Gezinsondersteuning:
Praktisch van aard Ik sta steviger in mijn schoenen
Ondersteuning bij baby’s en peuters
Zorg en onderwijs bij elkaar
novo go
M A G A Z I N E
www.novo.nl
2|3
Inhoud NOVO is er om u te helpen
3
Gezinsondersteuning van NOVO: voor praktische hulp en hulp bij opvoeding
4
Indicatie nodig. Wat nu?
5
“Ik sta steviger in mijn schoenen”
6
Vroeghulp: vroege ondersteuning bij baby’s en peuters
8
Aangeboren en aangeleerd
9
Julian en Richard zitten op hun plek
10
Floortime: meedoen met uw kind
12
Floortime tovert glimlach op gezicht van autistisch kind
13
“Kirsten hoort bij ons”
14
CODG: Alles bij elkaar
16
Kom je weer logeren?
17
Maatwerk voor Margriet
18
Veel gestelde vragen aan NOVO
20
Integrale Vroeghulp Groningen
22
Speelotheek ’t Seinhuis geeft kinderen nieuw speelplezier
22
MEE maakt meedoen mogelijk
23
Goed om te lezen
23
Adressen en colofon
24
NOVO is er om u te helpen “Mijn dochtertje van drie zit meestal maar stilletjes voor zich uit te staren. Ze lijkt helemaal in zichzelf gekeerd. Wie kan mij helpen om contact met haar te krijgen?” “Mijn zoon van tien gaat naar een speciale school en zit in een rolstoel. Hij heeft veel verzorging nodig. Wie helpt mij om hem ’s morgens op tijd uit bed te halen en in bad te doen?”
Zomaar twee vragen van ouders die een kind hebben met een handicap of een ontwikkelingsachterstand. Herkent u zich hierin. Heeft u te maken met moeilijk gedrag van uw kind of maakt u zich zorgen over de ontwikke ling van uw baby, peuter of schoolgaande kind, dan is dit blad ook voor u. U leest welke hulp van NOVO Gezinsondersteuning mogelijk is. Een aantal ouders vertelt openhartig over de problemen die zij in de opvoeding van hun kind hadden. U leest hoe deze ouders weer zelf vertrouwen en plezier kregen in het opvoeden. Soms gebeurde dat doordat zij leerden hoe zij met hun kind om moesten gaan, soms doordat er hulp voor het kind werd geregeld. In dit blad vindt u ook veel informatie over de manier waarop wij gezins ondersteuning geven. NOVO werkt met diverse behandelmethodes waar onder Floortime. Dit is een manier van denken over de ontwikkeling van kinderen. Het helpt u als opvoeder uw kind gericht te stimuleren. Dat is belangrijk als uw kind speciale aandacht nodig heeft. Floortime is voor deze ouders echt een aanrader! Gezinsondersteuning begeleidt veel ouders van heel jonge kinderen met ontwikkelingsachterstanden en andere problemen. Het is belangrijk om de ontwikkeling van deze baby’s en peuters zo vroeg mogelijk te stimu leren. Hiermee voorkomen we een hoop problemen op latere leeftijd. Dit wordt Vroeghulp genoemd. Ook hierover leest u meer in dit magazine. Verder handige informatie over een speelotheek, stichting MEE, interes sante boeken, adressen en nog veel meer. Wanneer u na het lezen van dit blad vragen of opmerkingen heeft, neemt u dan gerust contact met ons op. NOVO helpt u graag. Arno Veldboom, Hoofd Gezinsondersteuning NOVO
4|5
Gezinsondersteuning van NOVO: voor praktische hulp en hulp bij opvoeding Gezinscoach Om te beginnen kan een gezinscoach wekelijks bij u thuis komen. Bij deze coach kunt u met al uw vragen en twijfels over de ontwikkeling van uw kind terecht. Samen met u gaat de coach op zoek naar oplossin gen die bij u en uw kind passen. Dit kan zeer verhelderend werken en verschaft u nieuwe inzichten over uw kind, maar ook over u zelf. Onze gezinscoaches maken gebruik van behandelmethodes die het kind helpen zich verder te ontwikkelen. U als ouder speelt hierbij een belangrijke rol.
Als ouder kunt u zich hierdoor regelmatig onzeker voelen, of u raakt oververmoeid door bijvoorbeeld te weinig slaap. In een dergelijke situatie kun je wel wat extra hulp en steun gebruiken. Voor deze hulp kunnen ouders een beroep doen op NOVO Gezinsondersteuning.
Gezinsbegeleider U kunt ook een gezinsbegeleider inschake len. Deze begeleider kan gerichte activitei ten met uw kind doen die de ontwikkeling stimuleren of waardoor het kind leert zelfstandiger te worden. De gezinsbegeleider geeft u praktische en handige tips over de opvoeding van uw kind. De begeleider kan u en uw gezin verder ontlasten door enkele praktische taken op zich te nemen. Hierdoor krijgt u wat meer tijd voor u zelf of voor een ander kind binnen uw gezin. De begeleider kan bijvoorbeeld uw kind uit bed halen, wassen, aankleden en eten geven. U kunt NOVO ook inschakelen om allerlei zaken te regelen die bij de opvoeding van uw kind horen. Hulp bij het zoeken naar een passende dagbesteding of school, bij het aanvragen van indicaties, bij het invullen van lastige formulieren of hulp bij het onderhouden van contacten met instanties als bijvoorbeeld de gemeente.
Gezinsondersteuning is voor thuiswonende kinderen van 0-18 jaar en hun ouders of begeleiders. Het gaat om kinderen met een verstandelijke beperking of een ontwikke lingsachterstand. Ouders die zelf een licht verstandelijke beperking hebben kunnen ook een beroep doen op gezinsondersteuning.
Meer weten? Wilt u meer weten over wat NOVO Gezins ondersteuning voor u en uw gezin kan betekenen, neem dan contact met ons op via (050) 547 07 10 of gezinsondersteuning@ novo.nl. U heeft wel een indicatie nodig. Lees hiernaast hoe u die aanvraagt.
Opvoeden van kinderen is een mooie maar niet altijd even makkelijke taak. Helemaal als blijkt dat er met één van uw kinderen iets aan de hand is. U krijgt dan te maken met specifieke vragen.
Indicatie nodig. Wat nu? Kunt u bij de opvoeding van uw kind wel wat hulp gebruiken? Dan is NOVO er voor u. Er zijn verschillende vormen van ondersteuning. De ondersteuning wordt vergoed wanneer u een geldige indicatie heeft voor zorg en ondersteuning van de AWBZ of via de WMO van uw gemeente. Wanneer u zich afvraagt of u voor hulp in aanmerking komt, dan kunt u contact opnemen met NOVO Gezinsondersteuning. Een medewerker bespreekt met u welke hulp u voor uw kind nodig heeft.
