portret
Acteur Helmert Woudenberg
'lkwll miln tamilie niet sparen' .. In ziin stuk 'Uberniensch' waa{t Helrnert
landverraad. Bij de Dodenherdenking hoorde je tijdens de twee minuten stilte alleen het klakken van dat kunstgebit. Als kind dacht ik: dÍe twee dingenhebben iets met elkaar te ma-
ns voortbestaan wordt bedreigd
,,Hïïlfil?fiËf c
door die kolonie parasieten die ons
volk heeft weten binnen te drin-
én aan een
link naar het heden. |uist amdat hii zoon is van een SS'er en kleinzaan van een NSB-
kopstuk. door Mischa Cohen foto's Wouter Vandenbrink
$en.' De kalende, wat oudere man op het
verder lege podium spuugt
de
is waar jevandaankomt. Jebent je ouders. Als kind moet je afrekenen met wat de generaties vóór je hebben gedaan, rechtzetten waar je vader mee in conflict is geweest. Pas de laatste jaren, nu ik als het ware de opa ben $e-
in ontvangst. Zijn voorstelling
echt met ze bezig.' Zijn huiselijke oorlogservaringen kon Woudenberg delen met jeugdvriend Ischa Meiy'er. 'We begrepen elkaar. Ik kende het fascisme uit de huiskamer, hij had thuis juist te kampen met de gevolgen van de Holocaust.'Ze ontmoetten elkaar op de middelbare school.'faap Meiier, die Bergen-Belsen had overleefd, gaf daar geschiedenisles. Ischa vertelde later dat ziinvader tegen hem had gezegd: "Volgend jaar komt er een jon$etje Woudenberg op school, een zoon van heel foute ouders. Ik eis van jou dat je je correct gedraagt." We waren meteen be-
plaus
mensch
Aber-
trekt volle zalen met een deels
op
Hillers Metn Kampf (1925 1927) gebaseerde monoloog. De anonieme redenaar op het toneel fulmineert niet tegen foden en zigeuners maar tegen vreemdelingen in het algemeen. Het stuk moest niet alleen over vroe$er $aan, vond Woudenberg:'Niet alle overeenkomsten met hedendaagse politici berusten op louter toeval.'
Klakken van kunstgebit schrijver, zoon van een gesneuvelde SS'er en kleinzoon van een prominent NSB-Kamerlid. Als oorlogswees groeide hij op bij een pleeggezin en woonde daarna een tijd bij zijn grootouders. De oorlog was daar nooit ver weg, vertelt hij een paar dagen na de voorstelling in zijn favoriete stationsrestauratie. Florrie Rost van Tonningen, de'zwarte weduwe' van NSB-topman Meinoud, kwam er klaverjassen. 'Mijn opa had een kunstgebit, "van de staat gekregerf'.Zijn tanden waren uit zijn mond geslagen nadat rg
NoveMeen zolr
ouders: als jullie zo nodig dood moeten, hoef ik ookverder niets met jullie. Maar daar ben ik latervan teruggekomen. fuist doordat ik mijn ouders nooit heb gekend, weet ik hoe belang-
woorden uit met ingehouden woede. Het publiek luistert geboeid naar een monoloog vol haat. 'Ze horen hier niet, ze moeten weg, terug naar waar ze ooit vandaan gekomen ziin. En vanafdie plek nog vérder van ons weg.' Na afloop neemt Helmert Woudenberg het ap-
Het is bekend terrein voor de acteur en toneel-
28 Vrij llederland
ken. En dat was natuurlijk ook zo.' Woudenber$s fascinatie voor Hitler, en vooral voor de jeugdjaren van de Ftihrer, heeft zeker te maken met zijn eigen verleden, zegt hij. 'Als kindwas mijn houdingten opzichte van mijn
hij in
1945 was gearresteerd wegens
rijkhet
worden van mijn eigen ouders, houd ik me
vriend. Ischa had een hekel aan mensen die de oorlog als argument gebruikten. Zijn moeder zei tegen hem als hij zijn boterham niet opat: "In het kamp moesten we om zo'n boterham vechten." Dan antwoordde Ischa: "Nou, dan heb je wel gewonnen." Toen ik acteur was geworden en hij toneelschrijver, bedacht Ischa: "We $aan samen een stuk maken over een Jood die in de oorlog is ondergedoken bij een
rtret r
ruÍ €'-'
j-Í.L'fl*:é#llliiF:í:!,',::
..'i.."ï:-.
..,... :.
.:::..:.+:.ii:í:::..,::,..:.:
:jlN,,t..:>t/:::..:.tr.
