Notes. Introduction. Chapter 1

Notes Introduction 1

Koninklijke Bibliotheek (Dutch National Library), The Hague (KB) 71 J 29-30, 32-34. Published as Aernout van Overbeke, Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en anekdotes, ed. Rudolf Dekker, Herman Roodenburg and Harm-Jan van Rees (Amsterdam: P.J. Meertens Instituut, 1991). A few loose leaves refer to events that took place after the death of Van Overbeke; probably one of his successors supplemented the material later. A likely candidate is Bonaventura van Overbeke, Aernout's nephew, who was a painter, which would explain the presence of recipes for paint in a sixth manuscript in the series. The quotations from the Anecdotes are taken from the published edition; references are in parenthesis, and anecdotes about individuals can be found in the index of that publication.

Chapter 1 1

2

3 4

5

6

A collection of essays on differences in national styles of h u m o u r Avner Ziv, ed., National Styles of Humor (New York: Greenwood Press, 1988) - fails to include the Netherlands. Probably the editor assumed that there was n o t h i n g to say about them. S.R. Steinmetz, cited in Bart van Heerikhuizen, 'Het Nederlandse volkskarakter. Sociologen in de jaren dertig en veertig over het Nederlandse volkskarakter', Amsterdams Sociologisch Tijdschrift 6 (1980), pp. 643-75. Other authors made an exception for natives of Amsterdam and Jews. See P.J. Meertens and Anne de Vries, eds, De Nederlandse volkskarakters (Kampen: J.H. Kok, 1938), p. 198 ('De Amsterdammers' by Henri Polak) and p. 494 ('De Nederlandse joden' by J. Leydesdorff). Ludolf Wienberg, Holland in den Jahren 1831 und 1832 (Hamburg: Hoffmann und Campe, 1833), p. 129. J.S. Bartstra, 'Onze voorouders door vreemden beoordeeld (Voornl. 18e eeuw)', Onze Eeuw 12 (1912) II, pp. 58-89, p. 62, cited from Spectator; [John Humphries], A Late Voyage to Holland (s.l., 1691), p. 32. Madeleine Marie Gilberte van Strien-Chardonneau, Te voyage de Hollande'. Recits de voyageurs francais dans les Provinces-Unies, 1748-1795 (Groningen, 1992, diss.), p. 175. W.A. Ockerse, Ontwerp tot eene algemeen characterkunde III Behelzende het nationaal character der Nederlanden (Amsterdam: Johannes Allart, 1797), pp. 43-4, 57, 114-15, 175. Cf. Willem Frijhoff, 'Het zelfbeeld van de Nederlander in de achttiende eeuw: een inleiding', Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 24 (1992), pp. 5-28. Cf. idem, 'Identiteit en 151

152

7 8 9

10 11

12

13 14

15 16

17

18

Humour in Dutch Culture of the Golden Age

identiteitsbesef. De historicus en de spanning tussen verbeelding, benoeming en herkenning', Rijdragen en Mededelingen voor de Geschiedenis der Nederlanden 107 (1992), pp. 614-34. Overijselsche Almanak 1844, pp. 269-73, cited in J. ter Gouw, De volksvermaken (Haarlem: Bohn, 1871), p. 89; idem, p. 126. Erasmus, Lof der zotheid (Utrecht/Antwerp: Het Spectrum, 1969), p. 27. Lodovico Guicciardini, Descrittione di tutti i Paesi Bassi ed. Bernadina Aristodemo (Amsterdam: s.n., 1994; 1st edn. Antwerp, 1567), p. 172. A Dutch translation was published in 1612. Michael Eytzinger, Niderldndische Beschreibung in Hochteutsch (Cologne: Gerhart von Campen, 1584), pp. 3 2 - 3 . [Owen Felltham], A Brief Character of the Low-Countries under the States. Written Long Since. Being three weeks' observations of the vices and virtues of the inhabitants (London, 1652), p. 22. Translated as Batavia of den ontployden Hollander beschouwt in een speelreysie van drie weeken na Neederland besonderlijk na Holland ([Amsterdam]: [Steven Swart], 1684), p. 5 1 . On this author see Ted-Larry Pebworth, Owen Felltham (Boston: Twayne Publishers, 1976). The Dutch Drawn to the Life (London, 1664), p. 69, cited in G. Kalff et al., Amsterdam in de 17e eeuw, 3 vols. (The Hague, 1891-1904), III, p. 19; tr.: J. Brickman, Oprechte beschrijvingh waerin alle de Nederlanders, voomamentlijck de Hollanders, haer aert, manier en leven alsmede haer policy naecktelijck wert ontledet (Delft: Frans Albertsz, 1658). D.J. Roorda, ed., Ambassadeur in de Lage Landen. William Temple 'Observations upon the United Provinces' (Haarlem: Fibula Van Dishoeck, 1978), pp. 118-19. Marijke Meijer Drees, 'Holland en de Hollanders in de zeventiendeeeuwse beeldvorming', Nederlandse Letterkunde 1 (1996), pp. 5 7 - 7 1 . J o h a n Huizinga, 'Engelschen en Nederlanders in Shakespeare's tijd', Verzamelde werken II (Haarlem: Tjeenk Willink, 1948), pp. 350-82, p. 357. St Niklaesgift (Amsterdam: J. Jacott, 1644). G.G. Voetius, TA ASKHTIKA sive exercitia pietatis in usum iuventutis academicae mine edita (Gorinchem, 1664) cap. VI, De lachrymis et opposito risu, pp. 222-52, and cap. VI]=VII] De praxi et usu, pp. 253-88, discussed in: H.M. Posthumus Meyjes, Geloven en lachen in de historie (Leiden: University of Eeiden, 1992). Josias van Houten, Biegt boecxken der Christenen, dat is een register van de sonden tegen de wet Gods, seer bequaem om tot kennisse zijner sonden te komen, adapted by Gisbertus Voetius (Utrecht: Willem Clerck, 1660), pp. 109, 221. G. Voetius, Disputatio de comoediis; dat is twist-redenering van de schou-speelen (Amsterdam: Jasper Adamsz Star, 1650). For a full review of the discussion about the stage, see J. Wille, 'De gereformeerden en het tooneel tot omstreeks 1620', in Christendom en historie (Kampen: Kok, 1931), pp. 96-169. Voetius wrote in his Een kort tractaetje van de danssen

Notes

19 20 21

22

23 24

25

26 27

28

29

30

31

153

(Utrecht: Willem Strick, 1644, p. 93) that dancing masters are not honourable either. P. Wittewrongel, Oeconomia Christiana (Amsterdam, 1655) (repr. 1661), p. 1102. Jacobus Hondius, Swart register van duysent sonden (Amsterdam: Gerardus Borstius, 1679), p. 1. Jacobus Sceperus, Bacchus. Den ouden, en huydendaegschen droncke-man (Gouda, 1665), cit. in: J.C. van der Stel, Drinken, drank en dronkenschap. Vijf eeuwen drankbestrijding en alcoholhulpverlening in Nederland (Hilversum: Verloren, 1995), pp. 58-9. G. Vossius, De theologia gentili et physiologia Christiana, sive de origine ac progressu idolatriae (Frankfurt-am-Main, 1668), lib. Ill c. 46, c. XLVI, pp. 972-7 (1st edn, 1644). Gerard Rooijakkers, Eer en schande. Volksgebruiken van het oude Brabant (Nijmegen: SUN, 1995), p. 160. Cf. Willem Muilman, De Cristenen sterke troost tot maatiginge van hunne droefheid over het afsterven van hunne geloovige vrienden (The Hague, 1746). Erycius Puteanus, 'Vasten-avonts praatje van Democritus of den lach', in: Veeler wonderens wonderbaarelyck lof (Amsterdam: Samuel Imbrecht/ Adam Snewater, 1664), pp. 109-28. Guilliam Ogier, De gulsigheydt, ed. Henri van Straten (Antwerp: De Sikkel, 1921), pp. vi-vii. Axilius Roos, Den Amsterdamse Diogenes of philosophise bloemhof (Utrecht: Francois Halma, 1684), p. 101, see Lotte Van de Pol, Het Amsterdams hoerdom. Prostitutie in de zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1996), p. 67-99. Herman Roodenburg, 'De notaris en de erehandel. Beledigingen voor het Amsterdamse notariaat, 1700-1710', Volkskundig Bulletin 18 (1992), pp. 367-88. Peter Burke, The Courtier. The European Reception of Castiglione's 'Cortegiano' (Cambridge: Polity Press, 1995). EJ. Verzaal, 'De overdracht van de etiquette in humanistische schoolboekjes aanwezig in de Koninklijke Bibliotheek', in Opstellen over de Koninklijke Bibliotheek en andere studies (Hilversum: Verloren, 1988), pp. 298-311. Elizabeth C. Goldsmith, 'Exclusive Conversations'. The Art of Interaction in Seventeenth-Century France (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1988), pp. 17-40; For England, see Manfred Tschipper, Lachen und Komik in Engeland vom spaeten Mittelalter bis zur Elisabethanischen Zeit Studien zu Conduct Books, Mystery Plays und Jestbooks (diss. Bamberg, 1969); Jacqueline de Man, 'De etiquette van het schertsen. Opvattingen over de lach in Nederlandse etiquetteboeken en spectators uit de achttiende eeuw', De Achttiende Eeuw 25 (1993), pp. 93-136. Cf. Pieter Spierenburg, Elites and Etiquette. Mentality and Social Structure in the Early Modern Northern Netherlands (Rotterdam: Erasmus University, 1981). Marcus Fabius Quintilianus, Van het lachen. Uyt M. Fabius Qiiintilianus

154 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

32 33 34

35 36

37

38 39

40

van de spreekkunstelijke onderwijsing. Dienende om bequaemlijk quinkslagen uyt te vinden, en wel te passe te konnen schertsen, jokken, en boerten. Uyt het Latijn in het Nederlants vertaelt door Willem Schaep (Leyden: Daniel van Gaesbeeck, 1677). Paul Schulten, 'Ancient humour', forthcoming article. Stephano Guazzo, Van den heuschen burgerlijcken ommegangh, een seer sin-rijcke, lieflijcke ende nuttighe t'samensprekinghe (Alkmaar: s.n., 1603), pp. 117, 138-9. Translation of Civil conversazione (1574). G. Boot, Eene burgherlijcke onderrechtinghe (Amsterdam: Jan Ev. Cloppenburch, 1623), pp. 214-15. On Boot, see Wilbert van Vree, Nederland als vergaderland. Opkomst en verbreiding van een vergaderregime (Groningen: Wolters-Noordhoff, 1994). Francois de Caillieres, Kunst der verkering met de waereldt en nodige leerregels om zich daar wel in te gedraagen, translated and expanded by P. le Clercq (Amsterdam: Steenhouwer & Uytwerf, 1718), pp. 22-8. Het boeckje van Erasmus aengaende de beleeftheidt der kinderlijcke zeden (Amsterdam: Servaas Wittelingh, 1678). The Latin original is from 1530. Earlier Dutch edition: Goede manierlijcke zeden (Antwerp: Steven Mierdmans, 1546). B. Castiglione, Den volmaakten hoveling, of schat van wetenschap, noodigh tot welleventheyt door het pit en mergh der edelste geschiedenissen, wonderlijkste toevallen en natuurlijke geheymenissen, aerdighe listen en vonden, bevallijkste quinkslagen en streecken doorgaens met deftige lessen en regelen, konstig in 't licht gebracht door een ervaren lieffiebber van welleventheyt (Amsterdam: Jan Bouman, 1675; 1st edn, 1662), pp. 209ff. Translation of Cortegiano (1528). Giovanni Dellacasa, Galateus ofwelgemanierdheid (Amsterdam, 1715), pp. 68ff. Translation of Galateo (1558). [Nicolas Faret], Den eerlyken jongeling, of de edele konst, van zig by groote en kleine te doen eeren, geagt en bemint te maken tr. by S. van Hoogstraten (Amsterdam: Gerrit Bos, 1738), pp. 90-3: 'Van quinkslagen'. The first Dutch edition appeared in 1657, 27 years after the French original; see Peter Gerardus Bemardus Thissen, Werk, netwerk en letterwerk van de familie Van Hoogstraten in de zeventiende eeuw. Sociaal-economische en sociaal-culturele achtergronden van geletterden in de Republiek (Amsterdam/ Maarssen: APA-Holland University Press, 1994), pp. 159-60. Nieuwe verhandeling van de hoofsche wellevendheit en loffelijke welgemanierdheit (Amsterdam, 1675). The first edition was published in 1672; reprints were issued in 1677, 1733, 1737, 1742 and 1768. Translation of A. de Courtin, Nouveau trade de la civilite qui se pratique en France parmi les honnestes gens (Paris, 1671). Other treatises published in the Netherlands in the eighteenth century continue to emphasise moderation in laughter and express disapproval of laughter at someone else's expense. Noel Chomel and J.A. de Chalmot, Algemeen huishoudelijk, natuur-, zedekundig en konstwoordenboek III (Leiden/Leeuwarden: Joh. le Mair/J.A. de Chalmot, 1778), pp. 1713-15.

Notes 155 41 C. v[an] Lfaar], Het groot ceremonie-boeck der beschaafde zeeden, welleevendheid, ceremonieel, en welvoegende hoffelykheden ondei'wyzende hoe ieder een /...I zich behoorden tegedraagen, om zich zelven in deeze werehf bemind en gelukkig te maaken (Amsterdam, [1735]), p. 191. A second edition appeared in 1755. 42 Jacob Cats, Al de werken (Schiedam: H.A.M. Roelants, [c. 1870J), p. 1. 43 Sfamuel] A[mpzing], Spigel ofte toneel der ijdelheyd ende ongebondenheyd onser eeuwen ([Amsterdam]: J.C. Visser, 1633), no. 15. 44 Constantijn Huygens, De gedichten, ed. J.A. Worp, 9 vols (The Hague, 1892-99). 45 De mengelpoezy van Katharine Lescailje, 2 vols (Amsterdam: heirs of J. Lescailje and D. Rank), p. 170. 46 Redeneering over de bestiering van de tong, tr. by W. Koolenkamp (Utrecht: Willem van de Water, 1714), pp. 145-71: ch. VII 'Van spot-, schimp- en uytlagchinge', p. 159. The work was translated from English, but the observation that people's manners had changed was apparently also applicable to the Netherlands. 47 Dutch National Library, The Hague, ms. 122 D 4. 48 J. Visser, ed., Dagboeken van Willem Frederik stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, 1643-1649, 1651-1654 (The Hague: Netherlands Historical Association, 1995), p. 446. 49 Universiteitsbibliotheek (= UB) Amsterdam, Reveil Archief, Dagboek Willem de Clercq. 50 Gertjan van Dijk, Het geloof der vaderen. De denkwereld van de bevindelijk gereformeerden (Nijmegen: SUN, 1996), p. 143. 51 Quod Novum 30 (1996), no. 14, p. 1.

