Nr. 73 Oktober november december 2013

Nr. 73 Oktober – november – december 2013

Kempensche Tydinghen

HET MEMORIAAL

VAN DE

DOSSINKAZERNE

TE

MECHELEN.

HEDENDAAGSE ARCHITECTUUR VOL SYMBOLIEK .

Driemaandelijks tijdschrift van de Gidsen van de Antwerpse Kempen.

Verantwoordelijk uitgever: Mil Blancquaert Lange Eerselsstraat 63 Herentals

Inhoud Woordje van de voorzitter

2

Hernieuwing lidmaatschap 2014 Verslag givakvergadering van 2 december 2013 in ’t Steentje te Turnhout

3 4

Verslag algemene vergadering FTG in St Truiden op 7 december 2013 Ethias toelichting op de verzekering voor de gidsen Het Memoriaal in Mechelen De Dossinkazerne in Mechelen, het nieuwe museumgebouw bOb van Reeth, korte biografie Lezing over recent werk, het Memoriaal Interessante weetjes

5 8 10 12 14 35

Woordje van de voorzitter Beste Givakleden, Vooreerst aan iedereen nogmaals onze beste wensen voor en goede gezondheid, veel geluk en veel interessante gidsbeurten in 2014. 2014 is gestart. Dit betekent dat de herdenking van den Grooten Oorlog volop in de belangstelling zal staan. Ook in onze regio zullen er heel wat evenementen plaatsvinden, waaraan gidsen hun medewerking verlenen. Zoals jullie reeds weten zullen we gedurende twee jaar voor onze bijscholingen voornamelijk werken rond architectuur, met in het bijzonder uit de 19de eeuw en de hedendaagse architectuur. In dit kader hebben we contact opgenomen met ArTur om samenwerkingsmogelijkheden te onderzoeken. In deze Tydinghen een zeer interessant artikel van de heer bOb van Reeth over de realisatie van het nieuwe Memoriaal. Veel leesgenot met deze Kempensche tydinghen. Jullie voorzitter Mil Blancquaert 2 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

Het nieuwe jaar is gestart, en is het belangrijk om het lidmaatschap bij uw gidsenvereniging te hernieuwen. Zoals vorig jaar willen we jullie uitnodigen dit zo vlug mogelijk in orde te maken, zodat we onze ledenlijst in februari 2014 op de website zouden kunnen publiceren. Hieronder vinden jullie de juiste procedure en bedragen van het lidgeld.

€ 14 voor aansluiting zonder Ethiasverzekering. € 17,50 voor de aansluiting met Ethiasverzekering Gelieve het bedrag over te schrijven op volgende rekening:

BE 24 0014 4994 0438 van Givak Mol, Met vermelding van uw naam en “lidgeld Givak 2014”

Alvast bedankt voor het blijvend vertrouwen in onze vereniging !!! Namens de ganse bestuursploeg.

3 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

GIVAK vergadering, 2 december 2013, in ‘t Steentje, te Turnhout

GIVAK vergadering, maandag 2 december 2013, in ‘t Steentje te Turnhout. Aanwezig: Mil Blancquaert, Frans Schippers, Paul Dierckx, Greet Roets, Paul Mertens, Frank Vermeren, Jef Belmans, Staf Van der Velden, Mil Van den Bosch, Carolien Buiks, Monique Segers, Liliane Janssens, Alex Vercammen, Rita Dries, Jef Florizoone, Jeannine Meeus, Herman Knaeps, Paul De Bie, Marc Keustermans, Pieter-Andre Melis, Harry Geyskens, Liesbeth Peeters. Verontschuldigd: Ludwig Cerstiaens, Patrick Aerts, Gil Tack, Willy Jacobs, Raf Waeyaert, Hilde De Vos, Marie-Claire Latinne, John Janssens, Cynthia Yskout, Frank Lescouhier, Lut Tatraï, Ward Olbrechts, Yvonne Helsen, Jef Vervloesem, Maria Macauter, Jef Janssens, Annemie Eelen, Bert Bogaert, Marie-Jose Hopmans, Jeanine Müller. Verslag vorige vergadering is goedgekeurd. Op dit ogenblik zijn we met 67 leden, waarvan 47 leden met een verzekering van het FTG. In kas: Op de zichtrekening is een bedrag van 1588 euro. Onkosten die gemaakt zijn: Gidskaarten FTG 700,00 euro, Werkzaamheden webpagina: 50,00 euro, Dan zijn er nog werkingskosten, verplaatsingen (voorbereiding GIVAKvergadering)(FTG). Het lidgeld blijft 14,00 euro. Met verzekering 17,50 euro. Verzocht wordt iedereen om het lidgeld op tijd te betalen, uiterlijk eind januari. Naar de FTG vergadering in St. Truiden gaan Marc Keustermans, Bert Bogaert, Frank Vermeren. Het bijwonen van een FTG vergadering is voor ieder lid mogelijk. Het is zeker de moeite waard om eens een FTG vergadering bij te wonen. Ieder die geïnteresseerd is kan zich melden bij Mil. Gevraagd wordt of ieder lid van de GIVAK zijn of haar foto wil verzenden/opsturen naar de GIVAK. Deze foto’s worden geplaatst op de webpagina die alleen toegankelijk is voor de leden van de GIVAK. 4 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

De nieuwe kaarten van Toerisme Vlaanderen zijn nu onbeperkt geldig. De vereisten van Toerisme Vlaanderen zijn vervallen. Op onze website zijn nu alle oude uitgaven van KT, behalve nr. 1, compleet. De bijscholing, tijdens onze vergaderingen, zal handelen over architectuur. In 2014 zou de vergadering kunnen beginnen met een lezing en / of een excursie. We willen hiervoor onder meer samenwerken met Ar-Tur uit Turnhout. De voorzitter heeft op 13 december een onderhoud met Edith Wouters, van ArTur, om de mogelijkheden te onderzoeken. Interessante boeken over architectuur zijn: “Bouwen in beeld”, hierin beschreven de collectie van het architectuur archief van de provincie Antwerpen. “Sterk gebouwd en makkelijk in onderhoud”, over baksteen gebruik. De huidige statuten worden goed nagekeken en waar nodig verbeterd, aangepast. Herman Knaeps is weer terug uit Frankrijk, waar hij en zijn vrouw een aantal jaren woonden. Vanuit Frankrijk schreef Herman stukjes en grotere artikels voor de KT. Herman gaat ook nu weer schrijven voor onze KT. Maar pas in maart, want de beslommeringen van de verhuizing vergen nog veel tijd. Te vermelden valt dat de laatste woensdag van de maand de musea gratis toegankelijk zijn in Antwerpen. Jef Florizoone liet een nieuw boek zien: “Het hof van Vosselaar”, waarin de heel interessante geschiedenis van Het hof staat beschreven. Volgende GIVAK vergaderingen zijn: 3 maart, 2 juni, 1 september, 1 december, telkens op maandagavond