Agnetha Bosch, indicatieconsulent
Beste advies De medewerkers van Gezinsondersteuning adviseren wat voor u en uw kind het beste is. Als het nodig is kunnen zij u ook ondersteunen bij het aanvragen van een juiste indicatie. “Die indicatie is nodig omdat de ondersteu ning dan wordt vergoed door de overheid” zegt Agnetha Bosch die zich bij Gezinsonder steuning bezighoudt met het aanvragen van indicaties. “Het Centrum Indicatiestelling Zorg of het Centrum van Jeugd en Gezin van uw gemeente bekijkt de aanvraag en reageert binnen zes tot acht weken. In de meeste gevallen wordt een indicatie toegekend.”
Vormen van hulp U kunt een indicatie aanvragen voor verschillende vormen van hulp. Bijvoorbeeld als u ondersteuning wilt hebben bij de opvoeding van uw kind dat gedragsproble men heeft. Agnetha: “Ouders krijgen dan voor een aantal uur per week een coach die meekijkt, het probleem in kaart brengt en met ouders naar oplossingen zoekt. Een indicatie is ook nodig als ouders willen dat een medewerker van NOVO activiteiten onderneemt met hun kind om de ontwikke ling te stimuleren. Verder kunt u ook een indicatie aanvragen voor persoonlijke verzorging van uw kind. Bijvoorbeeld er komt een gezinsbegeleider van NOVO bij u langs en helpt uw lichamelijk beperkte kind bij het wassen en aankleden. Er zijn ook nog andere vormen van indicatie mogelijk zoals verpleging en tijdelijk verblijf.” NOVO helpt graag Tot slot: laat u zich niet afschrikken door het feit dat u een indicatie nodig heeft. NOVO helpt u graag bij de aanvraag. Het belangrijk ste is dat u de hulp krijgt die u en uw kind nodig hebben. Meer weten? Neem dan contact op met NOVO Gezinsondersteuning of het Centrum Jeugd en Gezin in uw gemeente.
6|7
Jessica is een alleenstaande moeder van vier kinderen. Ze is een kordate jonge vrouw en ze krijgt gezinsondersteuning van NOVO. Want Jessica heeft een licht verstandelijke beperking. Jessica zegt daarover: “Ik ben gek op mijn kinderen. Maar opvoeden is best moeilijk. Daar helpt Rineke me mee.” Minder strijd Rineke ten Hage is één van de gezinscoaches van NOVO: “Het is niet eenvoudig voor Jessica met vier opgroeiende kinderen. De drie oudste kinderen kwamen met huiswerk thuis. Jessica ging hun daarbij helpen, maar begreep de opdrachten niet. Ze werd daar boos van en het werd een strijd. Ik ben toen met Jessica in gesprek gegaan. Ik stelde haar de vraag of ze zo wilde doorgaan. Dan zou ze steeds strijd hebben. Langzaam is Jessica gaan inzien dat ze een beperking heeft en dat ze dat maar beter kan accepteren.” ‘Nee’ zeggen Jessica is blij met de hulp: “Rineke is echt mijn praatpaal. En ze geeft me tips. Als ik ergens mee zit, kan ik het bij Rineke kwijt. Ze heeft er voor gezorgd dat ik naar weerbaarheidstraining kon. Want ik liet over me heen lopen. Daar heb ik geleerd om ‘nee’ te zeggen. Ik sta steviger in mijn schoenen, ook naar de kinderen toe. Soms komt de vader van mijn jongste dochter hier om met haar te spelen. In het begin ging hij niet uit zichzelf weg: hij bleef plakken. Eerder durfde ik er niets van te zeggen. Nu doe ik dat gewoon en ik leg ook uit waarom hij weg moet.”
“Ik sta steviger in mijn schoenen”
NOVO gezinscoach Rineke ten Hage en moeder Jessica met kinderen.
Eerst zelf Jessica heeft veel aan de tips van Rineke: “Mijn oudste dochter komt nu in de puberteit. En dat botst natuurlijk. Dan vertel ik Rineke wat er gebeurd is. Rineke vraagt mij hoe ik dat zou kunnen oplossen. Ik moet het altijd eerst zelf bedenken.” Rineke vult aan: “Ik kan niet alles voor haar oplossen. Ik wil het haar niet te gemakkelijk maken. Ze moet het eerst zelf proberen, want Jessica heeft al veel geleerd. Ze wil het graag goed doen en ze pikt het ook op. Zo gebruikt ze een kalender en lijstjes om overzicht te houden. Op de koelkast hangt een lijstje wanneer elk kind moet afwassen.” De kracht van Jessica Het huis van Jessica ziet er gezellig en netjes uit. Jessica is creatief en ze houdt ervan om met de kinderen te knutselen. Rineke: “Jessica is ook goed in organiseren. De kinderen zijn altijd op tijd op school. Ze gaan op tijd naar bed. Maar ja, in een gezin met kinderen is er altijd wel wat. Gebeurt er iets, dan raakt Jessica het overzicht kwijt. En dan laat ze dingen liggen en leest ze bijvoorbeeld niet meer voor. Omdat haar hoofd vol zit met haar eigen problemen. Gelukkig trekt ze dan zelf aan de bel. Ze heeft zoveel zelfinzicht. Dat is de kracht van Jessica.” Jessica: “Ja, dan zeg ik: Geef me even een schop onder mijn kont.”
8|9
Aangeboren en aangeleerd
Vroeghulp: vroege ondersteuning bij baby’s en peuters Vroeg beginnen Wat moet u als ouder doen als uw kind bang is voor de dagelijkse bezigheden en geluiden in huis en voortdurend schrikt en huilt? Wat moet u als uw kind zich afsluit en zich terugtrekt in zijn eigen wereldje? Of als het zijn zin wil krijgen met driftbuien, huilen en krijsen? Als het overal op reageert, van alles aanpakt, maar tot niets komt? Krijst als u wilt troosten en knuffelen? U probeert van alles, maar niets helpt. Logisch dat u dan soms aan uzelf twijfelt.
