om goed te kunnen bewegen. Onstabiele meubels kunnen ook best niet als steunpunt gehanteerd worden.120 Daarnaast kan een relaxzetel al veel verhelpen. Er is minder risico op vallen met deze zetel doordat men zonder veel inspanningen kan recht komen. Ook domotica kan een oplossing bieden. Heel wat ouderen beschouwen domotica als futuristische realisaties. Doch zijn onder de aanbiedingen van domotica ook een aantal zaken die wel aanvaard zijn door ouderen.121 Hierbij kan gedacht worden aan een automatisch systeem om de rolluiken op en af te laten, een elektrische garagepoort, … . Op die manier moeten de ouderen minder gewicht heffen. Het kan met andere woorden bijdragen tot de verhoging van hun comfort en veiligheid. 3.3.4. Keuken In de keuken dient men te zorgen voor een logische opstelling van de kookzone, de afwaszone en de eetzone. De spullen die dagelijks nodig zijn, kunnen best in die kasten geplaatst worden die goed bereikbaar zijn. Op die manier moet de oudere zich niet rekken en moeten geen laddertjes, of andere hulpmiddelen, redding bieden. De kans op vallen wordt op die manier ook minder. Een andere kleine aanpassing bestaat uit een verrijdbare serveerwagen. Op die manier kunnen meerdere voorwerpen tegelijkertijd verplaatst worden zonder ze te moeten dragen. 3.3.5. Toilet Zoals eerder aangegeven is lang niet iedere toilet goed bereikbaar in de woningen van ouderen. Indien dit het geval is, kan dit makkelijk verholpen worden door het plaatsen van een toiletstoel. Daarnaast zijn er eveneens aanpassingen die het toiletbezoek aangenamer kunnen maken, vooral dan het neerzitten en opnieuw rechtkomen van de toilet. Om ongemakken hieromtrent te verhelpen kan een verhoogde wc-bril helpen. Het installeren van steunbeugels is eveneens een idee.

120

DE CONINCK, L., Zonder vallen en opstaan. Ergotherapeutische praktijkrichtlijn aangaande valpreventie bij thuiswonende ouderen. Leuven. Acco 2010, p. 61. 121 Ibid. p.70.

105

3.3.6.

Badkamer

Een badkamer brengt heel wat slipgevaar met zich mee. Om in te spelen op dit gevaar is het plaatsen van antislipmatten een mogelijkheid. Ook door het verluchten van de badkamer kunnen slippartijen vermeden worden. Daarnaast zijn er tal van andere oplossingen om beter in bad te kunnen. Hierbij kan gedacht worden aan een badplank of een badlift.122 3.3.7. Slaapkamer De laatste ruimte die onze aandacht verdient is de slaapkamer. Een belangrijk aspect is of de slaapkamer nog goed bereikbaar is. Dient men trappen te nemen om deze kamer te betreden? Indien dit het geval is, dient nagedacht te worden over alternatieven als een traplift of het verplaatsen van de slaapkamer naar de gelijkvloers. Daarnaast zijn ook andere factoren van invloed, zoals het kunnen uitschakelen van het licht vanuit het bed, het plaatsen van bedverhogers zodat het bed op een meer gepaste hoogte staat, het hanteren van oprichthulpmiddelen bij het recht komen uit het bed, … . 4. Ouderen en woningaanpassing: een goed paar? Tot nog toe werd uitsluitend ingegaan op het gegeven dat ouderen niets liever willen dan oud worden in hun eigen woning. Tevens werd aangereikt welke aanpassingen het oud worden in de eigen woning op een optimale en comfortabele manier mogelijk maken. Waar nog geen blik op geworpen werd betreft de vraag of ouderen staan te springen om hun woning aan te passen? Hoe kijken zij naar het advies hun oude geliefde woning aan te passen? Op deze materie wordt in onderstaand deel uitvoerig ingegaan. 4.1.

Perceptie ouderen omtrent woningaanpassingen Uit onderzoek van de Belgium Ageing Studies bleek dat 14.4% van de ouderen in een woning leeft die niet aangepast is. De koplopers in deze onaangepastheid betreffen de 80plussers.123

Nochtans

ouderen

dat

wel

de

Maar

beseffen woning

aangepast

is.

er

aanzetten

veranderingen

niet

zich

toe

door

te

voeren blijkt moeilijk. 124

122

Ibid. p. 67-68. DE WITTE, N., e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.58.

123

106

Haaks op de aanwezigheid van dit besef staat het spijtige gegeven dat ongeveer 63% van de ouderen de woning wil laten in de staat waarin deze zich bevindt.125 Ouderen staan over het algemeen negatief tegenover het aanpassen van hun woning aan hun behoeften. Vooral bij de oudste ouderen, de 80-plussers, is dit gevoel sterk aanwezig.126 Naast de weigerachtige houding van ouderen ten aanzien van woningaanpassingen, denken zij bij aanpassingen ook steeds aan grote verbouwingen Aan kleine en goedkope veranderingen wordt zelden gedacht.127 4.2.

Weerstanden tegen woningaanpassing128

Weerstand treedt regelmatig op binnen een therapeutische context. Ouderen hebben het dan moeilijk met de voorstellen die de hulpverlener aanbiedt. Weerstand kan negatief of positief gekleurd zijn. Negatieve weerstand is het verzetten, weigeren en liegen. De positieve weerstand is minder opvallend van aard. Ouderen gaan dan flirten, vleien, een opdracht letterlijk uitvoeren of alleen een hulpmiddel gebruiken wanneer iemand het ziet. Weerstand kan direct of indirect van aard zijn. De weerstand die ouderen tonen kan door verbale of non-verbale communicatie naar voren gebracht worden. Soms is het zelfs zo dat de oudere zich niet bewust is van zijn weerstand. Het kan ook net wel bewust gebeuren. Je kan de weerstanden die optreden bij de ouderen onderscheiden in vier soorten. Als eerste is er de verdringingsweerstand. Hierbij kan de ouderen zich niet meer herinneren wat het probleem is. Hij/zij verdringt het probleem en ziet dan ook niet in waarom er een aanpassing zou moeten gebeuren. Overdrachtsweerstand is de tweede soort weerstand. De oudere projecteert hierbij de eigen onderliggende gevoelens op de hulpverlener. Vervolgens is er de ziekteweerstand. Hierbij teert de ouderen op de voordelen die hij/zij verkregen heeft door ziek te zijn. De oudere wil deze voordelen dan ook niet opgeven. Als laatste is de weerstand die teweeg wordt gebracht vanuit een gewetensfunctie. De oudere heeft een bepaalde nood aan zelfbestraffing. Deze bestraffing zou voortvloeien uit bepaalde schuldgevoelens. Hierbij wil de ouderen geen succes of herstel ervaren. Men biedt dan ook alle weerstand tot stappen die tot dit succes of herstel kunnen leiden.

124

VANMECHELEN, O., Zorgnoden- en behoeften: de kijk van de Brusselaar. Analyse van de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen van de Brusselse woonzorg. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2012. (gepubliceerd onderzoeksrapport) 125 DE WITTE, N., e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.90. 126 Ibid. p.92-93. 127 DE KNOP, G., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, maart 2014. 128 DE CONINCK, L., Zonder vallen en opstaan. Ergotherapeutische praktijkrichtlijn aangaande valpreventie bij thuiswonende ouderen. Leuven. Acco 2010, p. 75.

107

Uiteindelijk is weerstand een negatieve reactie op het hulpverleningsproces. In die zin dat de hulpverlening er is om het de oudere beter en gemakkelijker te maken. Weerstand heeft dan ook een bepaalde impact en kan verdere nefaste gevolgen hebben voor de hulpverlening bij de oudere.129 Toch is het belangrijk oog te hebben voor de oorsprong van deze weerstanden, hun oorzaak. Op die manier zal het ook gemakkelijker zijn om de situatie om te buigen en de weerstand te verminderen. De oorzaken van deze weerstand kunnen vanuit verschillende aspecten voortvloeien. We belichten deze aspecten. 4.2.1. Oorzaken weerstanden130 Er kunnen enorm veel oorzaken aangehaald worden die ervoor zorgen dat ouderen weerstand bieden ten opzichte van aanpassingen in hun woning. Algemeen gesteld kunnen bepaalde aspecten van de ouderdom ervoor zorgen dat ouderen zich niet comfortabel voelen bij de gedachte dat er veranderingen staan te gebeuren in hun huis. 4.2.1.1.

Motivatie

Als eerste is er de motivationele factor. Hierbij zal de oudere weerstand bieden naar gelang zijn motivatie voor verandering. Als de oudere intern, positief en op een korte termijn gemotiveerd is dan zal een verandering makkelijker plaats vinden. Is de oudere extern, negatief en op lange termijn gemotiveerd dan zal de verandering minder snel tot stand komen. Er kan dan sprake zijn van een grotere weerstand. Wanneer ouderen niet meteen resultaat en verbetering zien door de aanpassing, dan zal de verandering niet snel aanvaard worden. De oudere ziet misschien wel in dat het op lange termijn effect heeft. Op dat moment heeft hij/zij daar geen behoefte aan. 4.2.1.2.

Cognitie

De cognitieve factor kan als tweede oorzaak aangehaald worden. Ouderen ontbreken soms kennis over woningaanpassingen. Deze aanpassingen of veranderingen zijn hierdoor van vreemde aard voor hen. Met die reden zal er dan ook weerstand geboden worden ten opzichte van de vreemde verandering.

130

Ibid. p.75-76.

108

4.2.1.3.

Kostenplaatje

De sociaal economische factor kan eveneens een belangrijke factor zijn. Ouderen volgen soms de adviezen inzake woningaanpassingen niet op omdat de aanpassingen voor hen te duur zijn. De kosten die bij woningaanpassingen komen kijken, worden niet altijd terugbetaald. Deze weerstand kan wel omgebogen worden wanneer de hulpverlener voldoende informatie over premies en financiële tussenkomsten kan geven aan ouderen. 4.2.1.4.

Praktische zaken

Sommige ouderen bieden weerstand omdat ze de verandering vooraf niet eens kunnen uittesten. De ouderen wil namelijk zien of de verandering effectief zal helpen vooraleer hij/zij deze definitief maakt. Er wordt opgemerkt dat de weerstand groter wordt wanneer de veranderingen van preventieve aard zijn. Ouderen die zelf al een oplossing hebben gevonden kunnen ook weerstand bieden. Deze weerstand treed dan op ten opzichte van andere of nieuwe voorstellen die er gedaan worden. Wanneer de oudere te weinig tijd krijgt om zich nieuwe handelingen eigen te maken kan er weerstand optreden. 4.2.1.5.

Ouderdom

Ouderen hebben een zekere trots en willen soms niet laten zien dat het niet gaat.131 De angst om zelfstandigheid te verliezen kan er ook voor zorgen dat ouderen weerstand bieden. De ouderen vrezen de reactie van familieleden. Deze zouden kunnen ontdekken dat ze zichzelf soms in gevaarlijke situaties brengen. De oudere is angstig dat de familieleden gaan vinden dat de oudere niet meer alleen zelfstandig kan thuis wonen. De leeftijd kan ook een rol spelen in de weerstand die geboden wordt. Zo vinden sommige ouderen zichzelf te oud om iets aan te passen. Hierdoor doen ze geen beroep op hulp en kunnen er ook geen veranderingen tot stand komen.

131

MARY, S., e.a., De thuiszorg onder de loep in Brussel. Hoe de ontwikkeling van de woonzorgzones een meerwaarde kan bieden. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2010. (ongepubliceerd onderzoeksrapport)

109

Oudere zijn vaak niet meer bereid hoge inspanningen te leveren om een nieuwe handeling of vaardigheid onder de knie te krijgen. Als deze nieuwe vaardigheden of handelingen dan te moeilijk zijn kan er weerstand ontstaan. 4.2.1.6.

Gewoontes

In sommige gevallen kan er ook weerstand optreden omdat de oudere zijn of haar gewoontes moet veranderen. Zoals ieder mens zoeken ook ouderen naar een bepaalde regelmaat in hun leven. Veranderingen in die regelmaat/gewoontes kunnen voor onzekerheid zorgen. In sommige gevallen wordt er gewoon teveel druk uitgeoefend op de oudere. De oudere kan zich dan zo uitermate verplicht voelen dat hij weigert 4.2.2. Omgaan met weerstanden Het is belangrijk te proberen de weerstanden weg te werken of om te buigen. Zo kan er verder gezocht worden naar wat beste is voor de oudere. De wijze waarop deze ombuiging of wegwerking gedaan wordt, is van belang. De hulpverlener speelt een grote rol in het omgaan met deze weerstanden. Als gevolg daarvan is de relatie tussen de hulpverlener en de cliënt, in dit geval de oudere, van groot belang. Het is essentieel dat er een goede vertrouwensrelatie wordt opgebouwd. Het eerste contact is hierin cruciaal. Een professionele indruk nalaten bij het eerste contact is positief voor een goede vertrouwensrelatie. De hulpverlener, meestal een ergotherapeut, kan de oudere zijn probleem zelf laten vertellen. Op die manier is het niet de hulpverlener die de problemen aankaart. Moest dit wel het geval zijn, dan kan de ouderen dit ervaren als bemoeienis. De hulpverlener zal proberen te komen tot een advies inzake woningaanpassingen. Een teveel aan informatie kan de oudere overrompelen waardoor deze zich slecht voelt. Het eerste advies mag daarom niet te ingrijpend zijn. De aanpassing zou ervoor moeten zorgen dat de ouderen meteen resultaat ervaren. De oudere kan wennen aan de gedachte dat er iets moet veranderen doordat eenzelfde persoon dit verschillende keren herhaalt. Het voeren van meerdere gesprekken/huisbezoeken kan hiertoe bijdragen. Bij het opstellen van een advies is het belangrijk erkenning te geven voor de moeilijkheden die aanpassingen met zich mee brengen.

110

Men dient hier erkenning aan te geven. Nieuwigheden, en dus ook veranderingen aan de woning, kunnen pas aanvaard worden indien ook rekening wordt gehouden met het oude, het aanwezige, door hier erkenning aan te bieden. Dit houdt in dat men ook rekening moet houden met het emotionele aspect bij woningaanpassingen. Het verwijderen van een bijzettafeltje mag evident lijken maar voor de oudere kan dit van emotionele waarde zijn. 132 Woningaanpassingen kunnen positieve effecten realiseren zowel voor de fysieke als de mentale gezondheid van de ouderen. Doch mag niet vergeten dat er nog een laatste grote valkuil is waardoor ouderen weerstand bieden tegen het doorvoeren van de aanbevolen aanpassingen. Men dient er aandachtig voor te zijn dat de betekenis en de wensen van de ouderen voldoende worden meegenomen in de aanpassingen. Er dient met andere woorden cliëntgericht gewerkt te worden met oog voor het adaptatievermogen van iedere, individuele oudere.133

5. Woningaanpassing in de Brusselse context 5.1. Steunpunt Woningaanpassing Er zijn verschillende instanties in Brussel die zich bezig houden met woningaanpassingen bij Brusselse ouderen. Vele van deze organisaties zijn aangesloten bij

Steunpunt

Woningaanpassing Brussel. Dit is een overkoepelende organisatie. Op die manier is het de bedoeling dat er een netwerk over het Brussels Gewest ontstaat. Deze overkoepeling is er gekomen om het de burger makkelijker te maken. Op die manier hoeft hij/zij maar één instantie te contacteren die hem/haar door heel het proces zal leiden. Het Steunpunt heeft ook de intentie om de Brusselse noden en behoeften in kaart te brengen en hier op in te spelen. Het Steunpunt geeft niet alleen persoonlijk advies aan ouderen. Het organiseert ook informatiemomenten, niet alleen voor ouderen maar ook voor andere organisaties die zich inzetten voor ouderen. 134

132

DE CONINCK, L., Zonder vallen en opstaan. Ergotherapeutische praktijkrichtlijn aangaande valpreventie bij thuiswonende ouderen. Leuven. Acco 2010, p. 76 – 77. 133 DE WITTE, N., e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012, p.81. 134 KENNISCENTRUM WOONZORG, Steunpunt Woningaanpassing. Internet. 10 april 2014. (www.woningaanpassing.be)

111

Hoe werkt het Steunpunt Woningaanpassingen dan? Ouderen kunnen naar dit steunpunt bellen wanneer ze vragen hebben. Vanuit het steunpunt wordt contact opgenomen met ergotherapeutische diensten. Deze komen langs bij de ouderen. Tijdens dit huisbezoek bieden ze hen advies op maat. Indien aanpassingen nodig zijn worden deze uitgevoerd door klusjesdiensten. Desondanks de aanwezigheid van deze koepelorganisatie en alle inspanningen die her en der geleverd worden, blijft het aanpassen van woning toch een bijzondere aangelegenheid in de Brusselse context. 5.2. Woningaanpassing en Brussel: haalbaar? Woningaanpassing is een blinde vlek in Brussel. Het is geweten dat een deel van de Brusselse ouderen in slechte huizen wonen ten gevolge van onaangepaste of ontoegankelijke woningen. Belangrijk te vermelden is dat vele ouderen in Brussel hun woning/appartement huren. Als de oudere eenmaal zelf vrede heeft genomen met de aanpassing is het de huisbaas die toestemming moet geven voor de aanpassingen. Het is ook de huisbaas zelf die deze aanpassingen zal moeten doorvoeren en dus financieren. 135 Zij staan hier vaak niet voor te springen. Als zij weigeren, stopt alles. Soms gaat het zelfs zo ver dat een oudere die op een appartement woont gevangen zit in de eigen woning ten gevolge van een gebrek aan een lift. Specifiek voor Brussel kunnen er drie knelpunten naar voren gebracht worden betreffende woningen en hun omgeving. Als eerste is het zo dat men vaak wel actie wil ondernemen om aanpassingen door te voeren. Toch blijft het vaak enkel bij advisering van deze aanpassingen. Hiervoor kunnen enkel redenen aangehaald worden, zoals het prijskaartje. Bij de oorzaken werd ook al vermeld dat de kostprijs van een aanpassing voor weerstand kan zorgen. Daar bovenop zijn er in Brussel, voor de huurwoningen, geen specifieke premies voor het aanpassen van de woning. Als tweede knelpunt is er het aanbod in de klusdiensten. Als ouderen kleine herstellingen willen laten gebeuren dan kan hiervoor een gewoon bedrijf aangesproken worden. Deze herstellingen kunnen dan wel een enorm dure aangelegenheid worden en zijn dus enkel weggelegd voor de ‘rijke’ ouderen. Toch kunnen er in Brussel aanpassingswerken gebeuren door een karwei - of klusdienst.

135

VANMECHELEN, O., Zorgnoden- en behoeften: de kijk van de Brusselaar. Analyse van de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen van de Brusselse woonzorg. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2012. (gepubliceerd jaarrapport)

112

Deze zijn betaalbaarder dan de reguliere bedrijven dankzij hun sociaal voordelige tarieven. De klusjesman heeft tegelijkertijd een sociale functie. Hij kan een sleutelfiguur zijn tussen de verschillende hulpverlenende instanties. Het Brussels hoofdstedelijk gewest herbergt verschillende klusdiensten. Toch zou er nog kunnen gewerkt worden aan een betere samenwerking en afstemming tussen deze de diensten. Op die manier kan de oudere of andere zorgbehoevenden op een zo goed mogelijk manier bediend worden. Als laatste knelpunt is er de buurt en woonomgeving van de oudere. Ouderen missen het gevoel van een warme buurt. Doordat men elkaar niet kent zal de stap naar elkaar ook niet snel gezet worden. Op die manier blijven ouderen in hun schulp, veilig weg van de buitenwereld. 6. Besluit uit de literatuur Oud worden heeft een invloed op je lichaam. Niet alles gaat even vlot. Het risico op valpartijen neemt ongewild toe. De ouderdom brengt eveneens tal van kwaaltjes met zich mee. Deze ongemakken maken dat een woning mee dient te evolueren met de leeftijd. Het aanpassen van de woning is dan aangeraden. En hoewel dit evident lijkt, is het tegendeel waar. Er komt veel meer bij kijken dan het doorvoeren van praktische veranderingen. Erkennen dat je oud wordt, afstand doen van gewoontes, afstand doen van je vroegere huis, emotionele objecten in je huis een andere plaats geven, … . Al deze aspecten brengen de nodige weerstanden met zich mee waartegen men als hulpverlener dient op te botsen. En toch is het ondanks deze obstakels mogelijk om geleidelijk aan veranderingen aan te brengen door te luisteren naar de vraag van de oudere, zijn wensen en behoeften, door oog te hebben voor zijn adaptatievermogen, … . Kortom door cliëntvriendelijk en procesmatig te werken in samenspraak met de oudere. Maar naast deze meer psychologische en emotionele aspecten spelen ook structurele factoren een rol. Hierbij kan gedacht worden aan de financiële kosten die aanpassingen met zich meebrengen, aan de huurwoningen in Brussel die maken dat ouderen soms gevangene worden in hun eigen woning. Al deze aspecten in kaart gebracht mag het duidelijk zijn dat het niet alleen belangrijk is om ouderen bewust te maken van het belang van aanpassingen maar eveneens om hen te doen inzien dat kleine veranderingen reeds grote verschillen kunnen maken. En tegelijkertijd moet men niet alleen ouderen beïnvloeden. 113

Maar ook aan het beleid moet gesignaleerd worden dat structurele aspecten aangepakt dienen te worden opdat woningaanpassingen mogelijk zijn. Dit zeker als de beleidsmaker verlangen dat ouderen oud worden in hun eigen huis.

Film136 Om onze stelling tijdens het debat beter te kunnen belichten, werd ervoor gekozen gebruik te maken van een filmpje. Op die manier hopen we de deelnemers nog warmer te maken voor het thema. In al de voorgaande hoofdstukken werd zelf een film gemonteerd. Gezien het Steunpunt Woningaanpassing zelf over filmpjes beschikte, besloten wij, samen met het Kenniscentrum Woonzorg en onze experts, dat het maken van een nieuw filmpje overbodig zou zijn. Hieronder wordt verder ingegaan op de gekozen film. 1. Voorbereiding Steunpunt Woningaanpassing Brussel had zelf een dvd met filmpjes om mensen te informeren en sensibiliseren over woningaanpassingen. Het ging om vier filmpjes waarin telkens vier andere personen geïnterviewd werden in hun eigen woning. Daarnaast was er eveneens één filmpje waarin de vier situaties werden samen gegoten tot één film. Ieder van onze groep bekeek de vijf filmpjes en gaf zijn voorkeur. Samen met de experts beslisten wij om het vijfde filmpje, namelijk de samenvatting van de vier andere filmpjes, te gebruiken tijdens het debat. 2. Verloop en inhoud film Het filmpje dat we samen met de experts kozen is een samenvatting van vier verschillende filmpjes. In de vier filmpjes komen verschillende situaties aan bod. Door de samenvatting van deze vier situaties te laten zien, hopen we dat veel mensen zich herkennen in één van de situaties en zo geïnteresseerd geraken in het thema. Het eerste filmpje gaat over Roger. Hij is nog goed te been en woont alleen in een appartement. Om naar beneden te gaan, neemt hij de lift. Om naar omhoog te gaan, neemt hij de trap. Op die manier onderhoudt Roger zijn fysieke gezondheid. Roger wil niet graag naar een rusthuis. Zolang als mogelijk wil hij thuis wonen. Hij vindt dit beter. Er zijn geen aanpassingen gedaan in Rogers appartement. Zelf vond hij wel al een oplossing om gemakkelijker in de douche te geraken. Hij plaatste namelijk een kastje in het bad waar hij zich makkelijk kan aan vasthouden om dan rechtstaand in bad een douche te nemen. 136

Zie CD-rom

114

Roger heeft ook veel tapijten in zijn appartement. Hij bekent dat hij al eens gevallen is over een tapijt. Ook aan Rogers bed is geen lichtje dat vanuit het bed aangestoken kan worden. Hij heeft zich een zaklamp aangeschaft die hij handmatig kan opladen. Op die manier zoekt Roger ’s nachts de weg naar het toilet. In het tweede filmpje komt de familie Meyvaert in beeld. Zij zijn al 65 jaar samen en nog steeds dolverliefd. Ook zij willen zo lang mogelijk thuis blijven wonen. In hun huis werden nog geen aanpassingen aangebracht. Zelf zochten ze al naar enkele oplossingen voor wanneer ze niet meer de trap op kunnen. Hun slaapkamer en badkamer is namelijk op de eerste verdieping. Ze kochten een zetelbed voor in de living. Op die manier kunnen ze beneden slapen van zodra de trap een hindernis wordt. Om zich te wassen zullen ze gebruik maken van de keuken zodat ze geen trappen meer hoeven te nemen. Ze zien hier niet tegenop. Voor hun is het een kleine aanpassing om zich vanaf dan in de keuken te wassen. Ze denken er eventueel wel over na om een traplift te instaleren. Op die manier kunnen ze veilig de eerste verdieping bereiken. Het derde filmpje gaat over familie Vandenbussche. Zij deden al enkele aanpassingen in en rond hun huis. Ook zij zien een rusthuis niet meteen zitten. Mevrouw en meneer houden enorm veel van de natuur en de bloemen. Hierdoor is hun tuin ook een van de kostbaarste dingen. Werken in de tuin is een goede ontspanning voor mevrouw. Hiervoor moesten wel enkele aanpassingen gebeuren. Mevrouw loopt namelijk met een rollator en zal in de toekomst in een rolstoel moeten zitten. Hiervoor werd er rond heel het huis, naar de groetentuin en naar de serre een paadje aangelegd. Mevrouw kweekt haar groeten ook in bakken. Op die manier moet ze zich niet meer bukken. Ook in de badkamer werden er enkele aanpassingen gedaan. Dit was echt noodzakelijk. Zo werd er een badplank en een steungreep geïnstalleerd. Mevrouw vindt dit enorm handig. Al meer dan tien jaar heeft de familie Vandenbussche een zetellift. Ook al werden er veel aanpassingen gedaan in het huis, toch blijft de tuin het belangrijkste. Mevrouw zou gerust een kamer minder kunnen hebben in haar huis. Een stukje van haar tuin afgeven zou haar zwaarder vallen. Het laatste en vierde filmpje gaat over Pascal. Hij heeft moeite met het optrekken van zijn rolluiken. Zelf legde hij snel de link met een systeem dat in de haven gebruikt werd. Zo trekt hij zijn rolluiken op met behulp van een tang, een soort hefboom. Pascal heeft een zeer compacte keuken. Zowel hij als zijn vrouw beseffen dit ook. Zo besloten ze elk plaatsje zo efficiënt mogelijk te gebruiken. Pascal installeerde schapjes. Ook om uit bed te geraken heeft Pascal een speciale techniek. Hij draait zich namelijk zodat hij op zijn rug ligt en zijn benen uit het bed hangen. Dan trekt hij zijn benen op en zwiert hij. Hierdoor komt zijn lichaam omhoog en zijn benen op de grond. Pascal heeft ook de wens om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. 115

Bezoek woningaanpassing137 In het kader van de stelling rond woningaanpassingen werd een bezoek

gebracht

aan

Jacqueline

Van

Houtte.

Dit

ter

compensatie voor het feit dat wij geen eigen film produceerden. Jacqueline liet al enkele woningaanpassingen doorvoeren in haar appartement. Erika, één van de experts tijdens het debat, begeleidde haar in deze veranderingen. Jacqueline merkte dat haar appartement op sommige plaatsen wat problemen met zich meebracht. Aanpassingen waren nodig, en toen kwam Erika Louwagie op de proppen. Jacqueline kwam in contact met Erika door Tom die bij het Lokaal Dienstencentrum

werkt.

Jacqueline

gaat

namelijk

vaak

scrabbel

spelen

in

het

Dienstencentrum en heeft een goede relatie met Tom. Het was Tom die vroeg of hij even een kijkje mocht komen nemen in Jacquelines appartement. Hij merkte dat Jacqueline enkele tekortkomingen ervoer. Met die reden besloot Tom contact op te nemen met Erika. Het contact met Erika zat meteen goed. Jacqueline vindt Erika een zeer sympathiek en lief mens. Ze voelde zich hier meteen goed bij. De aanpassingen bij Jacqueline verliepen niet alleen vlot door de goed relatie met Erika maar ook omdat er geen sprake was van weerstand bij Jacqueline. Vanaf de eerste aanpassing had Jacqueline meteen een goed gevoel. Zo kon er verder gebouwd worden aan een aangepast appartement naar de noden en behoeften van Jacqueline. Hieronder geven we weer welke aanpassingen werden uitgevoerd bij Jacqueline en waarom. De eerste aanpassing gebeurde in de badkamer. Zo ervoer ze belemmeringen bij het betreden van haar bad. Het was enorm moeilijk voor haar om in en uit haar bad te geraken. Met die reden bood Erika een badplank aan als oplossing. Op die manier kon Jacqueline zich al zittend wassen. Deze eerste aanpassing gebeurde zo een drie aar geleden. Aansluitend werd Jacquelines zetel verhoogd. De zetel zat enorm laag waardoor het in en uit de zetel raken veel inspanning vroeg. Met enkele eenvoudige blokjes werd de zetel verhoogd waardoor het nu comfortabel zitten is.

137

VAN HOUTTE, J. Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 1 mei 2014.

116

Vele kasten in Jacquelines appartement reiken van op de vloer tot aan het plafond. Aangezien net hoogtes en laagtes moeilijk te bereiken zijn, werden de kasten opnieuw ingedeeld. Zo kwam er iemand langs, op vraag van Erika, die alles uit haar kasten hield. Zo werden de spullen die ze nauwelijks gebruikt onderaan en bovenaan geplaatst. Op die manier staan de spullen die ze wel regelmatig gebruikt op een handige hoogte.

Vervolgens werden er in Jacquelines toilet ook enkele steunbaren geplaatst. Langs beide kanten kan ze zich vasthouden en optrekken. Op die manier is naar het toilet gaan een fluitje van een cent.

Als grootste en ook laatste aanpassing werd er een douche geplaatst in Jacquelines badkamer. De badplank voldeed niet meer aan de noden en behoeften dus werd het bad vervangen door een douche. In deze douche bevindt zich ook een bankje. Op die manier kan Jacqueline zich comfortabel douchen. Ook de ondervloer, één waar je niet kan op uitschuiven, van de douche zorgt voor een veilig gevoel. Het feit dat deze douche op anderhalve dag geplaatst werd, was een enorm voordeel. Zo werd Jacquelines ritme maar kort verstoord. Ondanks al deze aanpassingen is er nog een groot probleem in Jacquelines appartement. Haar bed is namelijk heel laag waardoor ze er moeilijk uit raakt. Het bijkomend probleem zit hem er in dat het hoofd van het bed volledig is vastgemaakt aan de muur. Hierdoor is het moeilijk om het bed te verhogen. Er werden al twee matrassen gelegd op het bed maar dit blijkt niet voldoende. Jacqueline geeft nog mee dat ze nooit zou willen verhuizen. Haar appartement draagt zoveel herinneringen met zich mee die ze niet kan los laten. Ze merkt ook op dat het belangrijk is voor de jonge generatie om te denken aan later. “Als je jong bent dan denk je niet na over wat je koopt”, besluit ze. Op die manier sluit haar wijsheid mooi aan bij het debat dat wij voerden.

117

Krachtlijnen debat 138 Net als bij de andere stellingen werd ook voorafgaand aan het debat een toelichting gegeven over de stelling door Erika Louwagie. Deze toelichting was grotendeels gebaseerd op de literatuurstudie zoals hierboven weergegeven.

