5
Pesten Wat kun je doen?
7
In gesprek met... zakenvrouw van het Noorden
Kop tekst 3 sit
ief Opv o
ed
Vragen, vertellen, voordoen Leren veters strikken
Po
4
en
ru
m
zin
Cent vo o
r Jeu g d e n
Ge
Nr. 4
Opvoedtips en informatie voor álle ouders > Positief Opvoeden basisprincipe: Kinderen laten leren door positieve ondersteuning, voorjaar 2012
Editie van gemeente Groningen
Bij alle opvoedvragen
Tips en hulp
Hoe zorg ik ervoor dat mijn tienjarige dochter niet liegt? Waarom bijt mijn zoontje andere peuters? Hoe ga ik om met het spijbelen van mijn tiener? Als ouder word je regelmatig geconfronteerd met vragen waarop je geen antwoord weet. Met het doel ouders de juiste informatie over opvoeden te geven, zijn in Groningen beroepskrachten getraind in Positief Opvoeden volgens de methode Triple P. Dit zijn medewerkers van verschillende instellingen die werken met jeugd en ouders. Met ál je opvoedvragen kun je terecht bij het Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Op de website vind je een overzicht van de mogelijkheden bij jou in de gemeente. Aarzel niet, maar maak gebruik van deze mogelijkheden. Positief Opvoeden zal je helpen de ontwikkeling van jouw kind op een positieve manier te stimuleren!
Kijk op www.positiefopvoeden.nl of voor adressen en telefoonnummers op pagina 8.
Positief Opvoeden werkt
Voor alle ouders
> Stijn, 8 jaar
Isabel, blijf positief! ‘Onze Stijn (8 jaar) werd op school gepest. Kinderen sloten hem buiten en scholden hem uit. Stijn wilde eerst helemaal niet praten over dat pesten. Volgens mij schaamde hij zich ervoor, hij dacht dat het aan hem lag. Ik heb hem uitgelegd dat pesten niet gewoon is en dat wij er samen voor gingen zorgen dat het zou ophouden.’ ‘Stijn wilde eerst absoluut niet dat ik er op school over ging praten. Maar in zijn klas werd vaker gepest. Uiteindelijk begreep Stijn wel dat je pesten alleen kunt aanpakken als iedereen daar zijn best voor doet: de leerkracht, de kinderen en de ouders. Ik vind dat zijn juf het goed heeft opgepakt, zonder Stijn als aanleiding te noemen. In de klas hebben ze het over pesten gehad en afgesproken dat het goed is om aan de juf te vertellen dat er gepest wordt. En dat melden
dat er gepest wordt wat anders is dan klikken. Thuis hebben we samen bedacht wat hij er zelf nog aan kon doen. Daarvoor hebben we gekeken wat er precies gebeurde als hij gepest werd, wanneer het vooral gebeurde en hoe Stijn er op reageerde. Toen hebben we samen manieren bedacht waarop Stijn er voor kan zorgen dat hij wel mee mag doen. We hebben dat thuis ook geoefend. Bijvoorbeeld dat hij niet moest afwachten maar gewoon moest vragen of hij mee kon spelen.
Als hij dit dan op school probeerde, prees ik hem altijd daarvoor, ook als hij een onaardig antwoord van de kinderen terugkreeg. Ik benadrukte hoe goed ik het vond dat hij het had geprobeerd. Stijn leerde dat als hij op een zelfverzekerde manier zei: ‘ik doe ook mee,’ hij gewoon mee mocht doen. Hij kreeg weer zelfvertrouwen en straalde dat ook uit. Nu durft Stijn weer zichzelf te zijn en gaat hij met plezier naar school.’
Kijk voor tips tegen pesten op pagina 5.
Welke normen en waarden je jouw kind wilt bijbrengen, is voor elke ouder anders. Maar hoe je gedrag van kinderen het beste kunt sturen is uitgebreid onderzocht. Dit onderzoek en praktijkervaring laat zien dat Positief Opvoeden van Triple P, kinderen de beste kansen geeft om zich goed te ontwikkelen. Bewezen is dat kinderen die positief worden opgevoed, zich prettig voelen en weinig risico lopen op het ontwikkelen van gedragsproblemen. Ouders die positief opvoeden vinden het ouderschap plezieriger. Ze hebben volop tijd en energie om te genieten van hun kinderen.
Wat is Triple P? Lees meer op pagina 7.
Voor het adres van het CJG bij jou in de buurt Zie pagina 8
2 Positieve ondersteuning
Kinderen kijken gemiddeld
‘Het moet normaal
4000 uur televisie
om naar een opvoedcursus
zijn
voordat ze naar de kleuter-
te gaan’.
school gaan. (Bron: www.no-kidding.nu)
(Bron: Kinderombudsman 2011)
Peuters
die regelmatig gemasseerd en geknuffeld worden, spelen intensiever en slapen beter. (Bron: www.jmouders.nl)
Het CJG-team Groningen-Zuid, v.l.n.r. : Janneke van Eeuwijk, jeugdverpleegkundige 0-4, Ciska van Hes, consulent
‘Kinderen kunnen spelenderwijs heel veel leren’
Tamara Westra, jeugdverpleegkundige 0-4, Karen Beharry, CJG-medewerker Lenie Brinkman, jeugdverpleegkundige 4-19, Ida de Jong, jeugdverpleegkundige 0-4 Ans Edinger, doktersassistente 4-19, Bonne Koks, jeugdhulpverlener 12-23 Monique Huizenga, jeugdverpleegkundige 0-19, Carin Alink, coördinator Gea Davids, assistente consultatiebureau
Sinds kort heeft Groningen-Zuid een Centrum voor Jeugd en Gezin. In het net opgeleverde pand aan de P.C. Hooftlaan praat het team over basisprincipe 2: Kinderen laten leren door positieve ondersteuning. Om te beginnen: wat houdt leren eigenlijk in? Ciska van Hes (consulent): ‘Kinderen leren op allerlei manieren. Niet alleen door naar school te gaan. Ze leren de wereld kennen door te kijken, te luisteren, te voelen. En gedrag leren ze bijvoorbeeld door af te kijken van hun ouders. Dat zie je bij de hele kleintjes al; die doen hun mama en papa soms feilloos na. Het is goed om je daarvan bewust te zijn, want ook negatieve dingen nemen ze van je over! We hadden het hier onlangs met de ouders over leren. Zij kwamen met nog weer andere aspecten. Zoals: kinderen leren van alle gesprekken die je met ze hebt. Een ouder zei: ‘Eerst had ik niet in de gaten waarom mijn kind nooit een boekje wilde lezen. Maar hij zag het mij gewoon nooit doen! Dat pak ik nu dus anders aan.’ Voor de andere ouders was dat een eye opener. Als ouders leer je dus ook, met name van elkaar. De kinderen profiteren daar vervolgens van.’