Chapter 2 1 B. van Selm, '"Almanacken, lietjes, en somwijl wat wonder, wat nieus". Volkslectuur in de Noordelijke Nederlanden (1480-1800): een onbekende grootheid', Leidschrift 5 (1989), pp. 33-69. Cf. B. van Selm, Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw (Utrecht: HES, 1987). S. Groenveld, 'The Mecca of Authors? States Assemblies and Censorship in the SeventeenthCentury Dutch Republic', in A.C. Duke and CA. Tamse (eds), Too Mighty to be Free. Censorship and the Press in Britain and the Netherlands (Zutphen: Walburg Pers, 1987), pp. 63-87. 2 Van Houten, Biegt boecxken, p. 70. 3 Paul Dijstelberge, 'De cost en de baet. Uitgeven en drukken in Amsterdam rond 1600', Holland 26 (1994), pp. 217-234. Cf. Christiane BerkvensStevelinck et al. (eds), Le magasin de Tunivers. The Dutch Republic as the Centre of the European Book Trade. Papers presented at the International Colloquium held at Wassenaar, 5-7 July 1990 (Leiden: E.J. Brill, 1992). Arianne Baggerman, Een dnikkend gewicht. Leven en werk van de zeventiende-eeuwse veelschrijver Simon de Vries (Amsterdam/Atlanta Ga.: Rodopi, 1993).

156

4

5 6

7 8

9

10 11

12

13 14

Humour in Dutch Culture of the Golden Age

Cornells D. van Strien, British Travellers in Holland during the Stuart Period (Amsterdam, 1989), p. 203, referring to the Englishman Leake in 1698. The play was Tamarlan by J. Serwouters (Amsterdam, 1657). Karel Porteman, 'Het embleem als "genus iocosum". Theorie en praktijk bij Cats en Roemer', De Zeventiende Eeuw 11 (1995), pp. 184-97. Louis Peter Grijp, 'Spotliederen in de Gouden Eeuw', Volkskundig Bulletin 18 (1992) pp. 340-67; Rudolf Dekker, '"Private Vices, Public Benefits" Revisited: The Dutch Background of Bernard Mandeville', History of European Ideas 14 (1992), pp. 481-98. On Pasquino, see Peter Burke, Historical Anthropology of Early Modern Italy. Essays on Perception and Communication (Cambridge: Cambridge University Press, 1987). Mark Meadow, 'Volkscultuur of humanistencultuur?', Volkskundig Bulletin 19 (1993), pp. 2 0 8 - 4 1 . Elfriede Moser-Rath, Tustige Gesellschaft'. Kultur und sozialgeschichtliche Interpretationen von Schwank und Witz des 17. und 18. Jahrhunderts (Stuttgart: J.B. Metzler, 1984), p. 263; Jelle Koopmans and Paul Verhuyck, Een kijk op anekdotencollecties in de zeventiende eeuw. Jan Zoet, Het Leven en Bedrijf van Clement Marot (Amsterdam/Atlanta Ga: Rodopi, 1991), pp. 22ff. On Uilenspiegel: the oldest extant German edition is from Strasburg, 1515, and the oldest Dutch edition was printed around 1519 in Antwerp by Michiel van Hoochstraten. L. Debaene and P. Heyns (eds), Het volksboek van Ulenspieghel (Antwerp: De Nederlandsche Boekhandel, 1948). On the pastor of Kalenberg, see Hinke van Kampen and Herman Pleij (eds), De pastoor van Kalenberg. Een laat-middeleeuwse anekdotenverzameling (Muiderberg: Dick Coutinho, 1981). The first German edition dates from around 1470; the first Dutch adaptation was printed by Jan ten Doesborch in Antwerp before 1530, while the oldest extant Dutch edition dates from 1613. Een nyeuwe clucht boeck, ed. Herman Pleij et al. (Muiderberg: Coutinho, 1983), p. 16. For Italy, see Peter Burke, 'Frontiers of the Comic in Early Modern Italy, c. 1350-1750', in Jan Bremmer and Herman Roodenburg (eds), A Cultural History of Humour. From Antiquity to the Present Day (Oxford: Polity, 1997), pp. 61-76. Herman Pleij, Het glide van de blauwe schuit Literatim, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (Amsterdam: Meulenhoff, 1979; repr. 1983); idem, De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd (Amsterdam: Meulenhoff, 1988). See too Paul Vandenbroeck, Over wilden en narren, boeren en bedelaars. Beeld van de Andere, vertoog over het Zelf [catalogue, Museum of Fine Arts, Antwerp, 1987] (Antwerp, 1987). Etienne Tabourot des Accords, Les apopthtegmes ou contes facetieiix du Sieur Goulard (Paris, 1614; 1st printing 1570). Rene van Stipriaan, Leugens en vermaak. Boccaccio's novellen in de kluchtcultuur van de Nederlandse renaissance (Amsterdam: Amsterdam

Notes

15

16

17 18 19

20 21

22

23

24

157

University Press, 1996); Boccaccio in Nederland. Tentoonstelling van handschriften en gedrukte werken uit het bezit van Nederlandse bibliotheken (Leiden, 1975). Het boertig leven en schandelijcke doodt van Mr. Huygh Peters (Dordrecht: A. Andriesz, 1661). There must have been earlier editions of the English book; the translation is in the collection of Leiden University Library. Cornells Willem Schoneveld, Intertraffic of the Mind. Studies in Seventeenth-Century Anglo-Dutch Translation with a Checklist of Books Translated from English into Dutch, 1600-1700 (Leiden: EJ. Brill, 1983). Tineke ter Meer, 'Huygens en Harington. Over de bron van een serie sneldichten', Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 106 (1990), pp. 142-66. Eadem, Snel en dicht. Een studie over de epigrammen van Constantijn Huygens (Amsterdam: Rodopi, 1991). Antonio degli Beccadelli, Speculum boni principis, sive vita Alphonsi regis Aragoniae (Amsterdam: Elzevier, 1646). D. Erasmus, Gedenkweerdige spreuken tr. L.v.B. (Leeuwarden: H. Rintjes, 1672). Apophthegmata Graeca, Latina, Italica, Gallica, Hispanica collecta a Geraerdo Tuningio Leidensi (Leiden: ex off Plantiana Raphelengii, 1609). Another example of a popular Dutch collection compiled from various sources is the more serious Apophthegmata Christiana, ofte gedenckweerdighe, leersaeme, ende aerdighe spreucken van vele ende verscheydene christelijcke ende christen-gelijcke persoonen ghesproken (Amsterdam, 1616) by Willem Baudartius. [Francis Bacon], Apophthegms, New and Old (London, 1625), repr. Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1972. Julius Wilhelm Zincgref, Der Teutschen scharfsinnige kluge Spruch (Straatsburg, 1626); Julius Wilhelm Zincgreven and Johannes Leonard Weidner, Duytsche Apophthegmata of kloeck-uyt gesprokene wysheydt bestaende in sin-, pit-, pant- en spot-redenen (Amsterdam: Joh. van Ravesteyn, 1669). Heinz Grothe, Anekdote (Stuttgart: J.B. Metzlerschen Verlagsb u c h h a n d l u n g , 1984) (1st edn. 1971); Rainer Schowerling, Die Anekdote im England des 18. Jahrhunderts (Gottingen, 1966) (diss.); Rudolf Schafer, Die Anekdote. Theorie. Analyse. Didaktik (Munich: Oldenburg, 1982); E. Puntsch, Witze, Fabeln, Anekdoten. Handbuch (Munich, 1968); Theodor Verweyen, Apophthegma und Scherzrede. Die Geschichte einer einfachen Gattungsform und ihrer Entfaltung im 17. Jahrhundert (Bad Homburg, 1970). Scaligeriana, sive excerpta ex ore Jos. Scaligeri (2nd edn., Leiden, 1668); Scaligerana, Thuana, Perroniana, Pithoeana, et Colomesiana: ou remarques historiques, critiques, morales, et litteraires de Jos. Scaliger, J. Aug. de Thou, Le cardinal du Perron, Fr. Pithou, et P. Colomies (Amsterdam, 1740). A (non-humorous) example is provided by the printing history of the Dutch translation of the Histoires prodigieuses by the French writer Pierre Boaistuau. The stories with a Catholic slant were omitted from the

158 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

25 26 27 28

29 30 31 32 33

34 35 36

37

38 39

edition published in Dordrecht in 1592. See Midler/De Vries/Scheepers. Populaire prozaschrijvers der XVIIe en XVIIIe eeuw (Utrecht: HES, 1981), nos. 372-4. On the trend in the south, see Johan Verberckmoes, Laughter, Jestbooks and Society in the Spanish Netherlands (Basingstoke: Macmilian, 1999). Das Kurtzweilige Leben von Clement Marott (s.L: s.n., 1660), repr. 1663, 1667. Moser-Rath, Tustige Gesellschaft', p. 469. Der Geist von Jan Tambaur (Munich: Lucam Straub, 1677). Moser-Rath, Tustige Gesellschaft', p. 467. Moser-Rath, Tustige Gesellschaft', pp. 26, 471. Ben Albach, Langs kermissen en hoven. Ontstaan en kroniek van een Nederlands toneelgezelschap in de 17de eeuw (Zutphen: Walburg Pers, 1977); Gunilla Dahlberg, 'Die hollandischen Komodianten im Schweden des 17. Jahrhunderts', De Zeventiende Eeuw 10 (1994), pp. 310-30. Wim Meilink, Doopceel van Jan Claeszen. Kroniek van het traditionele poppenspel in Nedeland (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1980), p. 50. See, for example, J.H. Bose, 'Had de mensch met een vrou niet connen leven...'. Prostitute in de literatuur van de zeventiende eeuw (Zutphen: Walburg Pers, 1985). Den koddigen opdisser (Amsterdam: Jan Claesz Ten Hoorn, 1672). Jan de Brune de Jonge, Jok en ernst (Amsterdam: Jac. Lescaille, 1644). Koopmans and Verhuyck, Een kijk op anekdotencollecties pp. 22-5; Norbert Neumann, Vom Schwank zum Witz. Zum Wandel der Pointe seit dem 16. Jahrhundert (Frankfurt-am-Main: Campus, 1986); E. Strassner, Schwank (Stuttgart, 1968). C.G.N. de Vooys, Middelnedelandse legenden en exempelen. Bijdrage tot de kermis van de prozaliteratuur en het volksgeloof der middeleeuwen (Groningen/The Hague: J.B. Wolters, 1926). Many themes can be traced in motif-indices, such as S. Thompson, Motif-Index of Folk-Literature 6 vols (Copenhagen, 1955-58); for an application, see Moser-Rath, Tustige Gesellschaft'. P.P. Schmidt, Zeventiende-eeuw se kluchtboeken uit de Nederlanden (Utrecht: Hes, 1986). Additional bibliography: 'Gringalet', De Gasconse kluchtholster (Amsterdam: Bartholomeus Schouwers, 1651), see Jelle Koopmans in Dokumentaal 17 (1988), pp. 99-102 and Den nieuwen cluchtvertelder, bestaende in bevallighe kodderyen, aerdighe voorvallen, vreemde potsen, ende verdichte vonden (Amsterdam: Michiel de Groot, date illegible, probably ca. 1666), in The British Library, London. Jeroen Salman, 'Populaire leesstof in zeventiende-eeuwse almanakken. "Van sodanige Almanacken, die gevult zijn met ergerlijcke bijvoegselen en oncuyse en onstigtelijcke grillen"', Literatuur 10 (1993), pp. 74-80. Cf. Jeroen Salman, Populair drukwerk in de Gouden Eeuw. De almanak als lectuur en handelswaar (Zutphen: Walburg Pers, 1999). Reprints of seventeenth-century collections: 1700-25: 5; 1725-50: 3; 1750-75: 3; 1775-1800: 5; after 1800: 2. De academie voor vrolijke heeren en dames om zig in gezelschappen

Notes 159

40 41 42 43

44 45 46 47 48 49 50

51 52 53 54

55 56 57

58

behaaglijk te maken bestaande in zeer veele vermaaklijke historien en vertellingen, aardige kwinkslagen, koddige en raare gevallen, ontmoetingen en geestige snakerijen (s.E: s.n., 1806). Lisa Kuitert, 'In den beginne was de schrijver. Maar dan? De beroepsauteur in boekhistorisch onderzoek', Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 1 (1994), pp. 89-107, at p. 90. De geest van Jan Tamboer. The verse is from Zeeusche nachtegael (1623), ed. P.J. Meertens and P.J. Verkruijsse (Middelburg, 1982), p. 133. Jeremias de Decker, 'Lof der geldzucht', in Alle de Rym-oeffeningen (Amsterdam: Hendrik Bosch, etc., 1726), p. 129. The item is listed as 'Groote Clucht-boecken'. It is unclear whether the word 'groote' refers to the title of the book or to its size and thickness. B. van S'Zelm, Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse boekhandelscatalogi in het begin van de zeventiende eeuw (Utrecht: HES, 1987), p. 232. See too the forthcoming dissertation by Garrelt Verhoeven. Gerardt Boot, Vermaeckelijcke uren (Amsterdam: Broer Jansz, 1644). Den vaeck-verdryver, p. 97. Den vaeck-verdryver, pp. 126ff. I. Burghoorn, Klucht-hoofdige snorre-pijpen, quacken en quinck-slagen (s.E, s.j), dedicatory verse. Bellerophon of lust tot wijsheid (Amsterdam: Dirck Pietersz, 1638) no. 382. Den pelgrim van dese wereldt, (Brussels: Jan de Grieck, 1690), no. 409. Journaal van Constantijn Huygens en zoon 2 vols (Utrecht: Kemink en zoon, 1876-77), II, p. 379, entry for 7 July 1694. The French book was probably [Vanel], Galanteries des rois de France. Depuis le commencement de la monarchic (Brussels: s.n., 1694). Jan de Brune de Jonge, Wetsteen der vernuften, ed. Paula Koning (Amsterdam: Querido, 1990). Among his sources was Castiglione, p. 10. Het aantekeningenboek van Dirck Jansz. (1578-1636) ed. P. Gerbenzon with J.A. Faber, K. Fokkema and A. Vellema (Hilversum: Verloren, 1994). Book Sales Catalogues of the Dutch Republic, 1599-1800, ed. B. van Selm andJ.A. Gruys (microfilm, Leiden: IDC, 1990-). Isabella de Moerloose, Vrede Tractaet, Gegeven van den Hemel door Vrouwen Zaet (Amsterdam, 1695), cited in H. Roodenburg, 'The Autobiography of Isabella de Moerloose. Sex, Childrearing and Popular Belief in Seventeenth-Century Holland', Journal of Social History 18 (1985), pp. 517-40. M. van Vaeck, Tafereel, III, p. 717. IJsbrand van Hamelsveld, De zedehjke toestand der Nederlandsche natie op het einde der achttiende eeuw (Amsterdam: Johannes Allart, 1791), p. 255. In 1792 Evert Jan Benjamin van Goltstein, a nobleman in Gelderland, purchased a French Dictionnaire d'anecdotes. Rijksarchief (= RA) Gelderland, Arnhem, Van Goltstein family archive 56, 1792, cap. 9, 12 May. E.K. Grootes, 'Het jeugdige publiek van de "nieuwe liedboeken" in het eerste kwart van de zeventiende eeuw', in W. van den Berg and