‘U probeert van alles, maar niets helpt’ ‘Gewone’ stimulering bij de verzorging en opvoeding is bij deze kinderen niet genoeg. Zij hebben speciale stimulering nodig. Hoe
De ontwikkeling van een kind hangt af van lichamelijke factoren, maar ook van de kansen om leerervaringen op te doen. Kinderen met een ontwikkelingsachterstand of verstandelijke beperking hebben meer mogelijkheden dan vaak gedacht. Of die mogelijkheden er uit komen, hangt af van hun kansen om leerervaringen op te doen. Vroeghulp van NOVO kan ouders gericht helpen om hun kind de nodige ontwikkelingskansen te geven en hun vaardigheden te verbeteren.
Henry Holthinrichs (1950) studeerde psychologie aan de Rijksuniversiteit van Groningen. In 1977 studeer de hij af. Hij heeft als gz-psycholoog ruim dertig jaar ervaring in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Zijn belangs telling gaat in het bijzonder uit naar ontwikk elingsgericht werken . In 1981 ging hij naar de kunstacademie Minerva in Groningen, waar hij in 1986 afstudeerde. Holthin richs werkt bij NOVO in Groningen. Vanaf het einde van de jaren zeventig is hij betrokken bij diverse vernieuwingen in de zorg. Bij het aanbod van werk in een aangepaste werkomgeving waar cliënten vaardig heden leren en zich ontwikkelen, door gewoon aan het werk te zijn. En bij de opzet van ateliers waar cliënten zowel hun creatieve als hun sociaal-emotionele vaardig heden kunnen ontwikk elen. Hij schreef hierover diverse beleidstukken zoals ‘Binnen wegen’, het visiedocument van NOVO. ‘Laat het werk het werk doen’ over het gebruik van ontwikkelend werk. ‘Beelde nd werk voor mensen met een verstan delijke beperking’, en ‘Melodieën’ over beeldende kunst en muziek voor mensen met een verstandelijke beperking. Het laatste in samenwerking met Sandra van Aubel, muziektherapeute.
Deze behandeling geven de medewerkers van Gezinsondersteu ning. Een jeugdarts en een psycholoog van NOVO zijn op de achtergrond betrokken bij het programma. Zij kijken mee over de schouder van de gezinscoaches en als het nodig is kunnen zij ook onderzoek doen naar de ontwikkeling van het kind. We vinden het belangrijk samen te werken met andere betrokkenen bij de begeleiding van het kind zoals het consultatiebureau, de huisarts of de kinderarts. Holthinrichs heeft zich in de afgelopen jaren beziggehouden met ontwikkelende opvoed ing en communicatie. Hij geeft trainingen aan begeleiders en ouders van kinderen met een verstandelijke beperking. Hij is consule nt bij het Centrum voor Consultatie en Expertise.
Schilderij omslag: Paul
Klee, Landschaft mit
Aangeboren en aa ngeleerd Aangeboren en aangeleerd Henry Holthinrichs
NOVO begeleidt ouders van baby’s en peuters met ontwikkelingsachterstanden en andere problemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om kinderen die weinig contact maken, kinderen die lichamelijke handicaps hebben, kinderen met het syndroom van Down en andere kinderen waar ouders zich zorgen over maken. Het is belangrijk om de ontwikkeling van deze baby’s en peuters zo vroeg mogelijk te stimuleren. Deze behandelmethode heet ‘Vroeghulp’. Samen met ouders kijken wij steeds naar het gedrag van hun kind en de unieke mogelijkheden van dat kind. Ouders leren hoe zij hun kind het beste kunnen stimuleren.
Dergelijk gedrag komt veel voor bij kinderen met ontwikkelingsachterstanden of met een verstandelijke beperking. Ze hebben moeite om de informatie te begrijpen uit hun omgeving. Deze kinderen kunnen daardoor overal of juist nergens op reageren. Of bij- en hoofdzaken niet van elkaar scheiden, waardoor ze de wereld beangstigend verwarrend vinden. Ze kunnen ook moeite hebben met de planning van gedrag om in actie te komen. Of een lichaam hebben dat tegenwerkt als ze dingen willen doen.
eerder, des te beter. Daarom is er de behandelmethode Vroeghulp. Kinderen krijgen extra kansen om vaardigheden te leren. Bijvoorbeeld hoe ze hun emoties kunnen beheersen, kunnen communiceren met anderen, duidelijk maken wat ze willen, gebruikmaken van taal en ga zo maar door. Vroeghulp is bedoeld om stoornissen in de ontwikkeling en het gedrag te voorkomen of te beperken.
Het boek ‘Aangeboren en aangeleerd’ gaat over ontwikkeling van kinderen en over waarom de ontwikkeling niet altijd goed verloopt. Het boek is geschreven door Henry Holthinrichs. Hij is gz-psycholoog en schreef het boek op basis van zijn ervaring bij NOVO Gezinsondersteuning. In ‘Aangeboren en aangeleerd’ beschrijft Holthinrichs de fasen van ontwikkeling en groei van het kind. Hij besteedt veel aandacht aan de belangrijke rol die ouders, broertjes, zusjes, dagopvang en school bij de ontwikkeling van het kind hebben. Verder legt hij uit wat je kunt doen als het niet goed gaat met het kind. Waar je op moeten letten, wie je kan helpen en welke aanpak werkt. ‘Aangeboren en aangeleerd’ geeft een schat aan informatie en bruikbare tips en is makkelijk te lezen. Het is bedoeld voor gezinscoaches, opleiders en gedrags wetenschappers. Maar ook voor ouders die meer willen weten, betrokken medici, logopedisten en fysiotherapeuten is dit boek een aanrader. Het boek is te bestellen via www.stichting-kinderstudies.nl ISBN 978-90-5963-059-8 .
Gelben Vögeln (1923).
Wilt u meer weten wat de behandelmethode Vroeghulp voor uw kind kan betekenen, neem dan contact met ons op. Wij vertellen u er graag alles over. Ook kunt u hierover lezen op onze website www.novo.nl
Over afwijkende ontw ikkeling en ontwikke lend
Henry Holthinrichs
opvoeden
10|11
Voor vier kinderen zorgen met allemaal een ontwikkelingsachterstand, het ging niet meer.” Er moest hulp komen, anders waren er absoluut ongelukken gebeurd.”
Gezinscoach Petra van Essen.