Hoe kun je het leren van je kind ondersteunen? Karen Beharry (CJG-medewerker): ‘Kinderen kunnen spelenderwijs heel veel leren. Zo maakte ik gisteren met een ouder en een kleuter samen een papieren kleedje. Dat is niet gemakkelijk. Kinderen die net met een schaartje werken, knippen het papier vaak helemaal doormidden. Toen hebben we er een liedje bij bedacht, zodat het kind wist wanneer het moest stoppen met knippen. Dat werkte! Op die manier is het leren van
iets nieuws voor kind én ouder een leuke en ontspannen ervaring. Voor tieners werkt het natuurlijk anders. Hen ondersteun je door belangstellend te zijn en hen te volgen.
af en toe een complimentje uitdeelt? Of we bedenken met elkaar welke complimenten je je kind kunt geven als het goed heeft gegeten.’
Lenie Brinkman (jeugdverpleegkundige 4-19): ‘Ondersteunen betekent ook: je kind de ruimte en het vertrouwen geven om dingen zelf uit te zoeken en daarbij fouten te maken. Neem de spreekbeurt in de bovenbouw. Veel ouders gaan samen met hun kind aan de slag met deze ingewikkelde opdracht. Daarmee kun je je kind inderdaad op weg helpen. Maar het is ook goed om te bedenken wat je kind zelfstandig kan doen. ‘
Wat gebeurt er wanneer ouders hun kind geen positieve ondersteuning bieden?
Hoe helpen complimenten bij het leren? Tamara Westra (jeugdverpleegkundige 0-4): ’Complimenten werken bemoedigend. ‘Goed zo!’ zeggen of je kind een aai over de bol geven. Maar je kunt er nog meer uithalen door het compliment gericht te geven. Dat wil zeggen: door te benoemen wat je kind goed doet. Bijvoorbeeld: ‘Wat ben je mooi met de blokken aan het spelen.’ Of: ‘Wat heb je al een hoge toren gemaakt!’ Ik vind het belangrijk om zelf het goede voorbeeld te geven. Ik geef ouders dus ook complimenten!’ Karen: ’Bij groepsbijeenkomsten met ouders doen we ook wel eens een rollenspel over complimenten. Wat gebeurt er wanneer je vaak ‘Niet doen, niet doen!’ tegen een kind zegt? En wat is het effect wanneer je
Bonne Koks (jeugdhulpverlener 12-23): ‘Ik maak jongeren mee die jarenlang voornamelijk negatieve kritiek van hun ouders hebben gekregen of die altijd heel erg gepusht zijn. In een aantal gevallen is de band tussen ouders en kind zo verslechterd, dat het kind al op jonge leeftijd uit huis is gegaan. Ik werk met jongeren toe naar herstel van het contact met hun ouders. En ik probeer hen te laten zien wat hun eigen aandeel is in de communicatie. Pubers kunnen natuurlijk ook erg lastig zijn… Ik hoop daarmee te bereiken dat uiteindelijk ook de ouders hun kind wat positiever gaan benaderen. Verder begeleid ik de jongeren in het maken van keuzes voor de toekomst. Ze zijn vaak uit afkeer gestopt met school. Maar de meesten willen uiteindelijk wel een opleiding volgen. Ik kijk met hen wat reëel is en stimuleer hen om vervolgstappen te zetten.’
Moet je als ouder altijd alleen maar positief zijn? Monique Huizenga (jeugdverpleegkundige 0-19): ‘Het is heel menselijk om af en toe boos te zijn op je kind. Opvoeden is leuk en bijzonder, maar soms gewoon zwaar. Ook
Niet op de foto: Jacqueline Kooi, arts consultatiebureau Ineke Mulder, assistente consultatiebureau Nance de Jong, Helena Schildt en Marlies Versprille, jeugdartsen 4-19.
als je moe of chagrijnig bent, word je geacht allerlei zaken het hoofd te bieden. Positief blijven lukt dan niet altijd. Daar hoef je je niet schuldig over te voelen. Sterker nog: ga eens bij jezelf na of je wel voldoende aan jezelf toekomt. Heb je een uurtje in de week om te sporten? Kun je nog wel tijd vinden om naar de kapper te gaan? Kortom, hier komt het vijfde basisprincipe om de hoek kijken: Goed voor jezelf zorgen als ouder. Ik denk wel eens: dat zou eigenlijk het eerste principe moeten zijn.’
Wat kan het Centrum voor Jeugd en Gezin hier in betekenen? Carin Alink (coördinator): ‘Naast ouders staan, daar gaat het om. Goed voor jezelf zorgen is makkelijker als je een netwerk hebt. Een buurvrouw die even op je kinderen past, een vriendin die een paar goede tips geeft. Het CJG geeft ouders de mogelijkheid hun netwerk te vormen of uit te breiden. We hebben een open deuren beleid. Ben je bij het consultatiebureau geweest, dan kun je zo de huiskamer binnen lopen. Even rustig zitten, je verhaal doen bij Ciska of Karen, andere ouders ontmoeten. Het is maar net waar je op dat moment behoefte aan hebt. Voor sommige ouders voelt het nog meer vertrouwd als we bij hen thuis komen. Dat doen we óók.‘
Positieve ondersteuning 3
Jong geleerd… Voor- en vroegschoolse educatie in Groningse kindercentra en basisscholen Flexibele hersens
Hoe gaat dat in de praktijk?
Tijdens de eerste levensjaren van kinderen wordt het fundament gelegd voor hun latere ontwikkeling. Hersenen van jonge kinderen zijn flexibel en kunnen heel veel aan. Heb je er wel eens bij stilgestaan dat een baby al leert wanneer je tegen hem praat, ook al praat hij zelf nog niet? Jonge kinderen leren dus makkelijk en snel, maar ze zijn ook kwetsbaar. Het is daarom belangrijk dat we hen op de juiste manier stimuleren.