VERSLAG van de ALGEMENE VERGADERING (FTG) in St. Truiden gehouden op zaterdag 7 december 2013 om 10 uur

1. Welkom en verontschuldigingen ° Christiane Stevens, voorzitter van de Gidsenbond Sint-Truiden, heet de talrijke deelnemers, die ondanks de onvoorziene bus- en treinhinder toch naar de vergadering gekomen zijn, van harte welkom. Zij stelt kort het dagprogramma voor en wenst alle aanwezigen een aangename kennismaking met de stad tijdens de namiddagwandelingen en de bezoeken. ° Voorzitter Lucie Mertens dankt de gidsenvereniging voor het onthaal en de organisatie. Daarna vermeldt zij de verontschuldigde afgevaardigden en bestuursleden. Vervolgens deelt zij een nieuwjaarsattentie uit, die zij persoonlijk vervaardigd heeft voor al de verenigingen. 2. Goedkeuring van het verslag van de AV gehouden op 31/08/13 in Tielt ° Het verslag wordt unaniem goedgekeurd. ° Er wordt gevraagd de gidstarieven voor 2014, aanbevolen door FTG, aan de verenigingen te bezorgen op een afzonderlijk blad met hoofding. Zie document in bijlage. 3. Financiën en Verzekering ° Dirk Elsen, penningmeester, deelt de huidige stand van de rekeningen mee, waaruit blijkt dat de financiële situatie van FTG stabiel en gezond is. ° Hij stelt vast dat bij de aangifte van ongevallen de formulieren voor de verzekering nog vaak onvolledig ingevuld worden. Hij wijst er bovendien op dat bij de aangifte altijd een medisch attest moet gevoegd worden. ° In het jaar 2014 zal aan de verenigingen als lidmaatschapsbijdrage het onveranderde bedrag van 25 euro gevraagd worden. Ook voor de verzekering blijft de premiebijdrage dezelfde, nl. 3,50 euro per verzekerde persoon. ° Weldra zal via de interne communicatie naar alle aangesloten verenigingen een oproep voor de betaling van het lidmaatschap en de verzekeringsbijdragen gestuurd worden. 4. Uiteenzetting over de verzekering door een inspecteur van Ethias ° De heer Joost Wera, inspecteur Ethias, bespreekt uitgebreid de clausules en de dekkingen, die voorzien werden in de verzekeringspolis van FTG. Hij behandelt achtereenvolgens de burgerlijke aansprakelijkheid en de verdediging, de


rechtsbijstand, de behandeling en de vergoeding bij lichamelijke ongevallen. Zie samenvatting in bijlage. ° Tijdens zijn uiteenzetting geeft de spreker een aantal nuttige raadgevingen voor de gids. - Verklaar of schrijf bij een ongeval nooit dat de bezoeker niet in fout is. Zeg steeds dat een aangifte zal gedaan worden bij de verzekering, die de zaak verder zal afhandelen. - Breng de gidsenvereniging of de Dienst Toerisme vooraf op de hoogte als je een kosteloze rondleiding doet voor familieleden of vrienden, zoniet geldt de verzekering niet. - Als een gids als vrijwilliger functioneert, dient hij voor elke rondleiding steeds aangeduid te worden door de vereniging. Hij mag nooit een rondleiding aangaan op eigen initiatief. - Het geïndexeerd vergoedingstarief voor vrijwilligerswerk (januari 2013 : 32,71 euro/dag en max. 1.308 euro/jaar) moet strikt gerespecteerd worden door de verenigingen. Indien een hoger bedrag uitbetaald wordt, valt de betrokken gids onder de arbeidsongevallen-verzekering, niet meer onder de verzekering van Ethias. Opgelet voor zwartwerk ! ° Verschillende vragen van de deelnemers worden beantwoord. Vooral de problemen bij het gidsen met autocar komen daarbij aan bod. In principe is bij het in- en uitstappen van volwassen personen steeds de chauffeur en niet de gids verantwoordelijk. De gids moet integendeel wel de minderjarigen begeleiden bij het in- en uitstappen.

5. Werking van de Federatie ° De volgende AV zullen plaatsvinden op de onderstaande zaterdagen. Wil deze data nu reeds vrij te houden. - 26 april 2014 : organisatie door de Koninklijke Leuvense Gidsenbond - 30 augustus 2014 : organisatie door de W-Vl.Gidsenkring Ieper-PoperingeWestland - 06 of 13 december 2014 (datum nog nader te bepalen) : organisatie in beraad, eventueel de Meetjeslandse Gidsenvereniging ° In de loop van januari zullen bij alle verenigingen de Administratieve gegevens voor 2014 en de Bijscholingen van het jaar 2013 opgevraagd worden.


° Op de AV van 26/04/2014 zullen verkiezingen voor een mandaat van vier jaar gehouden worden voor de volgende functies : voorzitter, penningmeester en 5 raadsleden (2 voor de prov. Vlaams Brabant, 2 voor de prov. Limburg, 1 voor het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). Voor de prov. West-Vlaanderen moet bovendien ook 1 raadslid verkozen worden om een vrijgekomen mandaat voor de resterende periode van twee jaar te voltooien. Voor al deze functies zal tijdig een oproep naar kandidaturen gedaan worden. ° Voorzitter Lucie Mertens kondigt aan dat zij in 2014 geen kandidaat meer zal zijn voor het voorzitterschap van FTG. 6. Rondvraag en Slotwoord ° Op een vraag betreffende de belastingaangifte van de gidsenvergoedingen geeft secretaris Johan Lowyck de volgende antwoorden : - Als de gids zijn activiteit uitoefent als zelfstandige in hoofdberoep of in bijberoep, moet hij alle gidsinkomsten aangeven, maar mag daarbij ofwel een met bewijsstukken gestaafde kostenopgave of een forfaitaire aftrek in mindering brengen - Als de gids zijn activiteit uitoefent als vrijwilliger, moet hij van zijn gidsinkomsten geen aangifte doen, zolang hij onder de maximale dag- en jaarnormen (zie hoger) blijft. ° Tot besluit van de AV richt Lucie Mertens een hartelijk woord van dank aan voorzitter Christiane Stevens en de ploeg van de Gidsenbond Sint-Truiden voor de vlotte organisatie van de vergaderdag. ° Vervolgens nodigt Chris de ingeschreven deelnemers uit voor de middaglunch, waarbij de diverse lokale Binkbieren zullen geschonken worden. Verslaggever : Willy Opdebeeck, interne communicatie