Een noodsituatie was het zeker. Vooral voor de tweeling Julian en Richard (3) moest geschikte dagopvang gezocht worden. De twee gedragen zich niet zoals hun leeftijdge nootjes, gooien met dingen en vragen constant om aandacht. Het gezin Vries komt in contact met gezinscoach Petra van Essen van NOVO die ervoor zorgt dat de tweeling - na aandringen - bijna direct terecht kan op een geschikt kinderdagcentrum. Verschillende specialisten zoals een logopediste, een orthopedagoog een fysiotherapeut en begeleiders kijken hier naar de ontwikkeling van een kind, waardoor het veel gerichter aandacht krijgt. Julian en Richard leren communiceren met andere kinderen en zijn na verloop van tijd veel rustiger. “Ik heb het gevoel dat ze op hun plek zitten”, zegt Janet. “Het gegil en gekrijs is afgenomen, ze gooien minder met dingen en kunnen met elkaar spelen. Je ziet echt vooruitgang.” Het kinderdagcentrum was niet alleen goed voor de kinderen, maar ook voor hun moeder. “Ik ben meer tot rust gekomen. Heb tijd om het huishouden te doen of eens te gaan shoppen. Als ze thuiskomen ben ik er weer en kan ik ook meer hebben.”
Julian en Richard zitten op hun plek “Het was hier soms net een film”, zegt Janet Vries. Ze kan er nu om lachen, maar een tijd geleden was ze overbelast. * In verband met privacy zijn de foto’s bij dit artikel niet van de familie Vries.
Overzicht zoek NOVO zorgde er voor dat er meer lijn kwam in de hulp die het gezin kreeg. Er kwamen veel hulpverleners over de vloer en iedereen bemoeide zich met de opvoeding van de vier kinderen. Met de beste bedoelingen natuurlijk, maar daardoor was het overzicht
wel zoek. Voor de ouders, maar ook voor de hulpverleners. NOVO heeft de regie op zich genomen waardoor het gezin Vries maar met één aanspreekpunt te maken heeft. Gebaren Eenmaal per week krijgt het gezin opvoe dingsondersteuning van Petra. Moeder Janet kan dan al haar vragen kwijt die ze heeft over de opvoeding van haar kinderen. Mogen ze bij hun ouders slapen als ze midden in de nacht wakker worden? Wat doe je als ze niet naar bed willen gaan? Een van de resultaten van de opvoedingsondersteuning is dat er voor de kinderen ook thuis meer structuur is gekomen. Met pictogrammen staat bijvoorbeeld aangegeven hoe hun dag eruit ziet. Binnenkort gaan de ouders op cursus om de gebaren te leren die ook op het kinderdagcentrum worden gebruikt om met de tweeling te communiceren. Met beide handen aanpakken Een aantal maal per week doet gezinsbege leidster Ina Perdok van NOVO leuke dingen met de twee oudste kinderen. De ene keer spelletjes, de andere keer knutselen of naar de bibliotheek gaan. Tot slot helpt NOVO het gezin ook bij administratieve zaken en het contact met instanties. Voor de kinderen is ook een logeeradres gevonden voor de weekenden en de vakanties. ‘Toppie’ is de reactie van Janet op de hulp die ze geboden krijgt. “Natuurlijk heb je als ouder wel een drempel om iets te vragen, maar soms kun je het zelf niet oplossen. Dan heb je hulp nodig en die moet je aanpakken. Met beide handen.”
12|13
Kinderen met een ontwikkelingsachterstand of verstande lijke beperking kunnen zich met een gerichte individuele aanpak vaak veel beter ontwikkelen dan gedacht. Gezinsondersteuning van NOVO werkt met de behandel methode Floortime. Deze zeer geschikte methode helpt ouders en andere opvoeders om met hun kind aan de slag te gaan. Het gaat uit van de ontwikkeling en de unieke mogelijkheden van het kind. Floortime werkt aan vier doelen • Menselijke relaties zijn cruciaal voor het leren. Zelfvertrouwen, initiatief nemen en creativiteit, ontwikkelen zich bij een kind door de relatie die het heeft met belang rijke mensen om zich heen. Als baby door het strelen van de huid door de moeder, een stevige knuffel als het wat groter is, zich geborgen voelen omdat de ouders in de buurt zijn, spelen met broertjes en zusjes en plezier hebben met vriendjes.
Floortime
Ook de ‘verstandelijke vermogens’ ontwikkelen zich door menselijke relaties. • Wederzijdse communicatie. Duidelijk maken wat je voelt en wilt. Eerst in de vorm van een glimlach, door het maken van geluidjes en later met woorden. • Uiten van gevoelens en ontwikkelen van ideeën. Het kind leert gevoelens, ideeën en wensen te uiten en te gebruiken door bijvoorbeeld ‘doen-alsof-spel’. • Logisch denken en problemen oplossen. Een logische verhaallijn leren volgen, en problemen leren oplossen ‘doen-alsof-spel’. Floortime helpt om aan die doelen te werken. Ouders kunnen de methode in dagelijkse situaties gebruiken om met hun kind te spelen. U krijgt dan de rol van actieve speelkameraad met als taak om uw kind te volgen. Zo gaat u uit van de belangstelling en interesses van het kind, niet van wat het zou moeten leren. U speelt samen en volgt
Meedoen met uw kind
dus wat uw kind doet. Tikt het met een autootje op de vloer, dan doet u hetzelfde. Dus niet voordoen zoals u met een autootje hoort te spelen, maar het kind volgen met het doel om contact met hem te krijgen. Daarna probeert u variatie te brengen in het spel door bijvoorbeeld het autootje in een ander ritme op de grond te tikken. Als er een klik is tussen u en uw kind zal hij hierop reageren. U probeert uw kind ook te verrassen door bijvoorbeeld uw hand voor het autootje te houden. Het kan zijn dat uw kind hierom moet lachen. Als uw kind het niet leuk vindt en kwaad wordt is ook dat een goed teken. Het betekent in ieder geval dat u contact hebt. Het kind leert zo heel langzaam aan te geven wat het wil en niet wil. U kunt dit stimuleren door vragen te stellen en een reactie proberen te ontlokken. Tot slot probeert u via de methode Floortime ook het ‘doen alsof’ bij uw kind te ontwikkelen. Een tafel is dan niet alleen een tafel, maar ook een garage waar het autootje in geparkeerd kan worden. Het is het begin van abstract denken, zoals bijvoorbeeld klokkijken dat ook is.