1. Inleiding Samen met onze experts, Erika Louwagie en Greet De Knop, stonden wij in voor het in goede banen leiden van het debat rond de vierde stelling. Voor het voeren van het eigenlijke debat, gingen wij naar een ander lokaal, daar de zaal waar alles door ging niet voldoende ruim was. Het debat werd begeleid door Greet De Knop en Erika Louwagie. Greet was degene die het debat in goede banen leidde. Erika vatte alles samen op het bord en ondersteunde Greet. Waar de twee experts instonden voor het leiden van het debat, stonden wij als studenten in voor het nemen van notities. Nu en dan deden wij een bijdrage aan het debat door het bieden van interessante inzichten. Het debat duurde ongeveer één uur. Alle deelnemers kwamen ongeveer evenveel aan bod doordat de experts vaak ieders mening bevroegen. Er werden drie onderverdelingen gemaakt om de inhoud van het debat te structureren. De drie onderverdelingen omvatten de persoon zelf, zijn woning en zijn ruimere (woon)omgeving. Er waren dertien deelnemers aan het debat. Er waren vier personen van gemiddelde leeftijd, drie mannen en één vrouw. Daarnaast waren er nog twee ‘échte senioren’. Eveneens een man en een vrouw. Deze vrouw was Franstalig. Haar buurman, de andere senior die aanwezig was, ondersteunde haar taalkundig. Twee studenten stonden in voor het tolken van de bijdragen van deze vrouw aan het debat en omgekeerd. Wij omschrijven kort de deelnemers en de functie van waaruit zij deelnamen aan het debat.

138

Zie bijlage 4

118



Studenten Erasmushogeschool (Elke, Jade en Steffi)



Experts (Erika Louwagie en Greet De Knop)



Stella: 45-jarige vrouw met de Nederlandse nationaliteit



Jan: 60-jarige man die zich bezig hield met het bouwen van kangoeroewoningen



Nick: jonge zakenman die probeerde hulpmiddelen op de markt te brengen die passen binnen het interieur van de oudere. Hij ziet hulpmiddelen meer als onderdeel van de woning en wenst deze middelen meer designgericht te zien



Stef: 50-jarige man die interesse toonde voor het onderwerp gezien de leeftijd van zijn eigen moeder en schoonmoeder



Jacqueline: 85-jarige dame uit Anderlecht die zelf woningaanpassingen liet uitvoeren



Pierre: 65-jarige man, tevens de buurman van Jacqueline, die voornamelijk mee kwam ter ondersteuning van zijn buurvrouw



Twee studenten van de VUB die een tolkfunctie vervulden

2. Verloop De experts hadden op voorhand enkele vragen voorbereid. Ze goten deze in een PowerPoint die tijdens het debat gebruikt werd. Deze vragen werden bij aanvang van het debat overlopen. Hieronder een kort overzicht van deze vragen. 1. Wat geeft jou het gevoel van thuis te zijn? Wat maakt je huis tot een thuis? 2. Welke activiteiten worden lastiger door het ouder worden? Waarom? 3. Heb je zelf oplossingen bedacht voor deze moeilijkheden? Welke? 4. Werd het probleem hiermee opgelost? Indien niet, heb je hulp gevraagd aan anderen? 5. Waarom hebben mensen het moeilijk met woningaanpassingen? 6. Weet je wie je allemaal kan helpen om je huis aan te passen? 7. Ken je ouderen die al hulp kregen om hun woning aan te passen? 8. Wat waren de goede en minder goede ervaringen van deze ouderen? 9. Als je woonadvies zou vragen, met wat moet men dan rekening houden? 10. Zou je verhuizen om in een veiligere en toegankelijkere woning te wonen? 11. Overweeg je, na vandaag, om aanpassingen uit te voeren aan je woning? Door de beperkte tijd konden niet alle stellingen behandeld worden. Vraag 1, 2, 3, 5, 6 en 9 werden grondig overlopen. De keuze van deze vragen gebeurde in samenspraak met de deelnemers. We bespreken bij elke vraag de opvallendste krachtlijnen in respectievelijke volgorde.

119

2.1.

Gevoel thuis te zijn

Er werden bij deze vraag drie soorten antwoorden gegeven. Als eerste kan gesteld worden dat de omgeving rond het huis belangrijk is om je thuis te voelen. Geborgenheid en je thuis voelen in de sociale context zijn aspecten die hierbij een rol spelen. Woningaanpassingen kunnen op die manier ruimer bekeken worden dan het uitsluitend aanpassen van de woning. Ook de ruimere omgeving speelt een belangrijke rol. Een tweede antwoord omvatte de inzet en de eigen stempel in de woning. Men geniet ervan op oudere leeftijd te kunnen genieten van alle investeringen en inzet die men geleverd heeft aan de eigen woning. Op die manier wordt je huis een eigen thuis omdat je huis een proces is geweest van eigen inspanningen. Je hebt je eigen stempel en stijl kunnen doordrukken in je woning, wat maakt dat mensen zich thuis voelen en erg gehecht zijn aan hun woning. Ten slotte is een huis een thuis omdat dit de plaats is waar men heer en meester kan zijn. Je hebt de vrijheid om zelf te beslissen wat je doet, wanneer je het doet en met wie je het doet. Wanneer sta ik op, wanneer ga ik eten, wanneer ga ik slapen, … . Tegelijkertijd biedt je woning je maximale privacy. Het biedt de mogelijkheid je af te zonderen van de rest van de wereld. Hieraan verbonden is eveneens het aspect veiligheid. Een huis wordt je thuis wanneer het je de gepaste veiligheidsgevoelens biedt. 2.2.

Activiteiten die moeilijker worden met de leeftijd

Er zijn enkele specifieke activiteiten die de deelnemers naar voor brachten. Als eerste blijkt dat elke activiteit die zich buitenshuis bevindt moeilijk kan zijn. Deelnemers gaven aan dat winkelen, het betreden van trottoirs, het openbaar vervoer nemen, … specifieke dingen zijn waarbij ze moeilijkheden ondervinden. Dit toont aan dat de plaats waar je woning zich bevindt van groot belang is. Binnenshuis doen zich andere moeilijkheden voor. De badkamer blijkt een grote hindernis te zijn waardoor men zichzelf minder goed kan verzorgen. Ook het nemen van de trap is een struikelblok, letterlijk en figuurlijk. De dagdagelijkse activiteiten zoals koken, kuisen, afwassen, …

blijken ook minder vlot te

verlopen. 2.3.

Zelfbedachte oplossingen

Een oplossing die niet door de ouderen zelf werd aangedragen maar door de senioren in wording was dat internet de problemen van buitenshuis voor een deel kan wegnemen. Cubigo is hier een mogelijk voorbeeld van. Dit is een internetplatform waar alle winkels op gevestigd zijn. 120

De lay-out van de website maakt het voor ouderen net gemakkelijk aangezien het kopen van bijvoorbeeld een wasmachine op dezelfde manier gebeurt als het kopen van een brood. Eenmaal je het systeem onder de knie hebt, is winkelen kinderspel. Ouderen hoeven zich door de onlinewinkels niet meer buitenshuis te begeven waardoor een aanzienlijk aantal hindernissen overbrugd kunnen worden. De ouderen plaatsten hier echter de nodige vraagtekens bij. Door internet wordt de nood aan sociale contacten niet ingevuld. Online winkelen beperkt ouderen eveneens in het kwalitatief shoppen. Men kan niet meer zien en voelen wat men koopt. Ook de hoeveelheden waarin aankopen gedaan moeten worden voldoen niet altijd omdat ouderen, door het gegeven dat ze vaak alleen wonen, minder grote hoeveelheden ter beschikking moeten hebben. Als men als oudere niet meer in staat is om te koken kan men terecht in een sociaal restaurant. Maaltijden aan huis zijn ook een mogelijkheid. Ook hier stellen de ouderen zich vragen bij. Het is niet voor elke ouder mogelijk om dit te financieren. In het weekend zijn deze diensten ook niet beschikbaar. Dan moet er naar andere oplossingen gezocht worden. Alleen gaan eten op restaurant is niet even aangenaam. Oudere mensen zijn vaak gewoon om met verse producten te werken. Een sociaal restaurant is voor hen niet steeds de ideale oplossing omdat ze hun gewoonten niet kunnen verder zetten. Uit het debat kan geconcludeerd worden dat er wel oplossingen zijn. Toch zijn deze oplossingen niet voor iedereen geschikt. Oplossingen op maat van de oudere moeten meer aangeboden worden. 2.4.

Moeilijkheid aanpassingen

Toen deze vraag gesteld werd sprongen drie belangrijke aspecten in het oog. Als eerste werd er opgemerkt dat ouderen vaak opzien tegen de rommel en het stof die de plaatsing van de aanpassingen met zich meebrengen. Ouderen raken op die manier uit hun ritme. Ten tweede wordt het financiële aspect als een mogelijke weerstand belicht. Niet elke oudere heeft namelijk het budget om dergelijke aanpassingen te doen. Ten slotte willen ouderen zoveel en zolang mogelijk hun autonomie bewaren. Men wil namelijk bewijzen dat men het nog allemaal zelf kan. Deze fierheid opzij zetten is noodzakelijk om woningaanpassingen te verwezenlijken. Dit derde aspect heeft met andere woorden betrekking op de eigen regie van het ouder worden.

121

2.5.

Hulp bij aanpassingen

De deelnemers gaven de indruk niet goed op de hoogte te zijn over waar ze terecht kunnen voor woningaanpassingen. De eerste mogelijkheid die ze aanhaalden was een architect. Hieruit leiden wij af dat meteen aan grote aanpassingen gedacht wordt. Omdat mensen niet weten waar ze terecht kunnen, zoeken ze zelf het net op naar meer beschikbare informatie. Hierdoor vinden ze vaak wel een oplossing. Blijkt echter wel dat deze oplossingen vaak enorm duur zijn en dat er goedkopere én eenvoudigere alternatieven bestaan die evengoed een oplossing kunnen bieden voor het probleem. 2.6.

Woonadvies: hoe?

De deelnemers gaven unaniem aan dat advies op maat moet gegeven worden. Het advies moet de behoeften en noden tegemoet komen. Dit houdt in niet alleen tegemoet te komen aan de fysische behoeften maar ook aan andere aspecten die bijdragen aan de verhoging van de levenskwaliteit. Eén van de deelnemers haalde aan dat de aanpassingen realistisch dienden te zijn. Hieronder verstond hij betaalbare en uitvoerbare aanpassingen. Nog iemand anders stelde dat inspraak in het doorvoeren van aanpassingen essentieel is. Aanpassingen mogen niet opgedrongen worden, zeker niet vanuit een commercieel oogpunt.

3. Besluit van het debat Tijdens het debat merkten we op dat er weinig oudere mensen aanwezig waren. Wij misten vooral hun inzichten en ervaringen. De personen die wel aanwezig waren traden, naar ons aanvoelen, eerder op de voorgrond vanuit een marktgerichte interesse. Ze kwamen met de intentie meer te weten te komen over woningaanpassingen omdat ze het op de markt wouden brengen. Ondanks het beperkt aantal deelnemende ouderen, leverde het debat veel gelijkenissen op met de literatuurstudie. Dit doet ons vermoeden dat de betrouwbaarheid van deze informatie alleen maar toeneemt. Meermaals werd gesteld dat weerstanden een belangrijke topic vormen bij het doorvoeren van woningaanpassingen. Eén van deze weerstanden werd voor ons veruiterlijkt tijdens het debat. In de loop van het debat werd meermaals gevraagd aan de 65-jarige man hoe hij stond te aanzien van woningaanpassingen. Telkens opnieuw gaf de man aan dat aanpassingen voor hem niet nodig waren, dat hij geen probleem had en nog ‘maar’ 65 jaar was.

122

Nu nadenken over latere woningaanpassingen was voor hem niet aan de orde. Hetzelfde gold eveneens voor alle andere deelnemers. We kunnen stellen dat enigszins een antwoord verkregen werd op onze aanvankelijke stelling “Ouder worden in eigen huis: een confrontatie met veranderingen.” Doch met de bemerking dat de resultaten van dit debat niet representatief zijn voor grote gehelen. Concluderend kunnen wij stellen dat het debat enorm interessant was. Zowel voor ons als voor de deelnemers. Ondanks het beperkt aantal deelnemers werden boeiende en leerrijke onderwerpen aangeraakt. Wij hadden eveneens het gevoel dat iedere deelnemer, stuk voor stuk, een goede én oprechte medewerking verleende aan het plaatsvinden van het debat.

Conclusies en aanbevelingen Is woningaanpassing nu zo een confronterende verandering? En wat is er dan wel zo confronterend aan? Wetenschappelijke documentatie verduidelijkte dat het besef oud te worden en niet meer alles zelf te kunnen uitvoeren één van de meest confronterende zaken is. Deze moeilijke confrontatie maakt dat het doorvoeren van woningaanpassingen niet even vanzelfsprekend is daar tal van weerstanden overwonnen dienen te worden. Ook het debat werd doordrongen van het bestaan van weerstanden. De ‘oudere generatie’ gaf onbewust haar weerstanden weer. De jongere generatie baseerde zich eerder op de ervaren weerstanden bij schoonouders, grootouders, … . De aanwezigheid van deze weerstanden kan weggewerkt worden door het optreden van hulp- en dienstverleners. Tijdens het debat bleek unaniem dat zorg op maat gevraagd wordt. Wij bevelen dan ook aan dat maatzorg als methodiek de rode draad wordt doorheen het proces van woningaanpassingen. Essentieel bij deze methodiek is dat ingespeeld wordt op de noden en behoeften van diegene die woningaanpassingen vraagt. Hierbij dient men als hulp- en dienstverlener bewust te zijn van het gegeven dat de ‘ouderen’ mee evolueren met de maatschappij. Hetzelfde geldt als dusdanig voor hun noden en behoeften en de hieruit voortvloeiende oplossingen die door de hulpverleners aangeboden worden. Heel de essentie van het project ‘nu nadenken over later’ handelde over het preventief handelen. Op basis van de literatuur stelden wij vast dat aanpassingen pas doorgevoerd worden als er zich effectief een probleem voordoet. Tijdens het debat werd dit bevestigd. Zelden werd nagedacht over later. Op basis hiervan bevelen wij aan dat er veel meer gedaan moet worden rond dit vroeger nadenken over later. Een mogelijkheid bestaat er, volgens ons, uit om deze thema’s aan te kaarten op federaal niveau.

123

Nadien kan een doorstroming plaatsvinden op regionaal en lokaal niveau. Concreet denken wij er aan om woningaanpassingen aan te kaarten in het nieuws, informatieprogramma’s als Koppen, Terzake, De madammen op radio 2 … . We hopen door het actueel maken van het thema, verenigingen warm te maken om dit thema ook op te nemen in hun programma. Nog meer sensibiliseren is met andere woorden de boodschap. Niet alleen het sensibiliseren van ouderen, want uit de literatuur bleek namelijk dat 80-plussers de grootste weerstand vertonen om hun stekje nog om te bouwen. Er moet ook, én vooral, nagedacht worden over hoe men de ‘jonge ouderen’ maar ook de ‘jongvolwassen’ kan bereiken om ook hen aan te zetten tot nadenken over hun latere woning. Beleidsmatig kan men zijn steentje bijdragen aan het sensibiliseren door onder andere premies te voorzien voor mensen die een meegroeiwoning bouwen. Het Kenniscentrum Woonzorg, het kloppend hart van alle informatie aangaande ouderen en hun woning, mag niet ontbreken in het bijdragen aan de sensibilisatiecampagne. Wij raden aan dat het Kenniscentrum blijft investeren in sensibilisatie én dus ook in het Steunpunt Woningaanpassing. Dit Steunpunt dient nog aan meer bekendheid te winnen. Met onze stelling hadden we eveneens de intentie na te gaan of mensen bij woningaanpassingen denken aan kleine maar efficiënte veranderingen. Uit de literatuur en uit het debat leiden wij af dat dit zelden het geval is. Woningaanpassingen worden geassocieerd met grote verbouwingen waar veel bij komt kijken. Met voorgaande aanbeveling wensen we het vroeger nadenken te sensibiliseren. Tegelijkertijd vinden wij dat ook er inhoudelijk verduidelijking gegeven moet worden. Sensibiliseren is niet voldoende. Er moet ook meer informatie gegeven worden over zowel de grote als de kleine veranderingen bij woningaanpassingen. Kleine aanpassingen in Brussel worden vaak verwezenlijkt door klusjesdiensten. Zij kunnen een centrale rol spelen bij het bewust maken van mensen over het belang en de efficiëntie van kleine aanpassingen. We denken dan ook dat een betere uitwerking van deze klusjesdiensten alsook een betere samenwerking van deze diensten met ergotherapeuten van groot belang kan zijn. Woningaanpassingen wegen financieel zwaar door. Dat bleek zowel uit de literatuur als uit de krachtlijnen van het debat. Het beleid verplicht ouderen enerzijds om zo lang mogelijk thuis te blijven wonen. Anderzijds vinden wij het dan eveneens de plicht van diezelfde beleidsmakers om ouderen optimaal te laten thuis blijven. Een financiële tegemoetkoming zou ouderen een extra duwtje in de rug geven. We merken op dat dit financieel aspect vaak nog een groter probleem is bij huurwoningen. Huurwoningen die kenmerkend zijn voor een grootstad en dus ook voor Brussel. Zo willen mensen vaak aspecten veranderen maar laat hun huisbaas dit niet toe. Ook hier denken wij dat het beleid oplossingen kan bieden. 124

Het beleid dient zodanig gestructureerd te worden dat de huisbaas bij weigering alternatieven moet kunnen voorleggen. Op die manier zouden minder ouderen gevangen zitten in hun woning en kan sociale isolatie beperkt worden. Uit de literatuurstudie bleek meer dan eens het sociaal isolement bij ouderen, zeker in Brussel. Het leven in een onaangepaste woning kan ouderen isoleren van hun ruimere woonomgeving. Op deze manier zijn de begrippen woning en woonomgeving niet los van elkaar te zien. Doch kan deze isolatie ook deels zonder het doorvoeren van woningaanpassingen doorprikt worden. Wij zijn van mening dat het versterken van de sociale cohesie kan bijdragen aan het doorbreken van het isolement bij ouderen. Het sociaal netwerk kan een tegemoetkoming bieden voor belemmeringen die ouderen ondervinden. Tegelijkertijd kan het sociaal netwerk een oogje in het zeil houden en signaleren waar nodig. De lokale buurtwerkers zouden, om aan deze aanbeveling tegemoet te komen, sociale isolatie nog hoger op de agenda moeten plaatsen. Zowel

uit

de

literatuurstudie

als

uit

het

debat

bleek

tot

slot

dat

mensen

woningaanpassingen graag kort en krachtig zien gebeuren. Als mensen dan al overtuigd zijn om aanpassingen door te voeren wensen ze dat dit zo weinig invloed heeft op hun dagelijks ritme. Wij bevelen daarom aan dat het doorvoeren van aanpassingen op een zo kort mogelijke tijdspanne gebeurt met een zo min mogelijk aan ongemakken. Op die manier komt ook de privacy van de persoon niet te veel in het gedrag. Het doorvoeren van woningaanpassingen mag dan wel een ingrijpende verandering zijn. Het zijn veranderingen die alleen maar tegemoet komen aan de ongemakken die het ouder worden met zich meebrengt. Ondanks de aanwezige weerstanden is het dus essentieel dat blijft geïnvesteerd worden in woningaanpassingen. Initiatieven die lopende zijn mogen niet opgegeven worden. Er moet volhard worden in het blijvend aandacht vestigen op het belang van woningaanpassingen. Zo kan men optimaal oud worden in de eigen woning en blijft het huis lang de thuis.

125

Grenzeloze ouderenzorg: Zuid-Afrika Inleiding Caroline Van Mello liep stage in Zuid-Afrika. Binnen het kader van dit onderzoeksrapport leek het ons een meerwaarde om ook ouderenzorg aan de andere kant van de aardbol in beeld te brengen. De meeste informatie omtrent dit onderwerp werd vergaard door het aanknopen van gesprekken met lokale inwoners. Ook enkele internetbronnen konden bijdragen aan dit onderdeel. Hieronder zal ingegaan worden op dit internationaal luik.

1. Ouderenzorg in de blanke cultuur De

ouderen

in

de

blanke

cultuur

zullen

vaak

opgevangen

worden

in

een

woonzorgcentrum. Bij deze doelgroep geldt eigenlijk dezelfde gang van zaken als in België. Mits voldoende financiële middelen kunnen blanke senioren hun oude dag doorbrengen in woonzorgcentra waar alle hulp en middelen aanwezig zijn die ze nodig hebben. Tevens is de ouderenzorg een snelgroeiende business. Op dit ogenblik heeft 6.54% van de ZuidAfrikaanse populatie een leeftijd boven 65 jaar. Tegen 2050 zal dit stijgen tot 12,2%.139 Door deze stijging en tevens ook door de verhoogde levenskwaliteit, die ervoor zorgt dat mensen langer leven, wordt een tekort gecreëerd aan plaatsen in woonzorgcentra. Verschillende businessmannen starten, met het oog op de toekomst, met de bouw van nieuwe wooncomplexen voor senioren. In de grote steden zoals Kaapstad schieten ze als paddenstoelen uit de grond. Ook kampt het land met een ander probleem. Op dit ogenblik telt het land amper acht geregistreerde gerontologen, maar dit is ooit anders geweest. Voor de afschaffing van de apartheid waren er verschillende instituten waar ouderen met diabetes en verhoogde bloeddruk terecht konden. Ook waren er in die tijd veel gerontologische verpleegsters aan het werk. Dit veranderde allemaal vanaf 1994. De verpleegsters die ouderen verzorgden werden ingezet om de kinderen over heel Zuid-Afrika te vaccineren,... . De prioriteiten van de overheid werden dus volledig verschoven van enkel hulp voor de rijke blanke bevolking, naar hulp over het hele land en voor elke persoon en dit vooral met oog voor de kinderen. De overheid wou de hoge kindersterfte flink naar beneden halen. Ze wou alle Zuid-Afrikaanse kinderen, en niet alleen de blanke, alle kansen geven in het leven. 139

HOME INSTEAD SENIOR CARE, (http://www.homeinstead.com)

South

Africa

senior

home

care,

Internet,

24

maart

2014.

126

De vertegenwoordiger van de huidige minister voor welzijn, Joe Maila, zei dat de overheid aandacht besteedt aan de senioren in het land. Hij moest echter toegeven dat er nog veel meer kan gedaan worden aan de publieke gezondheidszorg. “We discrimineren niemand, desondanks we niet veel dokters en verplegend personeel hebben. We hebben onze focus de laatste jaren gelegd op de HIV en Aidsproblematiek. We nemen dit zeer ernstig en praten er veel over. De meest kwetsbare mensen in problemen zijn jong en vaak vrouwelijk. Door onze focus hierop te leggen wil dit niet zeggen dat we niet voor onze senioren zorgen. Dit is niet waar!” 140

De intenties van de overheid zijn wel aanwezig maar in de realiteit wordt er weinig tot uitvoering gebracht. Ouderen worden geconfronteerd met lange wachtlijsten en komen dan uiteindelijk terecht in onderbemande woonzorgcentra.141

2. Ouderenzorg in de gekleurde cultuur Wat hierboven allemaal vermeld werd, is voornamelijk van toepassing voor de blanke bevolking van Zuid-Afrika. Dus de prangende vraag die nu volgt is: wat gebeurt er dan met de oudere zwarte en gekleurde bevolking die meer dan 80% van de Zuid-Afrikaanse populatie uitmaken? Kort door de bocht gebeurt er eigenlijk zeer weinig. De middelen waar de blanken van genieten, zijn vaak niet beschikbaar voor de gekleurde bevolking. De enige oplossing die ze hebben is zichzelf redden. Elke oudere in Zuid-Afrika heeft recht op een maandelijks pensioen van 1350 rand (ongeveer €110). Mensen ouder dan 75 jaar ontvangen 20 rand meer.142 Voor de meerderheid van de bevolking kan dit de kosten niet dragen en is er hulp van familie nodig. Om meer te weten te komen over de ouderenzorg binnen deze groep, interviewde ik twee jonge mannen. Lorenzo A., 23 jaar behoort tot de Xhosa-gemeenschap. In hun cultuur is de familieband zeer belangrijk. Zo vertelde hij me dat de senioren nooit in de steek worden gelaten door de familie. Samen zoeken ze een oplossing indien er hulp moet geboden worden. Er wordt een planning opgemaakt en iedereen zorgt voor financiële steun. Verder vertelt de jongeman dat hij het onmenselijk vindt wat de blanke bevolking doet.

140

MAILI, J., Mondelinge mededeling. Informeel gesprek, 22 januari 2014. VOICE OF AMERICA, Mandela’s care spotlights S. Africa healthcare needs for elderly, Internet, 24 maart 2014. (http://www.voanews.com) 142 SOUTH AFRICA GOVERNMENT SERVICES, Old ago pension, Internet, 18 april 2014. (http://www.services.gov.za) 141

127

Een mens moet kunnen sterven bij zijn geliefden op de plaats waar hij opgegroeid is of ten minste waar hij zich thuis voelt.143 Om een beeld te krijgen van hoe nog een andere gemeenschap denkt, sprak ik met Bafana Z. Hij is een 21-jarige Zulu. De gedachtegang rond ouderenzorg is zeer gelijklopend met de Xhosa’s. Zo vertelde hij me dat het zeer ongebruikelijk is dat mensen uit zijn gemeenschap naar een woonzorgcentrum gaan. Ten eerste heeft de meerderheid hier geen geld voor en ten tweede moet de oudere zijn laatste dagen bij zijn gezin doorbrengen. Een andere reden die hij aangaf, is dat heel veel kleinkinderen opgevoed worden door de grootouders. Er is een deel van een generatie verloren gegaan door de aidsproblematiek in het land. Dit zorgt ervoor dat de grootouders hun huis helemaal niet kunnen verlaten aangezien ze instaan voor de opvoeding van deze kinderen. Hij vertelde eveneens dat er om een of andere reden altijd wel een van de kinderen thuis blijft wonen. Die ene zorgt dan voor de oudere en de andere kinderen moeten dit financieel ondersteunen. Indien er speciale zorgen nodig zijn, probeert men de oudere naar een ziekenhuis te brengen. Dit is ook niet altijd mogelijk door financiële redenen.144

3. Worldgranny Toch is er aandacht voor problematiek van het ouderen worden in Zuid-Afrika. Worldgranny, een Nederlandse organisatie, steunt ouderen op verschillende plaatsen in de wereld, alsook in Zuid-Afrika. Deze organisatie is werkzaam in de townships rond Kaapstad. Deze townships of sloppenwijken worden geteisterd door armoede, slechte huisvesting, criminaliteit, werkloosheid en beperkte gezondheidsvoorzieningen. WorldGranny probeert de levenssituatie van de ouderen en hun familie te bevorderen. Dit proberen ze te doen door de bouw van seniorencentra. Zo zijn er al zeventien centra op poten gezet de laatste jaren. Ouderen kunnen hier terecht voor dagopvang. Dit zorgt er voor dat familieleden, die voornamelijk thuis bleven om voor de senior te zorgen, nu opnieuw aan het werk kunnen. Op deze manier worden de inkomsten van de familie verhoogd en gaat de levenskwaliteit van hen allen stijgen.

143 144

LORENZO, A., Mondelinge mededeling, Informeel gesprek, 22 januari 2014. BAFANA, Z., Mondelinge mededeling, Informeel gesprek, 22 januari 2014.

128

Tevens worden er inkomen genererende activiteiten georganiseerd. Ouderen maken armbandjes, die later verkocht worden. De ouderen krijgen een deel van de opbrengst en het andere gedeelte wordt aan een organisatie gedoneerd die strijd tegen malaria in Zuid-Afrika. Daarnaast krijgen ze in de centra ondersteuning op vlak van pensioenaanvragen maar men kan er eveneens terecht voor medische zorgen. Jaarlijks worden ook verschillende voorlichtingen georganiseerd en dit over voeding, het onderhouden van een groentetuintje of worden er budgetvriendelijke kooklessen gegeven. Het doel van al deze acties is om de ouderen zelfredzamer te maken.145 De acties die ouderen en hun omgeving ondernemen, zijn sterk afhankelijk van de cultuur waarin deze oudere zich bevindt. Ook het contrast tussen blank en zwart is nog zeer sterk aanwezig, alhoewel de apartheid op papier al 20 jaar is afgeschaft. In de realiteit is deze echter nog zeer sterk aanwezig. De blanke bevolking krijgt over het algemeen alle kansen en de gekleurden hinken achterop. Toch is men hoopvol dat er aandacht wordt besteed aan het thema en dat organisaties, zoals WorldGranny, deze doelgroep in de kijker zetten.

4. Zuid - Afrika versus Brussel/België? Zuid-Afrika, een totaal verschillend land dan België, ook wat betreft de ouderenzorg. Maar wanneer verder gekeken wordt, kunnen ook bepaalde aspecten aangeduid worden die gelijkenissen vertonen. We kunnen stellen dat het verschil tussen de blanke Afrikanen en de kleurlingen overeenkomsten vertonen met de verschillen tussen de allochtonen en de autochtonen in ons land. We merkten op dat autochtonen sneller hun weg vinden naar zorgvoorzieningen waar de allochtonen thuis verzorgd wensen te worden door hun eigen kinderen. Ook de blanke Afrikanen vinden sneller hun weg naar de woonzorgcentra. De kleurlingen vinden dan weer dat de oudere zijn laatste tijd dient door te brengen bij zijn familie. Hoewel we dus enigszins een gelijkenis kunnen vaststellen, dient deze gelijkenis natuurlijk gekaderd te worden. Zo zijn er in België ook autochtonen die het vanzelfsprekend vinden dat hun kinderen voor hen zorgen. De opsplitsing die gemaakt wordt tussen allochtoon en autochtoon kan in Zuid-Afrika niet gemaakt worden omdat de kleurlingen daar geen allochtonen zijn, waar dit bij ons wel het geval is.

145

WORLDGRANNY, Zuid-Afrika, Internet, 18 april 2014. (http://www.worldgranny.nl)

129

Tot slot kan nog een andere gelijkenis aangestipt worden, namelijk dat de vergrijzing ook haar opmars begint te maken in Afrika. In vergelijking met ons land zit deze vergrijzing echter nog maar in de opstartfase. Afrika begint nu dan ook volop te investeren in woonzorgcentra. In België zien we dat de vergrijzing veel verder staat en dat het blijven bijbouwen van verzorgingscentra niet als optimaal gezien wordt. Het beleid denkt eerder aan het aanbieden van zorg in de eigen woning. We zien dus dat zowel Afrika als België geconfronteerd wordt met een vergrijzende bevolking maar dat beleidsmatig andere lijnen uitgetekend worden.