Ethias toelichting verzekering van de Gidsen

SAMENVATTING van de UITEENZETTING door inspecteur JOOST WERA op de A.V. van FTG op 7 december 2013 in Sint-Truiden FEDERATIE VAN TOERISTISCHE GIDSENGROEPERINGEN : POLIS 45.034.443 I. Burgerlijke aansprakelijkheid en verdediging ° Aansprakelijkheid : - Fout (art. 1382 e.v. B.W.) - Schade - Oorzakelijk verband ° Lichamelijke schade : tot € 5.000.000/schadegeval ° Materiële schade : tot € 620.000/schadegeval  Waarborgen enkel van toepassing tijdens de verzekerde activiteit Let op : gidsbeurten ten persoonlijke titel zijn NIET gedekt ° Verzekerden (B.A. – dekking) - FTG + aangesloten gidsengroeperingen (VZW & Feitelijke Vereniging) - Aangesloten leden (gidsen in hoofdberoep of bijberoep) - Vrijwilligers -> Pas op : indien de gids een hoger vergoeding ontvangt dan wettelijk bepaald is hij geen vrijwilliger ; het gevolg is dat de er sociale bijdragen verschuldigd zijn en er voorzien moet worden in een arbeidsongevallenverzekering ° Ouders en voogden van minderjarige verzekerden ekse persoonlijke aansprakelijkheid van deze

personen Let op : De gidsen die als werknemers van hun gidsenvereniging of van de FTG kunnen beschouwd worden, dienen door hun werkgever verzekerd te worden tegen arbeidsongevallen


II. Rechtsbijstand ° Strafrechtelijke verdediging : tot € 12.500/schadegeval ° Invorderingskosten : tot € 12.500/schadegeval ° Onvermogen van derden : tot € 12.500/schadegeval Opmerking : Een VZW die over een eigen patrimonium beschikt of belangrijke geldsommen beheert, doet er goed aan een verzekering ‘Bestuurdersaansprakelijkheid’ af te sluiten III Lichamelijke ongevallen ° Behandelings- en begrafeniskosten 

Terugbetaling medische verstrekkingen opgenomen in de nomenclatuur van het RIZIV-tarief tot 100% van dit tarief



Tussenkomst in de kosten van tandprothesen tot € 125/tand (max. € 500/ ongeval)



Terugbetaling vervoerskosten slachtoffer volgens het barema arbeidsongevallen



Tussenkomst in de begrafeniskosten tot € 620/ slachtoffer

° Vaste vergoedingen -

Overlijden : € 7.500/slachtoffer

-

Blijvende invaliditeit : € 15.000/slachtoffer (aan 100%)

 Voorgaande vergoedingen worden verleend zowel tijdens als op

de weg naar en van de activiteit


Minimum Gidstarieven 2014

De AV van FTG heeft op 31.08.2013 de volgende tekst goedgekeurd. Vanaf het jaar 2014 adviseert FTG voor de vergoeding van de gidsprestaties de volgende minimumtarieven : - voor een begonnen gidsbeurt van 2 u een min.bedrag van 60 euro - voor elk bijkomend begonnen uur een min.bedrag van 30 euro - zonder vast bedrag voor een dagprestatie Voor de gidsenverenigingen en de Toeristische Diensten heeft dit advies enkel een indicatieve betekenis. Het kan niet bindend opgelegd worden. De gidsvergoedingen worden lokaal vastgelegd of overeengekomen. De vergoedingen mogen de bedragen van het minimumtarief overtreffen. Voor gidsprestaties in een andere taal dan het Nederlands kan eventueel een supplement voorzien worden.

Lucie Mertens Voorzitter FTG

Johan Lowyck Secretaris FTG


Het Memoriaal in Mechelen

Tijdens ons twee jaar durende bijscholingsproject rond architectuur willen we ook in ons tijdschrift dit thema onder de belangstelling brengen. Wij zijn daarom erg blij dat we vanwege de heer bOb van Reeth en zijn team (awg architecten) de toestemming hebben gekregen, om zijn voordracht (op basis van een les over het holocaustmuseum gegeven door de heer bOb Van Reeth in de KUL op 05 november 2012, als eerst deel van het 2012-2013 programma "Lessen voor de XX1e eeuw"). over de realisatie van het Memoriaal in Mechelen, te mogen afdrukken in onze Kempensche Tydinghen. Met hedendaagse architectuur hebben gidsen het soms moeilijk, om dit over te brengen tijdens onze gidsbeurten.De uiteenzetting van de heer bOb van Reeth zal dan ook heel verhelderend werken voor velen onder ons. We zijn hem, en zijn team daarom erg dankbaar. Geniet van het fijne en zeer leerrijke artikel!


bOb Van Reeth Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie

Bob (bOb) Van Reeth (Temse, 26 februari 1943) is een Vlaamse architect.