Spelenderwijs stimuleren: hoe pak je dat aan? Een leidster: ‘Bij VVE stimuleren we de ontwikkeling van kinderen op een leuke manier in speciale speel- en themahoeken. Ik kijk mee hoe een kind speelt en daag het uit om een stapje verder te gaan. Bijvoorbeeld in zijn taalgebruik. Ik probeer woorden en zinnen te ontlokken door open vragen te stellen en een kind aan het woord laten, ook al praat het langzaam. Ik ga niet mee in eenvoudig taalgebruik, maar gebruik juist allerlei varianten, ook moeilijke woorden. Kinderen begrijpen die woorden gemakkelijker dan je geneigd bent te denken. Ze halen de betekenis uit de context. Ik doe met de kinderen ook altijd rijmpjes en liedjes die bij het thema passen. Muziek is ook goed voor hun cognitieve ontwikkeling.’
Voor- en vroegschoolse educatie (VVE) Veel kinderen die in Groningen naar een kindercentrum of groep 1 en 2 van de basisschool gaan, komen in aanraking met vooren vroegschoolse educatie (VVE). Binnen de VVE werken pedagogisch medewerkers en leerkrachten met behulp van programma’s zoals Startblokken en Piramide actief aan de taalontwikkeling, cognitieve ontwikkeling, sensomotorische ontwikkeling en sociaal-emotionele ontwikkeling van ‘hun’ peuters en kleuters. Systematisch, maar vooral spelenderwijs. VVE is beslist niet hetzelfde als ‘school’, maar bereidt kinderen hier wel op voor.
Een leerkracht: ‘Op school gebruiken wij allerlei voorwerpen om de rekenvaardigheid van de kinderen op een speelse manier te bevorderen. Bijvoorbeeld een meetlint, waarmee we alle kinderen van de klas opmeten om vervolgens de lengtes te vergelijken. Indirect werken we dan ook aan de woordenschat. Je moet een beetje creatief zijn. Een
collega gebruikt bijvoorbeeld een digitale fotolijst. Aan de hand van de foto’s kijkt ze met de kinderen terug op de activiteiten en dan praten ze heel wat af.’
Ouders blijven het belangrijkst Laten we de ouders niet vergeten! Ouders die thuis betrokken zijn bij wat hun kind doet leveren de belangrijkste bijdrage aan zijn of haar ontwikkeling. Hoe weet je nu wat je als ouder kunt doen? Daar kunnen de beroepskrachten een rol in spelen. Een ouder: ‘De rijmpjes die mijn kind op school leert, staan ook op het weblog van school. Ik vraag dan aan m’n dochter: ‘Kun je me eens laten horen wat voor versje je hebt geleerd? Ik wil dat ook wel leren…’ Dan gaan we samen aan de slag. Ik hoor ook wel eens dat ouders die versjes meekrijgen op een CD. We hebben op school laatst met een groepje ouders geoefend hoe je uitnodigend met kinderen kunt spelen. Daar heb ik wat goede ideeën opgedaan. Net als bij de worskhop interactief voorlezen trouwens. Ik vind het nu zelf ook leuker om thuis uitgebreid met mijn dochter samen een boek te lezen!’
Basisprincipes De vijf basisprincipes van Positief Opvoeden zijn:
1 2 3 4 5
Kinderen een veilige en stimulerende omgeving bieden. Kinderen laten leren door positieve ondersteuning. Een aansprekende discipline hanteren. Realistische verwachtingen hebben. Goed voor jezelf zorgen.
TIPS INTERACTIEF VOORLEZEN Voorlezen is belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen. Het vergroot hun woordenschat, leert hen om te luisteren, zich te concentreren en stimuleert hun fantasie. Ook kan het een hulpmiddel zijn bij het omgaan met gevoelens. Jij en je kind halen er nóg meer uit als je verder gaat dan het voorlezen van het verhaal en het kijken naar de plaatjes. Dat wil zeggen: als je interactief voorleest. Hoe doe je dat?’
Voorbereiding • Lees het boek eerst zelf, zodat je van tevoren kunt bedenken wat je tijdens het voorlezen met het verhaal kunt. • Bedenk een rustige plek en een geschikt moment van de dag om voor te lezen.
Het voorlezen • Bekijk met je kind de voorkant van het boek (plus de titel) en verzin samen waar het verhaal over zou kunnen gaan. Stel tijdens het voorlezen van het verhaal open vragen aan je kind (Waarom is Kikker verdrietig?) of vraag je kind om iets uit te beelden. • Maak het verhaal levendig met gebaren en geluiden. Of pak er een knuffel of een ander toepasselijk voorwerp bij. • Wijs tijdens het voorlezen de plaatjes aan en praat met je kind over wat er op de plaatjes gebeurt.
• Voorspel op spannende momenten samen met je kind hoe het verhaal verder zou kunnen gaan. • Laat je kind gerust het verhaal onderbreken met eigen opmerkingen en vragen. Neem je kind serieus, vraag door en leg woorden die het niet kent rustig uit. • Laat je kind het verhaal navertellen aan bijvoorbeeld een broertje of zusje of praat er samen nog eens over. • Je kunt een boek gerust meerdere keren voorlezen. Je kind leert er iedere keer weer iets nieuws van.
De interactie met je kind maakt het voorlezen nóg leuker en is een goede stimulans voor zijn of haar taalontwikkeling.
4 Positieve ondersteuning Vragen, vertellen, voordoen Sommige vaardigheden leert een kind vanzelf. Maar andere dingen zijn daar iets te lastig voor. Leer je kind dan in een aantal stappen wat hij moet doen. Dat gaat op de volgende manier:
VETERS STRIKKEN (LEEFTIJD 4-8) Vragen Vraag je kind wat de eerste stap is: ‘Wat doen we als eerste bij veters strikken?’
Vertellen Als je kind het antwoord niet weet, vertel hem dan rustig wat hij moet doen: ‘Eerst pakken we de veters en leggen deze schuin over elkaar. Laat me maar eens zien hoe je dat doet.’
Voordoen Kijk eerst of je kind het zelf kan. Als dat niet lukt, kun je een handje helpen door het een stukje voor te doen en het daarna samen te oefenen. Laat je kind de veters vastpakken en het zelf proberen. Als het nodig is kun je helpen. Stop met helpen zodra je kind begonnen is en kijk of het lukt. Geef niet meer hulp dan nodig is.