.:,))t.:aa:::::.'''
ff
.
f
:
i
-
à -r-
'i;
=
= g
NSB'er, en na de pauze is het na de oorlo$ en dan is het andersom. En jij speelt de )ood en ik
É.
:
z
die NSB'er." Daar is het helaas nooit van $eko-
men.'
Jood in kaftan Helmert Woudenber$ (Elspe, Duitsland, 1945) maakte naam als medeoprichter van het Werkteater, het toneel$ezelschap dat vanafde jaren zeventi$ experimenteerde met'maatschappelijk relevante'toneelstukken en films. Hij ziet het nog steeds als zijn taak om, zoals destijds met het Werkteater, een rol te spelen in het de-
bat. 'In te$enstellin$ tot het huidi$e theater, dat nogal elitair is, bedoeld voor een kleine $roep.' De meesten van zijn $eneratie zijn lan$zamerhand van het toneel aan het verdwijnen, ziet
Woudenber$. En voor zover acteurs van zijn leeftild no9 actief zijn, vermijden ze eindeloze tournees lan$s kleine provincietheaters. Woudenber$ vindt dat juist leuk. 'Ik heb een auto van de zaak, mijn ei$en stichtin$ Zwarte Kunst. En mijn technicus is ook mijn chauffeur.'s Midda$s loop ik wat door Emmen, of Vlissin$en, of waar ik ook maar speel en 's avonds treed ik er met veel plezier op.'
g ffi: #li.
):1::.
Hij maakte eerder voorstellingien over verzetsheldin Hannie Schaft, Jodenverraadster Ans
van Dijk en onderduiker Hatty Waterman. 'Maar ik had absoluut niet $epland: ik $a steeds een stapie verder om ten slotte bij Hitler /rimsefuit te komen.' Meín Kampf, de blauwdruk voor de TWeede
Wereldoorlo$ en de Holocaust, ma$ in Neder
land no$ steeds niet worden verkocht. Een kennis hoorde vanWoudenber$s plan en mail de hem de ruim achthonderd pa$ina's in de Nederlandse NSB-vertalin$ uil 7939: Míjn Kamp. Hij moest voor zijn research het boek helemaal doorplo egen, zegt Woudenber$, en dat viel niet mee. 'Een vreselijk slecht boek, al kan dat ook aan de vertalin$ li$$en. Maar ik wilde per se alles lezen, want kleine passa$es zijn soms heel relevant.' De ontmoetingin Abermensclr van Hitler met een'vreemdelin$'in de straten van Wenen komt niet uit Miin Kamp maar uit de Hitler-bio$rafle van lan Kershaw. 'In Wenen kwam hij een Jood te$en, $ekleed in een kaftan, een van oorspron$ Arabisch $ewaad. Hij stond aan de grond gena$eld, was verbijsterd. Zijn an$st voor vreemdelin$en kwam uit die scène heel sterk naar voren. Ik bedacht: het zou dus net zo goed over moslims kunnen 5iaan.' Het kan gevaarlijk zijn dat soort parallellen te trekken, weet Woudenber$. 'Herman van Veen
l0 Vrij Nederland r9 NoveMsen zort
fui*i 1g4.i1,
tíe*wí*te
kreeg mails met de vreselijkste bedrei$in$en toen hij de PW met de NSB had ver$eleken. Dus ik ben voorzichti$.' Een toneelstuk over Geert Wilders - zoals hij eerder Fortuyn op de
planken bracht
- zit er voorlopi$ niet in.
'Hoewel, als ik lees over de postkoloniale frustraties van Wilders' $rootvader, die zich toen hij uit Indonesië naar Nederland kwam door de Nederlandse staat slecht behandeld voelde ten opzichte van Turkse en Marokkaanse $astarbeiders, dat wekt wel mijn belan$stellin$.'
Verschrilce klandizie kind van foute ouders kentWoudenber$ de gevaren van demoniseren en weet hij dat historische vergielijkin$en meestal mank $aan. 'Er bestaat een afleverin$ van het Poly$oon-jour-
Als
r:xn
i'i*lsr*rt: *ud*rs: '!k
kan le *iets kr+r;*liik n*{ï.ien'
naal waarin mijn opa een redevoerin$ houdt met een groot hakenkruis op de achter$rond' Hij zeSt dan,' en Woudenber$ wórdt even zijn grootvader terwijl hij met zijn vuist op tafel slaat, de klandizie van de restauratie kijkt ver-
schrikt op, "'Néderland moet terÍ$ naar
de
mentaliteit van de VOC." Dat zei minister-president Balkenende óók, en dat maakt hem no$ niet tot een NSB'er.Zo simpel is het niet'' Woudenber$ $ebruikt zijn familie$eschiedenis wel als inspiratiebron''Ikwil mensen aanzetten tot nadenken. Na afloop van de voor'
waren en ik had dus vooral veel ontzag voor ze.Zehadden iets moeten doen om mij op te nemen en voor mij te zor$en, dus ik was verplicht om ze altijd met respect behandelen. Ik was erg jaloers als ik een vriendje tegen zijn vader hoorde zeggen: ach man, hou toch eens op met dat gelul - zonder dat het consequenties had voor de relatie.'