130

Algemene conclusies en aanbevelingen In dit deel vindt u het algemeen besluit van het groepsproces van het Teamgestuurd Beleidswerk. Dit besluit kan worden onderverdeeld in twee belangrijke krachtlijnen; eerst keren we even terug naar wat de oorspronkelijke opdracht was en hoe de uitvoering hiervan is verlopen. Daarna volgen de aanbevelingen voor het Kenniscentrum Woonzorg Brussel. Dit werk, dat u bijna hebt afgerond, begon vanaf de beginpagina’s met een probleemformulering. Uit dit eerste onderzoek kwam een centrale vraagstelling voor het hele onderzoek: “Wat moet er gebeuren op vlak van wonen en woonomgeving zodat Brusselse ouderen op een waardevolle en positieve manier hun oude dag kunnen beleven?”. Deze vraag werd opgedeeld in twee afgeleide deelvragen; “wat ervaren ouderen als knelpunten in hun (woon)omgeving waardoor ze beperkt worden om een leven te leiden zoals zij dat liefst willen?” enerzijds, en “waarom is het belangrijk om nu al op jonge leeftijd hierover na te denken?” anderzijds. Doorheen het hele proces van het Teamgestuurd Beleidswerk hebben we hier een antwoord op proberen te vinden. Zowel als individu als als groepsleden hebben we hierbij enorm veel kansen en mogelijkheden gekregen verschillende zaken te leren kennen en deze uit te werken tot een grondig geheel. De opdracht die we kregen ging uit van een volledig proces waarin verscheidene aspecten dienden te worden uitgewerkt tegen een bepaalde deadline. De belangrijkste van al de deadlines was uiteraard het debat. Naar aanloop van deze deadline werden we op verschillende manieren telkens opnieuw uitgedaagd met allerhande deelopdrachten die een belangrijk deel zouden uitmaken van het eigenlijke debat. De eerste, én meest belangrijke, deelopdracht was het zoeken naar een geschikte expert. Hiermee zouden we immers tot en met het debat samenwerken en een sterke informatiewissel mee voeren. De expert gold als steun tijdens ons proces. Vanaf het moment dat we over een expert beschikten, konden we verder gaan met de voorbereidende literatuurstudie.

131

Deze inkijk in verscheidene theoretische en actuele inzichten waren belangrijk om zo de kennis rond de verschillende thema’s verder uit te diepen. Last but not least vond dan het erg succesvolle debat plaats. Tijdens deze uitwisseling konden we profiteren van de inspiratie en de inbreng van al de deelnemers gekoppeld aan onze eigen ervaringen van de literatuurstudie. Om dan uiteindelijk af te sluiten met de conclusies en aanbevelingen die ons al het voorgaande hebben opgeleverd. Dit besluit kenmerkt zich dan ook voornamelijk door de conclusies en aanbevelingen die elke stelling heeft kunnen afleiden uit zowel de literatuur als uit het debat. Nadat we de deelbesluiten en aanbevelingen per stelling hebben bekeken, zijn we ook in de mogelijkheid enkele gemeenschappelijke, stelling-overschrijdende aanbevelingen. Uit al deze aanbevelingen is gebleken welke rol het Kenniscentrum Woonzorg Brussel kan spelen in de uitvoering ervan. Snel bleek dat het Kenniscentrum veel meer zou moeten sensibiliseren. Natuurlijk is het niet eenvoudig om dit altijd op een even efficiënte en effectieve manier uit te voeren en zal het dus nodig zijn om meer én constructiever samen te werken met de voorziene partners in het sociale werkveld. Partners met wie het Kenniscentrum nu reeds samenwerkt of toekomstige partners, bij wijze van voorbeeld het Steunpunt Woningaanpassingen. Bij

elke

stelling

kwam

naar

boven

dat,

voornamelijk op aandringen van de ouderen, er een positievere beeldvorming over diezelfde ouderen

zou

moeten

zijn,

een

ware

mentaliteitsverandering om de aandacht die naar de ouderen gaat te doen veranderen van een meer negatieve context waarin men stelt alleen maar last te hebben met ouderen naar een

meer

positieve

context

waarin

ouderen

een

betere

plaats

krijgen

in

het

maatschappijbeeld dat door velen wordt gedragen. Want ook wanneer de beeldvorming kan veranderen zou tegelijkertijd de perceptie van de maatschappij van ouderen er meer voor kunnen zorgen dat we allemaal wat meer gaan kijken wat ouderen écht nodig hebben en écht verlangen van het leven na een lange carrière. Hierbij de jongeren betrekken is een must om een betere verstandhouding langs beide zijden te creëren en eventueel een samenwerking teweeg brengen. Het zijn immers de jongeren die (in)direct voor de ouderen moeten zorgen.

132

Op die manier kan er meer aan zorg op maat gedaan worden en verdwijnt het eenheidsdenken waarbij ouderen vaak allen volgens dezelfde normen worden beoordeeld. Een manier om hiermee komaf te maken zou kunnen zijn dat er meer geïnvesteerd kan worden in de hedendaagse opleidingen voor hulpverleners en verpleegkundigen. Wanneer deze opleidingen van dichtbij worden bekeken kan men misschien bij het (her)schrijven van het curriculum meer aandacht besteden hoe men (allochtone) hulpverleners kan klaarstomen voor de uitdagingen van deze tijd, waaronder de verkleurde vergrijzing. Maar ook rond het hele privacyvraagstuk kan men anders gaan opleiden opdat de toekomstige hulpverleners beter weten wat er speelt bij de ouderen. Als Kenniscentrum Woonzorg zijnde zou men, in de mate van het mogelijke, zeker ook hier mee naar de onderwijsinstellingen kunnen gaan. Het opleiden van interculturele hulpverleners die weten hoe ze moeten omgaan met de privacy van ouderen kan een uitgangspunt zijn voor de opleiding. Alles bij elkaar genomen hebben we, tijdens het onderzoeken van elke stelling, gemerkt dat er al veel gebeurt maar dat er eveneens nog veel kan gebeuren. De zaken zullen nooit helemaal opgelost zijn want ook al is er vaak een (mogelijke) oplossing, toch duiken er nog vaker nieuwe aspecten op die men niet had (kunnen) voorzien en waar dan opnieuw rekening mee moet worden gehouden. Toch zijn er dingen waar er meer aandacht aan kan worden besteed dan voordien het geval was en kunnen sommige zaken best duidelijker op voorgrond verschijnen. Om dit te kunnen verwezenlijken zijn we het er unaniem over eens dat er tevens nog (veel meer) gesensibiliseerd moet worden naar de ouderen toe opdat zij beter weten welke rechten en plichten zij allemaal in handen hebben en welke maatregels er voor hen zouden kunnen worden genomen om hun leven draaglijker te maken. Dit laatste gaat dan voornamelijk over het feit dat zij hier, samen met andere initiatieven en organisaties in contact kunnen treden om deze aspecten aan te kaarten bij de bevoegde instellingen. Op die manier is het misschien mogelijk om het belang van privacy in de woonzorgcentra aan te kaarten en er iets aan te veranderen, andere leefregels door te voeren, bestuursraden er anders naar te laten kijken, ...Het Kenniscentrum kan ook ouderen proberen te bereiken om hen, via bewustwordingscampagnes, wat op een meer preventieve en proactieve manier over hun eigen toekomst te laten nadenken. Concreet zou men dan kunnen worden doorverwezen naar een specifieke hulpverlening die op haar beurt gebruik zou kunnen maken van de levenskaarten van Susan Rietveld. Misschien wordt het ook eens tijd om enkele taboes rond seksualiteit open te gooien. Anno 2014 kennen we een enorme vergrijzing, en zal deze nog steeds groeien. 133

De geesten zijn misschien rijp om hier anders mee om te gaan. Op zowel psychisch als lichamelijk vlak zou een groot deel van de samenleving – dus eigenlijk heel de samenleving – er wel bij kunnen varen als dit een toelaatbaar iets wordt, zonder taboes. En zou het geen idee zijn, om in de sfeer van die sensibiliseringscampagnes te blijven, een campagne op te starten om mensen er op te wijzen dat ze een renovatielening kunnen aan gaan en tegelijkertijd ook advies omtrent woonaanpassingen mee te geven? Op die manier kan er aan bewustwording gedaan worden wanneer mensen er al mee bezig zijn maar misschien nog niet weten hoe ze aanpassingen aan hun woning ook voor later interessant kunnen maken. Al deze besluiten en aanbevelingen zijn vrij duidelijk. Toch is dit bij één stelling helemaal niet meteen vanzelfsprekend, namelijk bij de stelling van allochtone ouderen. Bij hen is het van erg groot belang dat de hulpverlening meer bezig is met cultuur, diversiteit en zorg. Gezien het aantal en de verscheidenheid van etnisch-culturele minderheden in Vlaanderen en België is het noodzakelijk de zorg en de kennis van de (nodige) zorg hier veel meer en veel beter op af te stemmen, zodat deze doelgroep, die in zekere mate ook afhankelijk is van de zorg haar weg hier naartoe vindt en volledig kan mee participeren in het woon-zorg-verhaal. Met bovenstaande denken we meteen ook (één van de) grootste uitdagingen te hebben voor het Kenniscentrum. Wij hopen dat zij hiermee rekening zullen houden en verder op zoek gaan naar de mogelijkheden die er voor de verschillende doelgroepen zijn. Samen met het bereiken en het bieden van een degelijke ondersteuning voor allochtone ouderen zijn we ervan overtuigd dat de sensibiliserende rol van het Kenniscentrum verder moet uitgediept worden. Zeker wanneer we naar de essentie van dit hele werk gaan kijken, nu nadenken over later, merkten we op dat er nog heel wat werk mogelijk is. Vaak is het zo dat mensen vinden dat ze te jong zijn om naar de toekomst te gaan kijken, en dus nog niet moeten nadenken over de nodige aanpassingen, of dat ze nog willen genieten van het “nu” - voor het “noodlot aanbreekt”. Maar dat is het hem nu net, wat we ook hebben geleerd in deze studie. Ook al lijkt het ve raf en niet van toepassing op ons, het is voor iedereen belangrijk nu al na te denken over later. Net omwille van het feit dat we op die manier onze levenskwaliteit voor een (groot) deel kunnen behouden en de zorgen voor later nu al kunnen omzetten in concrete acties en daden.

134

Sensibiliseren en mensen er toe aanzetten op een positieve manier met hun toekomst bezig te zijn, in hun eigen belang, is dan voor ons ook de rode draad van dit werk.

135

Bibliografie Wetgeving UNITED NATIONS, Universele verklaring voor de rechten van de mens. Internet, maart 2014. (http://www.ohchr.org) Art. 2, WET van juni 2010 betreffende de Europese charter voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg- of hulpbehoefte, Europese wet, juni 2010. Art. 10, WET van juni 2010 betreffende de Europese charter voor de rechten en verantwoordelijkheden van ouderen met een langdurige zorg- of hulpbehoefte, Europese wet, juni 2010. Monografieën CLAES, S., Te jong om oud te zijn? De kracht van ouderen in onze samenleving. Leuven. Davidsfonds 2008. DE BACKERE, G., Lastig gedrag en recht op intimiteit in de bejaardenzorg. Leuven. Acco 2000. DEBOSSCHERE, A., (red.) Het rusthuis, leven in, kiezen voor. Antwerpen. Garant 2005. DE CONINCK, L., Zonder vallen en opstaan. Ergotherapeutische praktijkrichtlijn aangaande valpreventie bij thuiswonende ouderen. Leuven. Acco, 2010 DE LAGEMAAT, L. en VAN DER LINDEN, M., Wonen en Zorg voor Allochtone Ouderen. Amersfoort, Laagland Advies 2004. DE WITTE, N. e.a., Een huis? Een thuis! Over ouderen en wonen. Brugge, Uitgeverij Vanden Broele, 2012. GOOSSENS, L. en HAESEVOETS, G., Menswaardig wonen voor ouderen in Vlaanderen: de groeiende vergrijzing en haar effecten op de woningmarkt. Antwerpen, Oases, 2001. 136

GUSSEKLOO, J., Succesvol oud voor de deelnemers. Rotterdam. Leids Universitair Medisch Centrum 2002. KEESOM J., Van thuis naar huis, het begeleiden van de overgang van thuis naar verpleeghuis. Den Haag. Lemma bv 2006. MACHIELSE, A. en HORTULANUS, R., Sociaal isolement bij ouderen. Op weg naar een Rotterdamse aanpak. Amsterdam, Uitgeverij SWP, 2011. MARCOEN, A., e.a., Als de schaduwen langer worden. Psychologische perspectieven op ouder worden en oud zijn. Leuven, Lannoo, 2006. MESSELIS, E., Mannen willen seks, vrouwen willen intimiteit. Antwerpen. Standaard 2009. OOSTELAAR, D. en WOLFSWINKEL, G., Ouderen in de samenleving. Basisboek voor hulpen dienstverleners. Bussum, Uitgeverij Coutinho, 2006. PEERAER, J. en MESSELIS, E., Vergrijzing: actief of passief besturen? Brussel. Politeia nv z.j.. STAVENUITER, M. en RIJKSCHROEFF, R., Ouderenzorg met toekomst, visies en voorbeelden van een nieuwe aanpak. Amsterdam, Uitgeverij SWP, 2009. SWINNEN, A., Seksualiteit van ouderen, een multidisciplinaire benadering. Amsterdam. University press 2011. TALLOEN, D., Zorg voor allochtone ouderen. Mechelen. Wolters Kluwer Belgium NV 2007. VANDEN BOER, L., Over wonen met zorg van ouderen. Serviceflat en rusthuis: (g)een paar apart. Leuven - Appeldoorn. Garant, 2003. VAN DE WIELE, M., Ouderenzorg, over omgaan met seksualiteit en intimiteit bij ouderen. Diegem. Kluwer 2001.

VANLAERE, L., (ed.) Zorg aan zet, ethisch omgaan met ouderen. Leuven. Davidsfonds 2010. 137

VON FABER, M., Maten van succes bij ouderen. Gezondheid, aanpassing en sociaal welbevinden. Rotterdam. z.u. 2002. WITTE, L., Methodisch werken in materiële hulp- en dienstverlening. Houten. Bohn 2011.

Tijdschriftartikels BINST, J.M., Turken worden oud en zorgbehoevend. Brussels Nieuws. 13 maart 2014. CUYVERS, G., Bezorgd om allochtone ouderen. Alert. Jaargang 34 2008, nr.1. GEERTS, F., De verkleuring van de vergrijzing: zorg voor ouderen in een steeds multicultureler wordende samenleving. TVW. Oktober-november 2010, nr. 311. z.n., Medische Antropologie. Kwetsbaarheid en lichamelijkheid. Ridderkerk. 2013, Jaargang 15.

Rapporten MARY, S., e.a., De thuiszorg onder de loep in Brussel. Hoe de ontwikkeling van de woonzorgzones een meerwaarde kan bieden. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2010. (ongepubliceerd onderzoeksrapport) VANMECHELEN, O., Zorgnoden- en behoeften: de kijk van de Brusselaar. Analyse van de sterkten, zwaktes, kansen en bedreigingen van de Brusselse woonzorg. Brussel, Kenniscentrum Woonzorg Brussel, 2012. (gepubliceerd onderzoeksrapport)

Mondelinge bronnen BAFANA, Z., Mondelinge mededeling, Informeel gesprek, 22 januari 2014. DE KNOP, G., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, maart 2014. EL KATOUTI, M., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 19 april 2014. GHAISEL, P., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 20 april 2014. HALIAN, M., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 12 april 2014. 138

LORENZO, A., Mondelinge mededeling, Informeel gesprek, 22 januari 2014. MAILI, J., Mondelinge mededeling. Informeel gesprek, 22 januari 2014. MEYRAN, K., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 17 april 2014. SAÎD, E., Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 4 april 2014. VAN HOUTTE, J. Mondelinge mededeling. Formeel gesprek, 1 mei 2014. VAN VEENENDAAL, M., Mondelinge Mededeling. Formeel gesprek, 1 april 2014. Internetbronnen CLB, Proactief werken, wat is dat?. Internet, 15 april 2014. (http://www.vclb-koepel.be) DIVERSITEIT WERKT, Allochtonen. Internet. 5 mei 2014. (http://www.diversiteitwerkt.be) ENCYCLO, Begrip woning. Internet, 10 april 2014. (www.encyclo.nl)

GOLDBERG

Z.,

Encyclopedie

van

het

Jodendom.

Internet,

2

april

2014.(http://www.joodsleven.nl)

HOME INSTEAD SENIOR CARE, South Africa senior home care, Internet, 24 maart 2014. (http://www.homeinstead.com)

KENNISCENTRUM

WOONZORG,

De

Brusselse

oudere.

Internet,

Maart

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM

WOONZORG,

Historiek.

Internet,

April

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM

WOONZORG,

Missie

en

visie.

Internet,

Maart

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be)

139

KENNISCENTRUM

WOONZORG,

Ons

team.

Internet,

Maart

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM

WOONZORG,

Onze

opdracht.

Maart

Internet,

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM WOONZORG,

Ouder

worden

vandaag.

Internet,

Maart

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM

WOONZORG,

Startpagina.

Internet,

Maart

2014.

(http://www.woonzorgbrussel.be) KENNISCENTRUM WOONZORG, Steunpunt Woningaanpassing. Internet. 10 april 2014. (www.woningaanpassing.be) KOOPS, B-J. e.a., Opsporing versus privacy: de beleving van burgers. Internet, 4 april 2014. (http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=11111) RUTGERS N., Seks als je ouder wordt. Internet, 13 april 2014. (http://www.nvvs.info) SCHADE, E, e.a., Zelfredzaamheid bij ouderen, Transmurale zorg. Internet, 10 april 2014. (http://transmuralezorg.nl) SOUTH AFRICA GOVERNMENT SERVICES, Old ago pension, Internet, 18 april 2014. (http://www.services.gov.za) VILANS, Vijf tips voor het werken aan zelfredzaamheid. Internet, 10 april 2014 (http://zorgenvoormorgen.org) VLAAMS AGENTSCHAP ZORG EN GEZONDHEID, Startpagina. Internet, 19 december 2013. (http://www.zorg-en-gezondheid.be) VOICE OF AMERICA, Mandela’s care spotlights S. Africa healthcare needs for elderly, Internet, 24 maart 2014. (http://www.voanews.com) WORLDGRANNY, Zuid-Afrika, Internet, 18 april 2014. (http://www.worldgranny.nl)

140

z.n., Wees Proactief. Internet, 15 april 2014. (http://www.mindwell.be)

Audio-visuele bronnen PANORAMA, Vlaamse rusthuizen doorgelicht. Internet, 12 april 2014. (www.youtube.be) Niet-wetenschappelijke bronnen VILANS, Woonaanpassingen van A tot Z, z.u., z.j. (verslag)

141

Bijlagen Bijlage 1: debat privacy in een zorgsituatie Els Messelis (expert): jullie interesse ging blijkbaar uit naar deze eerste stelling. We hebben een uur de tijd om te debatteren. Ik denk dat er voldoende stof aanwezig is door de presentatie. De studenten van de Ersasmus hogeschool, Jin en Caroline zullen de discussie wat op hang houden en wat gerichte vragen stellen en zij zullen kort reflecteren op hetgene wat ik verteld heb tijdens de presentatie. Wat roept het allemaal bij jullie op? Studente seniorenconsulent HUB (1): Ik heb een opmerking over het BELRAI-systeem. Het is op zich heel interessant en ik vind het goed dat het allemaal in een dossier kan zitten. Er moet ook gekeken worden naar die psychische zaken van de senior, maar anderzijds stel ik mij daar ook vragen bij in hoever je daar niet te zeer in de privacy van de mensen gaan graven. Dat gaat teveel in op de private dingen van de senior en van hun leven. Els Messelis (expert): Ik weet niet of iedereen het BELRAI-systeem kent. Misschien heel kort stellen dat dus we werken eigenlijk met artsen, verpleegkundigen, maatschappelijk werker, ergotherapeuten zowel in thuiszorg als in thuis vervangende milieus en eigenlijk is men vanuit de verenigde staten in de jaren 80 van de vorige eeuw op zoek gegaan naar een meetinstrument die eigenlijk mondiaal zou kunnen gebruikt worden en dat was dan het INTERRAI: The international resident assasment intrument. Het eigenlijk al een aantal jaar op vraag van de federale overheid dat er vanuit de KU Leuven, meer bepaald het centrum Lucas, de BELRAI ontwikkelt is. Op dit ogenblik fungeert het nog als pilootproject. Als je bijvoorbeeld gaat naar de website van INERRAI.org of van de BELRAI, moet u eigenlijk als het niet voor commerciële doeleinden gebruikt word en alle vragenlijsten die mondiaal gebruikt worden, die gevalideerde meetinstrumenten zijn, kunt u eigenlijk als u betrokken bent bij de zorg deze gebruiken. nu het gegeven is inderdaad wel dat het fysische problemen maar ook psychische problemen, sociale problemen en je moet eigenlijk als zorgverlener een RIZIV- nummer hebben om dat eigenlijk te mogen gebruiken. Dus ik ben dan ook vorige week naar een studiedag geweest om eigenlijk via tablets te gaan werken met die BELRAI en ik had zoiets van misschien hebben we straks wel senioren die zeggen ik zal wel een keer mijn BELRAI invullen, geef die tablet maar aan mij. Op vandaag kunnen mensen, noch niet senioren, noch familieleden zelf die BELRAI gaan invullen. Hoe los je dat dan op? Dan kan je eigenlijk mensen die nog psychisch in de mogelijk zijn om dat te doen en dan kan je zeggen: “kom we gaan het samen doen”, en dat gebeurt te weinig, denk ik, op vandaag.

142

Dat het eigenlijk een meetinstrument is, de arts vult een stuk in, de maatschappelijk werker vult een stuk in, de verpleegkundige vult een stuk in. Ja, en trouwens is het een probleem voor maatschappelijk werkers, aangezien we geen RIZIV-nummer hebben, gerontologen trouwens ook niet, sociologen hebben dat ook niet, seniorenconsulenten hebben dat ook niet. Dus dan moet je eigenlijk al speciaal een RIZIV-nummer gaan aanvragen. Dus ik hoop dat ooit, allez ze willen dat in 2017, overal geen implementeren. Komt het erdoor, dat weet ik niet. Het gaat wel die richting uit, want het RIZIV is mee, de federale overheid is mee, de Vlaamse regering is ook mee. Ze zijn daar blijkbaar grote aanpassingen aan het doen. Een terechte bedenking van het mag geen instrument worden waar over de hoofden heen van de senior zo maar eventjes ingevuld worden. Dit was een terechte opmerking, zijn er nog andere ? Maatschappelijk werker bij Harmonie: Soms hebben wij, in het lokaal dienstencentrum hier in de Noordwijk in Brussel een tiental mensen waarvan wij denken dat we meer in de privacy moeten komen om bepaalde situaties op te lossen. We hebben geen slagkrachten, geen medische instelling, we zijn meer preventief bezig. Meer en meer mensen komen bij ons lang om meer die preventieve fase in hun leven. De meer zorgafhankelijken weigeren hulp. Wij zijn een centrum waar ze vrijwillig naartoe komen, maar ook niet vrijwillige naartoe komen, waar we dingen weten of zien of voelen. Dan willen we net in het leven van die mensen stappen om bepaalde problemen op tijd te kunnen oplossen, maar dit eigenlijk niet mogen en kunnen of niet toegelaten worden om dit te mogen doen. Dat is voor mij dan iets dubbel. Een iemand, om een voorbeeldje te noemen, heeft een jaarlang echt zorg geweigerd en is dan uiteindelijk ’s nachts om twee uur op straat door de politie gevonden. Het feit dat we er niet in slaagden om in zijn leven binnen te treden en op zoek te gaan naar handvaten voor die man om toch een bepaalde oplossing te vinden. Dat is voor mij dan dubbel, waardoor ik vandaag hier ben om dat te bespreken. Els Messelis: Ja, en dat kunnen we dan ook gaan opentrekken naar de grote groep. Stel dat je weet in een thuissituatie, ik heb het ook heel erg in de praktijk meegemaakt dat er potten en pannen niet meer afgewassen worden, dat muizen effectief rondlopen in de keuken. Dat je daar eigenlijk nauwelijks, ja. Natuurlijk is er ook een verschil van zijn mensen nog bij bewustzijn

of

als

ze

ziek

zijn,

hebben

ze

ziekte-inzicht,

mensen

met

een

dementieproblematiek, moeten we daar de familie gaan bij betrekken? Ik denk dat het debat kan starten. (gelach) Hoe gaan we daar mee om? Jen Koto – EHB: Het is eigenlijk heel moeilijk en voor mensen is het moeilijk om mensen binnen te laten. Zoals hij daarnet zei is het hun rivier, het is iets van mij. Het is moeilijk om dan verschillende mensen binnen te laten die ze niet kunnen. 143

Ik denk dat we hierover moeten nadenken en dat we dat een beetje open kunnen trekken. Als mensen binnenkomen dat er meer een vertrouwensrelatie ontstaat en dat ze deze ook kunnen opbouwen. Dit ontbreekt soms omdat ze die mensen niet kennen en ja sommige willen dat ook niet. Ik denk ook dat de houding van de hulpverlener ook ander moet zijn en moet zich ook afstemmen op die mensen. De houding is heel belangrijk en sommige weten hun grenzen ook niet. Ik heb ook stage gelopen in een rusthuis en de meeste wisten dat ook niet en gaan toch binnen zonder te kloppen aan de deur, maar dit is voor hun ook onbewust omdat ze dat elke dag doen en ze denken daar ook niet aan, ze doen dat ook niet met opzet, maar ze denken er gewoon niet aan. Voor die persoon is het ook heel belangrijk dat zij aan de deur kloppen want het is een vorm van privacy. Els Messelis (expert): Dit is dan ook weer een andere situatie, maar om nog eventjes terug te komen op uw situatie. Moeten we daar echt gaan ingrijpen? Studente seniorenconsulent HUB (1): Ik vind als er op een moment zich nog geen probleem stelt, vind ik heeft die senior toch het recht om te zeggen: ik heb geen hulp nodig of ik wil geen hulp. Ik vind dat dan zo een beetje indringen. Maatschappelijk werker - OCMW Gent: Ik vind dit een terechte vraag, maar je hebt ook situaties waarop de senior zelf zegt er is geen probleem, maar waar het voor buren in een appartementsgebouw wel een probleem is. Die zorgweigeraar kan dan nog altijd zeggen: voor mij is er geen probleem. Ik werk voor het OCMW Gent aan een project rond voorkomen van sociaal isolement. Ik kampt met dezelfde vraag: tot hoever ga je? Ik heb niet de bedoeling om in hun privacy in te dringen, maar ik vind dat een super belangrijke vraag, maar we werken wel voor een openbaar bestuur die er voor iedereen is dus het is echt wel een zeer terechte en moeilijk vraag om als hulpverlener een duidelijk antwoord te geven natuurlijk. Maatschappelijk werker - Harmonie: wel, de meeste mensen vrijwillig bij ons en hebben geen enkele verplichting. We zijn lokaal, we zijn een VZW, met geen medische of paramedische achtergrond. We hebben wel een zorgregisseur, die mensen omkadert. Vooral die mensen omkadert die op een scharniermoment zitten tussen zelfstandig thuis wonen en opname woonzorgcentrum. Waar wij ook proberen, preventief bij die mensen, waar wij denken van we moeten ze in het oog houden om een of andere reden. Bijvoorbeeld die ene man waarover ik juist heb verteld, was aan het vermageren, kwam wat te vroeg naar het centrum om zijn maaltijd te hebben. We dachten daar start desoriëntatie misschien wel een beetje. Ik kan een zeer andere situatie vertellen waar een dame, die bewust is, een heel hard karakter heeft, 93 jaar, maar die blijkbaar nu al een jaar haar behoefte doet in plastiek zakken, omdat ze geen water heeft. 144

Zij weigert dat wij binnen gaan, omdat ze weet dat die situatie zo hard geëscaleerd is. De klusjesdienst is daar binnengevallen om een lamp te vervangen en plots merkten zij zoiets op: honderden flessen wijn, stapels papieren zakken, schimmel. Dan wil je in de privacy van die persoon instappen en zeggen en nu kom ik op uw domein, want dit is niet oké. Maar wie ben jij om bij mij, ja. En dan kan je of te wel het vies spelen en de woninginspectie contacteren, maar dan wordt die mevrouw waarschijnlijk geplaatst in een woonzorgcentrum. Jen Koto- EHB: hebben jullie samen met het netwerk van die mevrouw gewerkt? Maatschappelijk werker - Harmonie: Er is geen netwerk. Jen Koto – EHB: Helemaal niets? Maatschappelijk werker - Harmonie: Brussel, ja. Éen op twee mensen die bij ons langkomen hebben geen familie en nul mensen rond hun. Jen Koto: en de buren ofzo? Dus eigenlijk geen sociaal contact. Maatschappelijk werker - Harmonie: Nee, totaal niet. Els Messelis: Ja, er is hier nog een reactie. Studente seniorenconsulent HUB (2): kan het ook vanuit de kinderen zelf die e aanvraag doen. Uit angst voor de veiligheid voor de ouders? Dat zij zien dat de ouderen in een toestand woont, op een onveilige, onhygiënische manier, zich wat… Maatschappelijk werker - Harmonie: wij zelf die aanvraag doen of de kinderen? Studente seniorenconsulent HUB (2): Nee nee, de kinderen. Els Messelis (expert): maar er is geen familie, er is geen netwerk. Studente seniorenconsulent HUB (2): helemaal geen familie, niets. Els Messelis (expert): ja ja, hier komen we een beetje op het domein van waarden, van normen,

maar

ook

niet

alleen

van

rechten,

maar

ook

van

een

stuk

van

verantwoordelijkheden. Als mensen in een huurwoning wonen, zijn zij niet volledig onafhankelijk. Dan is er een verantwoordelijkheid naar die eigenaar toe en ik weet niet of jullie het principe van de piramide kennen om de waarden en de normen eigenlijk naar elkaar te gaan zetten en ja soms.