Biografie In zijn werk gaat bOb Van Reeth niet uit van een bepaalde architecturale vorm, maar wel van leef- en werkpatronen van de bewoners. Hij begon in 1965 en ontwierp vooral woningen, onder meer in Mechelen en Kalmthout. In 1972, het jaar waarin hij docent werd aan het Nationaal Hoger Instituut voor Bouwkunst in Antwerpen, richtte hij met Jean-Paul Laenen en Marcel Smets de werkgroep Krokus op. Deze werkgroep hield zich bezig met de restauratie van de oude stadskern van Mechelen. In de jaren '80 ontwierp hij onder andere het nieuwe gebouw van het Onze-LieveVrouwecollege aan de Rubenslei te Antwerpen. In 2007 tekende hij een nieuwe vleugel voor de Sint-Sixtusabdij in Westvleteren. AWG staat voor architectenwerkgroep,en werd opgericht in 1972, door bOb van Reeth, en heropgericht in 2001 door bOb van Reeth, Geert Driesen, Filip Delanghe, Christine de Ruijter, Ilse van Beirendoncks en Jan Verrelst (WWW.awg.be) Het bureau AWG o.l.v. bOb Van Reeth won de architectuurwedstrijd tot het bouwen van een memoriaal en documentatiecentrum voor de Holocaust en de mensenrechten te Mechelen, pal tegenover de bestaande Dossinkazerne. Hij stond ook bekend om zijn kijk op het programma van eisen. Volgens hem bestaan er maar enkele succesvolle stadsvormen. Experimenteren tot nieuwe vormen hoeft dan ook niet. Hij grijpt terug naar al ontwikkelde, werkende 13 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

principes. Tijdens het ontwerpproces trekt hij zich vrijwel niets aan van het programma van eisen. Hij ontwikkelt gebouwen die kunnen meegroeien en waarin zich door verloop van tijd verschillende functies in kunnen vestigen. Met andere woorden de Intelligente Ruïne. Van Reeth werd in januari 1998 de eerste Vlaamse Bouwmeester aangesteld door de toenmalige Vlaams minister van Financiën, Begroting en Gezondheidsbeleid Wivina Demeester. Op 1 juni 2005 werd hij opgevolgd door Marcel Smets. Op 25 november 2005 werd hij aangeduid als lid van de kwaliteitskamer Oosterweelverbinding. Datzelfde jaar eindigde hij op nr. 405 in de Vlaamse versie van De Grootste Belg, buiten de officiële nominatielijst.

De nieuwe abdij van Westvleteren


Over recent werk bOb Van Reeth

Op een december 2012 werd, met enige vertraging, op de site van de Kazerne Dossin in Mechelen het nieuwe Memoriaal, Museum en Documentatiecentrum over de Holocaust en de Mensenrechten geopend. Met mijn architectenbureau AWG was ik verantwoordelijk voor het ontwerp van het nieuwe museum en voor de herinrichting van de site. In deze bijdrage wil ik dat graag toelichten. Mijn uiteenzetting zal bestaan uit twee delen. Eerst zal ik het project van de nieuwe Dossinsite aan de hand van schetsen, tekeningen en foto’s toelichten, om te illustreren waar ik mee bezig ben. Vervolgens zal ik ingaan op de vraag wat mij als architect boeit in dergelijke projecten, of met andere woorden, wat mij bezighoudt, of waarom ik de dingen doe zoals ik ze doe. Waar ik mee bezig ben: de vernieuwde Dossinsite in Mechelen Voor wie de geschiedenis onvoldoende kent: In de Tweede Wereldoorlog werden tussen 1942 en 1945, ruim 25.000 mensen langs de kazerne naar Auschwitz en Birkenau gevoerd. Daarvan zijn er amper een duizendtal teruggekeerd. Het waren hoofdzakelijk joden, maar ook zigeuners en homoseksuelen deelden hun lot – wat wel eens vergeten wordt. Dat aantal is enorm. Zij werden te voet of met vrachtwagens aangebracht en ze vertrokken met treinen waarvan de sporen aan de buitenzijde van de kazerne lagen – het gebouw rechts op afbeelding 1.

Afbeelding 1

Afbeelding 2 geeft het stadsplan van Mechelen weer. Het vlekje geeft aan waar de kazerne zich bevindt. Datzelfde vlekje zie je iets groter op afbeelding 3. Daarop is de site weergegeven waar de stad Mechelen voorziet om langs de ene kant een park aan te leggen en langs de andere kant een ‘bibliotheek voor de eenentwintigste eeuw’ te creeren in het voormalige Predikherenklooster (het vierkante gebouw ongeveer in het midden van de foto). Pal tegenover de kazerne, die je links naast de ingekleurde zone aantreft, was een huis van bewaring, dat daarna een school geworden is – daarvoor was nauwelijks meer nodig dan een verandering van huishoudelijk reglement –, en een plek die eigendom is van de Vlaamse gemeenschap. (Op afbeelding 1 zie je rechts de kazerne en links het huis van bewaring.)


Afbeelding 2

Afbeelding 3

Wat er na de oorlog met de Dossinkazerne is gebeurd is, is moeilijk te vatten. Nadat het pand gedurende enige tijd gebruikt werd door Landsverdediging, heeft men het in het begin van de jaren 1980 verkocht aan een bouwpromotor, die er woonappartementen in heeft ondergebracht. Dit gebouw, dat eigenlijk een ‘museum’ had kunnen en moeten worden, werd verkaveld tot een woongebouw. Dat is in zeker opzicht weerzinwekkend. Hoe kun je wonen in een pand waar zich een onmenselijk drama heeft afgespeeld? Afbeeldingen 4 en 5 geven deze dubieuze transformatie weer.


Afbeelding 4

Afbeelding 5

Afbeelding 4 toont hoe de binnenkoer was in de jaren 1942-1945, afbeelding 5 hoe ze vandaag is ingericht, inclusief een half uit de grond stekende parkeergarage. Het verschil tussen die twee kon nauwelijks groter zijn. Een volstrekt onbewoonbare plek is zo tot woning geworden. Het project van de Dossinkazerne is het resultaat van een wedstrijd, waar we met AWG architecten voor hebben ingetekend. Toen we die opdracht aan het voorbereiden waren, dachten we aanvankelijk dat het museum eigenlijk in de kazerne zou moeten ondergebracht worden, want dat gebouw is de beste getuige, de beste herinnering, aan wat daar ooit is gebeurd. Het was uiteraard onbegonnen werk om alle bewoners uit te kopen – dan weet je dat je binnen 50 jaar nog niet rond bent. Misschien, dacht ik vervolgens, is het feit dat men de herinnering aan wat er daar is gebeurd heeft wegverkaveld, ook wel geschiedenis. Misschien vertelt ook dat iets over hoe we met ons verleden omgaan. Ik denk dat we er dus ook iets van kunnen leren om die plek in haar huidige toestand te bewaren. Die appartementen zijn er dus gebleven en we hebben ervoor gekozen om slechts een deel van de kazerne, dat in handen was van de Vlaamse overheid, te restaureren en te verbouwen, om er het Memoriaal voor de Holocaust in onder te brengen. Toen de projectontwikkelaar het gebouw aan het verkavelen was tot appartementen, was de joodse gemeenschap erin geslaagd om toch een deel van het gebouw – vooral op de kelder en het gelijkvloers – op te eisen, om er een klein museum in te richten. Op het moment dat ze de wedstrijd heeft uitgeschreven, heeft de Vlaamse overheid dan toch een paar appartementen gekocht om ze toe te voegen aan het museum. Die ruimten vormen samen het huidige Memoriaal. Op afbeelding 6 zie je de kelder van dat stuk, aan de voorkant van de voormalige kazerne. In het centrum van de afbeelding is de ingang te zien, en rechts is de plek waar nu het eigenlijke Memoriaal is ingericht.