Floortime gaat uit van de interesses van het kind, niet van wat het zou moeten leren In zo’n spelvorm kan uw kind dingen presteren, die het in werkelijkheid nog niet kan of durft. Gaandeweg groeit de relatie van uw kind met de wereld om hem heen en met u. En kan het zijn leerervaringen ook in de werkelijkheid toepassen. U kunt Floortime dagelijks toepassen in spelmomenten van zo’n 20 à 30 minuten of gebruiken bij de dagelijkse verzorging, opvoeding en eventuele huishoudelijke bezigheden met uw kind. U krijgt steun van een gezinscoach van NOVO die bij u thuis komt en bijvoorbeeld video opnamen maakt. Samen kunt u bekijken hoe het contact met uw kind verloopt. Zo verbetert u het spel met uw kind en kunt u steeds beter met moeilijk gedrag omgaan. Floortime vraagt geduld, maar biedt hoop en perspectief. Meer weten over Floortime? Neem dan contact op met NOVO Gezinsonder steuning en kijk op onze website www.novo.nl
Floortime tovert glimlach op gezicht van autistisch kind Column door Marius de Vos* ‘Ik heb onlangs een bezoek gebracht aan een familie die een autistische zoon heeft. De jongen - laten we hem Jack noemen - is nu 9 jaar oud. Toen hij ongeveer 2 jaar was, is bij hem de diagnose gesteld. De familie vroeg mij om te kijken naar het programma dat zij voor hem hadden opgesteld. Wat ik zag was ronduit indruk wekkend. Ze hadden thuis een werkkamer voor hem gemaakt met daarin schommels, trampolines, klimrekken, werktafels enzovoort. Elke middag komt er een privéleraar langs om met hem aan de slag te gaan. Deze leraar heeft speciale scholing gehad om Jack te begeleiden. Het programma is opgesteld door zijn logopedist, fysiotherapeut, bezigheidsthera peut en ontwikkelingspsycholoog. Jack werkt hard - aan een leestafel gebruikt hij pictogrammen en kaarten als hulpmiddel om te com municeren. Hij verbindt eenvou dige woorden aan voorwerpen en hij spreekt zelfs een paar woordjes en hele korte zinnetjes. Het pro gramma is indrukwekkend en zeer grondig. Er ontbreekt alleen één zeer belangrijk aspect - een gevoel van plezier of wat we betrokken heid van Jack kunnen noemen. De uitdrukking in zijn gezicht en ogen verandert nooit. Het programma mist een interactief element dat het werk voor hem betekenis zou geven en waardoor hij een band ontwikkelt met de wereld en de mensen om hem heen. De behandelmethode Floortime kan dit probleem aanpakken. Bij Floortime ligt de nadruk juist op sa menwerking, omdat het uitgaat van de interesses en de kracht van het kind. U kunt het als een losstaande activiteit zien, waarbij u als ouder tijd vrijmaakt om te spelen met uw kind en op een opbouwende
manier met elkaar om gaat. Maar u kunt het ook gebruiken als een manier om andere opdrachten uit te laten voeren. In beide gevallen is de relatie belangrijk. Er zijn twee mensen bij betrokken, waardoor er rekening moet worden gehouden met elkaars wensen en behoeftes.
Bij Floortime ligt de nadruk op samenwerking met het kind Ik heb kunnen zien welke invloed deze aanpak heeft gehad op mijn eigen zoon. Hij heeft een grote ontwikkelingsachterstand met daarbij een afwijking in het autistische spectrum. In de loop der jaren heb ik kunnen zien hoe hij zich vaardigheden eigen maakte en daarbij een glimlach op zijn gezicht kreeg. Leren de tafel te dekken is één ding, maar om daar plezier aan te beleven is heel wat anders. Dit betekent overigens niet dat hij nooit iets moet doen waar hij geen zin aan heeft. Maar omdat het grootste gedeelte van zijn werk gericht is op interactie en zijn interesses als uitgangspunt worden gebruikt, is hij in staat alle taken, zelfs die hij niet leuk vindt, een eigen betekenis te geven. We willen allemaal dat onze kin deren zich ontwikkelen en nieuwe vaardigheden opdoen. Maar laten we nooit vergeten dat blijdschap, betrokkenheid en samen bezig zijn, de eerste vereisten zijn voor een betekenisvolle ontwikkeling.’
*M arius de Vos is verbonden aan het Child Centre Amsterdam, floortime specialist en speltherapeut.
14|15
“Als baby vertoonde Kirsten al ander gedrag. Ze keek me niet aan en ik kreeg geen contact met haar. In het ziekenhuis werd vastgesteld dat Kirsten een ontwikkelingsachterstand had, maar zo’n begrip is heel ruim. We bleven met veel vragen zitten. Waar komt haar gedrag vandaan? Gaan we wel goed met haar om? Ze praatte niet en wij wisten niet altijd wat ze wou en vroegen ons ook af hoeveel ze van ons begreep. Tja, wat doet dat met je als ouder... je bent gefrustreerd omdat je ziet dat Kirsten gefrustreerd is dat ze niet kan communiceren. We vroegen ons af of Kirsten misschien autistisch is. En wat is eigenlijk het verschil tussen een autistisch kind en een kind met een verstandelijke beperking?
Oudercursus Via het kinderdagcentrum De Kleine Beer van NOVO kwamen we in contact met gezinsondersteuning. Testen wezen uit dat Kirsten een ernstige verstandelijke beper king heeft met autistisch gedrag. Via NOVO hebben we tegelijkertijd ook een oudercursus gevolgd. Daar leerden we wat het verschil is tussen autisme en een verstandelijke beperking. Dat vond ik belangrijk om te weten. Een kind met een verstandelijke beperking zou nog een ontwikkeling kunnen doormaken door het contact met anderen. Omdat dat voor een autistisch kind moeilijk is, heeft het veel hulp in de communicatie nodig. Het kwam allemaal niet als een verrassing, daar ben je realistisch genoeg voor. Het was al pret tig om te weten wat er met Kirsten aan de hand is.
“Kirsten hoort bij ons” Samen met haar man klopte Amy Cordilia aan bij NOVO. Ze kreeg moeilijk contact met haar drie jaar oude dochter Kirsten en had veel vragen over de opvoeding. “Doen wij het wel goed?”
* In verband met privacy zijn de foto’s bij dit artikel niet van de familie Cordilia. De grote foto links is Corian Wiltjer, cliënte van NOVO.
Tijd gunnen Tijdens de cursus hebben we ook veel praktische tips gekregen. Hoe krijg je contact met je kind en hoe hou je het vast? Hoe kun je het beste met het kind omgaan? Al met al hebben we in anderhalf jaar veel geleerd, ook van de gezinscoach van NOVO. Weet je wat het is? Je moet Kirsten de tijd gunnen om te reageren. Als je zacht tegen haar praat, krijg je eerder contact
met haar. Natuurlijk moet je wel kordaat en duidelijk optreden. In de communicatie met haar zijn we gaan werken met foto’s, pictogrammen en voorwerpen. We hopen natuurlijk dat zij die zelf op den duur ook gaat gebruiken. Giechelen Al met al heb ik een beter beeld gekregen wat er in haar hoofdje speelt. Vroeger was het meer gissen. Bovendien hebben we haar geaccepteerd en een manier gevonden om met haar gedrag om te gaan. Kirsten is wie ze is: een vrolijk kind. Het is vaak grappig om te zien hoe ze in zichzelf zit te giechelen. We houden van haar en ze hoort bij ons. Ik verwacht niks van haar, want je kunt geen ijzer met han den breken. Ik verwacht meer van onszelf. Dat wij er zijn om aan haar behoeftes tegemoet te komen.”