145

Een boekje van Bart Letour, dat is een sociaal pedagoog die een boekje ontwikkelt heeft, vooral naar de ouderenzorg toe, maar dan eerder in een residentiele setting, waar hij eigenlijk de waarden en normen gaat bekijken van de senior in kwestie, de waarden en normen van de familie van de senior, in het geval dat ze er dan zijn en ook de waarden en de normen van allerlei hulpverleners. Uit discussies komen wij dan ook soms tot de vaststelling dat de universele rechten van de mens, die is inderdaad heel belangrijk, maar soms primeren de andere waarden en normen. Soms moet het ook zijn we laten die los en we zien sommige mensen die echt in hun eigen ongeluk lopen. Het is altijd een moeilijk oefening en nooit geen pasklaar antwoord. Jen Koto – EHB: Maar als de mensen u niet binnenlaten, hoe ga je dan te weten komen hoe hun waarden en normen zijn. Je kunt dat niet goed te weten komen, wat voor mensen belangrijk is dat weet je dan eigenlijk niet. Zorgkundige woonzorgcentrum: En als je het dan weet. Els Messlis (expert): ja, wel via de klusjesdienst. Jen Koto – EHB: Maar jullie hebben wel contact met haar? Maatschappelijk werker – Harmonie: Zij komt dagelijks eten bij ons en nu is er ook het OCMW. Er zijn financiële problemen, waardoor wij denken dat dat de weg naar binnen kan zijn om in haar leven in te treden. Maar zij zegt: stop, dit is mijn domein. Studente seniorenconsulent HUB (3): als de mensen bij jullie komen, dat is vrij anoniem dat zij binnenkomen? Worden daar gegevens neergepend van wie er komt? Maatschappelijk werker – Harmonie: De mensen komen bij ons en tekenen in op ons registratiesysteem. Dit is een systeem waarbij hun gegevens inderdaad worden opgeschreven en zo ondertekenen ook een akkoord dat deze gegevens verzamelt worden en dan hebben wij of een contactpersoon: kinderen, buren, vrienden, huisarts, ofwel niemand. Sommige zeggen ik heb niemand als contactpersoon. Studente seniorenconsulent HUB (3): wat ik mij dan juist afvroeg, misschien is er ook via de huisarts wel een toegang tot de persoon. Jen Koto – EHB: Maar als mensen dat echt niet willen, dan vind ik persoonlijk dat je dat moet respecteren. Als mensen zeggen van nee, dan moet je ook tot een punt komen dat wij dat moeten accepteren. Maatschappelijk werker – Harmonie: Dat is het moeilijke juist. 146

Els Messelis (expert): Zijn jullie het daar mee eens? Studente seniorenconsulent HUB (1): ik denk dat u inderdaad een punt heeft om ons verantwoordelijkheid op te nemen als mens als je ziet dat die mensen in gevaar zijn of dat er dreigementen zijn en dat we moeten ingrijpen. Studente seniorenconsulent HUB (2): Als er verwarlozing is. Studente seniorenconsulent HUB (3): de cliënt een beetje beschermen. Caroline Van Mello – EHB: Maar waar ligt dan de grens van het gaat niet meer en wie beslit dit dan? Els Messelis (expert): U wou ook reageren. Maatschappelijk werker - OCMW Gent: dat is de vraag die je als hulverlener elke dag stelt: wie beslist dat. Het begint al bij de missie en visie van u organisatie waarvoor je werkt en in overleg met u collega’s. Een beslissing neem je bij nooit alleen en ik veronderstel dat dat in team gebeurt, maar is er uniformiteit in vast te stellen? Ik denk het niet. Ik denk dat je sommige teams gaat hebben van nee, laat maar het is voor hem, maar ik kan dat persoonlijk niet omdat je weet in welke omstandigheden dat die mensen leven. Jen Koto – EHB: Ik denk, ik hoop om als maatschappelijk werker aan de slag te gaan, dat we niet altijd kunnen. Er is ook altijd een grens, als mensen zeggen nee, ik wil uw hulp niet. Dan vind ik dat we dat moeten accepteren want je kan niet blijven en blijven doen. Als jullie echt zoveel jaren hebben geprobeerd en die mevrouw blijft nee zeggen en zegt ik wil het niet, wat moet je dan nog doen? Maatschappelijk werker – Harmonie: Ja awel, je hebt dan grenzen als organisatie en die liggen voor elke organisatie ook op een ander niveau. Jen Koto – EHB: en daar moeten we dan ook rekening mee houden. Maatschappelijk werker – Harmonie: Onze missie is om mensen zo lang mogelijk en zo zelfstandig mogelijk thuis te laten wonen. Dus we gaan daar onze grens dan iets verder leggen als een ziekenhuis, of ik zeg maar iets, een dienst geriatrie, die mensen eerder gezond willen houden, allez ja ik zeg maar iets. Dus wij gaan tot in de found proberen om die thuis te houden. Wij kunnen morgen de woninginspectie bellen en zeggen , zij is ook eigenaar van het huis (…) Els Messelis (expert): Ah ja zij is eigenaar.

147

Maatschappelijk werker – Harmonie: (…) en dan weten wij dat ze zal geplaatst worden. Zijn wij dan in onze missie geslaagd? Neen. Zijn we in een andere missie geslaagd als mens-zijn? Ja, misschien wel, want de situatie is verbeterd. Els Messelis (expert): Dan kan je niet recht op je doel afgaan, maar moet je via allerlei omwegen, kan je dan meestal wel een aansluiting gaan vinden, op de een of andere manier en soms wordt het niet gevonden en soms moet het losgelaten worden. Studente seniorenconsulent HUB (3): Ik denk dat je ook moet gaan kijken naar wat zit er achter. Hoe lang heeft zij OCD-klachten, dat zij een verzameldrang heeft of wat zit er achter. Nemen we wel actie of nemen we geen actie? Wat zou het meeste winst zijn qua levenskwaliteit op langere termijn. Want, allez ja, onhygiënisch, ze komt ooit in het ziekenhuis terecht hierdoor. Maatschappelijk werker - OCMW Gent: Ik vind dat een zeer terechte opmerking. Ik stel dan mij dan in mijn situatie dan weer de vraag: hoeveel tijd mag je spenderen aan het opbouwen van een vertrouwensrelatie met dat soort mensen. mijn baas gaat dat niet toestaan dat ik elke dag bij mevrouw eens zal langsgaan, puur omdat er zoveel andere cliënten zijn, die evenveel recht hebben op het feit dat ik eens langskom. Dat is dan ook een economisch gegeven, waar mijn haar van omhoog komt, maar het is wel een realiteit. Dat vind ik dan ook heel spijtig, aangezien zij het dan ook kan gebruiken natuurlijk. Els Messelis (expert): jullie hadden ook nog een aantal andere vragen die jullie wilden voorleggen. Caroline Van Mello – EHB: Ja, wij zouden graag het algemene kader een beetje willen benadrukken door de kijken naar onze stelling en kijken waar jullie zich bevinden in deze stellen: een open of gesloten deur? Waarschijnlijk ligt het antwoord ergens in het midden. We zijn er nu ook al over aan het discussiëren waar ligt de grens ergens? Jen Koto – EHB: En waarom het voor ouderen ook zo moeilijk is, die ruimte van privacy, waarom is dat zo moeilijk? Want eigenlijk komen die mensen gewoon om te helpen en waarom is het zo moeilijk voor ouderen? Dat is wat we eigenlijk graag zouden willen weten. Maatschappelijk werker - OCMW Gent: Ik wil eventjes opmerken dat, ik werk nu al 5 jaar op de sociale dienst, het niet enkel geldt voor ouderen. Jongeren van 21, die in financiële moeilijkheden zitten. Ik heb daar soms evenveel last bij binnen te geraken als bij senioren. Dat recht op privacy is universeel en we mogen als hulpverleners deze problematiek niet enkel verengen op ouderen die het moeilijk hebben om iemand binnen te laten. Ik zou zelf ook de stap naar een OCMW niet willen zetten, alhoewel ik er al een tijd voor werk. 148

Jen koto – EHB: Maar ja, waarom is het dan, zowel voor jongere als oudere mensen, het zo moeilijk om iemand binnen te laten? Als je weet dat ze gewoon komen om te helpen. Maatschappelijk werker – Harmonie: Ik denk dat afhankelijkheid hier een rol in speelt. Zowel als jongeren, als oudere, die plots afhankelijk word, moet je iemand kunnen toelaten of om in u financiële situatie te gaan neuzen of je lichamelijk blootstellen aan iemand die u komt wassen en dergelijke en ik denk dat het aspect afhankelijkheid daar een hele grote rol in speelt. Zorgkundige woonzorgcentrum: Het aanvaarden eigenlijk ook. Studente seniorenconsulent HUB (3): Plus je wordt ook geleefd grotendeels in een woonzorgcentrum. Als ik gisteren bij mijn senior op bezoek ging, het was kwart voor zes en ze lag al in bed. Caroline Van Mello – EHB: En had ze hier zelf voor gekozen? Studente seniorenconsulent HUB (3): Nee, nee, ik vroeg aan de verpleging, want ik was eventjes terug naar buiten gegaan, is ze altijd zo vroeg in bed? En de verpleegster zei dat dit een gewoonte was van haar en dat ze hierop staat. Tijdens het keuvelen vroeg ik haar dan later of ze altijd zo vroeg in haar bed gaat en dan zei ze ja, dan zijn ze van mijn vanaf. De verpleging zegt dus: ja ze staat hierop en zij zegt dan ja ze steken mij altijd zo vroeg in bed want dan zijn ze van mij vanaf. Els Messelis (expert): Zijn hier reacties op? Zorgkundige woonzorgcentrum: Ja, ik werk als zorgkundige in een woonzorgcentrum. Je hebt veel mensen die je in bed moet leggen en op een bepaald uur heb je gedaan met werken. Wij hebben een eerste toer en een tweede toer. De eerste toer is al rond een uur of zes en de tweede toer is rond kwart voor acht. Maatschappelijk werker - OCMW Gent: Bestaat dan de mogelijkheid dat je het woonzorgcentrum dan zo inricht en dat ze een salon hebben waar ze kunnen opblijven of gaat dat allemaal over senioren die verplicht met hulp in hun bed moeten. Zorgkundige woonzorgcentrum: Nee, normaal als ze binnenkomen vragen ze of ze met de eerste toer, de tweede toer of met de nacht willen gaan slapen. Dat zijn drie keuzes en die (…) Maatschappelijk werker - OCMW Gent: Die keuze hebben ze dan wel? Zorgkundige woonzorgcentrum: (…) keuzes hebben ze wel. 149

Els Messelis (expert): Dat is al geëvolueerd. (gelach) Vroeger was daar geen keuze. Zorgkundige woonzorgcentrum: meestal bij dementerenden, vraagt de familie wel om ze vroegtijdig in bed te leggen, omdat zij vaak bedlegerig zijn of in een rolstoel zitten. Dat wordt wel op voorhand gevraagd. Er zijn wel veel mensen die de eerste of tweede toer in bed gaan liggen. Studente seniorenconsulent HUB (3): Maar ik kan me wel inbeelden dat dit niet in elke voorziening die vraag gesteld word. het wordt eigenlijk afgestemd op het uurrooster van het personeel. Els Messelis (expert): In veel woonzorgcentra is het wel zo dat tegen dat de nachtdienst toekomt dat de meeste wel in bed liggen, omdat er met de nachtdienst weinig personeel is en de mensen van de dagdienst moeten de eten mensen geven om vijf uur en dan beginnen ze eigenlijk al met de mensen in bed te stoppen. Ik ken nu wel een woonzorgcentrum, die werkt met mensen met een dementieproblematiek, waarbij ze eigenlijk al de voormiddag al rekken tot de middag. Zo kunnen mensen langer slapen en kunnen ze ontbijt nemen de hele voormiddag, maar dat is niet overal zo naar die bewonersgerichte zorg. Soms is het de organisatiegerichte strategie, van allemaal samen in de zaal die overheerst. De kwaliteitsnormen en kwaliteitsmetingen die nu ook verplicht zijn in woonzorgcentra, laat ons hopen dat dit toch een beetje meer leid naar die noden en behoeften van iedere individuele senior. We komen van ver denk ik. Studente seniorenconsulent HUB (1): Wat ik zo aanvoel bij privacy als ik denk, waarom hebben ouderen dat zo nodig? Dat gaat in mijn gevoelens dan zo over dat we allemaal onze ruimte nodig hebben rond ons en ’s avonds ook niet iedereen komt in onze ruimte binnen. ’s Avonds hebben we ook een moment nodig om alleen te zijn en om dit allemaal te kunnen verwerken. Een senior heeft al zo veel verlieservaringen dat hij waarschijnlijk meer ruimte nodig heeft om dit allemaal te verwerken en dar hij daardoor nog erger gesteld is op een moment van alleen zijn of op zijn privacy. Jen Koto – EHB: Zoals jij daarnet zei over de afhankelijkheid. Ik vind als ouderen oud worden dan worden zij ook afhankelijk en hebben zij hulp nodig. Zij moeten dan ook hun deur openen zodat mensen kunnen binnenkomen, want anders kunnen zij niet geholpen worden. Ik denk als ze beseffen dat ze afhankelijk worden dat dit net het moeilijke is. Het besef dat ze afhankelijk zijn van iemand anders. Het besef en de overgang, het niet meer alleen kunnen doen, dat is net heel moeilijk. Els Messelis (expert): Ik denk dat het hier ook niet enkel weer over de ouderen gaat, maar ik heb het ook al verteld. Toen ik midden in de nacht op spoed in het ziekenhuis belandde. 150

Dan heb je zoiets van: help! Dan kom je daar terecht in een twee persoonskamer en lig ja naast iemand van om en bij de 90 jaar die net uit intensieve komt. Ik had toen ook het gevoel: ik wil naar huis en ik wil hier niet zijn. Ik wil nog bij mijn partner zijn, maar ik durfde ook niet vragen op dat ogenblik om ons eentjes alleen te laten en trek de gordijntje eens dicht. Je voelt je zo klein op zo een moment en of je dan 90 of 20 bent, dat maakt dan geen verschil. Jen Koto – EHB: Heeft dit ook niet te maken met de tijd waarin we nu leven? Als wij oud worden kan de situatie ook veranderen. 50 jaar gelden zou dit nog erger geweest zijn dan nu denk ik. Ik denk dat de tijd hier heel veel mee te maken heeft en dat dit gaat veranderen ook. Caroline Van Mello – EHB: Niet alleen de tijd, maar ook de plaats waar iemand is opgegroeid is van belang, denk ik. Jen Koto - EHB: Op welke manier ook. Caroline Van Mello – EHB: Ik denk vooral dat vroeger de mensen niet zo heel hard gesteld worden op hun privacy en dat dit iets is wat de laatste 10 à 20 jaar toch wel heel hard gegroeid is tegenover vroeger. Vroeger stonden de deuren meer open en liep iedereen zo maar binnen en buiten, maar nu zit iedereen achter zijn gesloten deur en leeft iedereen in zijn eigen cocon. Het is nog heel moeilijk om nog mensen binnen de laten die je niet kent, tegenover vroeger het er helemaal anders uitzag. Jen Koto - EHB: We leven nu ook in een maatschappij waar ouderen bang voor zijn. We leven in Brussel en zij doen hun deur dicht en zeggen laat me maar met rust. De samenleving is veranderd en ouderen zijn hier ook niet klaar voor en als we dit bekijken bij allochtone ouderen is dit nog veel erger. Zij zijn sowieso helemaal anders opgevoed, met andere waarden en normen en in het begin is deze deur dan ook dicht en kan je helemaal niet binnenkomen. Dat heeft dan ook te maken met de cultuur natuurlijk. Er zijn heel veel factoren die we moeten bekijken. Studente seniorenconsulent HUB (2): Zou dit ook niet veranderen met de generaties die nu komen dat ze anders zullen gaan denken? Jen Koto – EHB: Ja, dat zei ik ook daarnet dat ze anders denken. Studente seniorenconsulent HUB (2): Onze kinderen zullen dan anders denken en wij zullen dan wel normen overnemen van waar we zullen leven en niet meer van het originele land. U begrijpt onze ouders waren altijd afstandelijk. Wij zijn dan al meer vooruit en onze kinderen gaan nog meer vooruit.

151

Jen Koto- EHB: Bij deze cultuur is de privacy meer binnen de familiekring. De privacy zal niet buiten de familie gaan. Studente seniorenconsulenten HUB (2): Ik denk dat het zal veranderen in de toekomst. Maatschappelijk werker Harmonie: Ik denk dat we in alle culturen eerst beroep doen op de familie en dan pas een vreemde in huis laten. Als ik naar mijn familie kijk gaan eerst de kinderen de ouderen helpen voordat men hulp van buitenaf gaat vragen. Als het niet meer lukt gaan ze professionele zorghulp vragen. Ik heb eventjes bij familiehulp gewerkt en daar merk je ook dat je eerst een poestdienst toelaat, dat is minder persoonlijk, het is maar een poestdienst. Pas nadien wordt de overgang naar de gezinszorg gemaakt. Ze komen dan uw boodschappen doen, gaan uw afwas doen enz. Els Messelis (expert): Het komt zo dicht niet op de huid. Het is meer toelaatbaar al die zaken. Studente seniorenconsulent HUB (3): Als we kijken naar onze grootouders had één iemand in straat één TV en de rest van de straat ging daar naartoe. Gelijk ook nu, de laatste levensfase van het leven is medisch geworden. Vroeger was dit niet het geval. Alles gebeurde in het gezin, zelf sterven gebeurde toen in het gezin. Els Messelis (expert): Hoor ik jullie dan ook zeggen dat privacy dan ook gekoppeld is aan de individualistische maatschappij wordt het daaraan gelinkt. Alleen daaraan dan? Studente seniorenconsulent HUB (1): Ik denk van wel Jen Koto -EHB: Allé ja we zullen er anders mee omgaan dan onze grootouders nu. Veel heeft ook te maken met de beeldvorming van ouderen wat door de media wordt versterkt. Verder veranderd de moderne samenleving waarin we nu leven. Ik zal ook later anders met privacy omgaan dan mijn ouders het nu doen. Studente seniorenconsulentenvorming HUB (2): Zoals je al zegt veranderd de samenleving. Mijn ouders hebben nooit onderwijs gekregen en denken daar helemaal anders over. Ze hebben nog die streng culturele houding. Mijn kinderen zullen daar ook anders mee omgaan, zeker en vast. Els Messelis (expert): En als we het nu linken aan privacy hoe zie je dat dan evalueren? Studente seniorenconsulent HUB (2): De ouderen zullen zich blijven afstandelijk houden. Volgens me.

152

Caroline Van Mello- EHB: Ik denk dat de solidariteit tussen mensen heel belangrijk is. Mensen beseffen pas nu dat ze solidair moeten zijn en elkaar moeten helpen en meer moeten samenwerken en samen naar oplossingen zoeken. Zoals mantelzorgers dat is iets waar veel aandacht aan besteed word. Ik denk dat het een tijdje weg is geweest en nu is het terug sterk aanwezig. Jen Koto- EHB: Als we het bekijken vanuit Nederland daar gaan alle rusthuizen volgend jaar afgeschaft worden. De zorg wordt verplaatst naar thuissituatie. Zorg moet zolang mogelijk thuis gebeuren. Ik denk dat dit ook hier in België meer aan bod zou moeten komen. Het netwerk moet actief bij betrokken worden. Het moet meer aan samenwerking ontstaan waarin de ouderen centraal staan. Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ik ben daar voorstander van maar wat er nu gebeurt naar buurtzorg naartoe dat heeft weer een economische insteek. Ik vind het een mooie initiatief en dat de staat het nu promoot omdat het minder geld kost. En dat vind ik een afschuwelijke reden en dan moet je nog promoot daarvan worden. Doorheen de tijd waarin we nu leven is spreken over privacy heel moeilijk omdat onze generatie geen privacy heeft. Wat ik bijvoorbeeld als maatschappelijk werker over mijn cliënten kan opzoeken gaat ver. Ik kan in het rijksregister allé ja. Jen Koto -EHB: Vindt jij dat kunnen? Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ik vind het OK omdat ik bepaalde gegevens nodig heb maar als jij dan verder denkt, als we dan andere databanken aan koppelen dan gaat het op een duur niet meer in orde zijn. Je zit ook bij de vraag van het beroepsgeheim natuurlijk. Wat deel je met collega’s en wat niet want dat valt voor me ook onder de privacy. Soms bel je naar een rusthuis en krijg je daar een uitleg dat ik zeg ‘ik hoef dat niet te weten’. Studente seniorenconsulent HUB (3): Maar dat zou dus niet mogen. Als je naar een rusthuizen belt dan moeten ze normaal zeggen ‘ik kan u die informatie niet vrijgeven, stuur een brief met uw vraag dan krijg je eventueel die informatie’. Maatschappelijk werker OCMW Gent: Inderdaad niet zo vanzelfsprekend. Studente seniorenconsulent HUB (3): Ik had vorige week nog een telefoon gehad van één van de professoren van het ziekenhuis ‘Gasthuisberg Leuven’ en die vroeg naar verslagen. Waarop ik zei ‘dat u toch een brief moet schrijven met uw handtekening omdat ik via telefoon niet kan verifiëren wie u bent’. Hij was wel kwaad maar ik kan daar ook niets aan doen. (….) Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ik begrijp u terecht.

153

Studente seniorenconsulent HUB (3): Hetzelfde ook met de politie ze bellen en zeggen we zijn van de gerechtelijke politie en hebben die en die informatie nodig. Waarop ik antwoord ‘sorry u kunt uw vraag schriftelijk richten aan de hoofdgeneesheer’. (….) Maatschappelijk werker OCMW Gent: Zoals ze het moeten doen eigenlijk. Studente seniorenconsulten HUB (1): Anderzijds gaan we nu helemaal anders om met onze privacy. Als je bijvoorbeeld Facebook bekijkt wat mensen daar allemaal opzetten. Iedereen kan het zien en toch doen het mensen dagdagelijks. Studente Seniorenconsulent HUB (3): Maar deze generatie van ouderen nog niet, het gaat een breuk zijn. (….) Jen Koto - EHB: De ouderen zitten daar ook ergens tussen op een duur weten ze ook niet meer wat te doen. Enerzijds de samenleving die verandert en niets meer zoals vroeger leekt. Anderzijds de waarden en normen die veranderen. Het is dus ook eens stukje ‘normaal’ dat ze hun deur niet meer willen open laten. Als ik naar mijn grootouders kijk is het denk ik heel normaal dat ze zo reageren. We gaan daar zeker anders mee om omdat we nogal opgroeien in een moderne maatschappij waar Facebook en Twitter normaliteit is. Els Messelis (expert): Als we later zorgbehoevend zijn gaan we dan ook onze laptop en ipad overal meenemen toch? We moeten op inspelen…ik denk ook dat het die richting uitgaat niet? Ik denk dat er niemand van ons later om 18uur naar bed wil. Jeroen Dries projectadviseur Kenniscentrum woonzorg: Volgens me is het ook afhankelijk van uw zorgvraag. U kunt ook alle dagen heel erg ziek zijn dan is het ook OK om om 18 uur naar bed te gaan. En de week nadien voelt u u veel beter. Hoe moet je dan in dit ritme blijven. Wanneer mag uw deur open en wanneer niet? Dat is ook een vraag die we ons moeten stellen. Seniorenconsulent HUB (1): Maar het is onze houding die we aannemen voor die vraag te stellen ‘is het OK als uw deur open staat of wil u liever dat ze dicht is? (….) Jeroen Dries projectadviseur Kenniscentrum woonzorg: Maar ja, dit is de economische realiteit van zorg. Er is ook niet veel tijd om daar vragen over te stellen en flexibel te zijn. Studente seniorenconsulent HUB (1): We komen altijd op hetzelfde neer, het zijn vooral politieke keuzes. Maatschappelijk werker OCMW Gent: De keuze die jezelf maakt zijn ook andere keuzes. Maar iedereen blijft daar in meegaan.

154

Studente seniorenconsulent HUB (1): Ik vind dat men ook met weinig tijd kwaliteit kan geven. Zorgkundige woonzorgcentrum: Natuurlijk u kunt de kamer uitgaan en altijd vragen ‘moet de deur toe of open staan’. Dit kunt je altijd vragen en het is maar twee seconden werk. Els Messelis (expert): Bewuster mee omgaan hoor ik hier? Studente seniorenconsulent HUB (1): Ja, bewuster mee omgaan (…) Jen Koto - EHB: Ja, het is juist uw houding die bepalend is. U moet u eigen eerst veranderen voordat je andere mensen kan veranderen. Begin altijd bij jezelf. Als u uw houding gaat aanpassen dan voelt de cliënt zich ook beter en gaat anders met u om. Een vertrouwensrelatie kan pas dan van start gaan als beide kanten het willen. Els Messelis (expert): Zijn er eventueel nog andere vragen want de tijd slinkt? Jen Koto - EHB: Ik zou het graag nog over seksualiteit en intimiteit hebben. Ik vind het nogal een interessant thema. Waarom mogen bewoners in een woonzorgcentrum hun intimiteit en seksualiteit niet beleven? Waarom is het nog steeds een taboe thema voor de directie en het personeel van het woonzorgcentrum? Studente seniorenconsulent HUB (3): Ik denk dat het zo is omdat jij bijvoorbeeld ook niet wil weten hoe uw ouders hun seksualiteit beleven. Dat willen we gewoon niet weten. Ik denk dat het vooral daarmee te maken heeft. We kunnen het ons gewoon niet voorstellen en denken dat seksualiteit en intimiteit niet bij die leeftijd hoort. Daar is juist de drempel. Niet de ouderen moeten zich veranderen maar jij als hulpverlener moet uw denkkader ook veranderen. Het is een drempel waar jij over moet om het OK te vinden. Maatschappelijk werker Harmonie: Het is uiteindelijk een basisbehoefte punt. Regels daarrond opstellen vind ik onnozel Jen Koto - EHB: Waar ik stage liep mocht het ook niet. Ik heb ook vooral opgemerkt dat vooral de mannelijke bewoners in het woonzorgcentrum daar nood aan hadden. Ik heb verschillende situatie meegemaakt waar een bewoner in het begin van mijn stageperiode me juffrouw noemde en nadien schatje. Natuurlijk moet je ook uw grenzen kennen als hulpverlener maar tot waar gaat die grens. Bijvoorbeeld: als u een mannelijke bewoner moet gaan wassen waar ligt daar uw grens, hij wil eventueel meer dan enkel het wassen? Ik vind het nogal moeilijk.

155

Studente seniorenconsulent HUB (3): Ja, dan moet je duidelijk assertief uw mening durven zeggen door een IK-boodschap. Jen Koto - EHB: Als deze mensen zo behoefte aan hebben dan zullen ze het ook moeilijk begrijpen. Denk jij niet? Zorgkundige woonzorgcentrum: Op zo’n moment met u duidelijk zeggen waar uw grens is. Gewoon zeggen ‘ik wil het niet’. Als je het niet gaat doen dan zal hij verder durven gaan. (…) Jen Koto - EHB: Niet iedereen is assertief genoeg om duidelijk zijn mening te zeggen. Studente seniorenconsulent HUB (3): Ik denkt dat het ook een grote taak of verantwoordelijkheid van u als hulpverlener is om uw grenzen af te bakken. Jen Koto - EHB: En hoe doe jij dit concreet in de praktijk? Zorgkundige woonzorgcentrum: Als het echt ver gaat dan moet je zeker de hoofdverpleegkundige of directie op de hoogte brengen want ze kennen die mensen beter. Jen Koto - EHB: En wat doe jij in een thuissituatie? In een woonzorgcentrum heb je nog een team waar je met al je vragen terecht kan maar in een thuissituatie ben je vaak alleen met de cliënt. Maatschappelijk weker OCMW Gent: Als jij vindt dat het voor u niet kan dan is het uw recht om duidelijk te zeggen ‘excuseer ik vind dit niet correct en ik wil niet dat je dat doet’. Als hulpverlener moet je jouw grenzen kunnen afbakken. Studente seniorenconsulent HUB (3): Je hebt zeker toen niets gezegd en zoveel tijd later sleep je het nog altijd met je mee. Els Messelis (expert): U had dan ook het gevoel dat iemand in uw privacy kwam. (…) Jen Koto - EHB: (…) Toch wel, ja. Het was te dichtbij. Maar toen was ik ook maar een stagiaire en durfde ik ook niets zeggen. Ik had ook een andere positie om daarover te durven praten. Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ja nee, dat denk ik juist niet. Als je een stagiaire bent of niet dat maakt niet veel uit om jouw mening te kunnen zeggen. Jen Koto - EHB: Ja, jij hebt zeker gelijk maar toen was het voor me niet zo evident. Studente seniorenconsulent HUB (1): Het is misschien ook het probleem bij onze senioren omdat ze ook niet aangeven waar dat hun grens ligt. 156

Jen Koto - EHB: Ja, dat is volgens me ook juist het probleem. Maatschappelijk werker Harmonie: Ik ken iemand, die bij MPI werkt met personen met een beperking. Hij past seks-speeltje aan voor mensen die het nog kunnen beleven. In Nederland is er daar effectief sterker op ingezet. Hier België denkt men gewoon dat die persoon te ver gaat met zijn behoeften. Maar misschien is het gewoon een hulpvraag waarna geluisterd moet worden. Els Messelis (expert): Ik heb een seks- en intimiteitskoffer ontwikkeld voor senioren waar er allerlei speeltjes inzitten maar ik durf zelf nog niet in een woonzorgcentrum komen met mijn koffertje. Er zijn bepaalde katholieke rusthuizen die het daar heel moeilijk mee hebben. Studente seniorenconsulent HUB (3): Het is eigenlijk wel ironisch dat de mensen die tijdens de flowerpower periode op de barricade gestaan hebben voor de seksuele revolutie, nu in een rusthuis zitten en niks meer mogen. Jen Koto - EHB: Zoals u het daarjuist zei moeten de instellingen misschien aan hun visie en missie werken? Zodat het personeel daar anders mee kan omgaan? Caroline Van Mello - EHB: Het is ook de houding van de hulpverlener die heel veel doet voor de bewoner van een woonzorgcentrum of een andere instelling. Jen Koto - EHB: Toen ik stage liep in het woonzorgcentrum was er ook het probleem dat twee bewoners met dementie verliefd waren op elkaar en graag intiem contact wouden hebben. Volgens de directie en families mocht het absoluut niet. Els Messelis (expert): Nu mondiaal gezien zijn er daar wel een aantal onderzoeken die niet alleen peilt naar kennis over seksualiteit en intimiteit bij ouderen maar ook de attitude die verschillende hulpverleners hebben, de omgang die verschillende hulpverlener hebben. Uit dat wetenschappelijk onderzoek is er wel gebleken dat vooral jonge basiswerkers gebrek aan kennis hebben. Er wordt vooral weinig informatie gegeven vanuit de opleiding maar ook naar attitudevorming toe de waarden en normen, moet er veel gebeuren. Het is nog altijd een taboe onderwerp als de kennis al zo gebrekig is. Het ligt ook nog altijd heel gevoelig en de reacties zijn lacherig of gaan roddelen. Eigenlijk een echt seksbeleid OK maar je kunt ook niet alles in regels gaan gieten. We pleiten al jaren voor een seksbeleid ook in een woonzorgcentrum maar dat raakt niet structureel ingebed. Die taboesfeer die daar nog altijd heerst (….)

157

Studente seniorenconsulent HUB (1): Ja, het is zeker niet eenvoudig om een seksbeleid op te stellen. Els Messelis (expert): Dus we moeten de directies mee hebben, het personeel mee hebben maar ook vooral de families mee hebben want familie geeft ook heel veel weerstand om die thematiek bespreekbaar te maken. Bijvoorbeeld mijn ouders van 90 jaar hebben geen intiemleven en hebben geen seksleven, laat staan dat we daarover praten. Er moet nog veel gebeuren op allerlei vlakken. Maatschappelijk werker Harmonie: Het zou in de BELRAI moeten komen (…) Els Messelis (expert): Ik werk momenteel met een meetinstrument de ‘geriatic sexuality inventory’ en ik wil echt dat die in de BELRAI wordt opgenomen. Ik heb dus binnenkort een afspraak met een professor vanuit de KUL omdat daar in te krijgen. Omdat ik het gevoel heb dat het liefdesleven en intimiteit is niet te bespeuren in de BELRAI. Maatschappelijk werker Harmonie: We werken nu natuurlijk niet in de residentiële sector maar we werken bij ons ook liever niet met relatiebreuken… We laten alles bewust zijn gang gaan en we komen daar ook niet tussen. De meeste mensen die bij ons terechtkomen zoeken affectie, sociale contact maar ook liefdesrelaties we zijn daar open voor, waarom niet. We houden ook heel bewust die afstand en laten mensen hun liefdesleven beleven. Els Messelis (expert): Dat is heel mooi… Caroline Van Mello - EHB: Maar in hoeveel woonzorgcentrum is het niet aan de orde dat intimiteit en seksualiteit niet wordt toegelaten (….) Jen Koto - EHB: Ik denk dat het vooral ook te maken heeft met de visie en missie van de instelling. Als de directeur en het personeel daar anders naar kijken dan zullen er ook minder problemen voor ouderen zijn. Vooral het schaamtegevoel is een grote drempel. Els Messelis (expert): Zijn er eventueel andere zaken die we nog kunnen overlopen? We hebben niet meer veel tijd en moeten samen tot een conclusie komen. Caroline Van Mello - EHB: Misschien kunnen we besluiten met onze stelling, opnieuw ‘is privacy een open of gesloten deur’? Wat denken jullie? Studente seniorenconsulent HUB (3): Gesloten! Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ik denk dat een gesloten deur al een goed begin is maar het mag ook verder gaan.