Prijs medewerking en succes Prijs je kind als hij kan zeggen wat hij moet doen en bij elke stap die hij goed uitvoert. Door te benoemen wat je kind zegt of doet, moedig je hem aan: ‘Eerst de veters vastpakken en dan over elkaar leggen. Heel goed!’ Herhaal deze volgorde voor elke stap zoals één veter onder de ander doorhalen, veters aantrekken en zo een platte knoop maken, lus maken met de rechter veter, andere veter over de lus heen leggen enzovoort. Geef elke keer als je kind de taak oefent, minder hulp.
Deze methode kun je bij allerlei vaardigheden of taken gebruiken, zoals zelf tandenpoetsen, aankleden, eigen rommel opruimen of een cake bakken.
SAMEN ER OP UIT TIPS Wat
Wanneer
Waar
Ailda’s kleine wereldje
ma en do 13-17 uur of op afspraak
Beneden Oosterdiep 280 9645 LM Veendam
Kosten € 2,50 kinderen € 3,50 volwassenen Incl. consumptie en rondleiding
Wel 140 poppenhuizen bij elkaar! Bij een bezoek aan dit museum ontvang je een gratis miniatuurtje. Je kunt er ook een meubelstukje maken van luciferdoosjes. In de winkel verkopen ze poppenhuismeubels en serviesjes. Kijk voor meer informatie op www.alidaspoppenhuismuseum.nl. Kaarsenmakerij Wilhelmus
wo-vrij 13-17 uur za-zo 11-17 uur Schoolvakanties: di-zo 11-17 uur
Hoofdstraat 14 9967 RJ Eenrum
Verschilt per arrangement
Zelf kaarsen maken of een megafakkel! Vlakbij: Abrahams Mosterdmakerij en pannenkoekenhuis Sara’s Pannenkoeken. Kijk voor meer informatie op www.kaarsenmakerijwilhelmus.nl. Paviljoen Appelbergen
dagelijks vanaf 10 uur
Hoge Hereweg 33 9756 TG Glimmen
Verschilt per arrangement
Speeltuin midden in de bossen van de Appelbergen. Verschillende activiteiten voor kinderfeestjes, zoals een speurtocht, kinder bosgolf, schatzoeken. Gewoon lekker wandelen kan natuurlijk ook. Met na afloop pannenkoeken. Meer informatie, kijk op www.paviljoenappelbergen.nl. Nationaal Gevangenismuseum
di-zo 10-17 uur
Oude Gracht 1 9341 AA Veenhuizen
€ 3,50 kinderen € 7,50 volwassenen
Bepaald geen straf, zo’n uitstapje naar het Gevangenismuseum. Iemand in de boeien slaan, je verstoppen in een oud cachot, uitgescholden worden aan de schandpaal, een rondrit maken in een oude Boevenbus. Het kan allemaal! Kijk voor meer informatie op www.gevangenismuseum.nl. Familiepark Nienoord
dagelijks 9:30-17/18 uur
Nienoord 20 9351 AC Leek
Verschilt per arrangement
Een recreatiepark met een grote speeltuin, een kinderboerderij en modelspoorbanen met stoom- en motortractie. Een ritje op een paard, tractor of scooter, met een huifkar een rondrit over het Landgoed of waterplezier in het Zwemkasteel, dat is allemaal mogelijk! Vergeet niet de overdekte speelhal met een van de grootste apenkooien van Nederland. Meer informatie: www.familieparknienoord.nl. Thaibox verdriet
do 5 april, 20:15 uur
Turfsingel 86 9711 VX Groningen
€ 10,- tot € 15,-
In Thaibox Verdriet zit het publiek om een thaiboxring. In deze ring vecht een zoon met zijn vader, een broer met zijn zus, een norse bokser met zijn verleden. Ze vechten voor liefde, ze vechten voor geborgenheid, ze vechten om de demonen van het leven te bezweren. Voor jongeren van 15-20 jaar. Kijk voor meer informatie op www.de-oosterpoort.nl.
Wat vind jij? Hoe kijken andere ouders tegen vriend moest nog uit zijn werk komen. Toen ik thuiskwam had ze de afwas gedaan! Ik heb een situatie aan en welke oplos- haar een dikke knuffel gegeven en gezegd singen gebruiken zij? Elk nummer dat ik het zo fijn vind dat ze mij meehelpt in vragen wij naar hun ervaringen. huis.’ Deze keer staat de vraag centraal: Ayse, 29 jaar Zoon Nourdin, 5 jaar
Wat is het laatste compliment dat je aan je kind gegeven hebt? Jonathan, 35 jaar Dochter Puck, 3 jaar ‘Puck geeft uit zichzelf al aan dat ze haar handjes moet wassen na het plassen, wel alleen met prinsessenzeep natuurlijk. Daar blijf ik complimentjes voor geven, omdat ik dat zo goed vind van haar.’
Vera, 33 jaar Dochter Shelly, 10 jaar ‘Shelly was van de week een uurtje alleen thuis. Ik moest boodschappen doen en mijn
‘Nourdin heeft vanochtend zijn bordje leeggegeten bij het ontbijt. Daar heb ik hem een ‘high five’ voor gegeven want dat lukt niet elke ochtend.’
Laura, 36 jaar Zoon David, 9 jaar ‘David is van de week helemaal alleen en in de regen naar school gefietst. Dat was voor ons beiden een grote overwinning! Daar heb ik hem natuurlijk een compliment voor gegeven.’
Sjan, 44 jaar Dochter Marie, 11 jaar ‘Mama gaf mij net nog een complimentje, zomaar! Dat ze mij heel lief vindt. Ik vind mama ook lief.‘
Positieve ondersteuning 5
TopTips Positieve ondersteuning Zie jij je kind weleens stralen als je hebt gezegd dat je zo trots op hem bent? Een complimentje geven is één van de manieren waarmee je kinderen kunt stimuleren om vaker gewenst gedrag te laten zien. Met behulp van onderstaande TopTips kun je zorgen voor een ondersteunende omgeving:
TopTip 1
TopTip 2
TopTip 3
TopTip 4
Maak tijd voor je kind
Lekker kletsen en praten met je kind
Laat merken dat je van ze houdt
Wees betrokken bij school
Liefde en aandacht zijn voor de ontwikkeling van kinderen net zo belangrijk als eten en drinken. Laat merken dat je van ze houdt. Niet alleen door het te zeggen maar ook door het te laten voelen! Kinderen vinden het heerlijk om geknuffeld te worden of een aai over hun bol te krijgen. Houd daarbij wel rekening met wat je kind prettig vindt. Zoek andere manieren om te laten zien dat je van je kind houdt als je kind knuffelen niet zo fijn vindt. Kinderen die veel genegenheid krijgen, voelen zich gewenst en zijn in hun latere leven beter in staat om zelf ook positieve relaties aan te gaan met anderen.