160 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

59 60 61 62 63 64 65 66

67 68 69 70 71 72 73 74

75 76

J. Stouten, eds, Het woord aan de lezer. Zeven literatuurhistorische verkenningen (Groningen, 1987), pp. 72-88; L.R. Pol, Romansbeschouwing in voorredes. Een onderzoek naar het denken over de roman in Nederland tussen 1600 en 1755 (Utrecht: HES, 1987), pp. 52-6. Midler/De Vries/Scheepers, Catalogus, no. 370. Franc. Ridderus, Nuttige tijd-korter voor reysende en andere lieden (Rotterdam: Arnout Leers, 1663). Roos, Amsterdamschen Diogenes, preface. Gemeentearchief ( = GA) The Hague, ms. coll. Samuel van Hulst, Davids psalmen en harpzangen (Amsterdam: Jan Bouman, 1682). M. van Driel et al. are preparing an edition. Rijksarchief (= RA) Friesland Eysinga-Vegelin van Claerbergen family archive 485. In 1869 D. Veegens provided a brief description of the manuscript shortly before it was auctioned, never to be seen again. According to Veegens, it contained a lot that was 'more farcical than delicate'. 'Aantekeningen van Constantijn Huygens jr.', De Nederlandsche Spectator, 10 April 1869. A large manuscript by Six, 'Pandora', has a section labelled 'jests'. The manuscript was in a private collection in 1935. See H.F. Wijnman, 'Mr. Bartholomeus Abba', p. 78. Hans Bontemantel, De regeeringe van Amsterdam soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672) ed. G.W. Kernkamp (The Hague, 1897), pp. lxxxix, 469-96. On gossip in the past, Edith B. Gelles, 'Gossip: An Eighteenth-Century Case', Journal of Social History 22 (1989), pp. 667-83, which includes a treatment of the anthropological discussion of the subject. RA Drenthe, Huisarchief Westerwolde inv. no. 5 (190 pp.). GA Maastricht, Ms 167 'Colette, De leedige uuren ofte den vermaekelijken v..., bestaende in aerdige dichten, vertelselen, bedrijvselen, raadselen etc.', (1,001 pp. with 2,434 stories). Lotte Hellinga, 'The Codex in the Fifteenth Century: Manuscript and Print', in Nicolas Barker, ed., A Potencie of Life. Books in Society (London: The British Library, 1993), pp. 63-89, at p. 76. For England, see Harold Love, Scribal Publication in Seventeenth-Century England (Oxford: Clarendon Press, 1994). J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en tooneel in Nederland 2 vols, (Rotterdam: Langerveld, 1903-7), II, pp. 31-4; E.F. Kossmann, Nieuwe bijdragen tot de geschiedenis van het Nederlandsche toneel in de 17e en 18e eeuw (The Hague, 1915), p. 95. Meilink, Doopceel van Jan Claeszen, pp. 31-47. R.L. Erenstein, 'De invloed van de commedia dell'arte in Nederland tot 1800', Scenarium 5(1981), pp. 91-107. See too R.L. Erenstein, Geschiedenis van de Commedia delTArte (Amsterdam: International Theatre Bookshop, 1985).

Notes 161

77 Grobianus appears in P. Baardt, Deugdenspoor in de on-deughden des werelts affgebeeldt (Leeuwarden: Steffen Geerts, 1645). 78 Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek V, col. 40. 79 A. Fokke, Proeve van een ironisch comisch woordenboek van verouderde, vemieuwde en nieuw uitgevondene woorden en spreekwijzen in de Nederduitsche taal 2 vols (Amsterdam: Gerbrand Roos, 1797-98), I, pp. 71-5. 80 For a general account, see Mariet Westermann, 'Comic Modes of Dutch Art, 16th-17th Centuries' and 'Humor, Social and Political Satire in Art, 18th-early 19th Centuries', in Dutch Art: An Encyclopedia, ed. Sheila Muller (New York: Garland, 1996); Paul Vandenbroeck, Beeld van der andere, vertoog over het zelf Over wilden en narren, boeren en bedelaars (Antwerp: Museum of Fine Arts, 1987); idem, Hieronymus Bosch. Tussen volksleven en stadscultuur (Berchem: Epo, 1987). Margaret A. Sullivan, Bruegel's Peasants. Art and Audience in the Northern Renaissance (Cambridge: Cambridge University Press, 1995). 81 Ruth Mellinkoff, Outcasts: Signs of Otherness in Northern European Art of the Late Middle Ages (Berkeley: University of California Press, 1993), on jesters and others. 82 Otto Driesen, Der Ursprung des Harlekin. Ein kulturgeschichtliches Problem (Berlin: Alexander Duncker, 1904). 83 Vandenbroeck, Beeld van de andere, p. 135. 84 Museum of Fine Arts, Brussels. 85 Herman Pleij, 'Duivels in de Middelnederlandse literatuur', in Gerard Rooijakkers, Lene Dresen-Coenders and Margreet Geerdes, eds, Duivelsbeelden. Een cultuurhistorische speurtocht door de Lage Landen (Baarn: Ambo, 1994), pp. 89-107, esp. pp. 90-3. 86 Karel Braun, Meesters der schilderkunst. Alle tot mi toe bekende werken van Jan Steen (Rotterdam: Lekturama, 1980), though critical analysis may reduce the number of attributions to Steen; H. Perry Chapman et al., Jan Steen. Painter and Story Teller (Washington: National Gallery of Art, 1996); S.J. Gudlaugsson, The Comedians in the Work of Jan Steen and his contemporaries (Soest: Davaco, 1975); Mariet Westermann, The Amusements of Jan Steen: Comic Painting in the Seventeenth Century (Zwolle: Waanders, 1997). 87 The painting by Maarten van Heemskerck is discussed in: Victoria B. Greep, Een beeld van het gezin. Functie en betekenis van het vroegmoderne gezinsportret in de Nedetianden (Hilversum: Verloren, 1996). 88 Westermann, Amusements, no. 51. 89 Tot lering en vermaak. Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw, (catalogue Rijksmuseum Amsterdam 1976), p. 223. 90 Peter C. Sutton, A Guide to Dutch Art in America (Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans, 1986), p. 265. 91 Eucinda Kate Reinold, The Representation of the Beggar as Rogue in Dutch Seventeenth-Century Art (Ann Arbor: University Microfilms International, 1981); Eddy de Jongh and Ger Luyten, Mirror of Everyday Life. Genre

162 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

92 93 94

95

prints in the Netherlands 1550-1700 (Amsterdam: Rijksmuseum, 1997), pp. 276-81; a dwarf in a painting by Jan Miense Molenaer is discussed in Mariet Westermann, The Art of the Dutch Republic (London: Weidenfeld and Nicolson, 1996), p. 73. Van Vaeck, Tafereel III, p. 686. Frans Grijzenhout, Cornelis Troost (Bloemendaal: Gottmer-Becht, 1993); Cornelis Troost en het theater. Tonelen van de 18de eeuw (Catalogue Mauritshuis The Hague, 1993). Paul Knolle, Comiecque tafereelen. Over 18de-eeuwse Nederlandse spotprenten (Amsterdam: Amsterdams Historisch Museum, 1983); A. van den Berg, 'Een hervormde hervormd. Verticale tweedeling op spotprenten in de patriottentijd', in Th.S.M. van der Zee, J.G.M.M. Rosendaal and P.G.B. Thissen eds, 1787: De Nederlandse revolute? (Amsterdam: De Bataafse Leeuw, 1988), pp. 193-206. Miriam Milman, Trompe-Toeil Painting (London: Macmillan, 1982), p. 70.

Chapter 3 1 R. van Roosbroeck, Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600) (Louvain: Davidsfonds, 1968), p. 312; Niek Al and Cle Lesger, '"Twee volken ... besloten binnen Amstels wallen"? Antwerpse migranten in Amsterdam omstreeks 1590', Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 21 (1995), pp. 129-44. 2 E. Pelinck, 'Huizen met torens en hun bewoners (Van Overbeke, Van der Nath, Focker)', Jaarboekje voor Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en Omstreken 47 (1955), pp. 99-102; Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse gracht, 6 vols (Leiden: Department of the History of Applied Art, Leiden University, 1986-92). It is uncertain just how wealthy Van Overbeke was. In the tax register of the 'duizendste penning' his property was estimated at 200,000 guilders. Apparently his wealth in the years 1631-33 amounted to 90,000 Flemish pounds (about 540,000 guilders), GA Amsterdam, NA 1121, f. 571. 3 William Brereton, Travels in Holland, the United Provinces, England, Scotland and Ireland 1634-5, ed. E. Hawkins (Manchester: The Chetham Society, 1844), pp. 44-5. 4 After the death of Matthijs, the painter Philip Angel dedicated his treatise on painting to his eldest son Johan and thanked him for enabling him to visit his art collection. EricJ. Sluijter, De lof der schilderkunst. Over schilderijen van Gerrit Don (1613-1675) en een traktaatvan Philips Angel uit 1642 (Hilversum: Verloren, 1993), p. 36. Ph. Angel, Lof der schilderkonst (Leiden: Willem Christiaens, 1642); English translation by Michael Hoyle in Xander van Eck et al., eds, Ten Essays for a Friend: E. de Jongh 65 (Zwolle: Waanders, 1996), p. 128. 5 De briefwisseling van Constantijn Huygens, ed. J.A. Worp (6 vols, The Hague, 1911), I, pp. 179 and 272; Briefwisseling van Hugo Grotius, V

Notes

6

7

8

9

10

11 12

13

14

163

(1632-1635), ed. B.E. Meulenbroek (The Hague: Martinus Nijhoff, 1966), pp. 196-7; VIII (1637), (The Hague: Martinus Nijhoff, 1971), pp. 643 and 657; FT. Blok, Caspar Barlaeus. From the Correspondence of a Melancholic (Assen: Van Gorcum, 1976), pp. 43-4; De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, ed. H.W. van Tricht (3 vols, Culemborg, 1976-79), II, pp. 834, 837 and III, p. 196. KB 71 J 28 'Genealogische aantekeningen betreffende de geslachten Scholiers en Van Overbeke', f.24.; GA Leiden, Doopboeken Lutherse Kerk 19 December 1632. The information in J.G. Frederiks, 'Mr. Aernout van Overbeke', De Navorscher 28 (1878), pp. 238-40 andJ.A. Worp, 'Mr. Aernout van Overbeke', Oud-Holland 1 (1883), pp. 257-67 is largely incorrect; cf. Johan E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795, 2 vols (Amsterdam: N. Israel, 1963, 2nd edn.), II, p. 916. On the custody, see GA Leiden, Notarieel Archief (= NA) 122, f. 32, 37 and 46. Cf. Archief Weeskamer, no. 3079. Further: GA The Hague, NA 498, f. 53; Briefwisseling van Hugo Grotius, X (1639), ed. B.L. Meulenbroek (The Hague: Nijhoff, 1976), p. 592; Briefwisseling van Hugo Grotius, XII (1641), ed. Paula P. Witkam (Assen/Groningen: Van Gorcum, 1986), esp. pp. 286 and 397. J.A. Worp, 'Caspar van Baerle (Zijn verder verblijf te Amsterdam) (1635-1644)', Oud-Holland, 6 (1888), pp. 87-102, esp. pp. 101-2. Disputatio juridica inauguralis, de transactionibus (Leiden: s.n., 1655). The disputation, consisting of fifteen theses, was dedicated to his brothers Johannes and Hieronymus. For the trip to Germany, see Anecdota, no. 303; for England the preface in De geestige werken. Algemeen Rijksarchief (= ARA), The Hague, Hof van Holland (= HH) 5943. entry d.d. 23 January 1659. See also 5991 entry 1665, renewal of oath. R. Huijbrecht, S. Scheffers and J. Scheffers-Hofman, Album advocatorum. De advocaten van het Hof van Holland 1560-1811 (The Hague: Algemeen Rijksarchief, 1995). See the eulogy in Jacob Westerbaen, Gedichten (The Hague: s.n., 1657), in which Van Overbeke asks why Westerbaen is leaving The Hague and complains: 'I have n o pleasure in living all by myself.' GA The Hague, NA 112, f. 143. GA The Hague, NA 176, f. 250; 176, f. 252; 594, f. 19; 308, f. 80; 114, f. 98; 594, f. 235; 309, f. 487; 250, f. 303; 459, f. 5. GA Amsterdam, NA 2215 (23/7/1663). Briefwisseling tusschen de gebroeders Van der Goes (1659-1673) ed. C.J. Gonnet, 2 vols (Amsterdam: Johannes Muller, 1899), I, pp. 188, 231, 252, II, p. 321. Willem van der Goes, born in 1613, studied law in Leiden, but he had to flee the country after killing someone in a duel. He settled in Vienna. The Van Overbeke brothers in The Hague and those in Frankfurt-am-Main apparently mediated in commercial cases. The contact in Frankfurt was Jacob de Famars, who also appears in the Anecdotes. Verscheyde nederduytsche gedichten van Grotius, Hooft, Barlaeus, Huygens,