stelling praat ik na met mijn publiek en ik hoor dat sommigen zich zo laten meeslepen dat ze denken: "Ik ben het ééns met wat die man daar op het podium beweert, maar wat is het verschrikkelijk dat ik het met hem eens ben."' Een oud-CU-medewerker was $eschokt d.o or he| M e in Kam pf- citaat: " Het staatsburge rschap zou het kostbaarste document moeten zíjn dat men hier op aarde maar in handen zou kunnen krij$en." Hij vertelde me: "Datzelfde wordt in geliike bewoordingen nog dagelijks bij ons in de fractiegezegd."' Voor Hitlers jeugd baseerde Woudenberg zich inAbermensch op de theorieën van psychoana, lytica Alice Miller, auteur van Het drama uan het begaafde kind.'Zij verklaart de volwassen Hitler uit de mishandeling van het jongetje Adolf door zijn vader. Als bastaardkind - en volgens Miller zoon van een |oodse vader bovendien was die Alois Hitler een gefrustreerde buitenstaander. Zijn zoon kreeg de volle laag van de storm die in zijn vader woedde. Over zijn lera-
Door Himmler ondertekend Zijn biologische vader fan Woudenberg was officier bij de Waffen-SS aan het Oostfront, zijn moeder Henny fooren was de dochter van een Aalsmeerse kweker. Als jonge twintigers kwamen ze per brief met elkaar in contact. Ze wer-
den verliefd en kre$en toestemming van de Duitse bezetter om te trouwen. 'Vori$e week kreeg ik toevallig een mail van twee studenten die in Berlijn in een archief het door Himmler ondertekende verzoek voor het huwelijk tussen mijn ouders hadden gevonden. De benodigde ariërverklaringzit er ook bij. En twee fototjes van mijn ouders en een korte levensloop.' In mei 1944, negen maanden voor zijn $eboorte, kwam Helmerts vaderfan voorhet
huwelijk
een paar da$en over van het Oostfront in de BaltÍsche Staten naar Aalsmeer, een NSB-bolwerk: 'Lees het boek Een urij ernstig geual, dat Theodore van Houten, de vader van mijn colle-
NSB-kopstuk Hendrik Jan Weudenberg, HÊlmerts gr*otvader: 'ïerug naar de VOC-mentaliteitl'
ga Carice, onlangs heeft gepubliceerd over Aalsmeer in oorlogstiid.' Het verliefde stel had alleen maar oog voor elkaar, in die eerste en naar zou blijken ook laat-
E
ren zei de jonge Hitler: ze worden geacht orde te handhaven en gezag uit te stralen, maar orde en geza$ had ik van mijn vader op zo'n extreme manier ondervonden dat alles wat mijn leraren probeerden een lachertje was. Dat $ezag
kon ik onmogelijk aanvaarden.'
Helmert Woudenberg heeft zelf zijn vader nooit gekend en zijn moeder maar heel kort meegemaakt.'Omdat ik een wees ben, ben ik extra gevoelig voor de relaties tussen ouders en hun kinderen. Ik weet niet hoe het is om met je ouders te leven. Ik heb altijd geweten dat mijn pleegouders mi;'n echte ouders niet
ste paar dagen dat ze elkaar za$en, hoorde Woudenberg later van huwelijksgasten die de oorlog overleefden.'Volgens de verhalen waren ze $elukkig, iedereen om hen heen was ellendig door die oorlog en zij waren zo blij met elkaar. Ik kan ze niets kwalijk nemen, ik zie mijn ouders als kinderen die je alles wijs kon maken. Het enige wat ze in hun korte leven heel fanatiek hebben gedaan, is door alle obstakels heen mij op de wereld zetten.' Vijf dagen na de huwelijksvoltrekking vertrok fan Woudenbergweer naar het Oostfront.'Een paar maanden later, op Dolle Dinsdag, bracht mijn grootvader uit angst voor een naderende Duitse nederlaag mijn beide oma's, mijn moe-
der en mijn tante naar Duitsland, naar het plaatsje Elspe. Daar, vlak over de grens, ben ik in februari 1945 geboren.' Zijn vader was kort daarvoor $esneuveld aan het Oostfront, nadat hij in een hinderlaag van
het Rode Leger was gelopen. Zijn moeder kwam met een infectie aan haar borsten in een
'ledereÊn orn hen heen ï,ufis ellendlg donr die aorlos en zij w*reí? zo blÍi'
oma's gingen toen op zoek naar mijn moeder en haar baby, wat in het zwaar gehavende Duitsland van 1945 niet meeviel.'