158

Caroline Van Mello - EHB: Dus eigenlijk een gesloten deur waar niemand door mag…de cliënt mag zelf beslissen hoe open zijn deur mag. Maatschappelijk assistent OCMW Gent: Ja, hoe open dat ze staat mag de cliënt zelf beslissen. Studente seniorenconsulent HUB (3): Je had daar een mooie zin over. Studente seniorenconsulent HUB (1): Ja, eens over deze drempel gelden mijn wetten. Maar echt vanuit de cliënt. Jen Koto - EHB: Maar wanneer beseffen mensen dat ze hulp nodig hebben. Dat is ook een heel moeilijk gegeven. Denken jullie niet? Caroline Van Mello - EHB: Ja, maar soms beseffen ze het maar willen het gewoon ook niet. Jen Koto - EHB: We moeten ons ook aanpassen aan de waarden, normen en opvattingen van de cliënt. Omdat we bij die persoon binnengaan dus ze verwachten dat wel voor een stukje. Els Messelis (expert): Als we nu een toekomstplannen kunnen maken op vlak van privacy wat kan deze groep hier concluderen voor de mensen die later zorgen nodig hebben. Studente seniorenconsulent HUB (1): Dat het iets heel persoonlijk is en verschilt van persoon tot persoon. (…) Studente seniorenconsulent HUB (3): Het verschilt ook van situatie tot situatie. De ene dag kan de deur open staan en de andere dag kan ze ook gesloten zijn. Jen Koto - EHB: Zeker ook van de kennis en houding van de hulpverlener. Soms moeten we ons ook gewoon aanpassen. We kunnen ook niet altijd verwachten dat de cliënt zich aan ons aanpast. Maatschappelijk werker OCMW Gent: Zoals we daarjuist al zeiden soms is ook maar enkel een kleine vraag ‘doe ik de deur open of gesloten’? De cliënt verwacht dat ook voor een stuk. (…) Studente seniorenconsulent HUB (1): (…) dat de communicatie rond privacy heel duidelijk. Els Messelis (expert): Zo simpel kan het soms zijn.

159

Maatschappelijk werker OCMW Gent: Toch ga ik er blijven moeilijk mee hebben als ze ‘nee’ zeggen. Ik heb me er al bij neer gelegd als hulpverlener. Het is natuurlijk ook een valkuil, je moet zeker weten hoe dat jezelf bent. Die mevrouw kan dan nog honderd keer nee zeggen en ik blijf dan nog vragen ‘kan ik iets voor u doen’? Studente seniorenconsulent HUB (3): Natuurlijk kunnen cliënten ook nee zeggen dat blijft hun recht. Jen Koto - EHB: U hebt zeker ook geen antwoord op uw vraag? Maatschappelijk werker Harmonie: Het is moeilijk en het blijft moeilijk. We willen soms de deur inslaan en zeggen ‘nu gaan we u helpen’. Het is natuurlijk niet verplicht maar we blijven proberen met respect voor de privacy van de cliënt. We proberen via allerlei wegen stap per stap en misschien is er ergens een toegang? Els Messelis (expert): We gaan er dus weer niet uit geraken. Er zijn geen pasklare antwoorden voor zo’n moeilijke thematiek. Jen Koto - EHB: Soms moeten we het ook accepteren. Mensen zijn zoals ze zijn. Als ze zeggen ‘nee’ dat moeten we dit ook accepteren. We kunnen als maatschappelijk assistenten maar proberen maar alles heeft ook zijn grenzen. Maatschappelijk werker OCMW Gent: Ik werk voor een OCMW en met al respect je bent de vuilbak van de rest. Als je zware gevallen binnenkrijgt en zeg maar een meneer wordt op straat overrijden en wie is de laatste die erbij is geweest? Ze staan dus wel altijd bij u vandaar dat u ook altijd probeert om te helpen. Ik vind het soms echt moeilijk om te zeggen dat ik accepteer dat meneer ‘nee’ zegt en hulp weigert. Ik ga dat ook moeilijk blijven vinden. Els Messelis (expert): Dat wordt een boeiende uitdaging als we ooit zorgbehoevend zijn in hoever we mensen in onze privacy binnenlaten. Een heel mooie initiatief in een woonzorgcentrum was eigenlijk dat bepaalde hulpverleners binnen gingen en begonnen mensen te wassen. Als je uiteindelijk massage hebt dan worden handdoeken gelegd en stukjes lichaam bloot gemaakt en dan wordt het weer bedekt enz. Er was een opmerking gekomen dat bepaalde zorgkundigen gewoon iemand naakt aan het wassen was en dan kwam anderen kwamen daar binnen. Dan hadden ze daar niets op gevonden en hebben in de paskamer van het personeel een affiche opgehangen van ‘pas op je wordt gezien met een camera, maak als je je verkleedt niet te veel bloot want we gaan het allemaal kunnen zien ’. Blijkbaar heeft dit wat te weg gebracht. Het zijn allemaal kleine stappen die iets kunnen bereiken. Wat we nu ook doen is met foto’s werken, met youtube-filmpjes werken rond de beleving van privacy. 160

Zijn er nog mensen die iets willen toevoegen? Caroline Van Mello-EHB: Hebben jullie eventueel nog aanbevelingen? Studente seniorenconsulent HUB (1): Eventueel nog workshops voor het personeel om een mentaliteitsverandering tewerk te stellen. Caroline Van Mello - EHB: En dan alleen van de hulpverlener? Studente seniorenconsulent HUB (1): Niet alleen van de hulpverlener maar ook van de maatschappij. Jen Koto - EHB: Ik denk dat de ouderen zelf ook hun houding moeten veranderen. Hulpverlener willen ook enkel maar helpen. Dus ouderen moeten daar ook meer open voor staan. Anoniem: Je mag ook blij zijn dat je hulp krijgt. Het is zeker niet zo evident. Ook al belandt iemand morgen in het ziekenhuis mag je steeds blij zijn dat je die hulp ‘überhaupt’ krijgt. Het is dan zeker ook niet gelijk als thuis dat moeten ouderen ook meer beseffen. Het werkt dus van twee kanten. Els Messelis (expert): Het werkt inderdaad van twee kanten. Ik denk dat het een heel goed insteek is. Dank u wel in ieder geval!

161

Bijlage 2: debat preventief en proactief nadenken over de toekomst Inleiding De toekomst vertrekt altijd uit het verleden en het heden. Het leven bestaat uit routine en verandering. Routine in de dingen die gaandeweg ‘erbij’ horen. Verandering, omdat er ook dingen veranderen in het leven. Werk verandert, kinderen worden groot, mensen worden ouder, gebeurtenissen zetten het leven op z’n kop. Dan kan het even duren voordat er weer een routine ontstaat. Telkens is het zoeken naar een nieuwe balans. Dat kan lastig zijn: waar te beginnen? Hoe er over na te denken? Wat te kiezen? Wanneer we proberen het leven in kaart te brengen, kunnen we de veranderingen vaststellen en bepalen hoe we hiermee willen/kunnen omgaan. Het debat begon met dat iedereen voor zichzelf kon kijken wat hij of zij allemaal in zou vullen op de levenskaart “gaan en staan”. Daar de voorziene tijd relatief kort was, één uur, besloten we het bij deze ene kaart te houden. De vragen op de kaart waren “Hoe gaat u de deur uit?”, “Wat verwacht u van de toekomst?”, “Hoe belangrijk is het?”, “Wilt u iets veranderen, en hoe?”.Deze vragen hielden rechtstreeks verband met volgende aspecten: 

Lopen, bijvoorbeeld: wandelt u naar winkels? Voor uw plezier?



Fietsen, bijvoorbeeld: maakt u gebruik van de fiets voor uw boodschappen? Maakt u tochtjes?



Met de bus/tram, bijvoorbeeld: maakt u gebruik van de bus, de tram?



Met de auto, bijvoorbeeld: heeft u een eigen auto?



met de stadsmobiel/buurtbus, bijvoorbeeld: gebruikt u dit vervoersmiddel?



met de taxi: maakt u gebruik van taxi voor boodschappen, uitjes, bezoek?



Gebracht door familie/vrienden, bijvoorbeeld, maakt u gebruik van het aanbod van familie, vrienden om ergens heen gebracht te worden?

Nadat iedereen voor zichzelf had uitgemaakt wat hij of zij allemaal belangrijk vond en wat relevant was om op de kaart te schrijven ging iedereen met zijn buur, per twee dus, gaan kijken wat ieder van zich had ingevuld en/of er gelijkenissen waren. Omdat het vanaf hier moeilijker werd om het debat letterlijk neer te pennen hebben we ervoor geopteerd ons eigen minidebat, die we beide met één van de deelnemers deden kort weer te geven om een impressie te geven van hoe dat nu precies in z’n werk ging.

162

In de groep zat Elke, diversiteitsconsulente bij het OCMW van Gent. Zij houdt zich onder andere bezig met het begeleiden van senioren, van allochtone origine, naar voorzieningen zoals verschillende woonzorgcentra. Elke heeft ook vijf kinderen. Aangezien we beide een relatief jonge leeftijd hebben kwamen de meeste van de antwoorden die werden gevraagd met de kaarten vrij goed overeen. We hebben beide geen problemen met de auto, het te voet gaan, openbaar vervoer, etc. ... Ook kwamen we het besef overeen dat dit later wel een probleem zou kunnen worden en dat we hiervoor dingen zullen moeten aanpassen om een blijvend draaglijk leven te leiden. Bij het aspect ‘gebracht worden door familie of vrienden’ kwamen we iets minder goed overeen dan bij de vorige aspecten. Waar Elke het een zeer lastig denkbeeld vond afhankelijk te zijn van iemand anders, kwam bij mij een ander gevoel naar boven. Ik heb immers de ervaring dat wanneer we iets met de familie plannen of een uitstapje maken, mijn eigen grootmoeder meestal door één van haar kinderen wordt opgehaald. Ik neem het dan ook meer aan als “normaal” dat de jongere, andere familieleden zorgen voor de ouderen. Persoonlijk vind ik het interessant om hier nu al mee bezig te zijn. Mijn ouders vinden het ook belangrijk om problemen, die zouden kunnen optreden op latere leeftijd, te voorzien. Zo hielden ze bijvoorbeeld bij het bouwen van hun woning reeds rekening met eventuele beperkingen inherent aan hun oude dag. De mate waarin je bereid bent aanpassingen te doen in verband met je toekomst hangt samen met de opgedane ervaringen en omgeving. Het letterlijk uitgetypt debat Susan: Inge, heb jij ideeën of gedachten ervaren bij de kaarten waar je nog nooit of niet echt bij hebt stilgestaan? Inge: Voor mij waren de aspecten nog niet echt een probleem. Ik denk dat het diegene die naast mij zit interessantere dingen te vertellen heeft. Paul: Ze moet meer fietsen. En ze gaat ook haar rijbewijs nog halen opdat ze minder tot last is van anderen. Susan: Kijk, ook mobiliteit op jongere leeftijd. Paul: Het lopen en het fietsen, dat gaat allemaal nog goed, maar ik had het over de achilleshiel waar ik het wat moeilijk mee heb en dat is autorijden. Hoewel ik nog relatief jong ben. Ik heb een soort van vermijdingsgedrag ontwikkeld. Ik kan niet meer zo goed tegen de spitsuren, tegen files, ... en op de duur ga je hierdoor meer gebruik maken van de bus, iets dat ik niet zo goed vind.

163

Paul: Ik heb geen problemen met het rijden maar wanneer je mij in de stad laat rijden heb ik daar echt moeite en problemen mee. Susan: Hoe zouden we Paul op een andere manier kunnen helpen. Bijvoorbeeld vermijden, dat is een oplossing van het probleem. Stefaan: Ik begrijp wat Paul zegt, ik krijg dezelfde kriebels wanneer hij zijn verhaal doet. Ik heb nu een scooter gekocht. Zodoende dat de files voor mij nu een zaligheid zijn. Ik rijd er gewoon door. Je moet dat natuurlijk kunnen. Hoe meer ik dit nu doe, hoe lastiger ik het heb wanneer ik in de wagen zit. Susan: Dat is een ander probleem. Mariette: Wanneer ik luister naar uw verhaal, moet ik denken aan het moment dat u op de scooter zit. Wat ademt u dan allemaal in van vieze lucht?! Het tweede, hetzelfde voor fietsen. Waarom worden de fietspaden juist naast de autoweg gezet en moeten zij alles inslikken wat de auto’s voor hen uitlaten? Stefaan: Op één jaar tijd is mijn vest zwart. Ik had een gele vest, en die is gewoon helemaal zwart geworden. Susan: Dit zou een aanbeveling voor het gemeentebestuur kunnen zijn. We gaan nog even verder over wat meneer het heeft als achilleshiel noemt. Paul: Het klinkt natuurlijk positief dat ik vaak de bus neem. Het negatieve is in feite, je kan het een beetje vergelijken met een fobie, er zijn bepaalde activiteiten die ik op de duur niet meer ga doen want voor die activiteiten heb ik de auto nodig heb. En dat vind ik jammer. Stefaan: Heb je vaak de auto nodig om bijvoorbeeld naar iets cultureel te gaan? Paul: Ja, ik woon in Waasmunster. Maar als ik bijvoorbeeld met het openbaar vervoer naar Brussel ga... ik geraak met moeite terug thuis. Susan: Nou, één van de dingen is dan om te gaan uitmaken of het in de toekomst zo’n punt zal worden dat je angst hebt om in de toekomst geïsoleerd te geraken om dan een andere oplossing te zoeken, zoals bijvoorbeeld verhuizen. Magda: Misschien zijn er mensen die in uw buurt wonen die ook dat probleem hebben. Susan: We zijn nu alleen aan het kijken wat valt ons nou eigenlijk op. We hoeven nog helemaal niet aan de oplossingen te denken. Natuurlijk is dat het eerste wat we willen.

164

Stefaan: Ik gebruik de bus en de tram nooit. Ik ben nog te mobiel. Ik fiets, ik scooter, ik ga te voet, ... Susan: En u komt overal waar u wil... Stefaan: Inderdaad. Ik ben thuisverpleegkunde dus ik word bijgevolg voortdurend geconfronteerd met mensen die minder mobiel zijn, dus zolang de gezondheid het wil en ik het kan, blijf ik met de auto rijden. Susan: Denkt u dat de frustratie groot zou worden wanneer dit niet meer zou lukken? Stefaan: Neenee, ik denk mezelf te kennen en ik denk niet dat ik gefrustreerd zal geraken als ik op een bepaald moment niet meer met de auto zal kunnen rijden. Ik zal wel oplossingen zoeken en vinden, hoop ik. Bijvoorbeeld via de kinderen. Hoe later hoe liever natuurlijk. Claire: Ik denk dat zolang men kan lopen, is er veel mogelijk. Qua verplaatsingen, trein, tram bus, ... wat dan ook. Eventueel de wagen. Voor mij is het voornamelijk een probleem met het parkeren. Ik neem ook af en toe de taxi. Susan: Dus weinig problemen op dit vlak van het leven? Claire: Je moet kunnen blijven lopen natuurlijk. Susan: En geeft dat dan nog eisen aan de gemeenschap, zijn de paden goed voorzien/gemaakt? Claire: Ik vind dat het belangrijk dat er regelmatig openbaar vervoer is, niet te laat... Hier in het centrum kan je daarmee alle kanten uit, wat heel leuk is. Filip: Ik heb bij het bestuderen van de kaarten gezien dat ik voorlopig nog goed mobiel ben. Vooral lopen en fietsen, doe ik allemaal regelmatig. Ik denk wel dat het invullen van de kaarten anders zou zijn moest u ook een indeling maken in het dagelijkse leven en bepaalde situaties voor bijvoorbeeld plezier en ontspanning. Ik maak gebruik van de wagen, in de toekomst zal dit waarschijnlijk meer de trein zijn. De belangrijkheden die ik hier heb bij lopen. De taxi gebruiken we enkel als er geen oplossing is. Openbaar vervoer laat vaak op zich wachten. Gebracht door familie en vrienden gebeurd in stijgende lijn. In de toekomst zal dit wellicht nog meer het geval worden. Lopen en fietsen houden we zolang mogelijk vol. Met de eigen auto zal het ook langzaam verminderen. Voorlopig nog niet teveel problemen.

165

Astrid: Ik doe mijn boodschappen voorlopig met de fiets. Ik loop niet zo graag. Ik moet ook opletten met de fobie die Paul al eerder aanhaalde over het rijden met de auto op de autosnelweg. Ik wil ervoor zorgen dat ik mijn horizon niet verklein. Ik neem ook vaak de trein. Susan: En als je de boodschappen op een gegeven moment niet meer met de fiets kan doen, kan je iets anders zoeken? Astrid: Inderdaad, dat zullen we zien. Mijn prioriteit is dat ik mijn horizon niet verklein. Jean-Pierre: Lopen in het Vlaams is “gaan”. Dat was misschien voor sommigen een verwarring! Ik woon in Dilbeek, dus ik kan veel wandelen, dit doe ik ook. Fietsen neen, het gaat teveel bergop en bergaf. Tram en bus zal ik eerder nemen uit noodzaak. Met de auto ben ik er wel snel maar ik heb een halfuur nodig om mijn auto kwijt te raken. Dus neem ik nu de bus. Ik rijd 30000 km per jaar. Ik rijd overal naartoe. Oostenrijk, ... Taxi nooit, ik ben zelfstandig dus ik heb ze op het ogenblik niet nodig. Mijn moeder hebben ze haar auto moeten nemen op haar 91ste omdat ze niet meer goed zag. Op aanraden van haar dokter heb ik de auto moeten verkopen. En dan was ze heel kwaad. We namen haar zelfstandigheid af. Ze was op alle vlak erg zelfstandig. Susan: Kan u dan iets inbeelden dat, op het moment dat u niet meer met de auto zou mogen rijden, die boosheid dat dan naar boven zou komen, om daar een positieve verandering aan te geven? Jean-Pierre: Zo ver denk ik niet. Ik zeg het, op haar 80ste reed mijn moeder Europa rond, overal vrienden gaan bezoeken, ... Ze is in totaal vier weken weggeweest. Jacqueline: Ik gebruik de wagen en ook heel veel trein, tram en bus. Ik hoop zo lang mogelijk zo goed mogelijk te blijven. Positief blijven vind ik belangrijk. Susan: Zou wat Paul daarnet zei over vermijding ook kunnen voorhebben? Jackie: Dat klopt voor mij ook wel een beetje. In de week is er heel veel verkeer. Ikzelf rijdt dan liever in het weekend wanneer er minder volk is op de baan. Ik heb ook maar ene klein wagentje en dan voel ik mij zoals een sandwich tussen alle grote wagens. Ik moet vaak door de Kennedytunnel. Luc: Ik woon in de stad, bij alles kortbij. Wat te voet kan worden gedaan doe ik te voet. Ik ben vrijwilliger bij twee verschillende verenigingen, hiervoor gebruik ik vaak de auto. Susan: En hoe kijkt u naar de toekomst? Voelt u zich nooit onveilig wanneer u het openbaar vervoer neemt?

166

Luc: Neen. Als ik de ene nummer (nummer van de lijn van het openbaar vervoer) neem weet ik dat ik alles goed bij mezelf moet houden bij de andere zit ik meer op mijn gemak. Ik heb geleerd dat ik tegen iedereen goeiedag moet zeggen. Want hiermee heb je elkanders gezicht gezien en dat is een veiligheid voor uzelf en de andere. Susan: Dat is een mooi voorbeeld! Want toen ik met Matthias en Inge aan de voorbereiding werkte, dachten we na over wat we nu als maatregelen zouden kunnen voorstellen voor het bus –en tramgebruik. Hieruit kwam om bijvoorbeeld een apart metrostel te gaan reserveren voor ouderen. Luc: Neen, absoluut niet. Ik merk op dat de jonge, vreemde meisjes (allochtone origine) dat die voor mij rechtstaan. Onze eigen jeugd doen alsof ze niets zien. Dat ligt aan de opvoeding, naar mijn mening. Susan: Wat u zegt is een deeltje van de oplossing, elkaar aankijken en aanspreken, ... het is wel een goed idee. Ook voor de mensen die denken dat je dan een potentieel slachtoffer zou zijn.” Matthias: Voor ons ging het voornamelijk over bepaalde plekken waar ouderen voorrang zouden kunnen krijgen om in te stappen of waar ze gemakkelijker van het openbaar vervoer gebruik van kunnen maken. Luc: Het heeft met opvoeding te maken. Als jongeren zouden opstaan voor ouderen is al dat extra niet nodig. Claire: Men heeft het zo vaak over de onveiligheid op het openbaar vervoer. Zeker hier in het Brusselse. Ik zit bijvoorbeeld vaak op de lijn naar Ribeaucourt. Toch één van de stations die op de zogenaamde zwarte lijst staat. Maar ik heb er, eerlijk waar, nog nooit last van gehad. Ik ben wel voorzichtig, dat wel. Qua handtassen houd ik wel al dicht op mij, … . Susan: Ja, maar ik kan me langs de andere kant ook voorstellen dat wanneer mensen slecht te been zijn wat zenuwachtiger zijn. Claire: Ook iedere keer dat ik de tram neem staan de mensen recht voor mij. José: Een tip is wanneer je alleen over straat loopt wanneer het donker is om geen donkere kledij aan te doen. Het is zo belangrijk dat je opvalt, dat mensen je zien.

167

Céline: Om even te anticiperen op het onveiligheidsgevoel waarover we nu spreken; ik denk dat dit ook wel bij jongeren het geval is. Als ik beroepshalve naar Brussel moet komen vind ik het zelf ook niet zo prettig als ik ’s avonds het openbaar vervoer moet nemen. Nuja, in Gent ook niet. Tegen mijn kinderen zeg ik ook dat ze best per twee gaan. Ga zeker niet alleen. Susan: Onveiligheid heeft ook met mobiliteit te maken want als je niet goed te been bent ga je ook minder zeker voelen. José: Ik zie bij veel oudere mensen die handtassen hebben, en nog een andere zak. Die zoeken het toch wel een beetje. Al houdt het ook wel verband met de omgeving en plaats waar je woont. Claire: Ik heb jarenlang in het onderwijs gestaan en de gasten aan wie ik les heb gegeven zie ik nog altijd. En ook al omschrijft men mijn wijk als onveilig, ik heb dat gevoel niet. Dat maakt het allemaal wel subjectief. Susan: Mooie constatering dat u daar ook uw zekerheid aan ontleent. En zoals meneer zei; als je contact maakt word je wat zekerder. José: Ik woon aan de Beurs. Ik mag niet meer met de auto rijden. Ik heb mij moeten aanpassen. Wij hebben in Brussel veel parken dus probeer ik iedere zondag minstens één park aan te doen om daar te gaan wandelen. En ik verander iedere keer, en iedere dag een half uur. Omdat ik vind dat wanneer men zich in beweging houdt men zich op die manier soepel houdt en relatief gemakkelijk nog met andere mensen in contact kan komen. Dus ik heb nooit last gehad met de mensen. Susan: En in de toekomst denkt u, zo ga ik verder...? José: Ik heb net een periode van zes maanden gehad waarin ik niet kon stappen. Nu ben ik terug weg en ga ik vaak stappen. Maken dat men terug in beweging worden. Claudia: Ik heb wel een paar zaken opgemerkt. Bijvoorbeeld over tram en bus. Ik heb al 48 jaar geen auto meer. Ik heb ook geen tv, ook geen computer. Ik ben een dinosaurus. Ik word 80 en ben juist terug van de Zuidpool. Ik heb de hele wereld rondgereisd en dit zonder auto. Veel met de fiets onderweg geweest. Ook moeten we elkaar in de ogen kijken. Dat vind ik belangrijk. Wat ik echter niet goed begrijp, sorry hoor want ik wil u niet kwetsen, maar waarom men beroep hebt gedaan op u, komende uit Amsterdam, zijn wij niet goed genoeg? Susan: Ik weet het ook niet, men heeft mij gecontacteerd omdat mijn functies en professionele doen en laten erg gelinkt zijn aan het debat van vandaag... .

168

Claudia: Dan bent u welkom bij ons, maar u spreekt niet dezelfde taal als ons! En daarom staan er veel zaken die wij niet kennen; als u schrijft lopen is dat bij ons gaan. Chantal: Ik ben bijna verplicht de auto te nemen omdat er niet veel openbaar vervoer is. Maar ik ben preventief bezig met wanneer het niet meer zou kunnen om op dat moment te verhuizen waar het openbaar vervoer ruim aanwezig is en de winkels ook kortbij. Daar denk ik al over na. Natuurlijk, het is ook een verschil als je alleen bent of met twee woont. Susan: Hoe zou u dat willen vormgeven, samen praten met uw omgeving? Chantal: Die beslissing heb ik al gemaakt. Mijn toekomst neem ik zelf in handen. Er zijn veel (gratis) mogelijkheden en plekken in Brussel die de moeite waard zijn, dus wanneer het niet anders meer kan verhuis ik naar hier. Dat staat vast. Caroline: Mijn mobiliteit is momenteel nog goed. Maar ik vind wel wanneer ik kijk naar de mensen waarmee ik werk merk ik op dat de buurten waar zij wonen absoluut niet aangepast zijn aan hun noden qua mobiliteit. De voetpaden zijn soms niet in goede staat, te hoge voetpaden, als je met een rolstoel naar buiten komt moet je al bijna een bodybuilder zijn om u voor te bewegen. Het openbaar vervoer is bij ons goed, waar ik woon stoppen 6 bussen. Ik hoop dat ik zolang mogelijk kan stappen, desnoods met een rollator. Veel mensen vinden dat soms wat raar als ik dat zeg of gewoon maar voorstel. Ik merk dat sommige mensen gewoon in hun zetel blijven zitten omdat ze zich schamen met een rollator buiten te komen. Luc: Verschillende mensen die ik ken gebruiken een rollator gaan terug wandelen. Zij voelen hun terug gelukkig nadat ze lang gewoon vielen, struikelden, ... Susan: Hoe zouden we ons als gemeenschap kunnen vermijden dat mensen zich hiervoor schamen? Caroline: Ik denk dat wij gewoon in een zeer individualistische samenleving wonen waarin ieder zijn autonomie wilt behouden en daarmee, met het feit dat je een rollator zou gebruiken een beetje openlijk laat merken dat je een deel van die autonomie zou moeten afstaan. Dit terwijl een rollator net die autonomie laat terugkomen. Ik zeg vaak tegen de mensen dat ze het kunnen proberen. Volgende week kom ik terug en vraag ik hoe het geweest is. Fietsen, hetzelfde, ik fiets niet zoveel maar als ik kan fietsen doe ik het wel omdat ik het belangrijk vind om in beweging te zijn. Desnoods met een driewieler, om zo niet te kunnen vallen. De gemeente moet er natuurlijk wel voor zorgen dat fietspaden veilig(er) zijn. Ik ga ook zelden met de fiets of de tram. Ik vind dat niet aangepast is mensen die minder mobiel zijn.

169

Gewoon al met een kinderwagen op de bus is al een ramp. Laat staan met een rollator, een rolstoel is gewoon onmogelijk. Bovendien hebben wij in Gent die Hermelijntrams, de perrons zijn te kort, ... En dat zijn echt wel logistieke problemen. Mijn auto is mijn vrijheid, zoals Claudia daarnet al zei, ik hoop dit in de toekomst zo vaak en zo lang mogelijk nog te kunnen gebruiken. De taxi gebruik ik nooit, gewoon omdat dit gewoon veelt e duur is. Gebracht door familie en vrienden wil ik ook zo lang mogelijk mee wachten want daar zou ik me absoluut niet op mijn gemak mee voelen. Susan: Wat mij opmerkt is het laatste van wat je zei, dit kan in jouw geval wel nog een achilleshiel worden, neen? Caroline: Ik ga waarschijnlijk de hele tijd zagen tegen mijn kinderen dat ze te snel of te traag rijden, ... Ze gaan mij wellicht niet willen meebrengen. Matthias: Ik ga meteen oppikken op het laatste dat werd verteld. Bijvoorbeeld in mijn familie zorgen we ervoor dat wij mijn grootmoeder altijd gaan ophalen als we ergens naartoe gaan. Ze apprecieert dit ook. Het is voor haar veel gemakkelijker en het haalt wat last weg van haar schouders. Wanneer ik dit zie en nadenk over later denk ik hier niet last van te hebben om te vragen aan vrienden of familie mee te rijden omdat ik ervan uitga dat mijn omgeving mij gaat opvangen en ondersteunen. Voor de rest heb ik nog niet echt veel problemen met mobiliteit. En daar ben ik ook wel blij om. Het zal ooit wel anders zijn, daar ben ik mij van bewust. Claire: Ik denk dat er voor de huidige generatie jongeren nog veel zal veranderen qua mobiliteit. De veranderingen hierrond staan niet stil. Ik denk dat men andere dingen zal uitvinden om dit alles te vergemakkelijken. Susan: Ja, inderdaad. Zoals bijvoorbeeld één van de verhalen van daarnet waar iemand zei dat ie Skype gebruikt in het contact met zijn dochter die ver weg woont.... Dat is natuurlijk ook al een andere manier van contact, communicatie, waarin sommige mensen zullen zeggen dat dit niet genoeg is terwijl voor anderen dit een prima oplossing is dat ik anders heen en weer zou moeten rijden. Dat is wat ik zei in mijn praatje; ieder wordt oud op zijn eigen manier. Vanuit het verleden, vanuit wat je nu bent zal dit naar je toekomst gaan. Dan zou ik nu nog even vijf minuten willen spenderen om te bevragen wat u vond van het doornemen van de kaarten. We hebben er nu ééntje geprobeerd. Er zijn wel wat opmerking over gekomen.

170

Caroline: Hoewel ik het allemaal erg interessant vond had ik een andere kaart gekozen om rond te werken. Bijvoorbeeld de inspiratiekaart of de sociale contactenkaart. Rond mobiliteit is mij de angst opgevallen. De angst om de auto te nemen, iets voor te hebben, .... Susan: Wat mij in het werk altijd opvalt is dat mensen bijvoorbeeld rond het toiletbezoek dat je niet zeker weet of er een toilet is. Die niet meer naar de tandarts durven, want je zal toch maar eens halverwege naar de wc moeten... Dat zijn allemaal dingen waar je een probleem van kan maken als je het niet durft te bespreken. Het werd meteen een heel openhartig gesprek. Heeft het voor mensen geholpen? Om mee te nemen naar huis? Luc: Dat is positief hé! Jean-Pierre: We zullen nog zeven keer moeten terugkomen om de andere kaarten te bespreken! Luc: Ik ben actief bij verschillende werkingen in het Brusselse en ik ga zeker enkele aspecten meenemen over wat ik vandaag allemaal heb bijgeleerd. Caroline: Ik denk dat ik het bij mijn cliënten wel ga toepassen. Ik vond het ergens wel jammer dat ik vaak hoorde dat er mensen niet mee bezig zijn, maar we willen eigenlijk het tegenovergestelde bekomen. Wij willen dat mensen wél op hun 50ste al eens nadenken over hun toekomst. In bepaalde gevallen merken wij in crisissituaties dat het niet anders meer kan. Dat ouderen geen dag langer meer kunnen thuisblijven. Dat men schrik heeft om nog alleen te blijven. Maar wij kunnen absoluut niet à la minute ergens iets aanbieden. De meeste oplossingen kunnen wij niet van vandaag op morgen realiseren. Want ik heb nog senioren geweten dat hun huizen bouwde met niveauverschillen. Dat ik mij afvroeg waarom doe je dat nu toch?! Inge: Persoonlijk vind ik het interessant om hier nu al mee bezig te zijn. Mijn ouders zijn hier nu ook al mee bezig. Tijdens het verbouwen maakten ze bijvoorbeeld een bureauruimte op het gelijkvloers dat bedoeld is voor nu, terwijl daar later een slaapkamer van kan gemaakt worden. Mijn papa is momenteel ook bezig met de tuin zo in te richten dat er zo weinig mogelijk onderhoud aan is. Qua veiligheid ook, zoals het dragen van witte kledij. Ik doe daar echt wel iets mee na verloop van tijd.