164

15 16

17 18

19 20

21 22

23

24

25 26

27 28

29

Humour in Dutch Culture of the Golden Age

Vondel (Amsterdam: Lodewijck Spillebout, 1651); the other contributors include Hendrik Bruno, Pieter de Groot, and J. Westerbaen. Aernout van Overbeke, De psalmen Davids (Amsterdam: s.n., 1663). Worp, 'Mr. Aernout van Overbeke', p. 26. See too: Dagh-registergelwuden hit Casteel Batavia vant passer ende daer te plaetse als over geheel Nederlandts-India, ed. J.A. van der Chijs and F. de Haan (22 vols, Batavia, 1887-1919), vol. 1670-1671, (1898), pp. 492, 495, 497; ibid., vol. 1672 (1899), p. 8; Generale missiven van gouverneurs-generaal en raden aan heren XVII der Verenigde Oostindische Compagnie, W.Ph. Coolhaas ed., 7 vols (The Hague, 1960-79), III (1655-1674), pp. 640, 815. UB Leiden, ms. Pap. 15. Letter Aernout van Overbeke to Gerardt van Papenbrouck. Dagh-register gelwuden int Casteel Batavia, X, pp. 492-7; Dutch-Asiatic Shipping in the 17th and 18th Centuries, ed. J.R. Bruijn, F.S. Gaastra and I. Schoffer 3 vols (The Hague: Martinus Nijhoff, 1987), III, pp. 9 2 - 5 . H.C. Bredekamp, 'Die grondtransaksies van 1672 tussen die Hollanders en die Skiereilandse Khoikoi', Kronos 2 (1980), pp. 1-10. Gerard Brandt, Het leven en bedryf van den heere Michiel de Ruiter (Amsterdam: Wolfgang [enz.j, 1687), pp. 721ff.; Pieter van Dam, Beschryvinge van de Oostindische Compagnie I, 2 (The Hague: Martinus Nijhoff, 1929), p. 324. B 129 D 16 (1), katern. entry d.d. 16 November 1669. Geestige en vermaeckelicke reys-beschryvinge, van den Heer Aernout van Overbeke, naer Oost-Indien gevaren ten dienste van de E.E. Heeren Bewinthebberen van de Oost-Indische Compagnie, voor Raet van Justitie, in den jure 1668 (Amsterdam, 1671). See the reprint edited by Arie-Jan Gelderblom (Hilversum: Verloren, 1998). Isaaci Sundermans zijn geschriften (s.E: voor den autheur, 1712) (2nd edn.), cites Van Overbeke as an example, as does the writer of a travel account in Gemengelde Pamas-loof bestaande in verscheidene soort van gedichten (Amsterdam: Willem de Coup, 1693), 'voor-reeden'. De geestige werken van Aernout van Overbeke, in syn leven advt voor den E. Hove van Hollant (Amsterdam: Jan Claesz. ten Hoorn, 1678); De rym-wercken van wijlen den heer en meester Aernout van Overbeke (Amsterdam: Jan Claesz ten Hoorn, 1678). Gerrit Noordbeek, Naamrol van veele Nederduytsche boeken (Amsterdam: Gerrit Noordbeek, 1741), p. 208. Catalogus der bibliotheek van Constantijn Huygens verkocht ... 1688 (The Hague, 1903), p. 43 no. 45; Bibliotheca ... Constantini Huygens 2 vols (Leiden, 1701), II, p. 713 no. 1318. Book Sales Catalogues ed. Van Selm and Gruys. Systematic study of this source would no doubt yield the names of more owners. F. Lequin, Het personeel van de Verenigde Oost-Indische Compagnie in Azi'e in de achttiende eeuw, meer in het bijzonder in de vestiging Bengalen II (Leiden: s.n., 1992), pp. 569, 574. Wolfgang Marguc, Willem Godschalck van Focquenbroch. Ergdnzende

Notes

165

Prolegomena (Louvain: Acco, 1983), pp. 180ff. 30 Afrikaense Thalia of het derde deel van de geurige Zang-godin (Amsterdam: Jan ten Hoorn, 1678), Voorreeden. Reprint ed. Jan Helwig (Deventer: Sub Rosa, 1986). 31 S. Huigen, 'Jarige meisjes, "Hottentotten" en het zand van Robbeneiland: Pieter de Neyn aan de Kaap (1672-1674)', De Zeventiende Eeuw 7 (1991), pp. 145-59. 32 Pieter de Neyn, Lusthof der huwelijken (Amsterdam: Willem Lamsvelt, Sander vander Jouwer, W. de Coup, 1730), 'Aan den lezer'. 33 E. van de Wetering, 'De schilder', in H.M. Belien et al., eds, Gestalten van de Gouden Eeuw. Een Hollands groepsportret (Amsterdam: Bert Bakker, 1995), pp. 219-41, at p. 238. 34 Thomas Kren, 'Chi n o n vuol Baccho: Roeland van Laer's Burlesque Painting about Dutch Artists in Rome', Simiolus 11 (1981), pp. 6 5 - 8 1 . / Bamboccianti. Niederldndische Malerrebellen im Rom des Barock David A. Levine and Ekkehard Mai eds (Milan: Electra, 1991). 35 David A. Levine, 'Pieter van Laer's "Artist's Tavern": an Ironic Commentary on Art', in Henning Bock and Thomas W. Gaehtgens, eds, Holldndische Genremalerei im 17. Jahrhundert. Symposium Berlin 1984 [=Jahrbuch Preussischer Kulturbesitz, Sonderband 4] (Berlin: Mann, 1987), pp. 169-91. 36 Ivan Gaskell, Tabacco, Social Deviance and Dutch Art in the Seventeenth Century', in Bock and Gaehtgens, Holldndische Genremalerei, pp. 117-37. 37 De Jongh and Luyten, Mirror of Everyday Life, pp. 264-8. 38 A. Houbraken, De groote schouburgh der Nederlantsche konstschilders en schilderessen III (Amsterdam: weduwe des autheurs, 1721), p. 7. 39 J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, 7 vols (Haarlem, 1922-27), V, pp. 3 2 - 3 . 40 Dianne Hamer and Wim Meulenkamp, De dolle jonker. Leven en werken van Everard Meyster (ca. 1617-1679) (Amersfoort: Bekking, 1987), pp. 57-8. 41 H.F. Wijnman, 'Mr. Bartholomeus Abba (1641-1684). Uit het leven van een Amsterdamschen bohemien', Haagsch Maandblad 24 (1935), II, pp. 69-83. 42 M.M. Kleerkooper, De boekhandel te Amsterdam, voorn. in de 17e eeuw (The Hague, 1916), I, p. 692. 43 Pieter Rixtel, Mengelrijmen (Haarlem: Vincent Casteleyn, 1669), pp. 31, 108, 109, 111, 113. 44 G. Kalff, Vondels leven (Haarlem: s.n., s.d.), p. 3 1 . 45 Rudolf Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht. Kinderen in egodocumenten van de gouden eeuw tot de romantiek (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1995), pp. 69-73. 46 Jan ten Brink, Dr. Nicolaas Heinsius jr. (Rotterdam: Elsevier, 1885). 47 Hendrik Doedijns, De Haegse Mercurius 9 aug. 1697-1 febr. 1698, ed. Rietje van Vliet (Leiden: Astraea, 1996), p. 1. 48 Th. J. Meyer, 'Brieven uit de studentenkerker', Jaarboek voor de

166

49

50 51

52 53 54 55 56 57

58

59

60

61 62

63 64

Humour in Dutch Culture of the Golden Age

Geschiedenis en Oudheidkunde van Leiden en Omstreken 63 (1971), pp. 43-64. M.A. Schenkeveld-van der Dussen, 'De poetica van een libertijnse zelf-voyeur', De Nieuwe Taalgids 82 (1989), pp. 2-15; idem, 'De geestelijke (?) m i n n e v l a m m e n van Matthijs van der Merwede van Clootwijk', De Nieuwe Taalgids 85 (1992), pp. 14-25. De Jongh and Luijten, Mirror of Everyday Life, p. 362. T. Goedings, 'De "vrijerijboeken" en "pareltjes" van Simon Eikelenberg (1663-1738). lets over de erotische belangstelling van een 17de-eeuwer', De Boekenwereld 2 (1985), pp. 46-58 and 80-93. Meyer, 'Studentenkerker', p. 47. Jerrold Siegel, Bohemian Paris. Culture, Politics, and Boundaries of Bourgeois Life, 1830-1930 (London: Penguin Books, 1987). 't Oprecht vermeerde 2 d' deel van d'Olipodrigo (Amsterdam: Jakob Vinkkel, s.a.[= 1654]), p. 200. Annelies Plokker, Adriaen Pietersz. van de Venne (1589-1662). De grisailles met spreukbanden (Louvain/Amersfoort: Acco, 1984), pp. 155-6. C. Kruyskamp, 'Het Nederlandse leugendicht', Volkskunde 63 (1962/63), pp. 97-157. Tineke ter Meer, 'Overbeke en Huygens', De Nieuwe Taalgids 86 (1993), pp. 351-60; Adriaan Steyn, De puntige poeet in de wapenen of de stapel nieuwe punt-dichten (Rotterdam: Isaac van Lochum, 1669), pp. 41 (joke 7), 47 (10), 125 (121), f. A7v and 91 (239, 610), 75 (283), 106 (373), 180 (399), 152 (426), 159 (453), 99 (482), 92 (511), 82 (550). With thanks to Tineke ter Meer for drawing these passages to my attention. Gerard Nijsten, Het hof van Gelre: cultuur ten tijde van de hertog (Kampen: Kok Agora, 1992), pp. 245, 256-7. Cf. A.C. Zijderveld, Over narren en him gespiegelde werkelijkheid (Deventer: Van Loghum Slaterus, 1985). P.J.J. van Thiel, 'Frans Hals' portret van de Leidse rederijkersnar Pieter Cornelisz. van der Morsch alias Piero (1543-1629)', Oud Holland 76 (1961), pp. 153-72. Klaas Nar has been thoroughly investigated: Heinz-Giinter Schmitz, Wolfgang Biittners Volksbuch von Claus Narr. Mit einem Beitrag zur Sprache der Eisleber Erstausgabe von 1572 (Hildesheim: Olms, 1990). A. Wesselski, Die Begebenheiten der beiden Gonella (Weimar, 1920). Simon Goulart, Cabinet der historical bestaende in veel vreemde, notabele en uytstekende geschiedenissen ... zijnde seer vermakelick en profijtelick te lesen .... Uyt het Frans vertaelt (Amsterdam: Jacob Venkel, 1664). See e.g. G.J. Bollenbeck, Till Eulenspiegel. Der dauerhafte Schwankheld. Zum Verhaltnis von Produktions- und Rezeptionsgeschichte (Stuttgart, 1985). For example, Gringalet, De Gasconse kluchtholster (Amsterdam: Bartholomeus Schouwers, 1651). In French Gringalet is a standard term for an actor, and here used as a fictional author's name. On the figure of Hansworst: Helmut G. Asper, Hanswurst. Studien zum Lustigmacher auf der Berufsschauspielerbiihne in Deutschland im 17. und 18. Jahrhundert (Emsdetten: Lechte, 1980).

Notes

167

65 There is a vast literature on this figure; see for instance: William J. Hynes and William G.Doty, eds, Mythical Trickster Figures: Contours, Contexts, and Criticisms (Tuscaloosa: Alabama University Press, 1993). On historical trickster figures: Malcolm Jones, 'Marcolf the Trickster in Late Mediaeval Art and Literature or: the Mystery of the Bum in the Oven', in Gillian Bennett, ed., Spoken in Jest (Sheffield: Sheffield Academic Press, 1991), pp. 139-75; Donald A. Beecher, 'Intriguers and Tricksters: Manifestations of an Archetype in the Comedy of the Renaissance', Revue de Litterature Comparee (1987), pp. 5-31. 66 B.C. Bowen, 'Roman Jokes and the Renaissance Prince', Illinois Classical Studies 9 (1964), pp. 137-48. 67 P. de Neyn, Vrolyke uuren, bestaande uit verscheide soorten van mengel-digten (Amsterdam: Jan Bouman, 1681). 68 In [Hieronymus Sweerts], Koddige en ernstige opschriften op luyffens, wagens, glazen, uithangborden en andere taferelen (2 vols, Amsterdam: Jeroen Jeroense, 1698), I, p. 62. It is debatable whether this epitaph was actually written by Van Overbeke, since it is not included in his Rijm-wercken. Koddige opschriften was very popular: there were editions in 1682, 1683, 1684, 1690, 1698, 1709, 1718 and 1731. 69 KB Hs 131 F 22: 'Reisbeschrijving van Aernout van Overbeke', letter dated 5 December 1669, addressed to 'Juffrouwen Clara Vlooswyck, Eva Hasselaer, Tromp of Brasser in Amsterdam of Den Hage'. See the edition by Marijke Barend-van Haeften (Hilversum: Verloren, 1998). 70 B.C. Sliggers, 'De leden van Democriet', in Bert Sliggers, ed., De verborgen wereld van Democriet. Een kolderiek en dichtlievend genootschap te Haarlem 1789-1869 (Haarlem: Schuyt & Co., 1995), pp. 134-54, at p. 152. The members of the Democritus club often had nicknames that referred to old comic poets. In 1793 a member changed his nickname Rusting because the latter was reputed to have been a sodomite. 71 Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795, II, p. 723. 72 She was baptised on 6 June 1650 in the Grote Kerk in The Hague as the daughter of Samuel Huls(t) and Sara Maria Le Maire. See the corresponding baptismal registers in GA The Hague. The manuscript joke collection by Van Hulst is at the Haags Gemeentearchief, The Hague (in the text referred to by folio number after each cited joke). I owe this reference to Sv.E. Veldhuijzen. 73 Samuel van Hulst, Davids psalmen en harpzangen (Amsterdam: Jan Bouman, 1682). 74 De doorluchtige comedianten met de holbollige Ragottin. Uyt het Frans van de Heer Scarron vertaelt door L.S. (Dordrecht: Abraham Andriesz, 1662). 75 Pieter van der Burg, Curieuse beschrijving van de gelegentheid, zeden, godsdienst, en ommegang, van verscheyden Oostindische gewesten (1677), cited in: Marijke Barend-van Haeften, Oost-Indie gespiegeld. Nicolaas de Graaff een schrijvend chirurgijn in dienst van de VOC (Zutphen: Walburg Pers, 1992), p. 97. 76 Interview D. Oppedijk, De Volkskrant, 10 September 1996.