afbeelding 6

Eveneens langs de voorkant van het gebouw zijn de eerste en tweede verdieping voorbehouden voor onderzoek en administratie. In de grote ruimte onder het dak, op de derde verdieping, zijn er vergaderzalen. Aan de gevels van het gebouw, die te zien zijn op afbeelding 7, is er weinig veranderd, aangezien we daar beperkt waren door de voorschriften die ons zijn opgelegd door de dienst Monumentenzorg – we hebben alleen in het dak wat meer licht genomen.

afbeelding 7


Afbeelding 8 toont hoe het gebouw er vandaag uitziet langs de voorkant. In opdracht van de stad is het hele plein voor de kazerne heraangelegd en ook de kazerne zelf is helemaal onder handen genomen. De oorspronkelijk gele kleur van het gebouw is nu volledig veranderd in wit – ditmaal wel met de zegen van Monumentenzorg. Toen we aan de wedstrijd zouden deelnemen, heb ik een team gevormd, waar naast een ingenieur stabiliteit, een ingenieur technieken, enzovoort, ook een kunstenaar, Philip Aguirre, en een filosoof, Bart Verschaffel, deel van uitmaakten. Afbeelding 9 toont een kunstwerk dat Philip Aguirre heeft gecreeerd voor het Memoriaal. Het werk toont een vader, moeder en hun zoon, die met de ogen gesloten onder de tafel liggen waar ze pas nog zaten te eten. Toen het gebeurde waren ze er nog allemaal – nu zijn ze weg, of beter: ze liggen daar. Het is een pakkend werk dat het gemis van die duizenden mensen tastbaar maakt.

afbeelding 8


Afbeelding 9

Op afbeelding 10 is te zien hoe het gelijkvloers van het Memoriaal is ingericht als een witte ruimte, wat voor de meesten nogal verrassend is – zelfs onze scenarist had verwacht dat het eerder een drukkende ruimte zou worden, die tot tranen toe moest beroeren.

Afbeelding 10


De opstelling van de kelder, ten slotte, wordt getoond op afbeelding 11. De kale ruimte is ingericht met een groot aantal kisten. Als je op een daarvan gaat zitten, krijg je het verhaal te horen van een van de vele mensen die vanuit de Dossinkazerne zijn afgevoerd.

Afbeelding 11

Dat voor wat het oude gebouw betreft. Laat ons nu eens kijken naar het ontwerp van het nieuwe museum tegenover de Dossinkazerne. Ik heb vaak in de stad gebouwd en wanneer je dat doet, probeer je er doorgaans voor te zorgen dat het gelijkvloers communiceert met de omgeving: via de benedenverdieping kan het gebouw iets bijdragen aan de uitwisseling van goederen en van ideeen, die in de stad plaatsvinden. Het gelijkvloers moet participeren in het leven van de stad. Maar toen we aan het ontwerp van het museum begonnen, was het mijn overtuiging dat we dat in dit geval net niet moesten doen. Ik wilde een gebouw ontwerpen dat opgesloten zit, dat achter een muur staat (zie afbeelding 12). Het toeval wil dat net op die plek een historische stadsmuur stond en staat, een restant van de periode waarin Mechelen tot daar was ontwikkeld.


afbeelding 12

Afbeelding 13 is de eerste schets die ik heb gemaakt van de situatie. Tegenover de oude kazerne lag een terrein dat eigendom was van de Vlaamse overheid. Dat was een opportuniteit, want het bespaarde ons de moeite en de kosten die gepaard gaan met het verwerven van nieuw terrein. Het plan was om de footprint van het eigendom van de Vlaamse overheid als onderlegger te nemen voor het concept. Enerzijds hebben we, zoals op afbeelding 13 te zien is, de stadsmuur doorgetrokken. Tussen de kazerne en het terrein waarop het museum zou worden gebouwd lag namelijk een vlakte, een plein. Voor dat plein hebben we de muur doorgetrokken en het museum is gedeeltelijk op die muur gezet. Op de schets is het hoofdgebouw in het donker gearceerd, terwijl de ruimte tussen dat gebouw en de muur maar op een bouwlaag gebruikt wordt, zodat het hoofdgebouw eigenlijk achter die muur staat. Dat is in wezen het verhaal van het ontwerp.


Afbeelding 13

Afbeelding 14 biedt een meer uitgewerkte situatieschets. Het museum zou dus worden opgetrokken tegenover de kazerne, maar tussen die twee gebouwen bevindt zich openbaar domein, een plein met een weg. De inrichting van dat openbaar domein was belangrijk: het is namelijk de plaats waar de twee gebouwen aan elkaar zouden gaan hangen, het is de ruimte die duidelijk maakt dat ze iets met elkaar te maken hebben. De uitdaging bestond erin om het plein zodanig in te richten dat het niet in de eerste plaats een doorgang is voor het verkeer – ook al kan het verkeer daar, althans voorlopig, nog steeds langs – maar dat het vooral de samenhang reguleert tussen de twee gebouwen.


Afbeelding 14

We wilden ook bomen op het plein (Afbeelding 15). Het was eerst de bedoeling om knotwilgen te plaatsen, maar het toeval wilde dat er net achter het bouwperceel gekandelaarde linden stonden, en die hebben we dan maar gebruikt.

Afbeelding 15

Afbeelding 16 toont het grondplan van het gelijkvloers. Daarop zie je bovenaan de stadsmuur die het domein begrenst, terwijl aan de andere kanten nieuwe muren als het ware het eigendom afsluiten en op die manier een (overdekte) koer insluiten rond het hoofdgebouw. Het hoofdgebouw zelf is de donker gearceerde rechthoek, samen met de punt rechts daarvan. 24 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

Die driehoek rechts op de afbeelding wordt gebruikt als expositieruimte, atelier of logistieke ruimte.