171

Bijlage 3: debat allochtone ouderenzorg Inleiding Experte Ik wil eerst even zeggen dat het mij een klein beetje een ongemakkelijk gevoel geeft. Als ik in dit thema 'interculturele ouderenzorg' waarmee wij nu bezig zijn, als expert wordt aangekondigd. Omdat ik er in geloof dat er op dit moment niet zoveel experten rondlopen. Specifiek op dat thema. Ik denk namelijk, dat het thema nog in fase zit. Maar wat er natuurlijk wel met de Brusselse welzijnsraad een tiental jaar is, is dat we heel betrokken zijn bij dit thema. En denken we dat er binnenkort toch wel een doorbraak komt naar een solidaire interculture ouderenzorg. Ik leg hier een beetje de nadruk op. Omdat ik blij was om Solidair te lezen als titel bij de workshop. Omdat interculturele zorg gebaseerd is op de vraag: Wat is een solidaire ouderenzorg? En die koppeling van diversiteit en migratie kon ik koppelen aan solidariteit. Laten we even terug kijkje nemen naar de geschiedenis die alles blootlegt. Ik wil jullie hierin mee pakken in grote lijnen. Vijftig jaar geleden krijg je migratie van vooral de Turkse en Marokkaanse mensen. Het was een voorbeeld naar de bekende mijn ongeval. In eind jaren vijftig had Italie tegen de Belgische overheid gezegd: Er zijn zoveel italiaanse arbeiders gestorven in de mijn, wij gaan geen arbeiders meer uit leveren aan jullie. Op dat feit is daarna een paar jaar later (jaren 60) de Marokkaanse en Turkse migratie op gang gekomen. Het is zeer belangrijk om te weten dat de jaren zestig de goude jaren waren. De economishe krachten was sterk. Er was nul procent werkloosheid. In die jaren is onze welvaarstaat goed geworden. Vanaf 73 kregen we de economische crisis. Een krak in het systeem. Blijkbaar waren de Turkse en Marokkaanse mensen toen sterk getroffen geweest door dit obstakel. Waardoor ze bij andere jobs terecht zijn gekomen. Hierdoor zijn ze uiteraard terecht gekomen in een slechte sociale status. Bovendien was niemand van plan om hier te blijven. Zowel de migranten als de overheid dachten hier niet over. Maar eenmaal de kinderen hier geboren waren en de gezinnen gevormd waren. Bleven ze ook hier. Tot in de jaren 90 gebeurd er opnieuw een grote omwenteling. Onder andere het grote oostblok. Een grote werelddeel die omver wordt geschopt. Daardoor kwam er weer een grote migratie opgang. Maar we gaan nu niet verder in op de geschiedenis van vroeger. In elke geval komen we binnenkort of nu eigenlijk al, in een sterk veranderde wereld terecht. De generatie die al enkele decenia meegaan, moeten steeds blijven mee gaan met de vegrijzing en verkleuring. Waardoor we bijna kunnen zeggen dat we over tien jaar weer in een andere samenleving zullen leven. 172

We kunnen ons nog een sterkere doorgedreven verandering verwachten. Ik wil niemand bang maken, maar dat is misschien wel zo. De vraag is dan natuurlijk: Hoe kunnen we het op vlak van ouderenzorge solidair gaan opstellen als iedereen divers wordt? Hoe kunnen we solidair zijn met verschillende groepen in de samenleving? Dit zal misschien de basis zijn voo het debat straks. Ik wil jullie drie puntjes geven zonder er diep op in te gaan. Een drie tal puntjes die een sleutel kunnen zijn voor een interculturele ouderenzorg op te bouwen. Het eerste is, wat onderzoekers ook zeggen. Wellicht wordt het concept van de buurt een heel belangrijk concept als we gaan nadenken over hoe de ouderenzorg er moet uitzien. Voor mensen van alle afkomsten. Voor mensen met Belgische afkomst , Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst. Zodat ze hun oude dag op een goede manier kunnen beleven. Maar ook de buurt als uitgangspunt: hoe kunnen we solidair zijn met elkaar. Het tweede belangrijke aspect is dat we misschien niet te veel de nadruk moeten leggen op cultuur, misschien moeten we onze focus leggen op het divers profiel van de mens. Een derde puntje die ik hier wil aanhalen. De term: Het concept voor de maatschappelijking van de zorg. Heel simpel duid de term wellicht op het feit, dat we langer thuis gaan leven en meer van daaruit zorg gaan ontvangen. Maar dat betekent natuurlijk ook dat het een grote rol gaat zijn voor de thuisdiensten. Maar dat betekent natuurlijk ook dat het een grote rol gaat zijn voor de mantelzorgers, vrienden en familie die zorg aan iemand verlenen. Het is voor mij bij

een

uitstek

een

thema,

waar

de

verschillende

culturelen,

de

verschillende

gemeenschappen. Het is een ideaal thema om met elkaar in dialoog te gaan. Want je merkt, er wordt veel geschreven zoals: Nee bij allochtonen is de mantelzorg heel sterk. Dus voor autochtonen zou dat ook wel een uitdaging zijn. Kort om af te ronden: Ik denk dat we een stukje moeten vertrekken van een droomoefeningen. En het liefst nog meer een gedeelde droomoefeningen. Hierbij koppel ik het filmpje, dat ik trouwens een heel goed filmpje vindt. In het filmpje komt dus een Marokkaanse dame in beeld. Zij uit wat ze wenst te zien. Wat ik indrukwekkend hier aan vindt, is dat ze hele normale vragen stelt. Die eigenlijk heel mensenlijk zijn. Dus ik zou jullie graag willen uitnodigen met de vraag: Wat vinden jullie ervan?

173

Het debat Els Nolf: Goedemiddag, ik heb me al voorgesteld. Ik ga dit niet opnieuw doen. Het is misschien belangrijk om te zeggen dat ik een klein beetje een ander publiek verwacht had in deze workshop. Het was stukje eerste de bedoeling dat er ook, als ik het goed begrijp, een groepje Magrebhijnse dames zouden langskomen. Die zijn er om een of andere reden niet geraakt. Dus het kan zijn dat we onze format een klein beetje moeten aanpassen. We zullen wel zien. We zitten hier rond tafel, rond het thema dat ik een stukje ingeleid heb: solidaire interculturele ouderenzorg. ik ben ook, niet toevallig geëindigd met de stelling, van ja eigenlijk zullen we een stukje moeten een droom oefening doen. Niet alleen in zo kleine groep, maar ook groter op de maatschappij want we zijn natuurlijk allemaal heel erg zoekende in dit thema. Eigenlijk zijn we allemaal pioniers, om het zo te zeggen. Voor de mensen met migratie achtergrond. Die op vele vlakken telkens in hun leven hier pionier geweest zijn. Die nu ouder aan het worden zijn, zijn zo nu opnieuw de pioniers, voor de eerste keer de eerste generatie die, oud wordt in context die niet de context is van hun geboorte land was. Dus hoe je dat doet, dat hebben zij niet kunnen zien van hun ouders, ze zijn de eerste die dat specifiek probleem moeten confronteren. Anderzijds zijn het ook de zorgsector en de instellingen enzovoort, ook voor hen is het een stuk pionieren. Je zou kunnen zeggen van, ze hadden het moeten zien aankomen, maar het vraagt natuurlijk veel experiment, dingen uitproberen, wat werkt en wat werkt niet enzovoort. En veel debatten, en dialoog en uitwisseling. Ik dacht van, mijn plan was, om eindelijk iedere keer eerst bij iedereen eens te horen. Wie jullie zijn? Voor een stukje, kort even te laten toelichten; “Waarom jullie voor dit thema kiezen. Het kan een persoonlijk verhaal zijn, of omdat je in de sector werkt, of gewoon omdat het je interesseert. Het lijkt me belangrijk om even zo wat verhalen los te krijgen, eventueel en dan denk ik, dacht ik van het zou wel interessant zijn om daaruit even een stukje te kijken, hoe die ideale interculturele solidaire ouderenzorg er zou kunnen uitzien. We hebben natuurlijk niet gigantisch veel tijd, dus we gaan maar een paar aspecten, kunnen aanreiken. Het lijkt mij leuk als we toch een stukje kunnen reiken naar 1 of 2 beginnende conclusies, bijvoorbeeld een stukje aanbeveling naar de zorgsector. Ook al gaan we hier niet diepgaand opkunnen ingaan. Maar het is toch belangrijk om onze focus ergens op te richten.

174

Het zou leuk zijn om 1 of 2 aanzetten van aanbevelingen te formuleren. Voor mij is het sowieso interessant vanuit mijn job, om het mee te nemen en als ook voor het kenniscentrum. Dat is een beetje het plan. Ik weet niet wat jullie daarvan vinden. Al de deelnemers van het debat: Goed, super. Els Nolf: Ja, ik weet niet, houd er iemand het uur in het oog? En begrijpt iedereen voldoende Nederlands? Al de deelnemers van het debat: Ja. Herwig: Ik zal het uur in het oog houden. Els Nolf: Ja, ik stel voor dat we beginnen. Want anders gaan we tijd verliezen. We doen een rondje en vertellen even, hoe we betrokken zijn op het thema. Vanessa: Ik ben studente aan de Erasmushogeschool te Brussel. Ik heb deels voor dit project gekozen omdat ik het wel boeiend vond om rond deze thematiek te werken. Ik zelf ben hier in België geboren maar de kant van mijn moeder is van Duitsland. Dus we blijven binnen Europa. Ik vond het ook wel boeiend om hierrond te werken, omdat het ook afhankelijk is, van cultuurgebonden morele verplichtingen, of allochtone ouderen dan naar een zorgcentrum zouden gaan of niet. Mijn belangrijkste vraag nog steeds is: ook al denk ik dat het komt door het wettelijk kader. We zijn naar de gevangenis geweest in Wortel, daar kunnen criminelen of mensen die in de gevangenis zitten, aangepast voedsel krijgen, een aparte gebedskamer voorzien. Terwijl ouderen mensen, dat hun heel hun leven goed gedragen hebben, die dan niet naar een verzorgingstehuis kunnen gaan, waar ze aangepaste voeding, kunnen krijgen of een aparte gebedskamer hebben. Els Nolf: Oké, dat is meteen een zeer duidelijke insteek. Hassan: Ik ben van Marokkaanse afkomst, ik ben sinds een paar jaar hier in België. Ik heb gewerkt als ex - leerkracht wiskunde in Marokko. Ik heb hier ook een opleiding wiskunde gevolgd. Daarna heb ik gewerkt als sociaal werker in Genk, Houthalen - Helchteren. Eerst had ik gekozen, voor het andere thema rond wonen, omdat ik ook nog als sociaaladviseur heb gewerkt. 175

Els Nolf: begrijpt iedereen het? (Er is veel lawaai) Hassan: Er zijn er teveel. Ik heb als sociaal adviseur gewerkt in Gent en Houthalen. Ik was bezig met 3 projecten. Rond wonen voor ouderen, Marokkaanse groep, schoolopbouwwerk, secundair onderwijs in Houthalen – Helchteren. Wat betreft eigenlijk wonen, ik werk samen met een architect, om sociaaladvies, qwa premies en leningen. De architect, geeft technisch advies rond bouwen, wat mag je wel en wat mag je niet van uit de gemeenten. 2de project was als schoolopbouwwerker. Voor schoolopbouwwerk was men meer bezig met ouderenbetrokkenheid. Hoe kunnen we de ouderen eigenlijk te stimuleren om deel te nemen aan school activiteiten en om de problemen van hun kinderen enz. In samenwerking met de school. Ze waren we bezig met verschillende projecten, ik kan dat niet meteen allemaal zeggen. De derde was over ouderen, ik werk samen met ouderen van Marokkaanse afkomst, informatie geven, we zoeken naar de welke zijn de noden en de behoeften van ouderen, naar de overheid eigenlijk door te geven. Samen met activiteiten natuurlijk. Els Nolf: Dankjewel. Jana: Ik ben Jana. Ik heb met mijn klasgenoten van maatschappelijk werk, de beginstart gemaakt van dit debat. En dan hebben wij ouderen geïnterviewd en daar is vooral uitgekomen, dat ze een beetje, slecht tegenover allochtone staan. En ja ik vond dat ook wel een beetje raar, dus ik wou dat eens bekijken van jullie kant dan, hoe dat dan beter kan gemaakt worden. Dus vooral, die insteek en mijn mama is van Thailand. Nicolas: Ik ben Nicolas. Ik werk als stafmedewerker voor de dienst maatschappelijk werk van de socialistische mutualiteit. Waarom dat ik langskom, is omdat een van onze voornaamste doelgroepen eigenlijk van maatschappelijk werkers ouderen zijn. En we hebben het hier vandaag ook al gezien, op een bepaald moment heb ik het ook al gehoord, dat ouderen met een allochtone achtergrond, specifieke behoeften hebben, waar dat voor de moment weinig of geen aandacht wordt aangeschonken. Dus dat was interessant om hier bij te leren over hoe dat we daar een rol kunnen in spelen. Hoe we daar een pionier kunnen in spelen. Voornamelijk die interesse. Els Nolf: ja oké.

176

Büsra: Ik ben Büsra. Studente aan de Erasmushogeschool, ik ben zelf in België geboren, maar ik ben ook een allochtoon, dus dit thema interesseert me daardoor. Maar ik wou ook graag weten, wat de mensen zowel allochtone als autochtone, denken over dit thema. Herwig: Je bent in België geboren, waarom noem jij jezelf dan een allochtoon? Büsra: Ja, omdat mijn ouders eindelijk van Turkije komen. Herwig: Je zou kunnen zeggen: ik ben autochtoon? Büsra: Ja, maar ja de meeste mensen zeggen dat eigenlijk, dat ik een allochtoon ben. Malika: Ik ben Malika. Ik zit ook in het derde jaar maatschappelijk werk. Ik heb eigenlijk voor dit thema gekozen omdat het me zo interesseert. Wat de allochtone denken, dus de ouderen, maar ook vooral wat de autochtone denken. Dus wat hun visie en mening is, over hetgeen dat de Marokkaanse en Turkse gemeenschap denken. Ik ben een trotse Belg maar ook een troste Marokkaanse. Dus wel alle beide. Kaat: Ik ben Kaat. Van de dienst ouderenzorg OCMW Gent, coördinator thema werking. Wij willen in Gent zeker vanaf nu, sterk inzetten op het toe leiden van allochtone senioren. Ik ga daarvoor ook volgende week naar Turkije, om daar rond te kijken, naar hoe gaan de senioren daar, hoe beleven of willen ze daar hun oude dag en hoe kunnen we daar iets van leren. Hoe kunnen we deze groep daar dan meer naar toe leiden naar onze woonzorgcentra, maar ook naar onze lokaaldienstencentra. Waarom zit ik hier? Ja, omdat ik dit van jullie wil horen, hoe jullie hierover denken. Herwig: Ik ben Herwig. Ik ben directeur op het kenniscentrum woonzorg Brussel. Een van de grote uitdagingen, waar wij in Brussel de dag vandaag voor staan is, gaat over de zorg voor allochtone ouderen. Vandaag is 1 op 3 van allochtone afkomst. In 2020 als de prognoses juist zijn, zal dat bijna 1 op 2 zijn. Met andere woorden, de helft van de oudere Brusselaars, waar wij voor moeten gaan zorgen, zullen allemaal van een andere origine zijn. Ik vindt dat er vandaag nog heel heel weinig, wordt gedaan. We zijn daarrond ook al een aantal keren met de overheid gaan praten. Normaal gezien ging dit een thema zijn, van de welzijn in 2013. Maar dat is door al de drukte van de staatshervorming opnieuw niet aanbod gekomen. Ook niet door de Vlaamse overheid; Ik vindt dit een zeer jammere zaak. Joachim: Ik ben Joachim. Tewerkgesteld in de thuiszorg hier in Brussel bij familiehulp. Wij merken nog altijd dat bij onze cliënten het overwegend de oudere autochtone zijn. Allochtone ouderen komen wij minder om minder tegen, en geraken wij ook niet binnen.

177

Terwijl onze medewerkers meer en meer divers zijn van: Afrikaans, als Congolese, Rwandese tot een aantal Marokkaanse en Egyptische nationaliteiten. Dat daardoor af en toe de link wel kan linken. Maar we geraken nog niet echt, zoals Herwig aankondigt. Er is een grote doelgroep, maar we bereiken deze niet. Is dat omdat we Nederlandstalig zijn? Is dat omdat deze een Franstalige thuisdienst geniet? Het ontbreken van een aantal medewerkers die beter kunnen ondersteunen omdat ze de taal spreken? Waar kunnen we de ingangspoortjes vinden om die mensen te bereiken en te helpen? In hun thuissituatie? Isabelle: Ik ben Isabelle. Van het kenniscentrum. Ik ben ook antropoloog. Ik maak al vele films over hoe dat mensen van andere origine, willen integreren of naar een andere land verhuizen zoals Londen of naar België komen. Wat er dan gebeurt, dat is één aspect. Ik vindt het heel interessant, van hoe gaan we om met andere culturele gewoontes en solidariteit. Daar sprak je ook over. Hoe zit dat? Ik vond het ook wel heel frappant, dat het organiseren van dit debat. Hoe moeilijk dat het was om, eindelijk mensen met andere origine, allochtone ouderen ook naar hier te krijgen. Ook ouderen toe cour, het is sowieso heel moeilijk en dit zijn verschillende redenen. Maar de meeste dingen zijn al geklonken. Inge: Ik ben Inge. Ik werk voor het kenniscentrum. Ik ben hier zowat bij gesukkeld, maar om eerlijk te zijn. Maar wat ik wel een raar vindt, altijd in die verhalen, is het altijd een wij en zij. En als ik thuis kijk, is dat niet een wij en een zij. Wij zijn bruin, wij zijn wit, wij zijn zwart en wij zijn allemaal 1 familie, 1 gezin. Alé snap je? Bij ons hebben ze gewoon alle kleuren en ook heb ik gewerkt als leesmoeder. Ik heb heel lang als leesmoeder, in een concentratieschool gewerkt. Daar waren heel veel gastjes met allemaal kleurtjes, en eindelijk zie je dat dat van da wij en dat zij, niet meer kan. Die stickertjes kloppen niet meer. Dat vindt ik altijd raar in die, dat is toch iets wat ik niet… Els Nolf: Oké dank je wel. Jij hebt je nog niet voorgesteld. Collega Isabelle: Ikke? Ja, waarom zit je bij dit thema bij? Omdat u inleiding zeer boeiend was.(Lacht)

178

Boeiend en inderdaad. Ik denk dat de geschiedenis, te vaak genegeerd wordt. Ik weet niet, maar de jongeren gaan mij moeten bevestigen of ze het verhaal ooit gehoord hebben. Maar ik stel vast dat het vroeger anders was, maar vroeger was het ook anders. Dat van die migratie, kan je niemand kwalijk nemen, dat die opzoek gaat naar een betere toekomst. Dat willen wij allemaal, als je het vergelijkt met arme landen en wij , hebben wij angst om de verworven heden te verliezen. Andere komen hier, omdat ze niets meer te verliezen hebben. Els Nolf: Oké, dankjewel. Hassan: Alstublieft, ik was iets vergeten te zeggen daarstraks. Nu ben ik momenteel invalide. Maar ik studeer in de HUB, bij het seniorenconsulent. Ik begin op dit moment te herstellen, wil ik mijn ideeën beetje opfrissen. Daarom heb ik ook gekozen om deel te nemen aan dit debat. Herwig vraagt aan Hassan: Wat heeft je aangezet om seniorenconsulent te volgen? Hassan: Vorming. Herwig: Waarom? Hassan: Dat is een goeie vraag (lacht) Eerst, ik begin ouder te worden. Ten tweede: in Limburg eigenlijk, dus ik zal niet zeggen dat ik bekend ben, maar de meeste mensen kennen me. En ik kan spelen tussen twee, verschillende generaties. Jongeren, ik heb schoolopbouwwerk gewerkt, zoals ik al had vermeld, maar ook met ouderen en hun kinderen. Dus ik heb met verschillende generaties contact, nu begin ik te kijken, Ik wil niet meer zoals vroeger met de drie projecten werken, maar specifiek met ouderen. Els Nolf: Dank je wel, jullie hebben het al een stukje gehoord. Het is al een paar keer aanbod gekomen. Klassiek probleem dat we al een tijdje mee worstelen, dat is namelijk dat aan de kant van de zorg instellingen, maar ook bijvoorbeeld projecten zoals jij aan haalt zijn we heel erg zoekende en formuleren te vaak, de vraag: hoe kunnen we mensen van allochtone origine toe leiden, krijgen in onze werking. Op zich die vraag, bestaat al. We zijn er al vele jaren mee aan het worstelen. Dus je voelt dat daar een soort van mismatch zit. Ook blijft er een stukje zitten, ik denk dat het daarom belangrijk is, ook al zitten we hier in een heel kleine groep en hebben we niet veel tijd.

179

Om eventjes los te denken, van de concrete werkcontext maar ons eventjes proberen voor te stellen, een interculturele solidaire, op solidariteit gebaseerde ouderenzorg. Een ouderenzorg waar gij of ik of iemand anders, waar ik mij in zou thuis voelen. Hoe zou die er moeten uitzien volgens jouw? Of hoe zou die er nu voor mijn oma moeten uitzien? Aangezien voor sommige onder jullie het nog een beetje te ver wegzit. Maar laten we eventjes proberen, los van de bestaande dingen, dat een stukje te formuleren. Begrijpen jullie de vraag? Isabelle: Ja, mag ik van al gaan? Omdat mij grootmoeder van Hongaarse afkomst was. Nu gestorven is. Merk ik dat het grote probleem, de Hongaarse taal was. Dus dat heeft haar zowel om thuiszorg of ergens anders naar toe te gaan belemmert. Ze bleef dat een van de grootste problemen vinden. Dat zij daarom eigenlijk alleen maar bij eigen familie kon zijn, ze sprak wel wat Nederlands. Maar naar het einde van haar leven, wou zijn voornamelijk Hongaars spreken. Daarom wil ze alleen maar bij familie zijn, omdat ze eigenlijk de buitenwereld vijandig vond. Aangezien zijn eigenlijk niet kon communiceren. Dus is de vraag hoe kunnen we meer naar één algemene taal gaan? Ik weet het niet. Hassan: Ik heb ooit gewerkt rond een project met ouderen en u weet dat wij Marokkanen en Turken, mensen weigeren om naar een bejaardentehuis te gaan. Ik heb eigenlijk met de tijd, hun gestimuleerd om een kijkje te nemen. Waarom doen we dat niet? We zijn met een groep, in houthalen, met 40 mensen, naar alles gaan zien. Oogcontact met mensen van andere nationaliteiten. Dit was leuk voor hun omdat ze wonen in de omgeving, maar waren daar nooit geweest. En ze wisten niets wat er daar gebeurde. Wat zal ik zeggen, mensen moeten eerst geïnformeerd worden. Bij Marokkanen en Turken, bij ons in Limburg. Hebben ze gewerkt in de mijnen. Wat is nu hun ding? Hun huis, de moskee en de winkel. Die driehoek speelt een heel grote rol bij hun. Dus de moskee heeft ook geen structuur, eerlijk gezegd, we zijn bezig met godsdienst. Ze hebben hun eigen activiteiten maar qwa informatie, wat er in de buitenwereld gebeurt weet niemand. Isabelle: Maar blijkbaar is het wel belangrijk dat een mens achtergrond informatie heeft. Want u kan bijvoorbeeld de Marokkanen sneller benaderen of bereiken. Maar voor zorginstellingen is dat niet zo makkelijk en lukt dat vaak ook heel moeilijk. 180

Els Nolf: We kunnen dan ook zeggen "een kijkje nemen". Maar wat is kijken? Hassan: We kunnen hun overtuigen ook al heb je een andere cultuur. Eerst moet je een vertrouwensrelatie scheppen. Je moet een goede band hebben met de mensen dan zullen ze jou zelfs benaderen. Ik was een tijdje geleden ziek en ik mag trots zeggen dat ik dagdagelijks wel meer dan dertig mensen over de vloer kreeg. Gewoon omdat ze mij graag hebben. Herwig: Maar dat is ook de reden waarom instanties niet staan te springen om mensen van andere culturen te ontvangen. Ze zijn er een beetje bang van. Simpel weg omdat er zoveel bezoek komt en dat brengt onrust mee voor andere bewoners. Niet verkeerd bedoel, maar dit hoor ik ook van verschillende ziekenhuizen. Hassan: Het is voor ons een manier van leven. Wij hebben een goede band onderling. Wij praten over alles samen. Ik zal je even vertellen, de jongeren van nu kunnen dat heel moeilijk en doen dat ook niet. Door de integratie zijn de jongeren van nu Europeaanse jongeren geworden. Ze zijn verwesterd. Maar ik heb de gedachtengang van vroeger en ook die van hier. Dus ik kan met beiden groepen vlot communiceren. Malika: Wat bedoel je precies met: De jeugd van tegenwoordig zijn europeanen geworden? Ik snap het niet. Hassan: Ik vroeg gisteren aan de nicht van mijn vrouw : 'Zal jij voor uw ouders zorgen?" Ze zei: 'Als ze hulpbehoevende zijn'. Dat is niet wat de Islam ons vertelt. De islam vertelt ons dat de ouders voor de kinderen moeten zorgen maar de kinderen ook voor de ouders. Nu hebben de ouders voor de kinderen gezorgd maar de kinderen willen het niet meer doen? Dat is toch erg? In de islam is de balans van geven en nemen erg belangrijk. De islam staat voor rechtvaardigheid. Malika: Ik vind het een vage uitspraak door te zeggen dat de allochtonen van nu Europeanen zijn geworden. Vooral als we ons gaan baseren op enkele uitspraken die allochtonen of allochtonen moslims maken. Wie is zij en hun? Zijn verschillende groepen ook effectief bevraagd geweest? We kunnen ook niet zeggen ‘ zij leven de morele verplichting vanuit de islam niet na’. Ik denk dat het een individuele keuze is. Je bent geen Moslim door marokkaan of turk te zijn toch? Misschien hadden ze deze gedachtengang van vroeger al, maar is die pas tot uiting gekomen in deze samenleving die best wel open is. Ik vindt het zeer vaag door een uitspraak te doen over alle allochtonen.

181

Zeker omdat u mij hieromtrent geen statische cijfers kan geven of bronnen van wetenschappelijke onderzoeken. Dus ik weet niet of de jongeren wel allemaal europeanen zijn geworden? Hassan: Ik oordeel ook niet. Maar ik heb het vooral om de hechtheid onderling. Daar heb ik het over. Die hechtheid is enorm verdwenen. Dat is wat ik erover denk. Els Nolf: Mag ik iets vragen aan jullie? Ik merk nu alweer dat er twee visies zijn. De oudere generatie die zeggen 'ze zijn niet meer zoals ons'. Anderzijds het perspectief van de jongeren die dan weer wel zeggen 'we doen veel voor onze ouders en zorgen tot het einde voor hun'. Mijn vraag is dus een beetje: Is er gebrek aan dialoog en hoe kunnen we dat organiseren? Malika: Het is moeilijk. Als ik bijvoorbeeld met mijn vader in dialoog ga, dan merk ik dat we absoluut niet op één dezelfde golflengte zitten. Hij denkt en ziet dingen anders. Omdat hij ook in een andere tijdperk is opgevoed en opgegroeid. Ik als dochter heb dan ook mijn eigen visie en mening. Dus ik kan wel met mijn vader communiceren over alles, omdat ik het doe en durf. Wat als iemand het niet durft tegenover zijn vader? Je merkt dat beiden kanten in twee werelden leven. Mijn vader met zijn eigen waarden en normen en anderzijds ook met die van deze samenleving. En wij als jongeren met onze eigen waarden, normen en die van deze samenleving. Kan iets dan georganiseerd of veranderd worden? Volgens mijn ervaring en anderen hun ervaringen zijn wij er sterk van overtuigd dat je vele zaken niet kan veranderen. Toch blijft de communicatie zeer belangrijk. Hij is dan tenminste wel op de hoogte van hoe ik denk en wat ik wil. Op langer termijn kan dat eventueel wel voor voor verandering zorgen. Bijvoorbeeld: Mijn ouders begrijpen niet waarom ik vier dagen moet studeren voor een vak. Hoe lang ik het maar uitleg. Zij zijn analfabeten en hebben heel dat schoolgebeuren niet gekend in hun tijdperk. Maar toch leg ik het uit wetend dat ze het daarom niet zullen accepteren. Ik communiceer met hun daarover en leer hun op die manier bij. Zo zijn zij ook op de hoogte van hetgeen er nu allemaal gebeurd. En dan merk je wel dat ze uit het niets vragen: "Ben je door op je examen? Want je had me verteld dat een diploma zeer belangrijk is in deze maatschappij. Dus doe je best!" Herwig: Wat zouden jullie doen voor jullie ouders? Busra: Voor hun zorgen. 182

Malika: Voor hun zorgen natuurlijk. Wij zijn met vijf meisjes en twee broers. Iedereen doet elke week wel iets. Dus bijvoorbeeld dit weekend poets ik het huis en doe ik de boodschappen. Volgend weekend doet iemand anders het. Mijn moeder krijgt voldoende hulp. Geert De Martealere – docent EHB: Lukt dat ook altijd? In combinatie met school. Malika: Om eerlijk te zijn is het moeilijk. Niet alleen voor mij maar ook voor anderen. Een vriendin van mij is afgestudeerd aan de Unief. Ook al lag het niveau daar hoger, lag het daar niet aan dat we obstakels hadden in het onderwijs. Het was meeral de taken buiten school combineren met school. Daardoor schiet je soms tijd te kort en moet je examen uitstellen of ben je te laat met opdrachten. Evenzeer koppelen we ons niet los van die morele verplichting. Dus je blijft tussen die twee werelden, tussen twee verwachtingen. Els Nolf: Dat is wel goed. Dat je voor je ouders wilt zorgen. Maar wat zou je doen indien dat niet meer kan of gaat? Wat zou je dan de zorginstellingen aanraden? Malika: Ik zou er misschien geen probleem mee hebben om ouderen een zorginstelling aan te raden. In geval dat niemand voor hun kan zorgen. Maar wel een interculturele zorginstelling. Het zijn de kleine dingetjes die hun kunnen laten goed voelen. Bijvoorbeeld een ruimte met een tapijt, zodat ze daar kunnen bidden. Het is evenwel niet voor de bewoners van het ziekenhuis bijvoorbeeld niet prettig om veel bezoek over de vloer te zien bij anderen. Maar voor de allochtonen moslims is het ook niet prettig om hun gebed te verrichten in een ruimte waar andere bewoners zijn. Ook het eten bijvoorbeeld. Zij eten bijna nooit belgisch eten. Om het dan wel te doen, is enorm veel gevraagd. Als we dan al moeten nadenken over deze twee punten, wat ze kunnen doen met het innerlijk van allochtonen ouderen dan is dat wel enorm veel. Indien deze toegepast worden zouden ze zich al sneller naar een tehuis begeven. Joachim: Hoe kan je dat dan doen? Kunnen wij daar op beantwoordden? Dat is niet realistisch, dat is niet haalbaar om het voor alle cultuelen te doen. Collega Isabelle: Maar ze vraagt maar twee dingen. Eten en Gebedsruimte? Herwig: Ik ben naar een studiedag geweest. Ibrahim Yerden is een man die zich sterk heeft ingezet voor de turkse gemeenschap. Hij zei tijdens het debat dat het niet alleen gaat over eten en gebed. Maar ook op de manier wie hun wast. Kan een mannelijke verpleger een moslim vrouw wassen? Dus het gaat verder dan dat.