168 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

77 H.F. Lippincott, ed., 'Merry Passages and Jests': A Manuscript Jestbook of Sir Nicholas Le Strange (1603-1655) (Salzburg: Institut fur englische Sprache und Literatur, University of Salzburg, 1974). 78 Luuc Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam: Bert Bakker, 1997). 79 Georg Penon, Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (2 vols, Groningen, 1880-84), II, p. 106. 80 Constantijn Huygens, De gedichten. Naar zijn handschrift uitgegeven, ed. J.A. Worp (9 vols, Groningen, 1892-1899), VIII, p. 103. The text is dated 23 December. For the dedication to Huygens, see Rijm-wercken, p. 89. 81 Hendrik Bruno, Poemata of mengel-moes van verscheyde gedichten op allerhande voorvallende saecken (2 vols, Leiden, 1666), I, p. 92. Bruno also translated the psalms: Davidspsalmen (Amsterdam: C. de Leeuw, 1656). 82 Universiteits Bibliotheek (= UB) Amsterdam, coll. ms, V J 40, ff. 100 and 179. 83 Van Overbeke, Rijm-wercken, pp. 190-6. 84 Paul Knevel, 'Writing for the State. Clerks, Bureaucracy and Administrative Culture in the Dutch Republic' (unpublished paper, 1996). 85 Huygens, Korenbloemen (1672), p. 202. 86 Jakob de Hennin, De dwaalende liefde (Amsterdam, 1682). 87 Idem, De zinrijke gedachten toegepast op de vijf sinnen van 's menschen verstand (Amsterdam: Jan Claassen ten Hoorn, 1681), pp. 74, 178.

Chapter 4 1 B.H.D. Hermesdorf, Licht en schaduw in de advocatuur der Lage Landen (Leiden: E.J. Brill, 1951) analyses the rules and regulations; Willem Frijhoff, La societe neerlandaise et ses gradues 1575-1814. Une recherche serielle sur le statut des intellectuels (Amsterdam: Holland University Press, 1981), pp. 246-64, discusses their social origin. 2 Christoph Leutbrewer, Guide biecht-konste om op den tijdt van min als twee men sich te bereyden tot een generate biechte van heel sijn leven (Brussels: Jan Mommaert, 1647). 3 Johan de Brune, Banket-werk (Amsterdam: Jan van Duisbergh, 1658), p. 8, cf. pp. 397, 412. Cf. Van Vaeck, Tafereel, III, p. 709. 4 Natalie Zemon Davis, Fiction in the Archives. Pardon Tales and their Tellers in Sixteenth-Century France (Cambridge: Polity Press, 1987), pp. 17-18. 5 Carolus Ferd. Hommelius, De jure arlequinizante (Byruthi: Ioh. Andr. Lubekum, 1761). 6 J.N.D.P.[= De Parival], Histoires facetieuses et moralles (Leiden: Salomon Vaguenaer, 1663). 7 W.F.H. Oldewelt, 'Een beroepstelling uit den jare 1688', in idem, Amsterdarnsche archief'ondsten (Amsterdam: J.H. de Bussy, 1942), pp. 172-6, at p. 176. This estimate is based on the Herenboekje (a printed address book) of that year.

Notes

8 9

10 11 12 13

14

15

16 17

18 19 20 21

22

23 24 25

169

Bacon, Apophthegms, pp. 91-2. Matthias Abele, Metamorphosis telae judiciariae; das ist, seltzame Gerkhtshdndel und darauf erfolgte Bescheid und End-Urteil (Nurnberg, 1654), pp. 14-19. Het rechtsboek van den Briel beschreven in vijf tractaten door Jan Matthijsen ed. J.A. Fruin and M.S. Pols (The Hague: Nijhoff, 1880), p. 212. A. Pitlo, De lach in het recht (Haarlem: H.D. Tjeenk Willink, 1963). Abele, Metamorphosis, pp. 19ff. Cf. Jiiristisches Vade Mecum fiir lustige Leute, enthaltend einer Sammlung juristische Scherze, witziger Einfdlle und sonderbarer Gesetze, Gewohnheiten und Rechtshdndel aus den besten Schriftstellern zusammengetragen (Frankfurt/Leipzig, 1789), pp. 148-9. The joke about the slater (in which he has become a carpenter) also occurs in an eighteenth-century manuscript, GA Maastricht, ms. 169 no. 3. Esther Cohen, The Crossroads of Justice. Law and Culture in Late Medieval France (Leiden: E.J. Brill, 1993), pp. 100-34; on the few trials in the Netherlands, see O. Moorman van Kappen, 'Dierenprocessen of niet? Een korte beschouwing naar aanleiding van een stootse koe te Elst in 1656', in Feestbundel aangeboden aan prof. dr. D.P. Blok (Hilversum: Verloren, 1990), pp. 261-6. Richard Verstegen, Aardige characteren ofte geestige uytbeeldinge van hondert verscheide persoonen (Utrecht: Hendrik Schelte, 1705), 3rd edn.; 1st printing. Antwerp: Guilliam Lesleens, 1622), p. 22. Bailiff's oath sworn on 13 January 1653, ARA HH 5991. De Hennin was in service from 1655 on. ARA HH crim. sent. inv. 1646, ff. 233v ff., 249 ff, 5656 ff. 1 ff. Cf. Rudolf Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17de en 18de eeuw (Baarn: Ambo 1982), pp. 80, 98, 105. On the Sas case, see Briefwisseling Van der Goes I, pp. 24-5. Rudolf Dekker, 'Corruptie en ambtelijke ethiek in historisch perspectief, De Gids 149 (1986), pp. 116-21. C.J. Gonnet, De meester van den scherpen zwaarde te Haarlem (Haarlem: Bohn, 1917), p. 29. Balthasar Bekker, Beschrijving van de reis door de Verenigde Nederlanden, Engelanbd en Frankrijk in het jaar 1683, ed. Jacob van Sluis (Eeeuwarden: Frysje Akademy, 1998), pp. 56-7. Florence W.J. Koorn, 'Illegitimiteit en eergevoel. Ongehuwde moeders in Twenthe in de achttiende eeuw', Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 8 (1987), pp. 74-98. Justinus Goblerns, De spieghele der rechten (s.E: Symon Cock, s.a.= 1583), f. XEIX. For example, Harrison M. Trice and Janice M. Beyer, The Cultures of Work Organizations (Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1993), pp. 94-6. Quotations and bibliographical references in Rudolf Dekker, 'Women in Medieval and Early Modern Netherlands', Journal of Women's History 10 (1998), pp. 165-89.

1 70 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

26 De snaaksche Clement Marot op zyn praatstoel (Cologne: Jacobus Gaillard, ca. 1750), see Koopmans and Verhuyck, Een kijk op anekdotencollecties, fig. 8. 27 The City Jester (London, s.a.). 28 Galleria Pitti, Florence. See: Tacezie, motti e burle del piovano Arlotto, ed. Chiara Amerighi (Florence: Libreria Editrice Fiorentina, 1980). 29 Rudolf Dekker, 'Women in Revolt. Collective Protest and its Social Basis in Holland', Theory and Society 16 (1987), pp. 337-62. 30 Erik de Jong, Natuur en kunst. Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur 1650-1740 (Amsterdam: Thoth, 1993), p. 199. 31 Maria-Theresia Leuker, De last van 't buys, de wil des mans... Frauenbilder und Beziehungskonzepte im niederldndischen Biirgertum des 17. Jahrhunderts (diss. Westfalischen Wilhelms-Universitat, 1990); H. Pleij, 'Wie wordt er bang voor het boze wijf? Vrouwenhaat in de Middeleeuwen', De Revisor 4 (1977), pp. 38-42; Hilde Pach, 'Oude vrouwen-haat in de zestiende eeuw. De moeder in "Moorkens vel"', Literatuur 16 (1989), pp. 130-7. 32 Helga Mobius, 'Die Moralisierung des Korpers; Frauenbilder und Mannerwunsche im fruhneuzeitlichen Holland', in I. Barta, ed., Frauen. Bilder. Manner. My then (Berlin, 1987), pp. 69-83. 33 Lotte van de Pol, 'Beeld en werkelijkheid van de prostitutie in de zeventiende eeuw', in G. Hekma and H. Roodenburg eds, Soete minne en helsche boosheit. Seksuele voorstellingen in Nederland 1300-1850 (Nijmegen: SUN, 1988), pp. 109-45. 34 A.K.H. Moerman, Daniel Heinsius, zijn 'spiegel' en spiegeling in de literatuur geschiedschrijving (Leiden: New Rhine Publishers, 1974). 35 Jacob Westerbaen, "t Vrouwen-lof, in id., Minnedichten (The Hague, 1624). 36 Johan van Beverwijck, Van de wtnementheyt des vrouwelicken geslachts (Dordrecht: Jasper Gorrisz, 1643), 1st edn. 1639. 37 Daniel Jonctijs, Der mannen opper-waerdigheid beweert tegen de vrouwelyke lof-redenen van dr. Joh. van Beverwijk (Rotterdam, [1640?]); Joseph Swetnam, Rechtbank van de /.../ korzelighe ende wispeltuyrighe vrouwen (Leiden, 1641); Den verreesen Hippolytus ontdekkende de natuur, eygenschappen, sporelose hertstochten, onkuyse liefde, en ydelheyt der vrouwen (Amsterdam: Jacob van Royen, 1679). 38 Printed in Amsterdam at the author's expense. 39 Moser-Rath, Tustige Gesellschaft, p. 101. 40 Moser-Rath, Tustige Gesellschaft', p. 115; Poggio, Groot grollenboek tr. Gerrit Komrij (Amsterdam: Arbeiderspers, 1968), p. 46. 41 Alison G. Stewart, Unequal lovers. A Study of Unequal Couples in Northern Art (New York: Abaris, 1978). 42 M.-Th. Leuker and H. Roodenburg, '"Die dan hare wyven laten afweyen". Overspel, eer en schande in de zeventiende eeuw', in: Hekma and Roodenburg, ed., Soete minne, pp. 61-84. 43 Herman Roodenburg, "'Venus Minsieke Gasthuis". Over seksuele attitudes in de achttiende-eeuwse Republiek', in: Jan Bremmer, ed., Van

Notes 171

44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

54

55 56 57 58 59 60 61 62 63

Sappho tot De Sade (Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1988), pp. 80-100, English translation in Jan Bremmer, ed., From Sappho to De Sade. Moments in the History of Sexuality (London: Routledge, 1989). Lodewijk G. van Renesse, Vier boecken van de voorsienigheyt in het beleydt der houwelycken (Amsterdam: Adriaen Roman, 1639), p. 80. Rudolf Dekker, 'Sexuality, Elites, and Court Life in the Seventeenth Century: The Diary of Constantijn Huygens Jr', Eighteenth-Century Life 23 (1999), pp. 99-110. Dekker, 'Sexuality, Elites, and Court Life in the Seventeenth Century'. G. Legman, Rationale of the Dirty Joke. An Analysis of Sexual Humor (New York: Grove Press, 1968). Poggio, Grootgrollenboek, p. 85. Rudolf Dekker and Lotte van de Pol, The Tradition of Female Transvestism in Early Modern Europe (London: Macmillan, 1989), pp. 52-3, no. 15. Benjo Maso, '"Vilain moz" en "Corteis Parole". Het gevoel voor obsceniteit in de middeleeuwen', Sociologisch Tijdschrift 10 (1983), pp. 411-54, at p. 420. De Brune, Jok en ernst, p. 247. Mahadev L. Apte, Humor and Laughter. An Anthropological Approach (Ithaca/London: Cornell University Press, 1985), p. 168. Herman Pleij, 'Literatuur als medicijn in de late middeleeuwen', in: idem Nederlandse literatuur van de late middeleeuwen (Utrecht, 1990), pp. 79-100, esp. pp. 93-7. There is a large literature on the subject. See, for example, Wolf Lepenies, Melancholie und Gesellschaft (Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1969). [Bernardinus Ramazzini], Historische natuur- en genees-kundige verhandeling van de ziekten der konstenaars, ambagts-lieden en handwerkers, mitsgaders der geletterde (Leiden: Gerard and Wilh. Corts, 1744) 3rd edn., pp. 316-46. GA Haarlem, Archief Leprooshuis 46. Cf. Daniel Roche, ed., Journal de ma vie. Jacques-Louis Menetra, compagnon vitrier au 18e siecle (Paris: Montalba, 1982), postscript to chapter 2: 'Les plaisirs et les jeux: rires, violence, sexualite', pp. 311-32, esp. pp. 312-17. Erving Goffman, Stigma. Notes on the Management of Spoiled Identity (Harmondsworth: Penguin, 1976), pp. 143-4. Jan Vos, Alle de gedichten (Amsterdam: Geerart and Hendrik Bosch, 1726), p. 138. In: De academie voor vrolyke heeren en dames, p. 14. Jacobus Sceperus, Schatboeck der onderwijsingen voor kranckbesoeckers (Amsterdam: Johannes Janssonius van Waesberge, 1671), p. 1. Paul Schulten, 'Humor over artsen in de oudheid', Geschiedenis der Geneeskunde 2 (1995), pp. 244-51. Gudlaugsson, Comedians, p. 17. J.B.F. van Gils, De dokter in de oude Nederlandsche toneelliteratuur (Haarlem: F. Bohn, 1917), p. 53; C.L. Thijssen-Schoute, 'Over de Hollandse schijnheiligh en de figuur daarin van de dokter', Tijdschrift