NIEUWBOUW MUSEUM

afbeelding 16

GRONDPLAN

0

Het enige gat in de muur bevindt zich links onderaan. Als bezoeker betreed je het gebouw daarlangs. Vervolgens kom je via een sas in de grote, lange inkomhal die je ziet op afbeelding 17, waar de ruimte zoveel mogelijk open is. Op afbeelding 18 zie je iemand binnen aan de balie staan. De kolommen die je kunt waarnemen, zijn van gietijzer. Ze vormen een verwijzing naar de ovens.

Afbeelding 17

Afbeelding 18

Afbeelding 19 is het grondplan van de kelderverdieping, waar nu een cafetaria is ondergebracht. Het auditorium op afbeelding 20 is te situeren links bovenaan op het grondplan. Het moet onderdak bieden aan groepen scholieren en studenten, die er plaats kunnen nemen om naar projecties te kijken op de wand tegenover de trappen. Hierlangs heb je toegang tot de cafetaria en zie je de dubbele hoogte, met uitzicht op het gelijkvloers en de kelderverdieping. Afbeelding 21 is een foto van de uitvoering van dit deel. Verderbiedt deze verdieping ruimte aan het sanitair, lockers en tal van diensten.


afbeelding 19

afbeelding 20

Afbeelding 21

De belangrijkste ruimten van het museum bevinden zich op de verdiepingen (zie afbeelding 22). Het grondplan voor de eerste, tweede en derde verdieping zijn nagenoeg identiek. Ze verschillen alleen in de punt van de driehoek rechts, waar nu eens een stuk administratie, dan weer een klein auditorium is in ondergebracht. De twee wit ingelegde delen boven en onderaan in de rechthoek zijn trappen die het gebouw volledig doorkruisen. Dankzij die trappen en de passerelle kun je circuits creëren, waardoor je niet telkens langs de hele tentoonstelling moet lopen om terug te keren naar de ingang. De grote rechthoek is de tentoonstellingsruimte. Wat opmerkelijk is, is dat de tentoonstellingsruimte geen ramen heeft (afbeelding 23). Zoals we later zullen zien is er aan de buitenzijde wel een suggestie van ramen – maar die zijn volledig dichtgemetseld, met iets meer dan 25.000 bakstenen, precies evenveel als het aantal mensen dat in de kazerne op de trein is gezet. Die dichtgemetselde ramen staan voor een intense afwezigheid: na het vertrek van die 25.000 mensen was er geen licht meer nodig. Zij hebben als het ware het licht uitgedaan. 26 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

Afbeelding 22

Afbeelding 23

Afbeelding 24 toont het grondplan van de vierde en bovenste verdieping. Die heeft wel ramen en ook een terras (het lichtere deel links op de afbeelding). Op dit niveau zijn er ook in de traphallen ramen die op de stad uitkijken. Als je geen hoogtevrees hebt, kun je langs een galerijtje rond het gebouw lopen, vanwaar je de hele stad kan overschouwen. Afbeelding 25 geeft een indruk van deze verdieping, terwijl de foto van afbeelding 26 het uitzicht op de mooie stad toont zoals je dat in het uitgevoerde gebouw hebt.

Afbeelding 24


afbeelding 25

Afbeelding 26

Afbeelding 27 is een langsdoorsnede van het gebouw, waarop je ook de bomen en een deel van de bestaande kazerne ziet. Op de langsdoorsnede zijn de hoge lagen van de eerste drie verdiepingen en het gelijkvloers te onderscheiden. Die lagen zijn van vloer tot vloer 5m40 meter hoog, wat betekent dat er een vrije ruimte is van 4m50 – wat behoorlijk hoog is. De bovenste laag – van de vierde verdieping – is 3m60. Onder de kelder is een bunkering van water te zien, dat ook gebruikt zou kunnen worden in geval van brand.

afbeelding 27

Afbeelding 28 biedt dan weer een dwarsdoorsnede, waarop rechts de inkom is te zien en links de ruimte waarin naar de kelder toe de theatrale trappen zijn waarover ik het daarnet had. Je ziet ook goed hoe de trappen langs de zijkanten van het gebouw over alle verdiepingen doorlopen. Afbeelding 29 toont hoe een van die trappen is uitgevoerd. De kolommen op de foto zijn van gietijzer, met daarin natuurlijk betonnen kolommen.

afbeelding 28

Afbeelding 29


Afbeelding 30 toont het zicht langs de kant van de Afleidingsdijle. Op het voorplan zie je, achter de boompjes, de historische muur, die dus voor een deel nieuw is opgetrokken. Hij wordt rechts onderbroken voor de Stassaertstraat, die erdoorheen loopt. Achter die muur rechts staat de oude kazerne. In het museumgebouw zijn er zoals gezegd alleen op de hoogste verdieping ramen. Op de andere verdiepingen merk je de dichtgemetselde ramen op. Men vraagt wel eens waarom we al die ramen hebben dichtgemetseld. Welnu, meestal staan musea op plaatsen die niets te maken hebben met datgene wat ze tonen. Dit is het enige museum dat op de plaats komt te staan waar het allemaal ook echt is gebeurd. Ik vond dat je dat pas kon verdragen als je boven stond en niet voortdurend die kazerne moest ervaren. De driehoek van het gebouw is wel op alle niveaus van ramen voorzien – behalve op de hoogste verdieping, waar zich het auditorium bevindt.

afbeelding 30

Deze afbeelding geeft me ook de gelegenheid om iets te zeggen over de kleur van de gevel. Toen we ons ontwerp voor de wedstrijd voorstelden was het idee aanvankelijk om zwarte baksteen te gebruiken, om het gebouw zo somber mogelijk te houden. Het moest in elk geval iets monolithisch worden. Er kwamen echter nogal wat reacties van de bewoners uit de omgeving. Twee journalisten van de Gazet van Antwerpen vergeleken het gebouw zelfs – erg toepasselijk, maar weinig subtiel – met een crematorium. De burgemeester van Mechelen, Bart Somers, zat er toch ook wel mee en hij vroeg me of dat zwart echt nodig was. Ik heb een tijd voet bij stuk gehouden, maar op een bepaald moment bedacht ik dat het gebouw eigenlijk net zo goed wit kon zijn. Op dat moment dacht iedereen dat ik er de gek mee hield, maar uiteindelijk ben ik toch tevreden dat het wit geworden is. Dat verbindt het gebouw namelijk beter met de oude kazerne en met het witte plein tussenin, wat zorgt voor een fraai geheel. Het toeval wil dat Abraham Burg, ooit voorzitter van de Knesset, zijn boek over de Holocaust begon met de zin: ‘De Holocaust was wit’.