School speelt een belangrijke rol in het leven van je kind. Kinderen doen het beter op school als ouders betrokkenheid tonen bij de dingen die ze op school leren en meemaken. Maak kennis met de leerkracht van je kind. Doe mee aan ouderavonden of andere schoolse activiteiten. Praat niet negatief over de leerkracht in het bijzijn van je kind. Ga in gesprek met de leerkracht als je ergens vragen over hebt of als je je zorgen maakt over hoe het met je kind op school gaat. Het is in het belang van kinderen dat school en ouders goed samenwerken en elkaar respecteren.
Het werkt beter om regelmatig korte momenten aandacht aan je kind te besteden, dan lange tijd achter elkaar. Een paar minuten aandacht geven is vaak al genoeg. Doe dit bijvoorbeeld als je kind uit zichzelf naar je toekomt om de tekening te laten zien die hij gemaakt heeft. Of als hij je iets wil vragen of vertellen. Stop dan even met waar je mee bezig bent en geef aandacht aan je kind. Heb je het op dat moment te druk? Leg dan uit waarom je nu niet kunt reageren en probeer snel daarna een moment in te lassen dat je wel aandacht kunt geven. Korte momenten van oprechte aandacht stimuleren kinderen in hun bezigheden. Ze voorkomen dat kinderen op een vervelende manier om aandacht gaan vragen.
Voer regelmatig korte gesprekjes met je kind. Daar zijn gelegenheden genoeg voor. Tijdens het eten, bij het naar bed brengen, in de auto, enzovoorts. Door te praten leren kinderen zich uit te drukken. Je kind kan bijvoorbeeld vertellen hoe het was om te spelen met zijn vriendje uit de klas. Voor jou is het fijn om te weten wat je kind bezig houdt. Voor kinderen is het belangrijk om te merken dat ouders belangstelling hebben voor alles wat ze beleven. Vertel ook eens aan je kind wat jij vandaag als ouder hebt meegemaakt, bijvoorbeeld op je werk, of tijdens het boodschappen doen. Daarmee geef je het goede voorbeeld en leren kinderen niet alleen om te praten maar ook om te luisteren.
Je kind wordt gepest, wat kun je als ouder doen? > Neem pesten serieus en steun je kind als je merkt dat hij of zij gepest wordt. Pesten ondermijnt het zelfvertrouwen van kinderen en het kan een negatieve invloed hebben op hun verdere ontwikkeling. > Pesten gaat dikwijls niet vanzelf over en moet daarom tijdig aangepakt worden. Kinderen kunnen dit probleem meestal niet alleen oplossen maar hebben daarbij de hulp nodig van hun ouders en van andere volwassenen. > Meld het probleem bij de personen die de leiding hebben op de plek waar het pesten zich voordoet. Zij kunnen situaties in de gaten houden en kinderen die anderen pesten op hun gedrag aanspreken. > Blijf zelf rustig als je kind overstuur thuis komt. Laat je kind vertellen wat er precies aan de hand is. Houd je eigen emoties voor je en probeer door vragen te stellen eerst een goed beeld te krijgen van de
situatie. Zo ervaart je kind dat hij bij jou terecht kan met zijn verhaal. Uit angst dat ouders meteen in actie komen houden kinderen het pesten soms geheim. > Vat het probleem samen zoals jij het hebt begrepen en check bij je kind of het klopt. Als je samen alle feiten op een rijtje zet, wordt het duidelijker voor je kind. > Bedenk samen met je kind verschillende manieren om het probleem aan te pakken. Stimuleer dat je kind hierbij actief meedenkt. Maak een lijst met oplossingen en beslis samen welke het meest bruikbaar lijken. Neem in het plan op hoe je kind kan reageren als hij of zij gepest wordt. > Oefen een gekozen oplossing eerst thuis samen met je kind, voordat hij die gaat uitproberen. Neem het scenario samen door en check of je kind zich sterk genoeg voelt om bepaalde situaties te hanteren. Blijf in de periode daarna controleren of
de gekozen oplossingen werken en stel die eventueel weer bij. > Als het pesten op school gebeurt, stel dan de leerkracht op de hoogte en bespreek hoe het probleem wordt aangepakt. Veel scholen hebben een ‘pest-protocol’ en kunnen via speciale lesprogramma’s in de klas extra aandacht besteden aan hoe kinderen met elkaar om horen te gaan. > Een sociale vaardigheidstraining kan kinderen helpen die door het pesten erg onzeker zijn geworden. Zij leren dan om beter voor zichzelf op te komen. Maar niet alleen de slachtoffers, ook de pestkoppen hebben soms die extra hulp nodig om met hun problemen te leren omgaan.
6 Over kinderen
Mijn opvoeding ‘Ik ben een hele erge kletskous’ Aleyna is een stralend meisje van 11 jaar. Zij is in Nederland opgegroeid, haar ouders zijn in Turkije opgegroeid. In al die jaren heeft ze al veel geleerd. Hier heeft ze plezier in, vertelt ze. Haar moeder vult aan: ‘Ze is erg nieuwsgierig en wil graag alles weten.’ Plezier in leren ‘Ik vind heel veel dingen leuk! Zwemmen en schaatsen, dansen én winkelen! Dansen heb ik van mijn vader geleerd. De Turkse folkloristische dans kan hij heel goed dansen. Bij feesten dansen we met de hele familie samen.’ Aleyna houdt ook van
hip-hop dansen, het liefst met haar vriendinnen. ‘hip-hop dansen heb ik van mezelf geleerd.’
Positieve ondersteuning De ouders van Aleyna hebben haar veel bijgebracht. Ze geeft het voorbeeld dat ze
van haar ouders heeft geleerd dat je niet door het rode licht mag rijden. De verkeersregels kent ze heel goed. ‘Als enige van de hele school had ik ‘uitmuntend’ voor mijn verkeersdiploma,’ vertelt Aleyna met een trotse glimlach. Ook haar ouders waren heel blij met het mooie verkeersdiploma en belonen hun dochter voor haar inzet. ‘Ik wil een ‘goed’ halen, want als ik iets goed doe, ga ik altijd wat leuks doen met mijn vader en moeder.