172 Humour in Dutch Culture of the Golden Age

64 65 66 67 68 69 70 71 72

73 74

75 76 77 78 79

voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde 51 (1932), pp. 218-43; M.A. van Andel, 'Practizeerende apothekers in de 17de en 18de eeuw', Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 15 (1916), II. Gudlaugsson, Comedians, pp. 8-23; J.B. Bedaux, 'Minnekoorts-, zwangerschaps- en doodsverschijnselen op zeventiende-eeuwse schilderijen', Antiek 10 (1975-6), pp. 17-42. Bontemantel, De regeeringe van Amsterdam II, p. 491. Cornelis R.H. Snijder, 'Het scherprechtersgeslacht Snijder/Schneider te Kampen (1687-1791)', Gens Nostra. Maandblad der Nederlandse Genealogische Vereniging 51 (1996), pp. 317-32. KB ms 70 J 3. Willem Frijhott, 'Gods gave afgewezen. Op zoek naar genezing van de pest: Nijmegen 1635-1636', Volkskundig Bulletin 17 (1991), pp. 143-71. Willem Frijhoff, '"Non satis dignitatis...". Over de maatschappelijke status van geneeskundigen tijdens de Republiek', Tijdschrift voor Geschiedenis 96 (1983), pp. 379-407. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek III, col. 570-1; Briefvisseling Van der Goes I, pp. 272-3. Christie Davies, Ethnic Humour around the World. A Comparative Analysis (Bloomington: Indiana University Press, 1990). Hubert Meeuws, 'Integratie van Zuidnederlandse schrijvers in de Republiek', in Hugo Soly and Alfons K.L. Thijs eds, Minderheden in Westeuropese steden (16de-20ste eeuw) Minorities in Western European Cities (Sixteenth-Twentieth Centuries) (Brussels: Belgian Historical Institute in Rome, 1995), pp. 91-115; Ad Knotter, 'Vreemdelingen in Amsterdam in de 17e eeuw: groepsvorming, arbeid en ondernemerschap', Holland 27 (1995), pp. 219-35; J.G.C.A. Briels, 'Brabantse blaaskaak en Hollandse botmuil. Cultuurontwikkelingen in Holland in het begin van de Gouden Eeuw', De Zeventiende Eeuw 1 (1985), pp. 12-36. Christie Davies, Tooltowns: Traditional and Modern Local, Regional and F/thnic Jokes about Stupidity', in Bennett, ed., Spoken in Jest, pp. 215-37. J.H. Kok, De 'Kamper uieit... import. Benevens een overzicht der geschiedenis van Kampen's bloei en veival in vroeger eeuwen (Kampen: J.H. Kok, 1936); Jurjen van der Kooi, Volksverhalen in Friesland. Lectuur en mondelinge overlevering. Een typencatalogus (Groningen: Stichting Sasland, 1984), pp. 413-14, the examples are from the nineteenth century. Adriaen van de Venne, Tafereel van sinne-mal (Middelburch: Jan Pietersz. van de Venne, 1623), p. 85. De geest van Jan Tamboer, (Amsterdam: s.n., 1659), part 3, nos. 123, 229 and 236. Clement Marot, appendix in the edition of c. 1780. Den nieuwen cluchtvertelder, p. 166. Memoires touchant mr. De Thou (Cologne: Pierre Marteau, 1710), pp. 47-8. Leo Lucassen, 'Poepen, knoeten, mieren en moffen. Beeldvorming over Duitse immigranten en trekarbeiders in zeventiende- en

Notes

80 81 82 83 84 85

86 87 88 89 90 91

92 93 94 95

96

173

achttiende-eeuwse kluchten', in: Vreemd gespuis (Baarn: Ambo/Novib/ Anne Frank Stichting, 1987), pp. 29-37; W. A. Ornee, 'De "mof" in de Nederlandse blij- en kluchtspelen uit de 17e en 18e eeuw', in Voordrachten gelwuden voor de Gelderse leergangen te Arnhem (Groningen, 1970); Corien Alleman, De positie van de wreemdeling' in de literatuur in de zeventiende eeuw (Amsterdam: Vakgroep Historische Letterkunde Instituut voor Neerlandistiek Universiteit van Amsterdam, 1985); H. Mertens-Westphalen, 'De Duitser en de Hollandgangers in de kluchten uit de 17e en 18e eeuw', in: P. Schonewille, ed., Werken over de grens. 350 jaar geld verdienen in het buitenland (Assen: Drents Museum, 1993), pp. 53-9. Hondius, Swart register, no. 319. Giselinde Kuipers, 'Van klassieke joodse moppen naar zieke jodenmoppen', Volkskundig Bulletin 23 (1997), pp. 2 9 - 5 1 . Moser-Rath, Tustige Gesellschaft, pp. 255-60. Den nieuwen cluchtvertelder, p. 6. De Vooys, Middelnederlandse exempelen, pp. 199-229. Y. Kaplan, 'De joden in de Republiek tot omstreeks 1750. Religieus, cultured en sociaal leven', in J.C.H. Blom, R.G. Fuks-Mansfeld and I. Schoffer eds, Geschiedenis van de joden in Nederland (Amsterdam: Balans, 1995), pp. 129-77, esp. pp. 166-72. Den kluchtigen bancket-kramer, p. 150; De klugtige tyd-verdryver, p. 56. My thanks to I o n Jongenelen for this information. Yehuda T. Radday and Athalya Brenner, eds, On Humour and the Comic in the Hebrew Bible (Sheffield: Almond Press, 1990). Rudolph M. Bell, Holy Anorexia (Chicago: University of Chicago Press, 1985), p. 35. Hondius, Swart register, pp. 67-8. P. Koedood, De hofnar. Van maatschappelijk verschijnsel tot toneelnar (Weesp, 1983), p. 13. Gerben Kroese, 'Hondsbrutaal. Plaats en functie van de hofnar', Skript 10 (1988), pp. 78-88. Groot Placaet-boeck (The Hague, 1658). J. van Oort, ed., De onbekende Voetius. Voordrachten wetenschappelijk symposium Utrecht 3 maart 1989 (Kampen: Kok, 1990). D e j o n g h and Luyten, Mirror of Everyday Life, p. 126. Petrus Francius, Specimen eloquentiae exterioris (Amsterdam, 1697), cited in: Herman Roodenburg, 'Predikanten op de kansel. Een verkenning van nun "eloquentia corporis"', in M. Bruggeman et al., eds, Mensen van de Nieuwe Tijd (Amsterdam: Bert Bakker, 1996), pp. 324-39, at p. 327. Christie Davies, 'The Protestant Ethic and the Comic Spirit of Capitalism', British Journal of Sociology 43 (1992), pp. 421-42.

This page intentionally left blank

Index Aa, Miss van der, 82 Abba, Bartholomeus (1641-84), author, 55 Abele, Matthias (-after c.1670), German lawyer, 87 Academie voor vrolijke heeren en dames, De [The Academy for Cheerful Gentlemen and Ladies], 33, 35 Adrianus (1459-1523), Pope, 138 Aersen van Sommelsdijck, Cornelis van (1600-62), 127 Afrikaense Thalia [African Thalia) (Willem Godschalck van Focquenbroch), 53 Agricola, J o h a n n e s (1583-after 1655), Reformed minister, 140 Alchymia (Joannes Fredericus Sweitzer), 126 Alfonso V, King of Aragon and Naples (1396-1458), 23, 58 Alkmaar, 12, 61, 106 Amersfoort, 29, 55, 119 Ampzing, Samuel (1590-1632), Reformed minister, author, 15 Amsterdam, 8, 17, 19, 20, 22, 23, 26, 28, 29, 32, 33, 37, 38, 39, 47, 51, 52, 55, 56, 61, 68, 79,80, 8 5 , 8 6 , 9 0 - 1 , 92, 94, 98, 108, 110, 118, 121, 126, 128, 135 Amsterdamsen Diogenes, Den (The Amsterdam Diogenes) (Axilius Roos), 16, 32, 36 animals, 16, 87, 108; see also monkeys Antorf in Bavaria, 87 Antwerp, 22, 23, 47, 121 Apophthegamata (Willem Baudaert), 37 April Fool's day, 7 Aquinas, Thomas of (1225-74), 9

Aran en Titus (Jan Vos), 62 Arent Jansz (Dr Janson), doctor, 123, 124 Arentsbergen, Abraham van, bailiff, 88-9 Arentsbergen, Cornelis van, bailiff, 88-9, 90 Arlotto, Mainarchi (1396-1483), Italian priest, 98 Asmus, Reformed minister, 141 Assigny, Gideon d' (c. 1600-76), apothecary, 105 Augustus, Roman emperor, 60 Bacchus en Christus (Daniel Heinsius), 136 Backer, [Cornelis de?), lawyer, 119 Bacon, Francis (1561-1626), English author, 23, 58, 87 Baerle, Suzanne van (1622-1674), wife of Gerard Brandt, 75 Bailly, David (1584-1652), painter, 48 Bake, Laurens (1629-1702), poet, 56, 79 Bandello, Matteo (1480-1562), Italian author, 22 Banket-werk [Confectionery) (Johan de Brune Sr), 85 Barlaeus, Caspar (1584-1648), theologian, professor, 48, 49, 50, 79 Barlaeus, Caspar Jr (1619-73), bailiff of Wassenaar, 49, 75 Barton de Mombas, Jean (-after 1672), army officer in Dutch service, 92 Batavia, 50, 53 Baudaert, Willem (1565-1640), Reformed minister, author, 30, 37 175

176

Index

Bedrooge mof, De [The Cheated Kraut], 132 Beek, Cornelis van der, bailiff, 58 Bekker, Balthasar (1634-98), Reformed minister, author, 93 Bellaerts, Agatha, 80 Bellerophon of lust tot wijsheid [Bellerophon or Desire for Wisdom], 32 Berchem, Lady van, 101 Bergen op Zoom, 119 Beverwijck, J o h a n van (1594-1647), physician, author, 99 Bible, 17, 99, 100, 112, 137-43 Binckhorst, Lady van de, 122 Blick, Cornelis Anastasius de, priest, 66 Boccaccio (1313-75), Giovanni, Italian author, 21, 22 body, 13, 14, 15, 17, 68, 117-27 Boer, Heere Pietersz. de (1629/30-1703), actor, 39 Boey, Cornelis (1611-65), lawyer, 73, 78-9, 95 Bomans, Godfried (1913-71), author, 64 Bontemantel, Hans (1613-88), burgermaster of Amsterdam, 37, 56, 21 Boot, Gerardt (1604-50), author, 29 Boot, Godefroy (c. 15 70-1625), author, 13 Bosch, Hieronymus (c. 1450-1516), painter, 40 Boutestein, Cornelius, physician, 52 bowdlerisation, see censorship Brandt, Gerard (1626-85), theologian, historian, 80 Brasser, Dirck (1637-74?), army officer, 76-7 Breda, 61 Bredero, Gerbrand (1585-1618), playwright, 1, 21, 22, 39, 128 Breug(h)el, Pieter (c. 1527-69), painter, 40, 85 Brielle, 86, 120 Brinck, Ernst (1582/3-1649),

burgermaster of Harderwijk, 36 Brouwer, Adriaen (1605/6-38), painter, 4 1 , 43 Brune Jr, J o h a n de (1606-49), author, 25, 33, 59, 89, 100, 114 Brune Sr, J o h a n de (1589-1658), author, 85 Bruno, Hendrik (1617-64), tutor, author, 57, 73, 75-6, 100 Brusquet, French lawyer, 99 Brussels, 22 Burch, Jacob van den (1599-1659), diplomat, poet, 48, 75, 103, 105 Burchoorn, Isaac (c. 1600-55?), publisher, author, 75 Burckhardt, Jakob, 146 Burgherlijcke onderrechtinghe, Eene [Civil instruction] (Godefroy Boot), 13 Bynkershoek, Cornelius van (1673-1743), lawyer, author, 96 Caesar, Martinus, lawyer (before 1580-1651), 95 Caillieres, Francois de (1643-1715), French author, 13, 14 Castiglione, Baldassare (1478-1529), author, 12, 13, 14, 33, 111 Cats, Jacob (1577-1660), raadpensionaris, poet, 15, 20, 98, 101, 104 Catshuijsen, Hendrick (-1708), lawyer, 90 censorship, 34, 64, 104, 106, 139 Chan, Du (-1637), steward of the Prince of Orange, 39 Charles V, German Emperor (1500-58), 59, 131, 134 Charles the Bold, Duke of Burgundy (1433-77), 60 Cheap and Entertaining Coffee-House, The, see Suynigh en vermaeckelijck coffy-huys, Het Cheerful Tea Party, The, see Volvrolike thee-geselschap, Het

Index

Christ, 13, 137 Christina (1626-89), Queen of Sweden, 56 Chrysostomos, St. J o h n (c.347-407), 10 Cicero, 9, 12 City Jester, The, 48 Civil Conversazione (Stefano Guazzo), 12 Clercq, Pieter le (1692-1759), translator, author, 13 Clercq, Willem de (1795-1844), merchant, diarist, 17 Cobmoyer, Adriaen (1610-82), lawyer, 96 Colyer, Justinus (1624-82), lawyer, diplomat, 77 Comans, Anna, 75 commedia delTarte, 39, 41 Cornelis van Haarlem (1562-1638), painter, 59 Cornelis Claesz (1560-1609), bookseller, 28 Cors, h a n g m a n of Haarlem, 92 Cortegiano, II (The Courtier) (Baldassare Castiglione), 12, 13, 33 Coster, Samuel (1579-1665), author, 121 Courtin, Antoine de (1622-85), French author, 14 Coymans, Aletta (1641-87), wife of Carel Voet, 102 Coymans, Balthasar (1589-1657), merchant, 102 Croesus, King of Eydia, 58 crying, 10-11 Cuchlinus, Cornelis (1616-88), tax collector, 64 Cunaeus, Petrus (1586-1638), scholar, 48 Decameron (Boccaccio), 21, 22, 23 Decker, Jeremias de (1610-66), poet, 28 Dedel, Elizabeth (c. 1630-1705) daughter of Johan Dedel, 64

177

Dedel, Isabella (1633-85), daughter of Johan Dedel, 70 Dedel, Jacob (1604-76), barrister, 68 Dedel, Johan, judge, President of the Court of Holland, 119 Delft, 51, 61, 80 Delfzijl, 51 Delia Casa, Giovanni (1503-56), 14, 15 Deventer, 129 devil, 33-4, 40, 137 Diemerbroek, IJsbrand van (1609-74), physician, 124 Dimmer, Willem (1614-87), lawyer, 54 Dirck, Jansz (1578/9-1636), farmer, 33, 36, 38, 123 Dispeller of Sadness and Melancholy [Verdrijf des droefheyts ende melancolie), 117 Doedijns, Hendrik (1659-1700), lawyer, author, 56, 96 Dordrecht, 27, 29, 63, 88, 89, 92, 93 Dou, Gerard (1613-75), painter, 121 Downing, George (c. 1623-84), English ambassador, 130 Droeve ende blijde wereldt, De [The Sad and Happy World), 30, 63 Duisberg, Jan van (before 1655-1700), bookseller, poet, 27, 28 Duyck, 61-2 East Indies Company (VOC), 5 0 - 1 , 52, 53, 64, 69-70, 80, 82 Edam, 120 egodocuments, 16-17, 33, 51, 57, 105, 107, 109, 124 Eikelenberg, Simon (1663-1738), painter, diarist, 57 Elizabeth I, Queen of England (1533-1603), 59 Elzevier, printer, 23 Empereur, Constantijn 1' (c.l626-after 1676), bailiff of Bridle, 119-20