Geim
proviseerde begraaf plaats
Maanden later pas ontdekten de oma's dat Helmert en zijn moeder zo'n honderd kilometer verderop waren opgenomen in een psychi atrische inrichting, bij de nonnen. 'Een van mijn oma's reisde erheen en werd meteen naar de binnenplaats geleid, waar een geïmproviseerde begraafplaats was. Daarwas mijn moeder begraven. Ik lag als baby in de kinderopvan$, mijn oma heeft me opgepakt en mee$enomen, teru$ naar Nederland waar ze werd geïnterneerd in Kamp Vught. Ik ben dus als enige getuige geweest van mijn moeders eenzame laatste dagen en uren.' De vraag die hem vaak gesteld wordt'hoe het nou is'om als zoon van een SS'er een foodse onderduiker, een verzetsheld of een nazi te
spelen, vindt Woudenberg onzinnig. 'Mijn antwoord daarop is: ik ben acteur. Maar ik voel dus wel de noodzaak om op het toneel iets te doen met het gegeven dat mijn vader Oostfrontstrijder was, mijn grootvader Tweede Kamerlid voor de NSB en mijn orthodox-christelijke overgrootvader melkboer in de Amsterdamse fodenbuurt.' De melkboer had tien kinderen, van wie de helft nationaal-socialist werd en de andere helft zich bekeerde tot het socialisme, vertelt Woudenber$.'Dat laatste werd trouwens als grotere schande $ezien. Het nationaal-socialisme met zijn nadruk op bloed en bodem sprak christelijke boeren meer aan dan de sociale eisen en de internationale solidariteit van het socialisme.' Bij de begrafenis van zijn over$rootmoeder stonden aan de ene kant de nationaal-socialisten, aan de andere kant de
Duits ziekenhuis terecht. 'Toen mijn oma's haar daar kwamen opzoeken, kre$en ze te horen: uw dochter is hier we$, maar ons archief is vannacht gebombardeerd. Dus we kunnen u helaas niet vertellen waar ze is gebleven. Mijn Vrij Nederland rs tovsmeen zorr
31
Een oude man die ervan is beschuldi$d
"fout"
te zijn, vertelt het verhaal van de kameleon.
socialisten. 'Precies vijf om vijf. Over de kist heen keken ze elkaar aan, maar ze spraken niet en draaiden elkaar toen de kist gezakt was de rug toe.' Woudenberg groeide niet op binnen die nogal gecompliceerde familie maar bij een pleeggezin - overigens wel met een NSB-achter$rond. 'Ik was als baby met mijn oma geïnterneerd in Kamp Vught, waar na de bevrijding zevendui zend collaborateurs gevangen zaten. Mijn moeders vader zat in een ver$elijkbaar kamp in Aalsmeer en ontmoette daar de dochters van dat pleegigezin. Hun moeder was niet opgepakt, dus ik kon daar als baby meteen in huis komen. Mijn pleegvader was politiek glezien een naïeve man, hij stemde later op Boer Koekoek. Als hij Duitse soldaten op televisie zag marcheren zei hij nog ver na de oorlog: "Goh, wat lopen ze toch prachtig."'
Waar is dat schip? Als kind werd Helmert af en toe door zijn oma
opgehaald bij het pleeggezin om op bezoek te bij zijn opa in de gevangenis. Tegen grootvaderWoudenbergwas in 1945 de doodstraf geëist wegens het'opzettelijk in tijd van oorlog den vijand hulp verlenen'. Hij kreeg le-
gaan
venslang, in cassatie werd dat twintig jaar. 'Oma maakte me wijs dat hij op zee voer en dat de $evan$enis een zeemanshuis was waar hij soms een paar weken aan land was om daarna weer te vertrekken. Ik zie hem nog staan in de gang van die gevangenis, hij wuifde naar me. Op de achtergrondzag je de cellen. En ik dacht: maar waar is dat schip toch in godsnaam, er is toch ner$ens water in de buurt?' Grootvader Woudenberg maakte in de gevangenis een boekje voor zijn kleinzoon Helmert. 'Het heette De kameleon enhij beschrijft en tekent er zijn leven in, maar dan allegorisch.