Toen ik dat las, heb ik een kopie van die bladzijde gemaakt en naar de burgemeester gestuurd. ‘Jij wist dat,’ schreef ik hem. Afbeelding 31 toont het aanzicht van het museumgebouw vanaf het plein, dus gezien van de kant van de kazerne. De dichtgemetselde ramen zijn hier goed op te zien.

Afbeelding 31

Afbeeldingen 32 en 33 tonen het museum in aanbouw. Op afbeelding 33 zie je het gebouw verschijnen vanop de binnenkoer van de Dossinkazerne.

Afbeelding 32

Afbeelding 33

Het terras van het museumgebouw is zo aangelegd dat je vanop de galerij aan de kant van de kazerne over de nok van de bestaande gebouwen kijkt, zodat je die verschrikkelijke binnenkoer niet hoeft te zien – je ziet alleen de voorgevel van de


achterkant van de kazerne. Dat kan je duidelijk zien op de foto op afbeelding 34, die tijdens de werkzaamheden is gemaakt.

Afbeelding 34

Afbeelding 35 is een foto van de uitvoering van de punt van het museumgebouw.

Afbeelding 35

Op afbeelding 36 zie je hoe de voorkant van het gebouw is uitgevoerd. De foto is genomen vanuit de toegangspoort tot de kazerne, dus vanuit het Memoriaal. De vreemde, dichtgemetselde poort in de muur rond het gebouw is het enige restant van het huis van bewaring dat er stond en dat op vraag van de Dienst Monumentenzorg is bewaard. Volgens de joodse bouwkunst moet elke synagoge 31 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

noodzakelijk een onvolmaaktheid bevatten – laat ons zeggen dat die vreemde poort goed aansluit bij die gedachte.

afbeelding 36

Afbeelding 37 toont dezelfde kant van het gebouw vanuit een andere hoek. Ze geeft een goed beeld van het plein zoals het nu is aangelegd. De toegangspoort tot het hoofdgebouw is een schuifpoort die ’s nachts dichtgaat, maar overdag de oude, dichtgemetselde poort grotendeels aan het oog onttrekt. Die toegangspoort is vervaardigd uit korstenstaal en is geperforeerd met 25.000 en zo veel gaten, wat opnieuw een symbolische verwijzing vormt. Het ontwerp zit trouwens vol met dergelijke symbolische referenties, waarvan er vele slechts private betekenissen zullen blijven voor de architect. Nog een dergelijke verwijzing wil ik wel aanhalen. Als je alle wagons van de 38 transporttreinen die uit de Dossinkazerne zijn vertrokken op elkaar zou stapelen, dan krijg je exact het volume van het museumgebouw.

Afbeelding 37

Afbeelding 38 is genomen tijdens de afwerking van het inkomgedeelte. Boven die inkom – op het gelijkvloers in de ruimte tussen het rechthoekige gebouw en de muur rond het domein – is het dak volledig van glas. Dat is ook zo aan de andere kant van het gebouw, waar het auditorium is ingeplant. Op het einde van deze ruimte, tegen de schuine muur waar je de stelling ziet staan, komt er nog een tweede beeld van Philip Aguirre, dat je kunt zien op afbeelding 39. 32 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

De sculptuur is gemaakt ter herdenking van de beulen van Breendonk, die tegen het verlengde van die muur – waar het park zal komen – zijn gefusilleerd. Dat die man naar die muur kijkt vind ik erg pakkend, maar ieder moet dat natuurlijk voor zichzelf maar ervaren.

Afbeelding 38

Afbeelding 39

Tot slot nog enkele beelden van de inrichting van de tentoonstellingsruimten. Zoals gezegd is het niet alleen een museum voor de Holocaust, maar ook voor de mensenrechten. Op afbeelding 40 zie je hoe de documentatie daarover tentoongesteld wordt. Afbeelding 41 toont een muur met de portretten, namen en gegevens van de meer dan 25.000 mensen die via Dossin zijn weggevoerd en waarvan men er totnogtoe zo’n 19.000 heeft kunnen achterhalen. De portretten die hier zijn opgehangen geven de mensen die hier op de trein zijn gezet een gezicht. Zo’n muur is uniek in de wereld.

Afbeelding 40

Afbeelding 41

Wat mij bezighoudt: intense afwezigheid

‘My idea is a certain coolness, a temple providing a setting for passions without interfering in them.’

– Ludwig Wittgenstein Elk ontwerp begint met de interpretatie van de opgave, van het karakter ervan. Je gaat op zoek naar de bestaanswil, wat iets anders is dan de noodzakelijke vereiste, of, in het jargon van de architect, het ‘programma van eisen’. Noodzakelijkheid is 33 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