178

Index

England, 23, 90 English, 3 Entertaining Adventurer, The, see Vermakelijke avonturier, De Erasmus, Desiderius (c. 1469-1536), 8, 9, 12, 21, 30, 58 Ernstige en boertige redevoering tot bewijs dat de vrouwen verre van edelder dan de mannen zijn /.../ ten voordeligst genomen in de waereld niet anders dan een noodzakelijk kwaad zijn [Serious and comical argument to show that women are far from being more noble t h a n men [...) being at best no more than a necessary evil] (Simon van Leeuwen Jr), 99-100 Exempla (Jacques de Vitry), 101 Facetae (Poggio), 21, 37 Fagel, Hendrik (1617-90), lawyer, 81 Farcical Confectioner, The, see Kluchtigen bancket-kramer, Den Faret, Nicolas (1596-1646), French author, 14, 15 Farnese, Alexander, Duke of Parma (1543-92), 118 Focquenbroch, Willem C3odschalck van (r.1630-75), author, 53, 66, 121 Fokke, Arend (1755-1812), author, 40 food and humour, 133 Fornenbergh, Jan Baptist van (1624-97), actor, 24, 149 France, 22, 57 Franceschini, Baldassare (1611-89?), Italian painter, 98 Francius, Petrus (1645-1704), Reformed minister, author, 141 Frankfurt am Main, 47, 63, 131, 134 Frederik-Hendrik, Prince of Orange (1584-1647), 36, 47, 54 French, 3, 23, 29, 32, 34, 37, 59, 86

Freud, Sigmund, 104, 111 Frisia, 33 Gaesbeeck, Miss, 96 Galanteries du rois, Les, 33 Galateo (Giovanni Delia Casa), 14 Gamarra y Contreras, Estevan (-1671), Spanish ambassador 1655-71, 135 Gans, Cornelis (-1699), tax collector, 80 Gascony, 133 Gastigny, Jacques, master of the hunt, 124 Gaulard, nobleman of Burgundy, 59 Gaven van de milde St. Marten, De |The Gifts of the Mild St Martin), 22, 27, 30, 33-4, 40, 101 Geek, Frans de, see Schuyling Geest van Jan Tamboer, De [The Spirit of Jan Tamboer], 26, 27, 34, 35, 38 Gelderland, Dukes of, 59 Geneughlijck leven van den Spaenschen quack-salver, Het [The Delightful Life of the Spanish Quack], 126 German, 126 Germany, 21, 22, 24, 47, 49, 86, 100, 138 Gheyn, Jacob de (1565-1615), painter, 40 Gijsbrechts, Cornelis Norbertus (1659-after 1675), painter, 44 Godin, Jacob (-1703), head sheriff of Amersfoort, 119 Goethals, J o h a n n e s (1611-73), Reformed minister, 141 Goffman, Erving, 120 Gonella, Italian jester, 14, 39, 59 Goocheltas van Momus, De [Momus' Bag of Tricks], 41 Gouda, 89 Goyen, Jan van (1596-1656), painter, 42

Index

Graat, Barend (1628-1709), painter, 43 's Gravenzande, 61 Gringalet, 39, 60 Grobianus, 39 Groenewegen, Hugo, lawyer, 94 Groot, Hugo de (1583-1645), lawyer, diplomat, 49, 51, 113 Groot, M. de, 27 Groot, Pieter de (1615-78), lawyer, diplomat, 69 Groot ceremonie-boeck der beschaafde zeeden, Het |The Big Ceremonial of Civilised Manners] (Claus van Eaar), 15 Groulart, Steven, head sheriff of Maastricht, 68, 69 Guazzo, Stefano (1530-93), Italian author, 12, 14 Guicciardini, Lodovico (1521-89), Italian author, 8, 97 Guichery, Elias de Hamilton (-after 1659), 67 Haarlem, 27, 28, 56, 61, 88, 92, 118 Haarlem, Cornelis van, painter, see Cornelis Haeghsche coeckoeck uytghebroeydt door een Overrijnsche dijstelvinck |Hague Cuckoo Hatched by a Goldfinch from over the Rhine|, 79, 112 Haegse Mercurius [Mercury of The Hague] (Hendrik Doedijns), 57 Haerlemsche eerlycke men [Honest Hours in Haarlem], 30 Hague, The, 34, 36, 43, 49, 57, 61, 77, 75, 83, 88-9, 93, 106, 123, 126, 130 Hals, Frans (c.1581/5-1666), painter, 43, 59 Hamelsveld, IJsbrand van (1743-1812), 34 H a n n e m a n Coenraat (-1679?), clerk of the States General, 67 Hans Keyenvretzer, medicijnen doctoor (Willem Godschalck van

179

Focquenbroch), 121 Harderwijk, 36, 126 harlequin, 39, 40, 86 Harlingen, 27 Hebrew, 68 Heinsius, Daniel (1580-1655), professor in Leiden, poet, 56, 79, 81, 99, 136 Heinsius, Nicolaas (1656-1718), physician, author, 56, 65 Helvetius see Sweitzer Hennebo, Robert (1685-1737), author, 54 Hennin, Jacob de, bailiff of the Court of Holland, 78, 89 Henry IV, King of France (1589-1610), 60 Heydanus, Abraham (1597-1678), theologian, professor in Leiden, 125 Hippolytus redivivus, 99 Histoires facetieuses et moral les QeanNicolas de Parival), 86 Historie van Slennerhinke Lanlaup, Hellenvaurt, un Juffren-Hijlk, Die, 132 History of the Life and Death of Hugh Peters, The, 23 Hondius, Jacobus (1578-1621), Reformed minister, author, 10, 137 Honnete homme, V )The Honest Man] (Nicolas Faret), 14 honour, 10-15, 32, 62-3, 73 Honthorst, Gerard van (1590-1656), painter, 99 Hooft, Aernout (1630-80), merchant, head sheriff of Amsterdam, 49, 76, 102 Hooft, Pieter Cornelisz (1581-1647), poet, 21, 48, 50, 61, 76, 79, 123 Hoogenhoeck, Gijsbert van, secretary of the Court of Holland, 115 Hooghe, Romeyn de (1645-1708), painter, 105

180

Index

Hoorn, 130 Hoorn, Jan Claesz (-1715), publisher, 27, 52 Hoorn, Timotheus ten, publisher, 27, 105 Horace, 40, 71, 90 Hoist, Ewoud van der (-1690?), judge in Rotterdam, 78 Houbraken, Arnold (1660-1719), painter, author, 42, 54 Houven, Apero van den (-after 1677), apothecary, 83 Houwlijk [Marriage] (Jacob Cats), 20 Huizinga, Johan, 1 Hulst, Sara van (1650-), 72-3, 112 Hulst, Samuel van (1596-1688), clerk of the States General, 36, 67, 70, 72 humour Dutch, 7-9 English, 59, 136 etiquette, 9-16 and groups, 95-6 inversion, 62-3 oral, 8, 30, 31, 32-3, 38-9, 64, 72-3 popular and elite, 8-9, 15, 34, 41-2 spontaneous, 15 terminology, 2-3, 117-18 w o m e n and, 35, 82, 96-101 H u n t h u m , Aernout van, 48 Huydecoper, Joannes (1625-1704), burgermaster of Amsterdam, 52 Fluygens, Christiaan (1629-95), scientist, 49, 69, 75 Huygens, Constantijn (1596-1687), poet, secretary of the Princes of Orange, 15-16, 21, 23, 24, 33, 48, 49, 50, 52, 55, 59, 75, 77, 119, 123 Eluygens, Constantijn Jr (1628-1697), secretary of the Princes of Orange, 17, 33, 37, 49, 52, 56, 67, 70, 105, 107, 109, 120, 124

Italiaenschen quacksalver, Den [The Italian Quack], 126 Italian, 59 Italy, 21, 22, 76, 126 Jan Klaassen, comical figure, title of a play (1682), 38 Janson, Dr, see Arent Jansz Jean Potage, comical figure, 39 Jest and Seriousness, see Jok en ernst jesters, 6, 16, 39, 42, 59, 60 Jews, 118, 125, 134-5 Jocorum atque seriorum [Jokes and Serious Matters] (Otho Melander), 21 Johan Maurits count of NassauSiegen (1604-79), 79 Johanna, legendary pope, 36 Jok en ernst [Jest and Seriousness] Oan de Brune Jr), 25, 59 Jokers' Stage, see Toneel der snaaken joking relationship, 95 Jonctys, Daniel (1600-54), physician, author, 99 Jongh, Dirck de, lawyer, 90 Jure arlequinizante, De, 86 Jus hodiernum [Contemporary Law] (Martinus Caesar), 95 kalis, 57-8 Kampen, 3, 129 Keijser, Jacobus, lawyer, 114 Kerckhoven, Willem van den (1607-after 1680), lawyer, 94 Kersteman, Franciscus (1728-93), lawyer, author, 96 Kievit, Alida (1637-?), 120 Klaus Narr, see Rangstadt Klucht van Oene (Jan Vos), 122 Klucht van de moffmne |The Kraut W o m a n ' s Farce], 132 Klucht van de mof, De [The Kraut Farce) (Isaac Vos), 132 Kluchtigen bancket-kramer, Den |The Farcical Confectioner], 30, 31, 34, 38, 117 Kluchtigh tijdtverdrijf by de worste-

Index

ketel ofte vermaakeijke tsamenkoutingen, waarin verhandeld word het leven en wandel der Westfaalsche dienstmaagden |Farcical Amusement at the Sausage Pan, or Entertaining Discourse on the Life and Deeds of the Westphalian Servant Girls), 132 Koddige en ernstige opschriften | Witty and Serious Jottings], 38, 63, 98 Koddigen opdisser, Den [The Comical Server], 25 Korenbloemen [Cornflowers] (Constantijn Huygens), 16, 75 Kostverloren (Jacob Westerbaen), 80 Kra, Dirck de [c. 1600-81), judge in Scheveningen, 90 Kuijper, priest in Maastricht, 138 Kunst der verkering met de waereldt en nodige leerregels om zich daar wel in te gedraageu [Art of Living in the World and Rules for Proper Behaviour There] (Francois de Caillieres), 13 Lamberts, Hendrikje, convicted for tribady, 110 Eanspassaet, Conradus, VOC captain, 70 East, C , publisher, 27 Eatin, 3, 9, 21, 44, 52, 61, 68, 71, 78, 90, 95, 99 Leeuwarden, 37, 123 Eeeuwen, Cornelis van (1611-81), Reformed minister, 80 Eeeuwen, Joost van (-1687), lawyer, 99 Eeeuwen, Simon van Jr, author, 99 Eeiden, 23, 43, 47, 51, 52, 55, 56, 59, 61 Eeiderdorp, 76 lepers, 15 Eescailje, Catharina (1649-1711), poet, 16, 111 Leven en bedrijf van Clement Marot, Het [The Life and Activities of

181

Clement Marot], 24, 31, 34, 35 Leven en bedrijf van Klaas Nar, Het |The Life and Activities of Klaas Nar], 22 Liber facet arum (Book of Jokes] (Poggio), 21, 37 Life and Activities of Clement Marot, The, see Leven en bedrijf van Clement Marot, Het Limburg, Rem van (-1685), lawyer, 68, 70, 94, 97 literacy, 19-20 Lof der geldzucht [Praise of Avarice] (Jeremias de Decker), 28 London, 93 Loo, van den, Miss, 70 Loon op Zand, 106 Louvain, 11 Eubeck, 87 Maastricht, 61 Malay, 69 Mander, Karel van (1548-1606), painter, author, 44, 53 manuscripts, 36-8, 51, 63, 74 Mariken van Nieumeghen, 40 Marot, Clement (1496-1544), French poet, 24, 28, 31, 34, 39, 59, see also Leven en bedrijf van Clement Marot, Het [The Life and Activities of Clement Marot] Marreveldt, Nicolaas, captain, 120 Matthijsen, Jan (c.1400), lawyer, author, 87 Maurits, Prince of Orange (1567-1625), 60, 109 Maurits of Nassau Count of Eeck and Beverweerd (1631-83), 68 Maximilaan I, German Emperor (1459-1519), 134 Meerhuizen, Jan (1618-67), actor, 39, 43, see also Jan Tamboer Meerman, Francois (-1669), registrar, 141 Meerman, Dirck (1610-80), burgermaster of Delft, 80

182

Index

melancholy, 48, 117 Melander, Otho (1571-1640), German author, 21 Memel, Joannes Petrus de, German author, 134 Mengelrijmen [Mixed Rhymes] (Pieter Rixtel), 56 Mennonites, 44 Merwede, Matthijs van de (1625-after 1697), poet, 57 Meyden, Leonora van der (1645-?), 103 Meyster, Everard (1617-79), author, 54 Mieris, Frans van (1635-81), painter, 54 Minnedichten [Love Poems] (Jacob Westerbaen), 99 Moerloose, Isabella de (1661?-after 1712), 33 Molenaer, Jan Miense (c. 1610-68), painter, 41 monkeys, 41 Moorkensvel, 98 Morsch, Pieter van der (1543-1628), rhetorician, jester, 59 Moryson, Fynes, English traveller, 97 Munchhausen, Baron von, 58 Musch, Cornelis (1592-1650), secretary of the States General, 78 music, 66, 81 Naarden, 94 Nederlandtsche wechcorter [Dutch Pastime], 36, 87 Neering, Johannes (-after 1679), lawyer, 94 New Jest Teller, The, see Nieuwen cluchtvertelder, Den New Jestbook, A, see Nyeuwe clucht boeck, Een Neyn, Cornelis de, lawyer, 81 Neyn, Pieter de (1643-after 1697), author, 53, 65