Lekker kletsen en samen spelen ‘Ik vind het leuk om dingen te doen met papa en mama’, vertelt Aleyna. ‘Ik ben een hele erge kletskous en ik vind het gezellig om samen met mama te wandelen. We zijn echt vriendinnen! Vaak lopen we arm in arm en vertel ik haar wat ik gedaan heb die dag. In het weekend ga ik vaak met papa mee naar de moskee. Ook ga ik weleens met hem naar de bioscoop of gaan we samen fietsen en ergens lekker spelen. Mijn vader neemt me altijd mee, ver weg, naar onbekende plekken. Dat vind ik het allerleukste!’
TopTip Maak gebruik van spontane leermomenten Elke dag doen zich momenten voor waarop je op een positieve manier je kind kunt stimuleren in zijn ontwikkeling. Als je kind naar je toe komt voor hulp, informatie of aandacht, betekent dit vaak dat hij of zij gemotiveerd is om iets te leren. Grijp deze spontane momenten aan om je kind nieuwe dingen te leren. Moedig je zoon of dochter aan om eerst zelf het antwoord of de oplossing te vinden en help pas als dat niet lukt. Bijvoorbeeld als je kind vastloopt met puzzelen: ‘laten we eens kijken, waar zou dit stukje passen, waar zien we die kleur nog meer?’ Of tijdens een autoritje: ‘welke straat moeten we in om bij oma te komen?’ Leren moet leuk blijven, dus als een kind niet reageert, dwing hem dan niet, maar geef zelf het antwoord.
Samen doen
Aleyna, 11 jaar
Kaasstengels
Telefonisch advies van het CJG Vraag van een ouder: Ik vind dat mijn zoon Patrick (8 jaar) gewoon naar mij moet luisteren. Daar hoef ik toch geen complimenten voor te geven?
Antwoord : Je hoeft geen complimenten te geven voor alles wat je kind al vanzelfsprekend doet. Maar voor kinderen kan het wel eens moeilijk zijn om instructies op te volgen en een complimentje kan hierbij heel goed helpen. Vooral als je het gedrag wil veranderen. Bijvoorbeeld als je zoon bijna elke ochtend enorm treuzelt met aankleden en je spreekt met hem af dat hij voortaan op tijd aan het ontbijt komt. Als hij de volgende morgen inderdaad op tijd is, kan je hem daarvoor een compliment geven. In het begin doet het geven van een compliment misschien wat geforceerd aan, maar het werkt echt! Als je zoon een week lang elke morgen op tijd is, kan je die complimentjes geleidelijk ook weer afbouwen en ze bijvoorbeeld om de dag geven. Als het gedrag eenmaal gewoon is geworden, hoef je er in principe geen complimentjes meer voor te geven. Zo af en toe een waarderende opmerking is dan voldoende om het gedrag in stand te houden. Complimenten werken het beste als duidelijk is waarvoor je ze geeft: zeg dus precies welk gedrag je fijn of knap vindt en als het kan ook waarom.
Als je bij Patrick goed luisteren of het nakomen van afspraken wilt stimuleren, moet je dat in je compliment meenemen. Bijvoorbeeld; ‘Patrick wat fijn dat je je aan de afspraak hebt gehouden en op tijd aan tafel zit. Nu hoeven we vanmorgen niet te haasten.’ Als ouders weinig complimenten geven en eigenlijk alleen maar reageren als dingen fout gaan, denkt een kind dat hij het toch nooit goed kan doen. Dus waarom zou hij dan z’n best doen? Complimenten zijn prettig om te krijgen. Dat geldt voor kinderen net zo goed als voor volwassenen. Van complimenten krijgen kinderen meer zelfvertrouwen, ze werken ook stimulerend, bijvoorbeeld bij het aanleren van nieuwe vaardigheden en gedrag. Regelmatig waardering tonen voor dingen die kinderen goed doen, versterkt de band tussen ouders en kinderen en zorgt voor een prettige sfeer in huis. En daar wordt iedereen gelukkiger van!
Stel je eigen vraag en bel naar (050) 367 4992.
Wat heb je nodig:
• • • •
10 plakjes bladerdeeg Geraspte kaas (belegen) Zakje sesamzaadjes 1 ei
Bereidingswijze:
1. Snijd elk plakje bladerdeeg in 4 reepjes, klop het ei en bestrijk met een kwastje elk reepje met ei. 2. Verwarm de oven voor op 150 °C (heteluchtoven, gasoven stand 1-2, elektrische oven stand 4-5). 3. Houd vervolgens 1 uiteinde van het reepje vast en draai de rest van het reepje zodat je er 2 draaien in krijgt. 4. Bestrooi de ene helft van alle reepjes met geraspte kaas en de andere helft met sesamzaadjes (je kan eventueel ook komijnzaadjes gebruiken of zeezout, zo krijg je nog meer afwisseling en je hebt toch reepjes genoeg). 5. Bak de stengels in ongeveer 15 minuten gaar 6. Laat de stengels een paar minuten afkoelen. Serveer de stengels daarna staand in een onbreekbare beker, gezellig met een servet.
Smakelijk eten
Over ouders 7 Suzan met haar kinderen
Wat is Triple P, Positief Opvoeden? Triple P staat voor Positief Pedagogisch Programma. Het is een opvoedmethode voor ouders die als doel heeft om de opvoeding van kinderen makkelijker te maken. Triple P leert je op welke manier je het goede gedrag van je kind kunt stimuleren. Maar ook hoe je om kunt gaan met gedrag dat je niet graag ziet. Positief Opvoeden helpt kinderen om de vaardigheden te leren die ze nodig hebben in het leven. Je leert je kind bijvoorbeeld om goed te communiceren, respect te hebben voor anderen, problemen op te lossen en positief te denken.
Wat uit de kinderen zelf komt, stimuleer ik. Maar ik ga niet pushen! Suzan Wierenga (1974) is directielid en projectmanager bij KAW architecten en adviseurs. In 2011 werd ze uitgeroepen tot Zakenvrouw van het Noorden. Zij en haar partner
Triple P werd 30 jaar geleden in Australië ontwikkeld door de psycholoog Matthew Sanders, hoogleraar aan de universiteit van Queensland. Het programma wordt inmiddels in veel landen met succes gebruikt. Veel beroepskrachten die met ouders en kinderen werken in de gemeente Groningen werken ook met Positief Opvoeden, Triple P.
Meer informatie over Triple P vind je op www.positiefopvoeden.nl.