16|17
Van elkaar leren Gezinsondersteuning van NOVO en andere zorginstellingen en scholen werken mee aan de ontwikkeling van de CODG’s. Met deze manier van samenwerken kan de juiste zorg en onderwijs geboden worden aan kinderen met een handicap of ontwikkelingsachter stand. De één heeft meer behoefte aan zorg, de ander meer aan leren. Sommige kinderen hebben beide nodig. In een samenwerking als het CODG is dat te regelen. Bovendien kan een CODG ook de juiste ondersteuning in de thuissituatie aanbieden. Het is de bedoeling dat in een CODG ieder kind zich optimaal kan ontwikkelen.
NOVO heeft speciale logeervoor zieningen voor kinderen van 0 tot 18 jaar met een verstandelijke beperking of een ontwikkelings achterstand. Ook voor kinderen die naast hun verstandelijke beperkingen lichamelijk beperkt zijn, heeft het logeerhuis uitgebreide mogelijkheden.
Alles bij elkaar Centra voor Onderwijs, Dagopvang en Gezinsondersteuning In Groningen zijn op verschillende plekken Centra voor Onderwijs, Dagopvang en Gezinsbegeleiding (CODG) opgezet. Gezinsondersteuning van NOVO is nauw betrokken bij deze ontwikkeling. Zorg en speciaal onderwijs zitten in één gebouw en op andere gebieden werken ze intensief samen. U als ouder profiteert ervan. In een CODG werken Gezinsondersteuning van NOVO, een Kinderdagcentrum en een ZMLK school samen. Een kinderdagcentrum is gespecialiseerd in dagopvang van 0 tot 5-jarigen met een ontwikkelingsachter stand of een verstandelijke beperking en van kinderen ouder dan 5 jaar die vanwege hun handicap niet naar school kunnen. Een ZMLK school is een onderwijsinstelling voor zeer moeilijk lerende kinderen.
Eén adres Door meerdere instellingen in hetzelfde gebouw te vestigen, kunt u als ouder op één locatie hulp, advies en informatie krijgen en kunt u uw vragen kwijt over de opvoeding en ontwikkeling van uw kind. In een aantal CODG’s kunt u ook terecht voor andere diensten zoals observatie en diagnostiek en vormen van naschoolse- en zaterdagopvang. Een voordeel van het CODG is ook dat als uw kind ouder wordt of zich ontwikkelt en van het dagcentrum naar school mag dan naar hetzelfde vertrouwde gebouw kan gaan.
Kom je weer logeren?
Overal in Groningen Op verschillende plekken in Groningen zijn CODG’s opgezet en werken kinderdagcentra van NOVO, De Zijlen en Ilmarinen samen met ZMLK scholen. In Stadskanaal is een nieuw gebouw waarin onderwijs, een kinderdagcen trum en gezinsondersteuning gehuisvest zijn. Ouders kunnen er makkelijk terecht met hun vragen over ontwikkeling en onderwijs voor hun kind. Ook in Nuis, gemeente Marum, zijn scholen, het KDC Maricja en vormen van kinderopvang in één gebouw te vinden. Het bruist van de activiteiten om goed onderwijs en zorg voor kinderen te organiseren. Op andere plekken in de provincie, zoals in Groningen, Appingedam, Muntendam en Winschoten wordt samengewerkt zonder dat men in één gebouw zit. Uitgangspunt blijft, dat het kind en u als ouder profiteert van de samenwerking tussen onderwijs en zorg.
Er kunnen verschillende redenen zijn waarom deze kinderen af en toe uit logeren gaan. Kinderen met beperkingen kunnen een grote stempel drukken op het reilen en zeilen in een gezin. Veel ouders vinden het prettig om zelf even ontlast te zijn of om tijd te hebben voor elkaar en voor andere kinderen binnen het gezin. Logeren is vaak ook zinvol omdat uw kind dan samen met andere kinderen speelt. Voor oudere kinderen kan logeren ook gezien worden als een opstapje naar zelfstandig wonen. Welke reden u ook heeft om gebruik te maken van het logeer huis van NOVO, er zijn volop mogelijkheden. Uw kind kan bijvoorbeeld een weekend, eenmalig of wekelijks een
nachtje blijven slapen. Momenteel kunnen dagelijks maximaal 7 kinderen komen logeren. Ook heeft ieder kind zijn eigen slaapkamer. Uw kind kan dan helpen met koken, televisie kijken en spelen met andere kinderen. Ook is er een spelcomputer aanwezig. In het weekend organiseert het logeerhuis vaak uitstapjes.
Het logeerhuis is nu nog gevestigd in de wijk Lewenborg in Groningen, maar gaat in 2012 verhuizen naar de wijk Helpman in Groningen. Wilt u meer weten over de logeer mogelijkheden voor uw kind? Bel dan met het Logeerhuis (050) 542 53 70.
18|19
Margriet is een actief kind. Ze gaat samen met moeder op de tandem naar school, zit op verschillende verenigingen en heeft op woensdag een knutselmiddag. “Als ze ergens voor het eerst naartoe gaat, is het even wennen voor haar. Daarna vindt ze het alleen maar leuk. Af en toe gaat ze een weekend uit logeren. Daar geniet ze geweldig van” zegt haar moeder Tineke.
Maatwerk voor Margriet Het gezin Hoving heeft drie dochters. Voor Margriet (11) die het syndroom van Down heeft, gaf NOVO al eens opvoedingsondersteuning. Het gezin had behoefte aan een ‘opfriscursus’.
Complexer Het gezin kreeg al eens eerder opvoedings ondersteuning van NOVO. Maar Margriet is alweer ouder en behoorlijk veranderd. “Het is nog steeds een lieverd, maar ze heeft van die nukken. Ze is soms boos en doet dan haar eigen zin. Ze heeft af en toe een grote mond; zegt ze ineens ‘hou je bek’ tegen me. Ze weet niet wat het betekent, maar ziet wel dat het effect op mij heeft. Het is natuurlijk mooi om te zien hoe ze zich ontwikkelt, maar ze is soms ook niet te hanteren.” Daarom vroeg het gezin zich opnieuw af hoe ze het beste met Margriet om kunnen gaan. “Ik heb tegen de gezinscoach Petra van Essen gezegd: ‘Misschien is het handig als je toch weer eens langskomt’. Nu ze ouder wordt, krijgt ze ook complexere problemen. Je wilt altijd lief zijn voor je kind, maar dat gaat niet altijd. Het is goed om daarover met iemand te kunnen praten.”