de bestaansgrond van de architectuur, is het bruikbare voorbij, het is de innerlijke noodzaak van de opgave. En ze is onontkoombaar. Om te kunnen ontwerpen moet je telkens opnieuw DE ARCHITECTUUR opgeven, in de steek laten,om los, ongedwongen, ongeremd, het karakter, het thema van de opgave te achterhalen. ‘It is not the doing of things that is difficult. What is difficult is getting in the right mood to do them.’ (Brancusi) Architectuur is het zoeken naar architectuur. Dat zoeken is dus wat een project voorafgaat, voor er ook maar één lijn op papier staat. Het zoeken is het op weg zijn naar wat er in de opgave verheerlijkt, gesublimeerd kan worden, wat de bezieling wordt. Zonder het verheerlijken van de opgave is architectuur tevergeefs, onvolledig. Je zoekt als ontwerper een emotionele vereenzelviging met het onderwerp, een vorm van dichtbijheid en intimiteit, en daardoor wordt een project ook autobiografisch. De aanzet tot het ontwerp is het resultaat van deze zoektocht, een resultaat van wat verder onbekend blijft. Het levert de ideeën als geheime determinanten, die de private betekenissen van de ontwerper zijn. Met andere woorden, van elk ontwerpproces is alleen het resultaat bekend. Dit geldt trouwens niet alleen voor architectuur. Lees er maar op na wat Stravinsky over componeren zegt: ‘Bijna alle vondsten – of – eerste ideeën die aan een kunstwerk ten grondslag liggen, zijn banaal, behalve voor de vinder.’ Het basisbeginsel van het hoger beschreven project bestaat erin de bestemming van de plek, van de plaats te begrijpen. Het project zal stevig verankerd moeten zijn in de site als een vanzelfsprekend onderdeel. Een project dat op een ‘natuurlijke’ manier deel wordt van de vorm en de geschiedenis van de plek, zodoende van de stad. Het project zal het geheugen van de plek en van de stad opfrissen en zal daarvoor een gebaar moeten maken (‘gebaar’ in de zin die filosoof Bart Verschaffel lanceerde, namelijk als monument). Het maken van een fragment van de stadsplattegrond van Mechelen met een plein en een gebouw is meer dan aanduiden waar gebouwd en waar gecirculeerd kan worden. Het gaat om het maken van stedelijke ruimte, om het betekenis geven aan die ruimte. Veelal zijn straten en ook pleinen gevormd door relatief banale gebouwen voor het wonen. Dit levert een goed publiek stadsinterieur, dat we kennen als vertrouwde footprint en globale identiteit van de stad. De stad is ook gemaakt met plekken die een bijzondere betekenis hebben. Betekenis die veelal wordt gedragen door een gebouw waar we als gemeenschap wat mee hebben of hadden. Denk bijvoorbeeld aan een stadhuis, een kathedraal, een centraal station, een voetbalstadion enzovoort. De Dossinkazerne had als roeping zo een betekenisvol gebouw te zijn. Een stadsicoon dat in historisch-cultureel opzicht beeldbepalend is, als betekenisdrager de identiteit van de stad bewerkt. Het verband, het samenvallen van de geschiedenis en deze plek, in dit gebouw, is sterk en toch werd dit ontkracht, gebanaliseerd door het bewonen. De kazerne had museum kunnen zijn, als het de thuisloosheid voelbaar behouden had. Die roeping ging failliet door het gebouw te verkavelen en te bewonen. Het werd een ‘woonkazerne’. Monumenten, 34 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

memorialen worden niet bewoond. Een plek waar 25.000 mensen weg gedraineerd werden, is onbewoonbaar. Wat overblijft, of wat had moeten overblijven, was een opslagplaats voor een niet te vergeten verleden. Ten opzichte van het hergebruik van de oude kazerne heeft nieuwbouw als voordeel een mystiek, raadselachtig aspect te kunnen genereren, onder andere door een uitgesproken onverschilligheid met betrekking tot het dagelijkse gebruik, met betrekking tot wonen. Nieuwbouw zal inhoudelijk verwantschappen zoeken in de geschiedenis van de plek, geen vormreferenties aan het bestaande. Volgens Baudelaire bestaat het begrip correspondance uit een hoger niveau dan metafoor; namelijk uit de mogelijkheid om emoties teweeg te brengen. De meer dan 25.000 mensen die door Dossin gepasseerd zijn, zijn dit museum, deze plek, dit stuk stad. Aan de oorsprong van dit project ligt een emotionele referentie die in gans het ontwerpen bouwproces een rol blijft spelen. Het Dossingebouw, ook al is het verbouwd om te doen vergeten, kan de rol van emotionele referentie niet ontlopen. Het gaat om ‘intense afwezigheid’: een afwezigheid die we kennen van bij schilders als De Chirico of, misschien nog meer, Hammershoi. Of architectuur die afwezigheid ook aanwezig kan stellen of niet, moet je ter plekke zien. Als ik uw interesse heb kunnen wekken, raad ik u aan om zelf de Dossinkazerne te bezoeken.

Herinneringsplaat aan de oude Dossinkazerne.


Enkele interessante weetjes. Afstand spoorrails

Hoe komt het dat de standaardafstand tussen twee spoorrails 1,43 meter is? de standaardafstand tussen twee spoorrails is 1,43 m. Dat is een standaardmaat die overal gebruikt wordt.

Waarom is deze ‘ongewone’ maat genomen? Omdat dit de maat is die ze in Engeland hanteerden, en alle spoorwegen daarop gebaseerd zijn. Waarom bouwden de Engelsen dit met deze afstandsmaat? Omdat dat dezelfde maat was dat de eerste tramlijnen hadden.

Waarom gebruikten ze deze maat voor de tram ? Omdat de mensen die de tramlijnen bouwden dezelfde maat namen van de afstand tussen de wielen van de huif- en andere karren.

Waarom hadden die karren nu zo een rare maat ?? Wel, als ze een andere maat namen dan braken de wielen af op de oude wielsporen in de baan.

Vanwaar kwamen die wielsporen ? Het keizerrijk Rome bouwde voor zijn legioenen heirbanen tot in Engeland. Deze waren overal even breed en er werden op voorhand ‘groeven’ in gemaakt waarin precies hun karren en strijdwagens pasten, zo werd er geen enkele wagen beschadigd.. Dus, sedert dat de Romeinen hun wagens bouwden wordt nog steeds dezelfde maat genomen voor het bouwen van de huidige treinrails.

Nu kunt ge u afvragen: maar waarom 1,43 meter.? Romeinse strijdwagens werden gebouwd op de maat van het achterste van twee paarden. Nog iets: Als ge de lancering van een spaceshuttle ziet, dan merkt ge een grote brandstoftank met daarnaast twee stuwraketten. Ingenieurs die de tank bouwden wilden ze eigenlijk groter maken, maar de tank moest vanwaar ze gemaakt werd, tot aan de lanceerbasis vervoerd worden per trein, door een tunnel in de bergen, en die tunnel is, zoals ge ondertussen al weet zo breed als het achterste van twee paarden .. De grootte van een spaceshuttle werd 2000 jaar geleden al bepaald door het achterste van twee paarden. En gij dacht dat het achterste van een paard maar iets stom was ? Paardenkonten bepalen veel nietwaar? 36 Kempensche Tydinghen nr 73 oktober – november - december 2013

Nr. 73 Oktober november december 2013

Recommend Documents