Ronald hebben drie kinderen: Isa (5), Zara (4) en Jord (3). Je hebt een succesvolle carrière. Hoe hebben jouw ouders daar aan bijgedragen? ‘Mijn broer en ik hebben een warme en onbezorgde jeugd gehad. Ik heb altijd veel liefde gezien en gevoeld. Er waren bij ons in het gezin weinig problemen. Natuurlijk hebben mijn broer en ik wel gepuberd! In de derde klas van het VWO vond ik de jongens leuker dan school; ik bleef prompt zitten. Mijn ouders reageerden nuchter. Een jaartje plezier maken, prima, maar daarna moest ik wel laten zien dat ik er weer voor ging. Na de tweede keer 3 VWO besloot ik om naar 4 HAVO te gaan en een exact pakket te kiezen. Ik ben nét geslaagd, met allemaal zessen en één acht, voor wiskunde- B. Mijn keuze voor de studie Bouwkunde vonden mijn ouders - beide werkzaam in de medische wereld - eerst wat vreemd. Maar ze stonden er al snel achter. Op de HAVO zeiden ze dat ik vanwege mijn cijfers misschien beter naar de MTS dan de HTS kon gaan. Mijn ouders moedigden me toen aan toch de HTS te proberen. Een stapje terug kon altijd nog. Het eerste jaar had ik het best moeilijk. Maar ik heb de opleiding gewoon in vier jaar afgerond.‘
Wat neem je hiervan mee in de opvoeding van je eigen kinderen? ‘Net als mijn ouders probeer ik mijn kinderen vertrouwen te geven en hen zelf te laten ervaren hoe iets is. Voor het eerst naar een feestje gaan bijvoorbeeld. Dat vond Zara super spannend. Ik heb met
haar besproken wat er spannend aan was. Maar ik ga niet mee piepen. Dat helpt niet. Toen het goed gegaan was, heb ik haar natuurlijk een compliment gegeven. En ze mocht mee bedenken wat we die avond gingen eten. Isa is heel erg nieuwsgierig en wil graag boekjes lezen. Dat hoeft op zich niet, want ze is vijf. Maar we hebben wel boekjes uit de bibliotheek gehaald om mee te oefenen. Ik ga niet steeds vragen of ze al weer een boekje heeft gelezen. Wat uit de kinderen zelf komt, stimuleer ik. Maar ik wil niet te veel pushen.’
‘Mensen denken vaak: als je naar zo’n cursus gaat, heb je een probleem. Dat is niet zo.’ Wat vind je lastig bij het opvoeden? ‘Kaders stellen, bepalen tot hoe ver je gaat. Toen Zara en Isa drie en twee waren heb ik een cursus Peuter in Zicht gedaan bij het consultatiebureau. Daardoor ben ik bewuster gaan reageren als mijn kinderen niet luisteren of driftig zijn. Je kunt kiezen: hun gedrag negeren of er een punt van maken. Bij gevaarlijke situaties is negeren natuurlijk geen optie. Jord zit nu in de fase dat hij soms echt even driftig is. Als ik Isa en Zara op woensdag naar school breng, wil Jord niet mee terug naar huis. Zo mooi vindt hij het daar! Nou, dan laat ik hem
even driftig op het plein liggen. Ik krijg hem toch niet in het fietszitje, want hij houdt zich zo stijf als een plank. Mensen denken vaak: als je naar zo’n cursus gaat, heb je een probleem. Dat is niet zo. Het heeft ook niets te maken met je opleidingsniveau. Het gaat om je interesse in opvoeden en of je denkt iets van de cursus op te steken.’
Wat heb je over jezelf geleerd sinds je kinderen hebt? ‘Ik heb geleerd los te laten. Als ondernemer werk je niet van 9 tot 5. Ronald is na de geboorte van Isa in plaats van vijf, drie dagen gaan werken. Hij is thuis de stabiele factor. Nee, ik leg geen kleren klaar voor de kinderen. Soms kom ik thuis, hebben ze de gekste combinaties aan. Daar kan ik niet mee zitten. Als ze maar een leuke dag gehad hebben. Wanneer ik voor mijn werk een paar dagen naar Barcelona ben geweest, ben ik zelf heel blij dat ik terug ben. De kinderen ook wel, maar je merkt dat voor hen alles gewoon is doorgegaan. Eigenlijk moet je daar trots op zijn. Ronald en ik kunnen elkaar in de opvoeding erg goed vinden, hebben een aantal gemeenschappelijke waarden. Dat vind ik belangrijk: opvoeden is echt teamwork. Tijdens de uitreiking van de award heb ik gezegd, dat moeder worden best een risico is in je loopbaan. De kans bestaat dat je ambitie om carrière te maken minder wordt of verdwijnt als je kind er eenmaal is. Ook daarna moet je blijven kijken wat het moederschap betekent voor je carrière. Het
is mij gelukt die twee te combineren, maar het spreekt niet vanzelf.’
Heb je nog tijd voor hobby’s? ‘Ik houd ontzettend van koken. Dat breng ik ook over op de kinderen. Op zaterdagmorgen bedenken we wat we het weekend gaan eten. Dan maken we samen een lijstje. Isa en Zara gaan al sinds ze klein zijn mee boodschappen doen. Op woensdag ben ik altijd thuis en dan kook ik heel uitgebreid. De kinderen helpen waar het kan bij de voorbereidingen. Een winterwortel raspen is nog te gevaarlijk, maar ze mogen het dan wel van de snijplank in het schaaltje doen. De plaatpizza is bij ons favoriet, want die kunnen ze echt helemaal zelf maken. En dan bellen ze opa en oma op of mijn broer: Kom je eten? Ik waardeer die momenten enorm. Koken, eten en praten. Wie goed eet, krijgt een compliment. Wie minder eet, krijgt toch gewoon een toetje. We blijven wel allemaal aan tafel zitten. Eet je niet, vertel dan maar een verhaal. Wat heb je gedaan vandaag? En dan benoemen we wat er goed is gegaan.’
Krijg jij ook wel eens complimenten van je kinderen? ‘Laatst was Zara aan het oefenen met familierelaties. Toen zei ze tegen haar opa – mijn vader: Jouw kind kan heel lekker koken! Het was een indirect compliment, maar ik voelde me natuurlijk wel gevleid!’