183

Busra: Mijn ouders zijn nog jong. Maar mijn moeder gaat elke week naar Limburg om haar grootouders te verzorgen. Als haar dat niet lukt dan vraagt ze het aan mijn tante om het te doen. Dus het gebeurt wel. Malika: Ja Busra, wij zijn er nog voor onze ouders. Dit is onze situatie. Wat gebeurt er met allochtonen ouderen die niemand meer hebben die voor hun zorgen kan? Herwig: Ja maar jullie zitten in de welzijnssector hè. Als jullie een beleid zouden mogen uitstippelen. Wat zouden jullie dan doen? Malika: Ik zou het heel makkelijk en simpel aanpakken voor al een beetje verandering. Ik zou mij geen zorgen gaan maken over zoveel culturen want dan ga je echt te diep. Als je bijvoorbeeld het eten al aanpast voor allochtonen moslims en een gebedsruimte voorziet dan heb je al een groep geholpen. Het is een zeer kleine moeite maar voor hun een grote verandering. Kleine delen vormen grote delen. Els Nolf: Ik heb nog niet iedereen gehoord. Ik zou toch nog graag iedereen willen horen. We zijn al ver gevorderd in de tijd. Vanessa: Ik denk dat het moeilijk is om alles uit te voeren. Theoretisch gezien is het allemaal makkelijk maar om in de praktijk rekening te houden met alle culturen, is een zeer moeilijke taak. Bijvoorbeeld als je het eten en gebedsruimte toepast, dan zit je nog met de taalverschillen onderling. Isabelle: Ik denk dat er in de toekomst een meer mix gaat zijn. Omdat de jongeren nu verder gaan studeren. Zij zullen dan ook in die sector terecht komen waardoor communicatie vlot kan verlopen. Els Nolf: Ik kijk even naar de andere kant. Wat denken jullie hierover? (Studenten van de HUB) Jana: Vooral beginnen met die kleine stappen waar net over gesproken werd. Maar het is vooral zeer belangrijk om te weten wat alle ouderen willen. Zoals sociale contact, lekker eten, nuttige of vrije tijd. Misschien is het interessant om te vertrekken van de gemeenschappelijke delen en vandaaruit te vertrekken. Ik denk dat we niet steeds moeten gaan kijken naar allochtonen of autochtonen. Ik denk dat we moeten gaan kijken naar de specifieke wensen van de ouderen zelf en daar op verder gaan. Isabelle: Maar wat doen jullie ouders als vrije tijd? Jana: Vrije tijd zie ik ruim. Dus niet alleen Moskee. 184

Malika: Ze ontmoeten elkaar, ze gaan naar de moskee, ze kijken tv of koken. Hassan: Het moet niet altijd blijven bij naar moskee gaan. In Limburg is het kalm en dood. In Brussel doen mensen veel meer. Daar zijn activiteiten en doen ze veel meer dan alleen wandelen en naar de moskee gaan. Het moet op verschillende plaatsen zo zijn. Niet alleen in limburg. Malika: Ja, maar in Brussel merk je de groeperingen weer heel sterk. Want de Marokkanen gaan daar sneller om met Marokkanen en niet zo snel met autochtonen. Els Nolf: Ik kijk even naar Jana. Wat denk jij ervan? Jana: Mijn moeder voelt zich niet begrepen door de westerse samenleving. Ze hanteert eigen waarden en normen en voelt zich niet begrepen. Kaat: Begrip kan getoond worden door te communiceren met elkaar. Bij hun langsgaan. Niet een keer, niet twee keer maar verschillende keren. Joachim: Bij een Magrebijnse Moslim vrouw van 50 jaar bijvoorbeeld zou ik wel willen langsgaan maar of zij het wilt is een andere zaak. Wij kunnen ons wel flexibel opstellen. Maar er is ook een grens in die flexibiliteit. Malika: Dat zou zij denk ik niet willen. Aangezien een vrouw in de Islam enkel met een man mag zijn in een ruimte. Als hij bijvoorbeeld haar vader of man is dan wel. Els Nolf: We hebben daar interculture bemiddelaars voor. Herwig: Zeven jaar geleden is er in Brussel een Marokkaanse organisatie in de thuiszorg gestart. Die hebben het hier anderhalfjaar volgehouden en daarna zijn ze falliet gegaan. Ook zij sloegen er niet om de mensen van hun eigen cultuur te overtuigen. Toch doet deze organisatie in nederand hetzelfde en is het daar een groot Succes. Waar kan dat aan liggen. Is de mentaliteit in Nederland anders? Ik weet het niet. Isabelle: Ik heb tien jaar in Amsterdam gewoond. Ik heb in een zeer diverse wijk gewoond. De jongetjes speelden daar samen. De Marokkaanse jongetjes met de Nederlandse en de Turkse. Het was gewoon een mix. En daar leerde ze dat in hun eerste jaren al aan. Dat de 'Samen moeten spelen'. De cultuur daar is anders. Veel opener. Hassan: Vele Marokkanen zijn echt depressief. Ze zijn naar hier gekomen om dan later terug te gaan naar land van herkomst. Maar de gezondheid is er niet meer. Dat maakt hun zo triestig. Ze zijn gewoon depessief en triestig hierover.

185

Malika: Ik vind het niet zo aangenaam dat je veralgemeend. Het is niet voor iedereen zo. Het zijn vage uitspraken. 'Wie is iedereen?'. Hassan: Het zijn niet alleen mijn eigen ervaringen maar ook ervaringen van anderen. Kijk naar de film: 'De verloren droom'. Malika: Ja die heb ik ook gezien. Hasssan: In die film is er en vrouw een man die samen naar foto’s keken en zij zeiden dit is ons huis van Marokko maar dit kunnen wij nu alleen zien van de foto’s. Isabelle: En wilt u zeggen: toch waren ze niet depressief? Kaat: Ja, juist wel depressief. Hassan: Kijk, je hebt een huis in je eigen land, maar je kan daar niet naar toe gaan. Word je daar niet depressief van? Isabelle: Nee, ik kon niet goed begrijpen wat je dat zei, daarom. Malika: Maar dan is mijn vraag hoe zou het dan komen dat er voor die Marokkanen of voor die Turken, dat ze niet terug kunnen gaan, want de meeste onder hun hebben al maanden pensioen. Kaat: Gezondheid? Isabelle: Het is eigenlijk met het idee van Nederland om de uitkering te laten blijven geven en toch te mogen terugkeren zou voor sommigen een supergoeie zijn. Hassan: Dat zal niet lukken want na paar jaren gaan ze terugkeren. Isabelle: En waarom ? Nicolas: Ook daarnet bij Jana haar moeder is naar Thailand geweest en toch niet lukte en teruggekeerd naar België. Isabelle: Ja, de kinderen die hier blijven. Daaruit blijkt dat familie echt belangrijk is. Kaat: Ja, ook een beetje omdat ze zich in niemandsland bevinden. Je hoort nergens thuis. Els Nolf: Misschien moeten we even recapituleren. We zijn eigenlijk begonnen met het probleem taal. Ik denk dat communicatie waar we allemaal over eens zouden zijn dat we daar een lange weg af te leggen hebben.

186

Ik ga hier heel snel overgaan naar een belangrijke punt, informatie. Er is een grote groep niet geïnformeerd, ik wil meteen wijzen dat het voor mijn moeder die op dit moment zorgbehoevend is, die wel Belgisch is, op dit moment ook heel veel informatie nodig heeft. Dus ik denk dat dat heel belangrijk is. Ik wil heel snel overgaan naar het thema rond vertrouwensrelatie. Els Nolf: Mag ik een soort brug figuur noemen? Hassan: Ik wil niet meer spelen als een alleen maar een brug, dat zijn de jongeren nu. Ze kunnen Nederlands, Arabisch of Turks. Ze geven de kans niet aan hun om daar te werken. Els Nolf: Eigenlijk neem jij een beetje de rol van een brug figuur op naar de ouderen die je kent. Dus waardat er een stukje gesproken werd over de intergenerationele padstelling op dat moment, waarbij de ouderen andere verwachtingen hebben ten opzichte van jongeren. We hebben op bepaald moment ook gezegd van het is allemaal mooi als je daar ideëel over nadenkt. Maar moment dat je op zorgsituatie ligt, komt de harde realiteit en dan moet er dingen gebeuren en hoe organiseer je dat. Er zijn nog een aantal aspecten. Een heel belangrijk aspect is dan wellicht volgens mij ook dat op bepaald moment wordt er voorbeeld van Nederlands gegeven waar Isabelle een beetje aangaf van dat jongeren meer gemixt, geïntegreerd. Isabelle: Minder een getto als ik het zo mag noemen. Maar dat merk ik, ik heb zelf in Schaarbeek in een buurt jaren gewoond en ik heb dat zelf gevoeld hoe moeilijk dat was. Hassan: Dat zal wel verdwijnen. Isabelle: Ja, waarschijnlijk. Herwig: Ik vind dat ook niet gemakkelijk. Ik woon in Brussel in het centrum. Ook in een wijk waar dat mijn buren allemaal allochtonen zijn. Ik vind dat niet gemakkelijk. Er zijn er enkele Marokkaanse mensen bij die komen altijd samen. Zo zijn er ook Spanjaarden bij en Italianen en dergelijke meer en Algerijnen. Maar ik vind dat heel moeilijk om daar contact mee te hebben. Meestal gaan die naar mekaar. Ga daar maar eens tussen staan? Malika: Dat is in Nederland zo anders. Ik voel me eerlijk gezegd in Nederland meer thuis dan in België. Herwig: Ik ook eigenlijk.

187

Malika: Er is geen enkel probleem als ik bijvoorbeeld: met een Nederlands meisje ga drinken, eten, bevriend geraken. Maar met een Belgisch meisje zou ik toch wel een beetje afwachten, zou ik haar benaderen of niet. Ze zijn heel sociaal en los die Nederlanders. Isabelle: ik denk dat het een cultuur is, die onstaan is doordat er al meer van heel vroeger uit die handelscultuur, protestandscultuur, open cultuur, katholieke cultuur aanwezig is. Niet meer met gesloten gordijnen. Die cultuur is het meer zelf in eigen gesloten kring en ik denk vandaar dat er vanuit de geschiedenis een mentaliteit is. Inge: Als ik eerlijk moet zeggen: ik heb in Vilvoorde in moslimtoestand ‘’gezeten’’. Maar eigenlijk werd ik altijd onder druk gezet om daar deel vanuit te maken. En als ik daar niet genoeg was, werd ik altijd aangesproken zoals: van ons geloof zegt dat of onze overtuiging zegt. Ik werd altijd zo van oké we vergeven u wel maar we zullen u wel de juiste weg tonen. Ik ben al dat moraliserend gedoe beu, op den duur gaf ik het ook op om te communiceren. Ik zeg van: ma ja trekt uw plan. Ik ben het moe van u moraliserend gedrag, als ik beetje verder van hoewel ik met een moslim was getrouwd en die vijf keer per dag bid. Ging ik wel mijn pintje drinken maar toch werd ik dan door de mannen die naar het moskee gaan voor het vrijdagsgebed van seg uw madame die drinkt een pint maar dat is dus een moeilijke. Dat werkt omgekeerd ook niet. Malika: Dat is wat ik in het begin zei niet alle allochtonen of niet alle Marokkanen en Turken die zich moslims noemen gaan ook effectief als goede moslims door het leven. Dat zeg ik eerlijk want een echte moslim gaat geen onderscheid maken tussen Marokkanen en Belgen. Inge: Ik had ook niet de juiste batch om binnen te geraken. Herwig: Mag ik nog een voorstel doen ? Els Nolf: Ja,dat mag. Herwig: Ik stel voor, ik zou hier eigenlijk willen mee doorgaan. Aangezien de mensen in de groep, onderlinge meningen hebben. Ik vind dat heel interessant. Om hierrond verder te disscusieren. Isabelle: Kan iemand van jullie de namen noteren? Malika: Wilt jij het doen Vanessa ? Vanessa: Ja.

188

Herwig: Ik moet de contactgegevens hebben. En mogen wij dan in het verloop van de week daar een mailtje rond sturen om een gepaste datum te vinden? Isabelle: Geef het papier door, zo kan iedereen zijn gegevens opschrijven. Ik vond het heel plezant. Ook de aanzet tot de vraagstelling: om dit gesprek verder te zetten. Ik vind trouwens ook goed om met mensen te praten, die in de toekomst ook in de zorgsector gaan plaatsnemen.

189

Bijlage 4: debat woningaanpassingen Inleiding Greet: Welkom iedereen, we zijn hier in een lokaal van de HUB. In het anatomielokaal waar veel ik zou zeggen bloed, zweet en tranen met de examens gezweet en gestort worden. Je ziet het ook een beetje van alles wat hier hangt. Vandaag gaan we het daar niet over hebben, maar gaan we, hebben we een aantal vragen voorbereid om eigenlijk te gaan nadenken over de stelling vier, die Erika met jullie al heeft ingeleid en die dan gaat over je huis een thuis, veilig blijven wonen, lang kunnen blijven wonen in je huis en daar toch vooral een thuis gevoel hebben. Er zijn 11 vragen waar we willen aan de gang mee gaan. Het zijn interactieve vragen waar dat we hopen dat er veel heen en weer kan gepraat worden, waar we ook gaan een stukje beginnen met de ervaringen die er bij ieder van jullie zijn over dit onderwerp. Om vanuit die ervaringen te gaan kijken naar later en dat later ook naar woonaanpassing en mijn huis een thuis te gaan zetten. Dus we hebben die 11 vragen. Ik ben heel slecht in timemanagement. Mijn studenten zeggen altijd: “mevrouw het is tijd.” Want ik blijf babbelen, dus misschien wel goed dat er iemand toch bewaakt dat we door ons concept kunnen gaan. Ik ga ze eerst eens helemaal tonen de vragen en dan gaan we vraag per vraag in interactie met elkaar. Oke? Dus de eerste vraag heeft al meteen te maken met thuis. Ons huis is een thuis, of wij willen ons daar thuis voelen en het gaat over de gevoelens die daarbij zijn. Omdat we daar heel sterk rekening mee houden bij een huisaanpassing. De gevoelens die iemand heeft over zijn huis en zijn huiscontext. Dus wat maakt voor jouw, je huis tot een thuis? Dat kan zijn, dat mijn poes daar is. Dat kan zijn dat ik daar een fantastische televisie heb en ik heel het wk kan zien. Daar zijn, dat is voor iedereen anders. En dat willen we eerst en vooral.. Een tweede vraagje dat daarbij komt is, naarmate je ouder wordt, gaan een aantal activiteiten die vroeger al spelend bij wijze van spreken gedaan worden wat lastiger worden. Welke activiteiten zijn dat en waarom gebeurd dat? Dan zoomen we niet alleen het huis in maar zoomen we toch ook wel… dus dan gaan we het hebben over wat je doet in je huis, wat wordt wat lastiger, welke dingen worden wat lastiger en hoe komt dat? Een derde vraag, mensen zijn zeer inventief. Als je bij mensen thuis komt, heel wat mensen zeggen: “ja, maar ik heb dat al opgelost. Ik heb dat al zo en zo gedaan.” Dat zit in de menselijke natuur. Omgaan met de dingen die wat moeilijker zijn en daar dan oplossingen. En dat is ook belangrijk bij een huisaanpassing. Dat je de oplossingen die mensen zelf proberen te verzinnen ook meeneemt in dat proces. Vandaar dat die vraag daarin zit. Als je zo’n oplossing hebt uitgeprobeerd, heeft die dan geholpen? Ik heb een voorbeeldje: mijn vader is oud, 93, woont nog zelfstandig. Maar door de leeftijd krimpt hij. 190

Dus vroeger kon hij mooi glazen uitnemen, zijn kast was geen probleem en hij zei ik kan daar niet meer aan. En ik had de glazen beneden gezet, maar ik had daar niets van gezegd, maar ik had zijn lievelingsglas niet beneden gezet. Dus die mens had nog altijd datzelfde probleem. Dus in samenwerking met hem heeft mij dat wel geleerd dat je heel goed moet luisteren van wat mensen zelf willen. Maar hoe dat zij ook, hoe hun gewoontes zijn en waar zij belang aan hechten. Vandaar die afspraken. En als dat dan niet opgelost geraakt dat probleem, heb je dan al hulp gevraagd aan de andere. En hulp vragen is iets dat ook niet gemakkelijk is. Zeker niet de generatie van ouderen die we momenteel hebben. Die hebben altijd hun plan moeten trekken. En dan wat zijn voor jullie redenen waardoor mensen het moeilijk hebben met woonaanpassingen? Wat denk je of heb je daar zelf al ervaring mee? heb je voldoende informatie, of weet je al waar dat je hulp kan krijgen. Er is heel veel informatie dat gegeven wordt, maar toch merken we dat dat zaken zijn die niet iedereen weet. Dus dat gaan we eens proberen te inventariseren. En dan heb je mensen die je kent die al hulp kregen om hun woning aan te passen, van wie hebben ze dat gekregen? Dat is een beetje een explorerende vraag. Wat waren de ervaringen van die mensen, wat hebben ze erover verteld? Als je dan zelf woonadvies zou vragen, waar moeten ze dan rekening mee houden? Hoe wil je dat proces van woonaanpassing, hoe wil je dat laten gebeuren? Waar moet diegene die dat advies geeft, waar moet die rekening mee houden? En dan een moeilijkere vraag: zou je verhuizen om in een veiliger en een toegankelijke woning te kunnen wonen. Zou je daarom verhuizen of zou je toch zeggen nee, laat mij maar in mijn huis waar dat ik nu woon. En dan de laatste vraag overweeg je na vandaag om aanpassingen uit te voeren aan je woning om net het veilig, aantrekkelijk voor uzelf en gebruiksvriendelijk te maken. Dus dat zijn de 11 vragen waar we het gaan over hebben. Erika: Het is vooral de bedoeling dat de interactie vanuit jullie, vanuit de groep komt nu. Omdat we hebben de studentes eigenlijk nog niet voor gesteld. Steffi: Hallo, ik ben Steffi. Jade: Ik ben Jade. Elke: En ik ben Elke. Erika: Ja dat zijn eigenlijk de studentes die dit thema ook ondersteund hebben. Die de literatuur studie hebben gemaakt hierover. En het is de bedoeling dat zij jullie opmerkingen gaan bundelen. Greet of ik gaan dat dan straks voorstellen aan de grote groep. En het is ook de bedoeling dat daar met die stellingen ook , met die opmerkingen, dat daar dan ook iets wordt mee gedaan vanuit het kenniscentrum. Om dan eventueel opbouwender daarop in te gaan. 191

Om het gemakkelijk te maken voor iedereen zal ik misschien de kernwoorden of jullie kernideeën ook noteren zodanig dat jullie daarop verder kunnen inpikken. Dus de eerste vraag: wat geeft jou het gevoel van thuis zijn, of wat maakt van je huis een thuis? Elfie: Sorry voor efkes te onderbreken maar wij moeten ook nog naar de andere groepen gaan kijken, wij zijn docenten van hen. Debat Erika: Ohja, oke. Is er iemand die, waarbij dat er direct iets opkomt van, ohja dat maakt van mijn huis, mijn thuis. Dat kan zijn omdat mijn kinderen bij mij wonen, omdat mijn relaxzetel daar staat waar ik elke dag tot rust kom na mijn werkdag of mijn keuken, ik kook graag. Dus dat is voor mij echt heel belangrijk. Dat kunnen verschillende… dat kan heel ruim zijn. Jan: Ik denk de omgeving Erika: Naast de woning? De ruimere omgeving buiten het huis zelf. Jan: Ja ik denk dat dat belangrijk is. Erika: Dus dat je eigenlijk een gemakkelijke link kan leggen tussen uw huis, dus binnen en buiten stappen van uw huis? De toegankelijkheid? Jan: Nee ik zou het breder bekijken. Greet: Het dorp, de brede omgeving. Jan: Ja de brede omgeving. Greet: Ja, dat je u daardoor een deeltje voelt van een geheel van mensen die je kent. Dat je behoort tot een groep. Erika: Uw buurt eigenlijk. Greet: Ja. Ik ben in een bekende brede omgeving waar ik nog andere mensen ken. Jan: Ik spreek nu niet voor mij, ik spreek in het algemeen. Greet: In het algemeen ja.

192

Nick: Ik denk daarvoor niet dat je daar bekent bent. Want ik woon nog maar pas, nog geen jaar en half in een nieuwe omgeving. Dus ik ken die mensen nog niet zo lang. Maar dat is echt wel een thuis geworden. Omdat het heel goed wonen is daar, de natuur, alles dichtbij huis enja Greet: Ja, het geeft een stukje geborgenheid, erkenbaarheid en je hebt er eigenlijk fijne ervaringen mee. Nick: Ja. Erika: Dus ook de sociale context eigenlijk. Nick: Ja Greet: Meneer? Pierre: Voor mij dat is vrijheid. S’ morgens ik kom wakker om 7 uur of 8 uur of 9uur. Dat is iets, dat is 1 punt. Greet: Ja, je mag opstaan en wakker worden wanneer je wil. Pierre: Voor het eten, dat is hetzelfde. Ik doe zelf wat ik wil en ik doe en ik ga wandelen wanneer ik wil. Greet: Ja ja. Pierre: Dat is vrijheid maximum. Greet: Ja ja ja ja. Dus thuis is voor mij waar dat ik beslis… Pierre: Alles. Greet: Wat ik doe. Dus dat ik mijn leven kan leven, zoals ik het graag doe. En ik sta op wanneer ik wil, ik eet wat ik wil. Ja ja, dat herken ik heel goed. Stef: Ik kan genieten van de zorg die je aan je woning en de omgeving hebt gedaan. Ik ben een jonge 50-er. En in het begin had ik het er lastig mee om in de tuin te werken en de tuin te onderhouden. Maar met de jaren is dat eigenlijk iets dat je wel graag beginnen doen bent en eigenlijk dan genieten van de zorg aan je nest en te zien hoe je nest geëvolueerd is. En eigenlijk daar dan nog kunnen in participeren. De zorg van je nest. Greet: Ja ja ja, van de zorg die je er aan geeft, die je er aan gegeven hebt en wat je door de zorg gecreëerd hebt.

193

Stef: Voila c’est ca. Greet: Zijn er mensen die zich daar een stukje in herkennen? Zo het genieten van wat dat je aan je woning gedaan hebt, dat ingericht hebt, hoe je de tuin gedaan hebt. Eerst was dat een last, maar nu zo het genieten van dat heb ik gemaakt, dat heb ik gecreëerd. Jan: Je hebt onmiddellijk resultaat eh. Greet: Het resultaat van… Nick: Voldoening dat je krijgt eh. Greet: Ja ja ja een stukje voldoening krijgen. Stella: Ik zie het niet zo, ik zie het als het creatieve proces naast mijn werk, wil ik altijd met mijn handen bezig zijn. En dat kon ik thuis, boren en timmeren en in de tuin en … Greet: Ja Stella: Dat vond ik een ontspanning. Dus het creatieve, wat je bedoeld met inrichten enzo. Greet: Ja, waar dat je een stukje je eigen stempel kunt op drukken. Stella: Ook ja, het gaat om het creatieve. Greet: Ja het creatieve proces daarin. Nick: Ik denk aansluitend is dat ook uw huis op zich qua vormgeving en de inrichting, dat maakt ook uw huis eh. Je kan in een huis komen waar het ingericht is en in het geheel niet uw smaak is en je zegt van: “dat zou voor mij nooit een thuis kunnen zijn.” Ook al zou dat diezelfde woning in diezelfde omgeving plaatsen. Greet: Ja ja ja ja ja Nick: Dus de architectuur en de inrichting van uw woning, is denk ik ook wel bepalend om te weten… Greet: Waar dat je u goed voelt Nick: …dat dat uw thuis is eh. Greet: Ja ja ja ja, u bent van een oudere generatie meneer. Herkent u dat ook mevrouw?

194

Jacqueline: Ja, ik ben 85 jaar en Erika is bij mij thuis gekomen, via het lokaal dienstencentrum. Ik speelde daar scrabble. Ik kon de badkamer niet meer gebruiken. Erika heeft dan een badplank geplaatst. Er is een verpleger die me komt helpen was en dat werkt zeer goed. Ik was nog zelf mijn haar en hij wast de rest van mijn lichaam. Hij komt twee keer per week langs. We moesten het bad verwijderen, en een douche zetten. En nu werkt de douche zeer goed. Want het glijdt niet, het is met een speciaal product. Ik kan er goed instappen nu. Die douche is in een anderhalve dag geplaatst. Pierre: En een stoel in de douche. Jacqueline: Ja. Ik heb ook een zetel die verhoogd is. Mijn kasten staan te hoog, ik kan er niet aan dat. Dat hebben we al opgelost door alles wat ik minder gebruik in de hoogste kasten te plaatsen. Nu is er nog het probleem van mijn bed. Dat is te laag, ik kan er maar moeilijk uit geraken. Erika: We moeten nog een oplossing zoeken eh. Erika: Ik zeg het in het Nederlands voor de anderen. Het bed bij haar, ze wil het wel verhogen maar het hangt volledig vast aan de muur en aan een kader. Dus dat is een bijkomend probleem. Greet: Alleen de matras? Erika: Dus eerst moeten we dan zoeken van eventueel een matras hoger, maar dat hebben ze ook al gedaan. Nick: Gewoon met een boxspring? Met een boxspring kun je toch eigenlijk Jacqueline: Dan lig ik tegen het plafond. (lacht) Pierre: Zoals tarzan.(lacht) Erika: Eigenlijk zitten we in die fase waar we kijken wat er eventueel zou kunnen helpen. Jacqueline: Dat is een groot probleem. Ook mijn kasten die te hoog staan, dat is eigenlijk een probleem over mijn hele woning. Jongeren denken er niet genoeg bij na als ze iets kopen. Greet: Ja dat is zo wat een ander aspect. Dat is uzelf kunnen verzorgen en uzelf nog heel goed kunnen soigneren in uw huis. Nog een plaats hebben waar dat je ja aan uw zelfzorg maximaal kunt doen.

195

Jacqueline: Mijn kinderen zeggen: “waarom verhuis je niet mama?” Maar dat verandert niets. Ik doe de moeite om bij mij thuis zaken aan te passen. Ergens anders zal ik dezelfde moeilijkheden ondervinden. Greet: Uhu. Voila. Jacqueline: Maar ik wil niet weg uit mijn appartement. Ik voel er mij goed, ik heb een heel mooi zicht. Pierre: En je woont er al 40 jaar. Jacqueline: Ja ik woon er al 50 jaar. Greet: Ja alles souvenirs en alle dingen. Jacqueline: Dat is belangrijk. Alles staat in die woning, om dat dan nog te gaan verhuizen. Ik heb hier in de buurt wel een winkel. Dat maakt het natuurlijk wel makkelijker om in het eigen huis te blijven. Greet: En ja je hebt een mooi zicht buiten, je bent overal dichtbij. Ja het sluit een beetje aan bij wat dat meneer gezegd heeft. Erika: Ik heb dus van wat mevrouw gezegd heeft, zelfstandigheid en zelfzorg. Het kunnen instaan voor uw zelfzorg als een belangrijk punt. Aangezien uw woning dan eh. Greet: En dan het huis met inrichting, het verzorgen het groeiaspect, het genietaspect van wat je allemaal in dat huis gedaan hebt. En het stuk thuis dat je daarin toch juist hebt. Tolk: Mevrouw vertelt vooral over de herinneringen die ze daarin heeft. Greet: Ja de herinneringen, dat is ook nog bij huis, verzorgen, huis. De herinneringen … Dat is ook een beetje bij u eh meneer. De herinneringen dat je hebt aan de tuin en alles wat je daarin gedaan hebt, geplant hebt. Wat nu mooi, groot staat. En dan ik ben baas in eigen huis. Dat was ook een heel centraal stukje wat dat u aanbracht eh. En ik ben baas in eigen huis maar ik heb de mensen en de buurt rond mij waar ik mij in beweeg. Dat was het stukje dat u hebt aangebracht zo eh. Waar ik mij in beweeg. Waar ik ben. Stella: En ik mis nog privacy. Het afbakenen van jij en de rest van de wereld. Dat vind ik ook wel heel belangrijk. Greet: Ja, dat zit ook een beetje bij u eh. Een stukje privacy dat je hebt. Dat is heel belangrijk.

196

Stella: Het kunnen kiezen wanneer je opstaat. Erika: Uw coconnetje waarin je bent. Greet: Ja en we mogen dat niet meer zeggen , maar waar wij heer en meester zijn. Waar het van ons is. Nick: Waarschijnlijk hangt daar veiligheid ook bij eh. Greet: Ja ja ja. Stella: Als ik een grote zeurpiet mag zijn, maar we zitten nu al aan een half uur Greet: Ohja dank u. Stella: Aangezien jullie dat zelf al aangaven. Greet: Ja dat is heel fijn, dat is heel fijn. Greet: Welke activiteiten zijn moeilijker als je ouder wordt? Stella: Ik denk dat het begint met het buitenstuk, de tuin. Greet: Ja, meneer? Pierre: Shopping. Greet: Door de lasten die je moet dragen. Pierre: En moeilijkheden voor te stappen, of om verschillende winkels te doen. En de tram nemen of bus nemen. Greet: Het openbaar vervoer, de snelheid waarmee dat het gaat. Ja ja. Pierre: Dus waar dat je huis is, is eigenlijk heel erg belangrijk. Ja daar had ik nog nooit bij stil gestaan. Stella: Daarom moet je nu nadenken. Greet: Ja, haha, ik zie u knikken op wat meneer zegt. Jan: Ja ik word daarmee nog niet geconfronteerd maar ja dat is mobiliteit eh. Greet: Ja dat is mobiliteit maar mevrouw zei ook ja zakken dragen is eigenlijk een zware klus.