'Oma maaN(te me wtjs dat opa vosr en dat de gevangenis €en zeêmanshuis was'
Er zijn drie mannen in het oerwoud, de een vertelt: ik heb een prachtig groen beest gezien. Een ander gaat kijken en zegt: je liegt, dat beest is niet groen maar rood. De derde zegt: jullie zitten er allebei naast, het is geel.' Nee, dat boekje heeft hij niet meer, zegt Helmert Woudenberg, maar hij weet no$ wel het laatste beeld: tralietjes, getekend in een
muur.'De laatste zin is: toen de oude man mij dat verhaal vertelde, begreep ik het niet. Nu ik in de gevangenis zit, nu begrijp ik het pas.' Woudenber$ voelt zelf juist voor een zwartwitte, minder relativerende benaderin$ van de Tweede Wereldoorlog. Hij heeft dan ook reserves over de 4 meitoespraak die Grimbert Rost van Tonnin$en - zoon van de zwaar antisemitische NSB-voorman, die na de oorlog zelfmoord pleegde - dit jaar hield. 'Zijn moe der Florrie, een onverbeterlijke fasciste, vormde samen met Ger Zwertbroek, dominee Van der Vaart Smit, die zich na de oorlog vooral be-
zi$ hield met het relativeren van "goed en fout", en mijn opa een gezelschap van beruchte ex-NSB'ers in huize Woudenber$.' Grimbert Rost van Tonningen begon op die 4de mei met de uitspraak dat hij 'als zoon van beruchte nazileiders' toch'géén zielig mens' is. Hij betwijfelde of je sowieso wel kunt spreken vair een tweede en derde $eneratie oorlo$sslachtoffers en wees meteen ook op de slechte behandeling van NSB'ers na de bevrijding. Woudenberg: 'Ik begrijp hem wel, hij heeft misschien ook geen ongelijk, maar zoiets moet je niet willen. Herdenk je vader in stilte, maar $a niet op zo'n moment om begrip vragen, want dat is absoluut niet op zijn plaats.'
Eliteschool voor nazikinderen Andere kinderen van foute ouders, zoals S5rtze van der Zee en Chris van der Heijden, profileren zich als geschiedschrijvers van de Tweede
WeÏeldoorlog. Van der Heijden, onlangs gepromoveerd op het proefschriftDat nooitmeer, lijkt in zijn werk als historicus op zoek naar een rechtvaardiging voor de rol van zijn vader - net als die van Woudenberg een SS'er. Hijzelfheeft geen behoefte om zich voor de keuzes van zijn familieleden te verantwoorden, zegt Helmert Woudenberg. 'Als ik het verhaal van Van der Heijden lees over het antisemitisme van nazikopstuk Max Blokzijl, dan denk ik je relativeert die Jodenhaat toch nét te veel naar mijn zin. Als alles grijs is, ziet niemand tenslotte het zwart meer. Ik hoed mij daarvoor sinds de schrijver f.J. Voskuil, die ik zeer bewonderde,
'Als alles grijs ir, ziet niemand hel rvrart meer'
mantiseerd en daarmee bijna vergoelijkend. Ik heb mij dat aangetrokken en het stuk later helemaal herschreven.' Hij voelt zich niet beschadigd door de keuze van zijn ouders voor het nationaal-socialisme.'Ikwil mijzelf en mijn familie niet sparen, maar mijn ouders waren kinderen die meegevoerd werden in de vaart der volkeren. Wie weet had ik als jongeman wel hetzelfde gedaan.' Familieleden hadden het na de oorlog
veel moeilijker, zoals zijn oom die op een 'Reichsschule' had gezeten, een eliteopleiding voor nazikinderen.'Hij was zo sterk gaan $eloven in zijnrol in de nazielite dat hij na de bevrijding moest worden gedeprogrammeerd.' Anderen moesten zich verantwoorden voor het gedrag van hun verwanten door schrijfster Charlotte Mutsaers belendende schuld genoemd. Daarvan had Helmert Woudenberg als weeskind geen last, zegÍhii. 'Als mijn vader was teruggekomen van het Oostfront en mijn moeder was blijven leven terwijl haar nationaal-socialistische ideaal aan barrels lag, dan had dat voor mij waarschijnlijk grotere gevolgen gehad. Maar zo is het niet gegaan.' I 'Abermensch' door Helmert Woudenberg is nog tot 22 detember te zien in díuerse theaters. Zie
ww
w.helmertw oudenb erq.nl
mij eens heeft gecorrigeerd.
Hij vond mijn stuk De/odenuerraadsters geroVr{ Nederland rs
NoVEMBER 2011 33