8 Over advies Tips, advies of hulp: Waar moet je zijn?
Opvoedadvies dichtbij huis
Plast jouw 7-jarige dochter ‘s nachts in bed? Heeft je tiener faalangst? Of wordt jouw zoon van 10 gepest op school? Vraag advies of hulp in een vorm die bij jou past Op de website vind je antwoorden op veelgestelde vragen en handige tips. Wanneer je behoefte hebt aan een gesprek over de opvoeding, maak je een afspraak bij het Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Samen met een deskundige bespreek je welke aanpak in jouw geval prettig is. Je beslist zelf op welke manier je (verder) geholpen wilt worden.
Individuele gesprekken met opvoedadviseurs zijn vrijwel altijd gratis. Kijk op de adressenlijst voor een Centrum voor Jeugd en Gezin bij jou in de buurt. Je kunt ook een cursus volgen, in groepen van ongeveer acht ouders, waarbij in de meeste gevallen twee cursusleiders aanwezig zijn. Deze opvoedcursussen zijn ook gratis en zijn bedoeld voor ouders van kinderen met een gedragsprobleem.
Bijvoorbeeld:
Heb je niet meteen een vraag, maar wil je wel meer weten over Positief Opvoeden, dan kun je een lezing volgen.
• Tips voor jouw persoonlijke situatie. • Advies over het gedrag of de ontwikkeling van je kind. • Het oefenen van opvoedvaardigheden. • Hulp bij het leren herkennen en voorkomen van ongewenst gedrag.
Telefonisch Advies CJG Groningen Telefonische Advisering T: 050 367 49 92
CJG in de wijk CJG Beijum Emingaheerd 8a 9736 GA Groningen CJG Groningen - Zuid P.C. Hooftlaan 2 9721 JM Groningen CJG Hoogkerk Zuiderweg 70 9744 AP Groningen J. Dijkstralaan 1-7 (consultatiebureau) CJG Indische buurt/De Hoogte Bilitonstraat 78/2 9715 EW Groningen
Informatie vind je op: www.positiefopvoeden.nl.
Omgaan met onafhankelijkheid De vroege adolescentie kan voor tieners en ouders een angstige tijd zijn. Dilemma’s rondom seks, drugs, alcohol en de fysieke veranderingen die de pubertijd met zich meebrengt gaan vaak gepaard met steeds hoger oplopende conflicten tussen kind en ouders. Je tiener kan behoefte hebben aan meer privacy, meer tijd met zijn vrienden dan met het gezin doorbrengen, naar muziek luisteren die jullie niet aanstaat en zijn eigen mening zeer krachtig geven. Steeds heftigere discussies over haardrachten en kledingkeuzes kunnen voor een enorme strijd zorgen. Feit is dat de behoefte aan zelfstandigheid een normaal en noodzakelijk onderdeel is van opgroeien. We kunnen het niet tegenhouden en misschien is het juist de herinnering aan onze eigen jeugd waar we bang voor zijn! Waarom maken sommige ouders dan zulke grote trauma’s mee met hun tieners? Vaak komt het doordat zij zichzelf en hun tiener niet voldoende hebben voorbereid op de toenemende verantwoordelijkheden van hun tiener.
Stimuleren om zelfstandig te worden Ouders zouden hun kinderen langzaamaan moeten stimuleren om op een verantwoordelijke manier zelfstandig te worden, hun
mening goed te verwoorden, weloverwogen beslissingen te nemen, de verschillende kanten van zaken te kunnen zien en op een volwassen niveau een gesprek te kunnen voeren. En dat begint al op de latere basisschoolleeftijd. Er is geen magische leeftijd waarop kinderen opeens rijp zijn voor nieuwe vrijheden. Kinderen van dezelfde leeftijd kunnen op zeer verschillende niveaus zitten op het gebied van volwassenheid en vaardigheden. Te snel te veel vrijheid krijgen kan net zo schadelijk zijn als geen enkele keuzevrijheid hebben. Door je kind langzaamaan meer beslissingen te laten nemen op bepaalde gebieden geef je hem de mogelijkheid te oefenen en ervaringen op te doen. Er zijn natuurlijk veel beslissingen waar ouders terecht invloed op willen houden. Voor kinderen is het nog altijd nodig om regels consequent toe te passen en totdat ze de adolescentie bereiken zullen ouders altijd zoveel mogelijk zeggenschap houden over zaken als hoe laat ze thuis moeten zijn, wat ze na school doen, met wie ze omgaan,
ADRESSEN
bedtijd en welke televisieprogramma’s ze kijken en wat ze op de computer doen. Het is belangrijk om tieners te vragen wat ze van school vinden of van andere ontwikkelingen, om naar ze te luisteren en hun mening te respecteren bij het maken van belangrijke beslissingen die het gezin aangaan. We hoeven het niet overal mee eens te zijn maar je tiener aanmoedigen mee te denken zal hem helpen een heldere, logische en compacte manier te ontwikkelen om zijn mening te uiten.
Tip voor ouders: Wanneer je je kind wilt stimuleren om verantwoordelijke beslissingen te nemen, begin dan met het bieden van simpele keuzes. Bijvoorbeeld hoe het zakgeld wordt besteed, wie er op een verjaardagfeestje mogen komen, wat hij voor zijn verjaardag zou willen, welke klusjes er in welke volgorde gedaan worden of welke huiswerktaak het eerst gemaakt wordt.
CJG Lewenborg Vensterhuis Lewenborg Anker 14 b/c 9732 HV Groningen CJG Oosterpark Klaprooslaan 120 (zij-ingang Treslinghuis) 9713 SW Groningen Redesastraat 2 (consultatiebureau) CJG Paddepoel/Selwerd/Tuinwijk Eikenlaan 288/6 9741 EW Groningen CJG Vinkhuizen Prismagebouw Siersteenlaan 484/3 (ingang Veldpaatstraat) 9743 EZ Groningen
Kernpartners Positief Opvoeden Elker Hereweg 120 9725 AK Groningen MJD Herman Colleniusstraat 18 9718 TK Groningen GGD JGZ Hanzeplein 120 9713 GW Groningen COP Groep Friesestraatweg 213C 9743 AD Groningen
Colofon Tekst en redactie: CJG Groningen Fronique Oosterhof SO&T Amsterdam Triple P Communications, Amsterdam Concept en ontwerp: Triple P Communications, Amsterdam Met dank aan: CJG-team Groningen-Zuid, Baukje Besling en Monica Mulder, Aleyna, Suzan Wierenga en Peter van Dijken. Deze Tipkrant is uitgebracht in opdracht van de gemeente Groningen.