Lekkers Op basis van een kennismakingsgesprek en observaties is een werkplan opgesteld. Daarin staan afspraken als duidelijk en consequent zijn. Op een kookwekker kan Margriet bijvoorbeeld zien hoeveel tijd ze heeft om haar brood op te eten. Afgespro ken is ook dat gooien met dingen niet mag en dat wanneer Margriet niet lief is, ze geen sticker krijgt. Omgekeerd wordt ze ook positief beloond. “Als ze naar het ziekenhuis moet, vertel ik haar dat ze op de terugweg wat lekkers krijgt.” Verder is er meer structuur in haar leventje gebracht. Haar moeder maakt haar elke dag om acht uur wakker, zodat ze voldoende tijd heeft om op te staan. En elke dag krijgt Margriet een programma te zien wat er die dag staat te gebeuren. “Als ik ‘s middags met haar naar de kapper moet, ziet ze dat ‘s ochtends al. Doe ik dat niet en overval ik haar ermee, raakt ze in paniek.”
Gang Na een kennismakingsgesprek volgden er observaties thuis en op school. Petra keek bijvoorbeeld hoe de juf reageert op bepaald gedrag van Margriet. “Op school moet ze na twee waarschuwingen op de gang staan” zegt Tineke. “Dus doen we dat thuis ook. Die duidelijkheid is goed voor Margriet.”
Maatwerk Zo is de opvoeding van Margriet maatwerk geworden. “Wat misschien bij andere kinderen werkt, werkt niet bij Margriet. Het is puzzelen. Ik vraag me wel eens af: wat zou Petra nu doen? Maar je moet je ook realiseren dat er niet voor alle situaties een oplossing is. Sommige problemen horen er nu eenmaal bij.”
20|21
NOVO geeft antwoord op de meest gestelde vragen. Voor wie is Gezinsondersteuning? NOVO Gezinsondersteuning is er voor gezinnen met een kind met een ontwikke lingsachterstand, een vermoeden van een ontwikkelingsachterstand en voor kinderen met een verstandelijke handicap. Samen met de ouders kunnen we bekijken of er hulp nodig is en wie dat zou moeten bieden. Ook ouders die zelf een verstande lijke beperking hebben, kunnen bij ons hulp krijgen. Soms ben ik zoveel tijd kwijt aan de verzorging van mijn kind en al het regelwerk. Wie helpt mij? Als u vragen heeft over het organiseren van de zorg en opvoeding van uw kind, dan kan het CJG (Centrum voor Jeugd en Gezin) u vast helpen. Iedere gemeente heeft zo’n centrum. De medewerker van het CJG adviseert u over de mogelijkheden. Kennen jullie de methodiek “Kleine Stapjes”? “Kleine Stapjes” is een vroeghulpprogramma dat vooral bij kinderen met het syndroom van Down wordt gebruikt voor het stimule ren van de ontwikkeling. NOVO kent en gebruikt dit programma. Soms gebruiken we ook andere programma’s omdat die beter bij het kind passen.
Veel gestelde vragen aan NOVO
Welke hulp biedt NOVO NOVO biedt ondersteuning, begeleiding en zorg aan mensen met een beperking. Dat doen wij voor jong en oud en in de hele provincie Groningen. Er wordt steeds gezocht naar de beste hulp voor iedereen die zorg vraagt. Op onze website www.novo.nl vindt u vele voorbeelden van hulp en vindt u contact adressen.
En als er crisis is in mijn gezin; kan ik dan bij NOVO Gezinsondersteuning aankloppen? Ook bij een crisis kunt u goed terecht bij Gezinsondersteuning. Belangrijk is dat u gemotiveerd bent en mee wilt werken om de gezinssituatie weer rustig te krijgen. Het doel van de hulp is dat het weer goed gaat met uw kinderen. We gebruiken methodes als Families First en Ambulante Spoedhulp om u en uw gezin te ondersteunen. Wie betaalt deze ondersteuning? Wanneer er een geldige indicatie is, wordt de hulp betaald door de gemeente of vanuit de AWBZ. De indicatie bepaalt ook hoeveel tijd er besteed mag worden aan de hulp en of dat voor een aantal maanden is, een jaar of voor nog langere tijd. Hoe vraag ik een indicatie aan? Een indicatie aanvragen kan bij het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ) of bij uw gemeente waarin u woont. Of u bij de gemeente moet zijn voor een indicatie of bij het CIZ, is afhankelijk van de hulp die u nodig heeft. Bij het WMO-loket van uw gemeente kan men u vertellen waar u een indicatie aan moet vragen. Ook de medewer ker van Gezinsondersteuning kan u adviseren. Meer vragen? Bel dan gerust met NOVO. Ons adres en telefoonnummer vindt u op de achterzijde van dit blad.
22|23
Integrale Vroeghulp Groningen Bij twijfel of vragen over de ontwikkeling van uw kind Integrale Vroeghulp is er voor kinderen van 0 tot 7 jaar met een mogelijke ontwikkelings achterstand, als gevolg van verstandelijke, lichamelijke of zintuiglijke beperkingen en/of gedragsproblemen. Het doel is zo snel mogelijk uitzoeken wat er aan de hand is. Vervolgens bekijken wat nodig is om het kind die kansen te bieden, zodat het kind zich zo goed mogelijk kan ontwikkelen. Dat kan zorg zijn voor het kind, maar ook hulp en begeleiding voor de ouders of verzorgers van het kind. Integrale Vroeghulp Groningen is een samenwer kingsverband tussen meerdere organisaties, die
ieder hun eigen kennis en ervaring inzetten op het gebied van jonge kinderen. De deelnemende organisaties zijn: MEE Groningen, NOVO, UMCG: Centrum voor Revalidatie Beatrixoord, Accare Universitair Centrum voor Kinder –en Jeugd psychiatrie en Kentalis. De ondersteuning is gratis en er is geen verwijzing van de huisarts nodig. Meer weten? Neem contact op met de coördinator Integrale Vroeghulp via MEE Groningen. Tel. (050) 527 45 00 of kijk op www.integralevroeghulp.nl
Speelotheek ’t Seinhuis geeft kinderen nieuw speelplezier Speelgoed dat u in de winkels koopt is veelal niet geschikt voor kinderen met een verstandelijke en/of lichamelijke beperking. Daarom heeft speelotheek ’t Seinhuis voor deze kinderen een uitgebreide collectie aan speciaal en aangepast speelgoed. U kunt dit speelgoed lenen, uitproberen en zo samen met uw kind nieuwe mogelijkheden en uitdagingen ontdekken in spel en speelgoed. Goed voor de ontwikkeling Spelen met speelgoed dat goed aansluit bij de behoeften en spelmogelijkheden van het kind geeft spelplezier en stimuleert de ontwikkeling. Voorbeelden van aanpassingen zijn uitvoeringen van speelgoed in groter formaat, extra verstevigd en gericht op zintuigelijke ervaring. Buiten dit speciale en aangepaste speelgoed beschikt ’t Seinhuis ook over een breed aanbod van speelgoed dat in winkels te koop is. Op verzoek adviseert ’t Seinhuis u over speelgoed in relatie met de mogelijkheden van uw kind. Kom gerust eens kijken Speelotheek ’t Seinhuis is gevestigd in het gebouw van het Boegbeeld in de wijk Lewenborg, Koerspad 3 Groningen.