Nieuwe vaakverdryver, of Neederlandze verteller, De [The New Sleep-Dispeller, or Dutch storyteller], 23, 30, 32, 35, 39, 41 Nieuwen cluchtvertelder, Den [The New Jest Teller], 32, 38, 129 Nil volentibus arduum, society, 24 Noordwijk, 140 Noortwijck, Ysbrand (-1695), lawyer, treasurer of Prince Willem III, 79, 82, 112 Niirenberg, 131 Nugae venales sive thesaurus ridendi et jocandi [Jests for Sale, or Pick of Jokes and Japes], 44 Nuttige tijd-korter voor reysende en andere lieden [The Useful Wiler Away of Time for Travellers and Others], 36 Nyeuwe clucht boeck, Een [A New Jestbook], 22, 23, 59 Ockerse, Willem (1760-1826), author, 7 Oldenbarnevelt, J o h a n van (1547-1619), raadpensionaris, 61, 72, 130 Ossone, Duke of, Viceroy of Naples, 32 Ouddorp, 62 Ouden, en huydendaegschen dronckeman, Den [The Drunk Present and Past] (Jacobus Sceperus), 10 Outshoorn, Aletta van (1651-1730), wife of Jacob Godin, 119 Outshoorn, Cornelis van (1613-88), burgermaster of Amsterdam, 90 Overbeke, Aernout (1632-74), passim Overbeke, Agatha van (1626-81), 67, 75 Overbeke, Bonaventura van (1630-1718), 49, 67 Overbeke, Hieronymus van (1624-71), lawyer, 49, 67 Overbeke, J o h a n van (1617-80), 124

Index

Overbeke, Matthijs (1584-1638), merchant, 47, 48, 55, 61, 63, 75, 79 Oxenstierna, Gabriel, Duke of, Swedish diplomat, 124 painting, 1-2, 40-7, 57, 85, 127 genre, 9, 4 1 , 44, 5 2 - 3 , 99, 103 portrait, 42-4 trompe Toeuil, 44 Palamedes (Joost van den Vondel), 56 Papenbroeck, Gerard van (1673-1743), alderman in Amsterdam, 33 Paracelsus (1493-1541), 122 Paris, 133 Parival, Jean-Nicolas de (1605-69), professor in Leiden, 86 Pas, English jester, 59 Pasquino, 21, 39, 60 Pauli, J o h a n n e s (1450/4-1520/2), German author, 21, 30 Peene, Pieter van (1621-57), lawyer, 61 Pekelharing, comical figure, 39, 42, 43 Pelgrim van dese wereldt, Den [The Pilgrim of This World], 32 Peters, Hugh (1598-1660), English minister, 23, 28, 39 Philip II, King of Spain (1527-98), 60 Philogelos, 121 Plautus, Greek playwright, 21 Poemata of mengel-moes van verscheyde gedichten [Poems or Potpourri of Diverse Rhymes] (Hendrik Bruno), 76 Poggio Bracciolini, Gian Francesco (1380-1459), Italian author, 21, 22, 37, 101, 109, 130 Polnische Sackpfeiffer, Der [The Polish Piper], 24 Pool, Isaac (1615-84), merchant, 16 Pothoven, Vincentius van ( 1 6 3 1 before 1699), lawyer, 90, 94

183

Praise of Folly (Desiderius Erasmus), 8 prostitution, 91, 99, 108 purity, 63 Puteanus, Erycius (1574-1646), professor in Louvain, 11, 90 Puttana errante, La, 105 Questiers, Catharina (1631-69), painter, poetess, 39, 79 Quintillianus, Marcus Fabius, Latin author, 9, 12 Rabelais, Francois (1483?-1553), French author, 9 Rangstadt, Klaus (Klaas Nar), 22, 38, 59 Ranst, Constantinus (1635-1714), VOC administrator, 64 Recxstoot, J o h a n Pieter, 57 Reformation, 139 Regensburg, 131 Reijnst, Lambert (1613-79), sheriff of Amsterdam, 91 Rembrandt van Rijn (1606-69), painter, 44, 45 Renesse, Lodewijk van, 104 Reveil, 18 Rijm-wercken van wijlen den heer en meester Aernout van Overbeke, De [The Poetry of the Late Mr Aernout van Overbeke], 27, 52, 76 Rijt, Willem van de, bailiff of Bergen op Zoom, 119 Ripperda, Unico van, nobleman, 78 Rixtel, Pieter (1643-73), author, 56 Roemer Visscher (1547-1620), merchant, poet, 55, 61, 79 Roemers Visscher, Anna (1583-1651), poetess, 55, 80 Roemers Visscher, Maria Tesselschade (1594-1649), poetess, 55, 79 Roguish Clement Marot, The, see Snaaksche Clement Marot op zyn praatstoel, De

184

Index

Rome, 2 1 , 54 Roos, Axilius, author, 16, 32, 36 Rosa, Adriaan (-1689), bailiff of The Hague, 71, 77, 126 Rotterdam, 18, 27, 61, 74, 78 Rumpt ter Burgh, Jacob, alderman in Leeuwarden, 37 Rusting, Salomon van (1652-1717), physician, author, 66, 121 Ruysch, Nicolaes (1607-70), secretary of the States General, 77 Ruyter, Willem, 39 Ruyter, Michiel de (1607-76), admiral, 51 Saftleven, Cornelis (1607-81), painter, 40, 85 Sas, Gerbrand (-1702?), lawyer, 90 Satirical Tapeworm Mirror, The, see Schimpigen bolworm-spiegel, De satyrs, 40 Scaliger, Josephus Justus (1540-1609), professor in Leiden, 23 Scarron, Paul (1610-60), French author, 73 scatology, 63, 72, 75, 77, 8 0 - 1 , 82, 95, 97 Sceperus, Jacobus (-1678), 10, 120 Schaep, Mr (probably Pieter, 1628-1708, lawyer), 80 Schaep, Willem, lawyer, author, 86 Schalken, Godfried (1643-1706), painter, 43, 57 Scheveningen, 140 Schilderboeck (Karel van Mander), 53 Schimmelpenning, Johannes, 82 Schimpf und Ernst [Joke and Seriousness] (Johannes Pauli), 21 Schimpigen bolworm-spiegel, De [The Satirical Tapeworm Mirror], (Jan van Duisberg), 27, 28, 31, 32, 111 Schmidt, P.P., 25, 26 Scholiers, Agatha (1594-1649), 47

Schrevelius, Miss, 124 Schrevelius, Ewaldus (1575-1646), professor in Leiden, 122 Schurman, Anna Maria van (1607-78), scholar, author, 99 Schuyling, Frans (Frans de Geek) (1601-?), actor, 38, 43, 117 Scipio, Conrad, German imperial poet, 48 Seer vermaeckelycken kluchtvertelder, De [The Highly Entertaining Jest Teller], 34 Seltsame Gerichtshdndel (Matthias Abele), 87 Sevenhuisen, Francois van (c.1633-96), apothecary, 106 sexuality, 66-7, 68, 75, 76, 77, 97, 101-11, 113-14 Shrove Tuesday, 11, 41, 83, 136 Sleep-Dispeller of the Melancholy Mind, The, see Vaeck-verdryver van de swaermoedighe gheesten, Den Sloet, Tymon (1613-80), military officer, 80 Smagge, Francois de la (-after 1699), shopkeeper. 69 Smit, Borrit Janssen, printer, 143 Snaaksche Clement Marot op zyn praatstoel, De [The Roguish Clement Marot], 98 Sonnemans, Arent, timber merchant, 93 Sourij, Jan (-after 1691), merchant of the VOC, 82 Southern Netherlands, 27 Spaanschen Brabander [Spanish Brabander] (Bredero), 21, 22, 39, 129 Spain, 22 Spiegel van de doorluchtige vrouwen [Mirror of Illustrious Women] (Daniel Heinsius), 99 Spirit of Jan Tamboer, The, see Geest van Jan Tamboer, De Spronssen, Jan (-1680), clerk of the States General, 68, 70, 72, 77, 80, 101, 112, 147

Index

St. Niklaesgift [St Nicholas Gift), 8, 25, 27, 30, 31, 32, 33, 35, 38, 55, 85 St. Catherine of Siena, 137 St. Anne, 31, 138 St. Martin, see Gaven van de milde St. Marten, De St. Nicholas, 41 Steen, Jan (1626-79), 1, 2, 9, 41, 42, 54, 74, 78, 85, 98, 99, 102, 103, 111, 121, 142, 146, 147, 149 Steenkes, Mr, 43, 81 Steyn, Adriaen [van), author, 59, 78 Strange, Nicholas le Sir (1603-55), 74 Stratonicus, Greek comedian, 58 Studler van Surck, Antonie, 55, 76 Studler van Surck, Jaspar, 76 Suynigh en vermaeckelijck coffy-huys, Het [The Cheap and Entertaining Coffee-House], 30, 31, 34, 35, 88, 117 Swart register van duysent sonden | Black Register of a Thousand Sins] (Jacobus Hondius), 10 Sweitzer, Joannes Fredericus (1629-1709), physician, 126 Swetnam, Joseph (-c.1621), English author, 99 Tamboer, Jan, see Jan Meerhuizen Taubman, Dr, 81 Teding van Berkhout, Pieter (1643-1713), 51 Temple, William (1628-99), English ambassador, 8 Tengnagel, Mattheus (1613-C.1657), poet, 31, 55, 79 Texel, 79, 130 theatre, 10, 15, 16, 21, 38-9, 57 Thibault, Gerard, 55 Thou, Jacques de, French ambassador (1657-62), 130 Toneel der snaaken [Jokers' Stage], 23, 32, 35, 39, 40, 117 Torrentius, Johannes (1589-1644), painter, 55, 108, 143

185

Treslong, Catharina van, 80 Triboulet, 39 trickster, 60, 88 see also jesters Trijntje Cornelis (Constantijn Huygens), 32 Trip, Maria (1619-83), 102 Troost, Cornelis (1697-1750), painter, 44 Trouringh [Wedding-ring] (Jacob Cats), 101 Tulp, Nicolaes (1593-1674), physician, 110, 121 Turenhout, Jacques (-1677), wine merchant, 69 Uilenspiegel, Til, 22, 27, 38, 59, 88 unequal lovers, 102 University of Leiden, 49, 86 Utrecht, 27, 61, 107 Uylevangst, De (Anthony van Westreenen?), 79 Vaeck-verdiyver van de swaermoedighe gheesten, Den [The SleepDispeller of the Melancholy Mind], 28, 29, 117 Vega, Lope de (1562-1635), Spanish playwright, 38 Vegelin van Claerbergen, Philip Ernst, 37 Velters, Johan Francois, 52 Venkel (Vinckel), Kaspar, theatre director (1641-52), 39 Venne, Adriaen van de (1589-1665), painter, poet, 34, 41, 44, 57, 129 Verdrijf des droeflieyts ende melancolie [Dispeller of Sadness and Melancholy], 117 Vermaeckelijcke uren (Gerard Boot), 29 Vermakelijk uiteinde van een arme, ellendige, gebochelde, eenogige en kreupele hoorndrager, Het [The Entertaining End of a Poor, Miserable, Hump-backed, Oneeyed, Crippled Cuckold], 120

186

Index

Vermakelijke avonturier, De [The Entertaining Adventurer] (Nicolaas Heinsius), 56, 65 Vermeer, Johannes (1632-75), painter, 99 Verscheyden lessen Petri Messie edelman van Sivilien, De [The Various Lessons of Peter Messie Nobleman from Seville], 36 Verwaande Hollandsche Transchman, De [The Cocky Dutch Frenchman], 133 Victorijn, Dirck, 62 Vida de Lazarillo de Tonnes [Life of Lazarillo de Tormes], 22 Vol-vrolike thee-geselschap, Het [The Cheerful Tea Party], 27, 35, 98 Vijg, Mr, 72 Vinck, Gerard (-1656), lawyer, 94, 97 Vitellus aureus (Joannes Fredericus Sweitzer), 126 Vitry, Jacques de (c.1165-1240), French author, 101 Vlooswijck, Cornelis van (1601-87), burgermaster of Amsterdam, 76 Vlooswijck, Margaretha van, 76 Vlooswijck, Nicolaas van (1631-79), bailiff of Naarden, 70, 76, 103 Voet, Carel (1631-79), merchant, 102 Voetius, Gisbertus (1589-1676), theologian, professor in Utrecht, 9, 11, 19, 32, 138, 141 Vogelaer de, Daniel, 119 Vondel, Joost van den (1587-1679), poet, playwright, 56 Voorburg, 81 Vos, Jan (1620-67), playwright, 50, 62, 120 Vos, Isaac (-1651?), actor, playwright, 132 Vossius, Isaac (1618-89), scholar, 48 Vossius, Gerard (1577-1649), scholar, 10 11 Vries, Jan de, bailiff of Loon op

Zand, 106 Vries, Simon de (1628-1708), author, 20, 27 Vrolijcke ueren [Cheerful Hours] (Pieter de Neijn), 53 Warenar{V.C. Hooft), 123 Weede, Everard van (1626-1702), diplomat, 33 Wees, A. de, publisher, 27 Weesp, 94 Weidner, Johan Leonhard, German author, 30 Werven, Steven van der (-1668), lawyer, 95 West Indies C o m p a n y (WIC), 53 Westerbaen, Jacob (1599-1670), physician, author, 50, 73, 79, 80,99 Westphalia, 131-2 Westreenen, Anthony van, accountant of the Prince of Orange, 79 Westrenen, Martinus van, 90 Wetsteen der vernuften [Whetstone of Reason] (Jan de Brune Jr), 32, 100 Willem I, Prince of Orange (1531-84), 60 Willem II, Prince of Orange (1626-50), 49 Willem III (1650-1702), Prince of Orange, King of England, 17, 33, 49, 75, 109, 124 Willem Frederik, Count of NassauDietz (1613-64), 17 witches, 40, 98, 137 Witt, Cornelis de (1623-72), Dordrecht regent, 49 Witt, J o h a n de (1625-72), raadpensionaris, 49, 130 Wittewrongel, Petrus (1609-62), Reformed minister, author, 10 Witty Jottings, see Koddige en ernstige opschriften Zeeland, 33, 57

Index

Zeuxis, Greek painter, 45 Zincgref, Julius Wilhelm (1591-1635), German author, 23, 27, 30

187

Zoet, Jan (1610-74), actor, author, innkeeper, 27, 28, 31, 35, 38, 39, 43, 54, 56, 143 Zwolle, 129