197

Jan: Ja laat ons zeggen voor deze moeilijkheden er meer en meer, zoals delhaize heeft zo, die bezorgd aan huis ook. Natuurlijk dat wordt een stuk asociaal ook. Greet: Ja ja ja. Jade: Plus de manier waarop je dat moet bestellen meestal. Steffi: Op de computer. Jade: Of hoe de mensen dat moeten verkrijgen is ook al een obstakel. Stella: De oudere die er nu aankomt, die zijn wel bekent met de computer. Ik zelf ben secretaresse in zo’n heel grote investeerder in huizen. De standaard in onze huizen, een bode noemen we dat, is zo’n kastje en dan kan je boodschappen doen, stomerij, Greet: Ochot, dat is bij ons in België niet. Nick: Cubigo is daar een voorbeeld van eh. Greet: Ohja? Stella: We halen het in alle niveaus vanaf €560 en het is standaard ingebouwd. Jan: En waar is dat? Stella: In Nederland. Greet: In Nederland. Nick: Hier in België heb je dat onder cubigo. Stella: En hoe heet het Niko? Greet: Nee, Cupido. Nick: niko. Stella: Niko die heeft dit systeem hier overgekocht en geïnvesteerd voor in België. Nick: Maar dat is enkel voor hun producten. Cubigo doet overkoepelend voor alles. Want wat dat juist het gemak moet zijn voor ouderen is je gaat eten bestellen of je wil naar de cinema. Dat zijn altijd andere websites, altijd reserveren op anderen manieren. Daardoor zien zij het bos door de bomen niet meer. Cubigo is 1 platform, wat je ook doet, of je naar de apotheek gaat, naar de cinema of eten bestellen, dat is altijd dezelfde layout, altijd dezelfde manier. 198

Greet: Ahja Nick: Het is een goede manier die inspeelt op de ouderen om op een simpele manier de dingen gemakkelijk te maken. Greet: Maar ook op de jongere ook. Nick: Ja dat ook. Maar ja wij zijn er al meer mee vertrouwd. Jan: Hoe? Nick: Cubigo. C U B I G O Greet: Maar u komt ook nog graag mensen eens tegen als u boodschappen doet? Jade: Inderdaad. Pierre: Ik wel ja, maar mevrouw dat is niet gemakkelijk voor haar eh. Want ik ga dikwijls met haar winkelen en ze wilt appels…(maakt gebaar) Greet: Vastpakken Pierre: Met de computer je mag niet kiezen eh. Greet: En de appels komen binnen. Pierre: Ja en ze zijn slecht en je moet betalen eh. Greet: ja dat is waar. Pierre: En je wil twee appels dat is onmogelijk eh. Je moet een kilo nemen. Greet: Dat is waar Pierre: Vlees en vis dat is. Greet: Je koopt niet wat je wil kopen, het is terug een beetje van uw keuzemogelijkheid verloren. Als je het zo doet ja. Dus eigenlijk ja, u zei de tuin dat lastig is. U als jonge 50-er Stella: Ik weet van mijn moeder, de badkamer, de salle de bain. Greet: Ahja de badkamer. Nick: De trap.

199

Greet: Ja en bij u? Stef: Ja, de haag scheren lukt wat moeilijker maar dat is door een blessure maar er zijn nog geen… Greet: Wat zijn die kleine dingetjes die er zo inkomen. Stef: (lacht) Ik was wel geschrokken daarstraks toen ik hoorde begin er tijdig mee. en ik zat met het idee we kunnen ons grootmoeder, mijn schoonmoeder niet overhalen om aanpassingen te doen. Maar het is confronterend als ze zegt begin op uw 50. Ik had dezelfde reflex. Greet: Ja, hebt u al gedacht meneer, u bent nog niet zo grijs, maar hebt u al gedacht. Ja als grijs een graadmeter van leeftijd zou zijn. Jan: Eerlijk gezegd nee. Maar ik ben wel bezig met een Abbey field gemeenschap. Greet: Oh ja? Dat is wel fijn, dat vind ik het van het. Nick: Ja dat is de moeite eh. Jade: Wat? Greet: Abbey field. Stella: Oh Abbey field ja. Greet: En meneer hebt u daar ooit al vroeger aan gedacht? Aan ja, dat dat soms wat moeilijk zou kunnen zijn Pierre: Bij mij dat gaat eh. Ik ken veel mensen die problemen hebben eh. Maar ik zie die niet veel meer want ze kunnen niet lopen of wandelen eh. Greet: ja. Pierre: En misschien een groot probleem is eten maken en afwas en kuisen eh. Greet: Ja ja: Pierre: Want ja, en bestellen. Eten bestellen dat is niet altijd. Greet: Nee nee nee Jacqueline: Pierre mag bij mij kookles volgen (lacht). Greet: Dus eigenlijk, een aantal dagdagelijkse dingen daar zit vooral de moeilijkheid. 200

Welke oplossingen hebben jullie zelf al bedacht, of zijn er al mensen die oplossingen hebben bedankt op iets dat moeilijker ging. Kennen jullie zo dingen? Meneer ja? Pierre: Ja want voor mensen die problemen hebben voor eten klaar te maken, bij ons wij hebben een senioren dienst. En daar kunnen de mensen 2 keer per week komen eten voor €5, €6 en daarna kunnen zij babbelen of kaarten spelen maar dat is juist pas 2 jaar er zijn toch 150 mensen die komen. Greet: Ja ja ja amai 150 mensen, dat is veel eh. Pierre: Je moet vrijwillig hebben om te dienen afwas enzovoort, dat is niet gemakkelijk eh. Greet: Maar dus een oplossing is, als het moeilijk is om te koken, ergens anders gaan eten waar dat de prijs doenbaar is. Pierre: Ja maar dat is niet altijd mogelijk eh. Want tijdens het weekend dat gaat niet. Greet: Ahja dat gaat niet. Pierre: En iets kopen, de winkel is niet altijd goed eh. En duur eh Greet: Wat zei u? Stella: Alleen eten is ook moeilijk. Want als je zegt dan zou ik op restaurant gaan als het dan een goedkoper of betaalbaar restaurant is. Dan is het nog niet leuk om alleen te zitten. Greet: Dat is ook niet leuk eh alleen eten daar. Tegenover als iedereen daar komt, zou ik nog liever daar eten. Jacqueline: Ik vergeet om te eten. Greet: Ahja. Jacqueline: En wat ga ik doen als ik echt niet meer kan? Dan heb ik iemand nodig die altijd bij mij is om eten te maken. Pierre: En voorgemaakte schotel wil je niet. Jacqueline: Nee dat wil ik niet, dat eet ik niet graag. Pierre: Dat wil je niet eh. En je wilt alles nog zelf doen eh. Pierre: En je wil altijd verse producten, je wilt niets uit dozen. Jacqueline: Ahja, vis en eieren, … . 201

Greet: Ja ja ja maar dat is een stukje gewoonte eh en het is belangrijk. Jacqueline: Het is daarom dat ik 85 jaar ben. (lacht) Greet: Het is belangrijk eh. Mijn vader hetzelfde verhaal. (lacht) Dus er zijn wel oplossingen maar ze passen niet altijd goed op wat je graag wil. En wat je belangrijk vind. Jacqueline: Het is belangrijkste is dat je nog goed bij je verstand bent. Dat je weet wat je zegt. Jade: Dat is waar. Pierre: En uw ogen. Greet: ja ja ja. Jan: Maar mensen die religieus zijn en die willen naar de mis. Nick: Het verhaal is, er zijn wel oplossingen maar het is altijd op maat van eh. Religieus, gewoontes. Jacqueline: Als je ergens naartoe wilt, dan heb je een auto nodig. Dat kost geld eh. Greet: Ja ja ja. Erika: dat is wel een belangrijke dat u zei. Nick: Dat er genoeg zijn, maar ze moeten telkens op maat van de senior eigenlijk eh. Erika: Ja dat is waar. Nick: Dat is voor iedereen altijd anders. Pierre: En dat met een klein pensioen, dat is niet altijd… Nick: Ja ofwel is het financieel of religieus of fysieke beperkingen. Jade: Plus soms hebben mensen zelf al, alé we hebben dat uit de literatuurstudie ontdekt, dat ze zelf al een bepaalde manier, een oplossing gezocht hebben waar dat ze daarmee voldoening nemen en niet meer verder willen. Erika: Ja.

202

Jade: Onze oma bijvoorbeeld, met een notenkraker doet die haar flessen open als ze die niet open krijgt. Of ze heeft een karretje om haar drank te verplaatsen maar dan zit ze wel met de keldertrap dat ze niet naar beneden kan. Maar da is geen probleem. Dan vraagt ze wel iemand dat passeert. De eerst volgende kan het naar beneden dragen. Erika: Ja zelf manieren, ja oké. Goed we gaan effkes, op het bord kan je zien heb ik een kolommeke met omgeving, persoon zelf en de woning. Het is eigenlijk op die drie niveaus dat het zich afspeelt als we het over de woning het hebben. En dan het sluit een beetje aan bij… . Stella: De vraag van vijf is ook belangrijk vind ik. Als ik bij mijn moeder iets wil veranderen. Als het klein is, is het goed, maar als het echt met mannen en werk is dan ziet zij al weken van tevoren al af van al die rommel in mijn huis en het doorbreken van het ritme. Erika: ja. Stella: En dat is al heel moeilijk. Erika: Ik was aan vraag 5 dus ja inderdaad. Stella: Dus de rommel, het ritme dat er eigenlijk door verstoord wordt. Nick: Ik denk dat het heel belangrijk is, dat heeft mevrouw juist zo letterlijk verteld in haar verhaal. Dat het op korte termijn gebeurt. Op één dag haar badkamer eh. Hoe korter hoe liever. Pierre: De prijs is ook schoon eh. Greet: Ja ja. Pierre: Iedereen kan niet zo betalen. Greet: Maar dat het kort en krachtig is, want als uw … als alles overhoop staat dat dat heel veel stress meebrengt. Nick: Ik denk als je mag zeggen je mag een week op hotel moeten gaan voor uw huis. Greet: Dan nog, wie wil er graag op hotel gaan? Ik wel (lacht). Pierre: Want een badkamer, je kan u wassen in de keuken eh. Greet: Jaja. Pierre: Dat is geen probleem, één dag of twee, drie. Als het moet dan moet het. 203

Jade: Er zijn er ook gewoon die daar willen bijzijn. Van ik wil dat zien, ik wil dat in het oog houden dat ze hier niets aan het uitbreken zijn. Stella: Maar ook, ze hebben soms hun meubels zo geplaatst dat ze zelf kunnen steunen op iets. En dan komen er anderen mensen in huis en die verplaatsen Greet: Die doen dat helemaal anders Stella: En dan is alles op zeep eh. Wat ze zo goed verborgen hebben gehouden, die mankementen, komen dan naar boven Greet: Ja dat is misschien heel belangrijk. Zorgvuldig weggemoffelde mankementen komen naar boven. Inderdaad je hebt de neiging om u overal vast te houden, en dat is in één keer weg en dan pas besef je oei ik moet mij vasthouden want anders ben ik bang dat ik val. Herkent u dat in verhalen van mensen dat u kent? Pierre: Ja ja ja. Jan: Maar het is ook belangrijk, de flexibiliteit van de persoon zelf. Greet: Ja Jan: Het is misschien wel een goede oplossing, maar niet haar ideale oplossing. Greet: Het moet passen binnen het verhaal van de persoon, van het persoonlijk verhaal. Ja ja ja. Wat denkt u hierover? Stef: Ik sluit mij daar bij aan. Want ik dacht inderdaad aan het andere thema van je bent je regie van het huidige ouder worden en eigenlijk is dat een strijd de jullie moeten voeren toch. Greet: Ja. Erika: ja. Stef: Het is ook confronterend als een ander komt zeggen: “zou je dat niet doen, want je bent daar hulpbehoevend in?” terwijl dat voor hem juist een opgave is van dat zoveel mogelijk in stand houden. Wat een reflex van behoud is eigenlijk ook. Greet: Ja. Jan: Of iemand met een minder hard karakter. Die soepel is, die is dikwijls veel gelukkiger. Die strijd minder en die is gelukkig eh. Van ja het is goed. Greet: Ja ja. 204

Jan: Ik ken zo iemand. Greet: En dat gaat veel gemakkelijker. Jan: Veel gemakkelijker en die is altijd blij. Greet: Ja dat is een gave. Jan: Dat is geen strijd. Greet: Nee nee. Jan: Die is 98 nu, en die is nooit geen ambitieuze persoon geweest maar eigenlijk is dat nu haar sterkte. Nick: Ahja, ze is veel gelukkiger. Jacqueline: Hoeveel jaar bent u? Jan: zestig. Jacqueline: Ja (lacht). Dat is niets in vergelijking met mij. Greet: Dat is nog een baby eh. Jacqueline: Ja dat is verschil eh. Stef: Heeft u moeilijkheden ervaren bij de aanpassingen in uw woning? Meneer hebben ze bij u al aanpassingen gedaan? Pierre: Nee voor mij geen probleem. Jade: Hij is de buur van mevrouw. Pierre: Ik ken haar een beetje en ik ga met haar winkelen en naar cinema enzovoort. Want alleen dat is onmogelijk eh. Want ze heeft altijd iemand nodig. Stef: Ik vroeg mij af of er bij u al aanpassingen waren gebeurd in uw woning dan? Pierre: Nee nee nee, dat is niet nodig. Greet: Nee u heeft dat nog niet nodig gehad? Kunnen wij het hierbij houden of zijn er nog zaken, nog dingen waardoor mensen het moeilijk hebben. Jouw schoonmoeder of die nog niet wil veranderen, waarom heeft zij moeite met die woonaanpassing? 205

Stef: Ik denk dat het voor haar, haar toilet op het gelijkvloers is, dat is buiten, en zij wil dat nog altijd zo houden want als je dat binnen moet brengen, moet je andere zaken opgeven vindt zij. En zolang ze dat nog zo kan, waarom zou ik daar aan toegeven. Ziet zij als het opgeven van eigenlijk van het kunnen. Jade: Dat is een zekere fierheid die ze heeft. Stef: Als je tegen mij zegt voor uw 60ste aanpassingen, dan zou ik dat ook misschien zo ervaren. Greet: Ja ja ja. Stef: Ik ben meer in de strijd van ik wil jong blijven. Nick: Die autonomie die ze wil blijven behouden eh. Greet: Ik heb dat altijd gekund en ik kan dat nog altijd. Die fierheid van. Stella: Het heeft ook twee medailles, want hoelang kan je nog de trap oplopen, oefen je wel elke dag, als je naar buiten gaat, doe je meer weerstand op. En ik vind het altijd moeilijk die grens te trekken van wanneer moet het nu echt wel en wanneer niet. Greet: Ja ja ja. Stef: Daarom mag het niet dwingend zijn, je moet het aangeven. Je kan aangeven, maar dwingend is al een stap te ver denk ik. Greet: Als iemand daar niet aan toe is, wordt dat toch niet gebruikt. Dat toilet waarschijnlijk wel, als je niet anders kan. Wie kan er of hebben jullie een idee wie jullie kan helpen bij een aanpassing? Of welke instanties misschien aan mensen die er wat verder vanaf staan. Hebt u daar een idee als jonge. Jan: Een architect bij grote aanpassingen Greet: Een architect bij grote aanpassingen. Ja dat is een heel goed idee om het structureel te laten verlopen. Steffi: Dat is toch vaak onbetaalbaar, zijn die niet heel duur? Jan: Nee die kunnen er zijn als leidraad.

206

Greet: Ja een leidraad. Je vindt dat overal. Een goede samenwerking met een ergotherapeut en als het over grote verbouwingen gaat, is het altijd met een architect. Nick: Verplicht ook eh Greet: Ja ik denk het ook, voor een goedkeuring. Jade: Maar architecten weten niet wat ergotherapeuten bijvoorbeeld … Stella: Toch wel. Ik heb een woning laten maken in een kangoeroewoning, maar mijn moeder wil niet komen, want ze is niet oud. (iedereen lacht) En de architect die het getekend heeft die was wel heel goed op de hoogte. Nick: Ja je hebt er al bij die hier goed in mee zijn. Greet: Vroeger dacht men daar niet aan eh. Als u in uw appartement gekomen bent, dat was nog iets ja waar men niet aan dacht eh. Stella: Toen werden de mensen natuurlijk nog geen 110 jaar. Greet: Ewel het is dat. Nick: De vergrijzing was anders eh. Greet: Een idee? Architect voor grote verbouwingen. Nick: Normaal via mutualiteiten eh. Die dan ergotherapeuten Stella: Gemeentes. Greet: Gemeentes? Nick: De zilveren sleutel eh. Greet: Ja hier in België niet hoor. In België niet, in Nederland wel. In Nederland is de hulpverlening en de zorgverstrekking naar hulpmiddelen en aanpassing van gemeentelijk niveau, hier in België niet. Hier moet je echt in een mutualiteit zijn. Nick: Maar je kan altijd wel aankloppen bij het toegankelijkheidsbureau. Greet: Bij het toegankelijkheidsbureau ja. En op de sociale dienst van een gemeente, daar verwijzen ze u wel door. Stella: Het sociaal huis? Greet: Het sociaal huis ja. 207

Jan: Toegankelijkheidsbureau, wat is dat? Nick: Dat is op provinciaal vlak eigenlijk. En die gaan effectief op ale je kan dan gewoon een aantal tips halen op de website of via de folder. Maar die gaan ook bij u thuis komen kijken gratis eigenlijk, maar dat is ook verschillend van provincie tot provincie. Bij de één is da gratis bij de andere niet. Om te kijken wat uw woning nodig heeft om aan te passen. En dat is eigenlijk een ergotherapeut weer die dat doet. Jan: Dat is typisch voor levenslang wonen eigenlijk? Nick: Ja. In Hasselt wat er heel interessant is, is dat er een woning is dat ze volledig hebben aangepast. Steffi: Is dat niet zoals het huis van de toekomst? Nick: Nee. Steffi: Daar is dat toch ook zo met aanpassingen? Greet: Ja maar daar hebben ze alle domotica. Nick: In Hasselt, als je gaat kijken bij het toegankelijkheidsbureau Hasselt en je hebt daar euhm wacht eh. Greet: Nu je hebt ook de zilveren sleutel. Nick: Ja. Stef: Wij hebben bijvoorbeeld, mijn eigen moeder die heeft moeite om in haar bad te stappen. En wij hebben 5 jaar geleden is gezocht naar een oplossing en ik heb toen niet direct de reflex gehad daar te gaan zoeken als burger. Greet: Nee nee. Stef: En eigenlijk ik weet niet of de doorsteek wordt gemaakt naar de leveranciers toe. Waar vind ik die zaken dan? Greet: Leveranciers leveren niet aan particulieren. Leveren enkel maar aan winkels bijvoorbeeld een thuiszorg winkel van de mutualiteit. Bent u daar al eens binnen geweest, in zo’n thuiszorgwinkel? Stef: nee. Greet: Nog nooit niet binnen geweest. 208

Hoe hebben jullie Erika, of hoe heeft mevrouw Erika leren kennen? Erika: Via het lokaal dienstencentrum. Greet: Aahja. De vaartkapoen waar jullie komen? Erika: Ja, Elips denk ik. Greet: Ahja of Elips? Jacqueline: Elips, voor de werken thuis te doen? Greet: Dus jullie wisten eigenlijk niets van hoe begin je daar nu aan als er een probleem is. Jullie hadden geen info van de dokter ofzo gekregen? Stef: Nee maar ik zocht specifiek naar zo’n bad, dat je zegt van dat moet toch bestaan een bad met een wand dat je kan opendoen. Greet: ja dat bestaat. Stef: Dat je zegt van oké dat moet toch bestaan, alé waar koop je dat dan? Jan: Elk merk biedt dat nu toch aan eh. Stef: Toen nog niet. Greet: Er is heel veel verandert op korte termijn en u gaat ook nog gewoon douchen of een bad meneer? Pierre: Ze neemt altijd douche. Greet: Nee nee, maar u meneer? Pierre: Voor mij geen probleem eh. (iedereen lacht) Greet: Ahja oké, en er is ook een lift in jullie appartement of de trap? Pierre: Ik heb een lift, geen probleem. Ik ben maar 65 eh dus. Greet: Ooh ja ja dat is juist ja. Jacqueline: Soms is hij in panne eh en dan moeten we te voet gaan. Wij hebben twee liften, voor de even en de oneven verdiepingen. Als die kapot is, moet ik te voet naar een verdieping lager gaan. 209

Erika: Wat u hier straks zei dat is eigenlijk wel heel belangrijk. Dat je zegt van ik ga op internet en ik ben op zoek gegaan naar baden die tegemoetkomen aan de beperkingen dan. Maar dat is heel vaak dat we zien dat mensen zelf initiatief nemen en dat ze iets duur instaleren of gaan kopen. En dat eigenlijk veel eenvoudigere oplossingen mogelijk zijn. Dat zien we heel vaak en dat wijst erop dat mensen heel vaak niet weten waar ze terecht kunnen voor het minst dure en het minst ingrijpende voor te stellen. Stella: Maar dan heb je nog het probleem tussen koophuis, huurhuis, … . Erika: Ja. Stella: Ik heb aan mijn moeder al een paar keer voorgesteld zo een inloopdouche te pakken en dan zegt ze:” oh daar ga ik niet aan beginnen, ik heb een huurhuis. Ik ben al 79, en al die kosten en dat wil de huurbaas niet. “ dat is natuurlijk ook wel zo. Greet: Ja en dan sluit je ook al… . Stella: Zeker in het Brusselse zijn er heel veel huurhuizen. Greet: Ja ja ja. Stella: Vooral hier aan de rand zijn het koophuizen eh. Greet: Misschien om af te sluiten als je nu woonadvies zou vragen, waar moet men dan rekening mee houden? Als je dus woonadvies van iemand krijgt, hoe zou je dat graag willen? Steffi: Ik denk vooral dat ze zich niet mogen opdringen. Stella: Aangepast aan je eigen wensen. Greet: Aangepast aan je eigen wensen. Nick: En iets vooruitziend. Als ik dat nu vraag dan wil ik dat ook als ik 60 ben, en als ik 80 ben. Greet: Ja ja ja. Jan: Realistisch. Greet: Realistisch bedoel je uit te voeren. Jan: Betaalbaar, uitvoerbaar. Greet: Betaalbaar, uitvoerbaar. 210

Stella: Je hebt ook met die douches enzo, dat is zo duur zo een douchestoel. Nick: Die douchestoel? Ja? Ja ik weet dat niet. Stella: Dan moet je al een pand hebben dat dat houdt, het gaat veel verder dan enkele dingen. Greet: Ja ja Stella: Die aangepaste dingen uit de woonzorgwinkels, die zijn zo vreselijk duur. Een bed, €2000. Greet: Ja een bed is duur, maar dat kan je ook huren bij de mutualiteit Stella: Ja maar niet als je 20 jaar in dat bed wil gaan slapen. Greet: Nee dat is juist. Stella: Of een heel praktisch probleem. Mijn moeder slaapt in een bed van 1,40m. zij kan er niet meer zo makkelijk uit. Maar om een elektrische bodem te vinden van 1,40m, die bestaan dus niet eh. Dus je moet al een nemen van 1,90m en een stuk. En dan denk ik, waar zijn we allemaal mee bezig. Greet: Ja dat gaat niet. Ja en dat bed er uit en een nieuw bed dat is ook geen optie. Dat is nog groter. Stella: Waarom maken ze niet gewoon bedden van 1,20m die full elektrisch zijn op een aangename manier en niet meteen dat je in een ziekenhuis bed ligt. Greet: Ja ja Wat zou u graag hebben meneer, moest u advies nodig hebben? Hoe zouden ze dat bij u moeten doen? Waar zoude ze rekening moeten mee houden? Stel u voor, je hebt een oplossing nodig voor… de sleutel aan uw deur. Je ziet wat minder. Pierre: Ja maar ik heb geen sleutel. Ik heb en batch. Dat is beter Greet: Dat is beter, dat is toch ook al een aanpassing eh. Pierre: Ahja maar iedereen kan dat niet krijgen eh. In het gebouw geen probleem maar voor alleen dat is een beetje duur eh. Greet: Waar zouden ze bij u rekening moeten mee houden? Of bij uw schoonmoeder? Het is de klassieke voorbeeld van schoonmoeder maar het moet maar. 211

Stef: Ik denk de tuin. Wat ik belangrijk vind, ik had het opgeschreven tijdens toen ik de daarstraks beluisterde. Eigenlijk de grond van de woning zijn eigenlijk een stuk, zou ik graag hebben dat. Dingen compenseren die je mist door mobiliteit. Greet: Ahja. Stef: Dus op die vraag antwoorden naar mijn persoonlijke behoefte in de zin van, ik kom graag buiten. Dan, als mijn woning het vandaag niet voorziet. Dan zou het leuk zijn moest dat aangepast te worden, dat ik toch eens kan buiten komen. Greet: Dat je buiten kan. Stef: Maar dat is wat je zelf belangrijk vind eh. Dan ga je terug naar die eerste vraag, waar vertrekt mijn genot eigenlijk. Greet: Ja dat sluit daar op aan ja. Stef: Het is niet alleen fysische behoeften, maar ook behoefte van mijn leuke momenten. Erika: Ja van wat doe je graag. Greet: Ja en bij u? moesten ze moeten advies geven aan jou? Stella: Het budget vind ik heel belangrijk. Greet: Het budget. Ja, haalbaar. Sluit u daar op aan meneer wat er al gezegd is? Pierre: Ja. Greet: Budget en da het inspeelt op wat jij graag doet. U? Ja. Jacqueline: Het is moeilijk om budget voor op te stellen. Jaren werd er niets gedaan aan dit appartementsgebouw. Nu gaan ze het ineens renoveren. Wij moeten mee de gemeenschappelijke kosten dekken. Ik ben alleen en vind het niet makkelijk dat te betalen. Vandaag de dag moet men al aangesloten zijn bij twee syndicaten om toe te komen. Greet: Uhu, ja meneer u? hoe zou u graag advies willen? Jan: Het is gezegd geweest denk ik. Greet: Het sluit daarbij aan. Jan: Inspraak. 212

Greet: Inspraak, medebeslissing? Jan: hoe? De bedoeling is jij vraagt advies en… . Greet: En hoe wilt u het gekregen hebben? Dat is eigenlijk de vraag. Nick: Op maat Greet: Op maat ja. Jan: Ja. Greet: Met inspraak. Jan: Sowieso met inspraak want het gaat uit van jouw noden. Greet: Ja. Jan: Zoals gezegd, realistisch. Greet: Realistisch en betaalbaar. Nick: Inspraak dat wel. Maar er zijn enerzijds ook mensen die niet liever hebben. Die niet kunnen beslissen en die maar blijven uitstellen en uitstellen en beslissen maar niet. En die hebben iemand nodig die dan zegt dat is het beste voor u en zo zou ik het doen. Oké. Jan: Het mag ook weer niet te opdringerig worden Nick: Nee daarom ook op maat, want dat is dikwijls een aanvoeling, wat in uw geval wel heel veel zal zijn eh. Greet: Erika, ja want jij hebt daar expertise in. Waar moet, hoe pak jij het aan? Erika: Ja inderdaad dat is al bij de eerste stap van binnenkomen en aanvoelen van is die persoon al direct mee in een verhaal van ik wil hier iets doen. Of is dat eerder iemand die zegt van pff dat is allemaal niet nodig, dat is niets voor mij. Het is echt ja aanvoelen. Jan: Maar hoe komt u dan bij haar of bij hen? Erika: Eerst heel vaak door kleine zaken dat de mensen dan wel ondervinden. Bijvoorbeeld door een val iets dat zichtbaar is. Waardoor dat je daarom aan huis komt om hen te helpen. Of via een andere zorgverlener die dan toch zegt van … Nick: Maar eigenlijk preventief is het bijna nihil. Het is altijd een reden voor waarvoor je daar komt. Nooit vooraf? 213

Erika: Ja heel af en toe is er wel, maar dat zien we niet zo vaak, zijn er effectief oudere personen die bellen naar ons en zeggen van ik wil advies want ik wil echt blijven wonen in mijn huis. Maar dat is dan vaak die personen die beginnen te voelen van het gaat hier niet meer, maar die willen toch wel thuis blijven. En dan is een ergotherapeut wel, is geen zorg dus dat is voor mensen wel vaak iets dat gemakkelijker toe te laten is. Om een ergo aan huis, om advies te geven want dat heeft niet met zorg te maken of dat heeft niet te maken met, ze gaan mij hier misschien plaatsen. Greet: De mate waarin de dokter het ondersteund en zegt van het zou toch beter zijn da je die matten hier weg doet en ik zou toch eens bij de mutualiteit gaan. Ik merk dat het verhaal van de dokter die ik ken en die gaat het bij oudere mensen al zelf eens zeggen. Nick: Dat is omdat dat een vertrouwenspersoon is. Erika: Ja ja het moet een persoon zijn die ze vertrouwen. Zoals bij haar, zij vertrekt vanuit het vertrouwen in het lokaal dienstencentrum dus zij hebben dat geregeld dat er een ergo aan huis kwam. Maar dat is echt wel ene proces eh. Want in het begin was het dan bij geen sprake van haar renoveren maar proberen met hulpmiddeltjes. En dan door de ervaring dat kan wel effkes helpen. Maar door de ervaring. Jan: Heeft het van belang dat het geen commerciële aanpak is? Erika: Ja ook. Stella: Die druk zit daar niet achter Erika: Ja je mag hen zeker niets verkopen. Vooral inspelen, luisteren, al is eerst beginnen met een gesprek eh. We gaan daar niet binnen en zeggen ook niet van dat en dat en dat moet gebeuren. Dat doen we niet. Dat is binnenkomen en luisteren naar hun verhaal, wat zijn de interesses en inderdaad wat inspelen op die interesses. Wat doen ze nog graag, wat gaat er moeilijker en dan vragen we nog wat zijn de dingen waar je het moeilijk mee hebt, die je eigenlijk wel terug zou willen uitvoeren of zaken naar valpreventie. Greet: En dan merk je toch wel dat valpreventie een goede instap is. Omdat vallen op oudere leeftijd heel dikwijls lijdt tot grotere fysieke problemen. Wij moeten spijtig genoeg afronden en naar boven terug gaan. Dank u wel in elk geval, want dit was niet echt gemakkelijke materie om mee verder te gaan. Bedankt.

214

Bijlage 5: Gaan – staankaart Gaan

en Hoe gaat u de deur uit?

staan

Wat verwacht u in de Hoe belangrijk is het?

Wilt u iets veranderen, en

toekomst?

hoe?

Lopen Fietsen Met

de

tram/bus Met de auto Met

de

stadsmobiel/ buurtbus Met de taxi Gebracht door familie/ vrienden

215

Lopen:

Wandelt u naar winkels? Voor uw plezier?

Fietsen:

Maakt u gebruik van de fiets voor uw boodschappen? Maakt u tochtjes?

Bus/ tram:

Maakt u gebruik van de bus, de tram?

Met de auto:

Heeft u een eigen auto?

Stadsmobiel/ buurtbus:

Gebruikt u dit vervoermiddel binnen Amsterdam?

Met de taxi::

Maakt u gebruik van taxi voor boodschappen, uitjes, bezoek? Gebracht door familie/

vrienden:

Maakt u gebruik van het aanbod van familie, vrienden om ergens heen gebracht te worden?

Deze kaart geeft U inzicht in hoe mobiel u bent in het dagelijks leven. Wat valt u op?

216

Onderdelen uit dit rapport kunnen gebruikt worden mits vermelding van de namen van alle studenten en het logo van de Erasmushogeschool te Brussel.

217