Het Boegbeeld is gevestigd direct langs Kluiverboom. Wij zijn geopend op woensdagen van 14.00 tot 17.00 uur en op zaterdagen van 10.00 tot 13.00 uur. Ook kunt u tijdens kantooruren via (050) 525 43 60 een afspraak maken voor een vrijblijvend bezoek of voor nadere informatie. Voorbeelden van speelgoed kunt u vinden op www.tseinhuis.nl Presentje Als u lid wordt krijgt uw kind een leuk presentje!
MEE maakt meedoen mogelijk Voor veel mensen met een beperking is het niet altijd eenvoudig om zelfstandig deel te nemen aan de samen leving. Of het nu gaat om vragen op het gebied van ontwikkeling en opvoeding, leren en werken, regelgeving en geldzaken of wonen en samenleven, u kunt altijd bij MEE Groningen terecht. Onze dienstverlening is laagdrempelig, onafhankelijk en gratis. MEE Groningen is er ook voor familie, vrienden en andere betrokkenen. Daarnaast zijn wij een samenwerkingspartner. Voor alle organisaties die mensen met een beperking van dienst willen zijn. Bijvoorbeeld scholen, gemeenten, UWV, sportverenigingen en woningcorporaties. Voor meer informatie: www.meegroningen.nl of bel (050) 527 45 00
Goed om te lezen Sociaal onhandig. De opvoeding van kinderen met PDDNOS en ADHD Door Serra Veen en Minderaa van de Hoofdakker. Een beschrijving van ADHD en PDDNOS en de opvoeding van kinderen met deze diagnose. Met veel praktische tips in voor ouders. ISBN 90 232 3495 2 Geef me de 5 Door Coletta de Bruin. Een praktisch houvast bij de opvoeding van kinderen met autisme. ISBN 90 75129 64 5 Als uw kind speciale aandacht nodig heeft. Intellectuele en emotionele groei stimuleren Door prof. dr. Stanley I. Greenspan e.a. Een dik (432 pagina’s) maar prachtig boek over kinderen met ontwikkelingsproblemen. De zienswijze en behandel methode van Greenspan en mede auteur Serena Wieder helpen ouders en professionals om elk kind als een uniek individu te zien. Daarmee verder te kijken dan het etiket dat ‘het kind met speciale aandacht vraagt’ vaak met zich meedraagt. Deze andere benadering bestaat uit een stap-voor-stap-methode die gericht is op het bereiken van de belangrijkste mijlpalen in de kinderlijke ontwikkelingen. Het boek kunt u bestellen bij www.rino.nl en lenen bij NOVO Gezinsondersteuning. ISBN 90 215 3900 4
Autisme Een probleem voor het hele gezin Door drs. Pim Donkersloot. De auteur schrijft openhartig over zijn dochter met autisme. Hij vertelt welke invloed die diagnose op het gezin heeft en hoe zijn dochter functioneert in het gezin, op het KDC, op school en hoe zijn ervaringen zijn met hulpverleners. ISBN 90 265 1075 6 Handenarbeid met peuters Door Thea van Mierlo. Handenarbeid met peuters is een handig naslagwerk voor iedereen die met kinderen werkt. Het is een verzamelboek met tal van uitgewerk te ideeën. ISBN 90 213 2441 5
NOVO Gezinsondersteuning Postbus 9473 9703 LR Groningen (050) 547 07 10
[email protected] www.novo.nl/zorg/gezinsondersteuning MEE Groningen Koeriersterweg 26A 9727 AC Groningen (050) 527 45 00 www.meegroningen.nl Integrale Vroeghulp Groningen Via MEE Groningen (050) 527 45 00 www.integralevroeghulp.nl CIZ Centrum Indicatiestelling Zorg www.ciz.nl
Colofon: NOVO GO is een uitgave van NOVO Gezinsondersteuning, onderdeel van NOVO. NOVO biedt ondersteuning, begeleiding en zorg aan ruim 2.200 volwassenen en kinderen met een verstandelijke beperking of een ontwikkelingsachterstand. NOVO werkt met meer dan 1.400 medewerkers in en vanuit circa 85 locaties in de provincie Groningen en de kop van Drenthe. Verspreiding van dit magazine vindt plaats via NOVO locaties, verwijzers in de provincie Groningen en kop van Drenthe. Ook kunt u een exemplaar opvragen via NOVO Gezinsondersteuning.
Voor vragen of opmerkingen kunt contact opnemen met NOVO Gezinsondersteuning via (050) 547 07 10 of www.novo.nl/zorg/gezinsondersteuning Uitgave: 2012. Oplage: 4.000 ex. Redactie: Arno Veldboom, Lida Sterenberg, Lies Medema, Willemien Heemskerk. Eindredactie: Communicatie NOVO. Teksten en interviews: Arno Veldboom, Agnetha Bosch, Lies Medema, Henry Holthinrichs, Tekstbureau Ansje Bootsma, Marius de Vos, Auke de Jong (Jong Oranje concept/copy Rotterdam). Fotografie: Kay Michalak, Jan Willem van Vliet, Tekstbureau Ansje Bootsma, Kars Tuinder fotografie, Peter Blokzijl. Concept, ontwerp, realisatie: HMA Groningen | www.hma.nu 30.093 Druk: Scholma, Bedum.
www.novo.nl
