No Smoking: een analyse van de criminalisering van rookgedrag

Vakgroep Strafrecht en criminologie

No Smoking: een analyse van de criminalisering van rookgedrag

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00700782) De Smet Saskia Academiejaar 2010-2011

Promotor : Prof. Dr. Decorte Tom

Commissarissen : Lic. Ben Heylen Prof. Dr. Deruyver Brice

Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen

Ondergetekende, [De Smet Saskia 00700782] geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum: 16/08/2011 Handtekening:

WOORD VOORAF Deze masterproef is tot stand gekomen in het kader van mijn opleiding tot master in de criminologische wetenschappen. Ik zou graag enkele mensen bedanken voor de hulp die zij mij boden bij het schrijven van deze masterproef. Eerst en vooral wil ik graag mijn promotor, professor Decorte, bedanken voor zijn begeleiding. Vervolgens wil ik graag mijn familie en medestudenten bedanken voor de geboden steun tijdens het schrijven van deze masterproef.

I

INHOUDSTAFEL WOORD VOORAF...................................................................................................................I INHOUDSTAFEL ................................................................................................................... II LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN ...................................................................... V HOOFDSTUK 1 INLEIDING................................................................................................. 1 1.1. PROBLEEMSTELLING ......................................................................................................... 2 1.2. CRIMINOLOGISCHE RELEVANTIE ....................................................................................... 4 1.3. THEORETISCH KADER ........................................................................................................ 4 1.4. METHODOLOGIE ............................................................................................................. 11 HOOFDSTUK 2: VORMEN VAN BELEID TEGENOVER ROOKGEDRAG .............. 13 2.1. INLEIDING ....................................................................................................................... 13 2.2. CRIMINALISERING ........................................................................................................... 13 2.3. VORMEN VAN BELEID ..................................................................................................... 14 2.3.1. Persuasieve middelen.............................................................................................. 14 2.3.2.Technisch-infrastructurele middelen ....................................................................... 14 2.3.3. Remuneratieve middelen ......................................................................................... 14 2.3.4. Verbiedende middelen ............................................................................................. 15 2.3.5. Gebiedende middelen .............................................................................................. 15 2.3.6. Therapeutisch-medicaliserende middelen............................................................... 15 2.3.7. Medisch sanctionerende methoden ......................................................................... 15 2.4. BESCHRIJVING SITUATIE IN BELGIË................................................................................. 15 2.4.1.Etikettering en waarschuwingen .............................................................................. 15 2.4.2. Reclame ................................................................................................................... 17 2.3.3. Samenstelling, fiscale maatregelen en verkoopsvoorwaarden ............................... 17 2.4.4. Rookverboden ......................................................................................................... 17 2.5. BESCHRIJVING VAN DE SITUATIE IN DE VERENIGDE STATEN ........................................... 20 2.5.1. Reclame ................................................................................................................... 21 2.5.2. Samenstelling, fiscale maatregelen en verkoopsvoorwaarden ............................... 22 2.5.3. Rookverboden ......................................................................................................... 22 2.6. CONCLUSIE ..................................................................................................................... 23 HOOFDSTUK 3 LEGITIMATIE CRIMINALISERING.................................................. 25 II

3.1. INLEIDING ....................................................................................................................... 25 3.2. GEWIJZIGD IMAGO VAN ROOKGEDRAG ............................................................................ 25 3.2.1. Historiek .................................................................................................................. 25 3.2.1.1. Ontstaan ............................................................................................................ 26 3.2.1.2. Evolutie rookgedrag in het Westen .................................................................. 26 3.2.2. Groeiende tegenstand ............................................................................................. 27 3.2.3. Implicaties voor het beleid ...................................................................................... 27 3.3. BETOOG .......................................................................................................................... 28 3.3.1. De anti-tabaksbeweging.......................................................................................... 28 3.3.2. Invloed van de wetenschap ..................................................................................... 29 3.3.2.1 Wetenschappelijk gestuurde literatuur .............................................................. 29 3.3.2.2. Beleidsgestuurde literatuur ............................................................................... 31 3.3.3. Het gezondheidsargument ....................................................................................... 32 3.3.4. Het argument van het onschuldig slachtoffer ......................................................... 32 3.3.5. Sociale kosten voor de samenleving........................................................................ 34 3.4. SCHADE EN PATERNALISME ............................................................................................ 34 3.4.1. Schade ..................................................................................................................... 34 3.4.2. Paternalisme ........................................................................................................... 35 3.4.3. Schade en paternalisme: een utilitaristische afweging ........................................... 36 3.5. TABAK EN VERSLAVING .................................................................................................. 37 3.5.1. Tabak als drug ........................................................................................................ 39 3.5.2. Verslaving ............................................................................................................... 39 3.5.2.1. Verslaving als ziekte ........................................................................................ 42 3.5.2.2. Verslaving als rationele keuze.......................................................................... 43 3.5.3. De zelfvervullende voorspelling .............................................................................. 45 3.5.4. Implicaties voor het beleid ...................................................................................... 46 3.6. CONCLUSIE ..................................................................................................................... 47 HOOFDSTUK 4 STIGMATISERING EN DISCRIMINATIE VAN ROOKGEDRAG. 49 4.1. INLEIDING ....................................................................................................................... 49 4.2. STIGMATISERING VAN ROOKGEDRAG .............................................................................. 49 4.2.1. Stigma in het tabaksbeleid ...................................................................................... 51 4.2.2. Stigma en sociale ongelijkheid ................................................................................ 53 4.2.3. Tabak en stigma in de geschiedenis van de volksgezondheid ................................. 53 III

4.2.4. Het sociaal symbolisme van roken en gezondheid .................................................. 55 4.2.5. Discussie ................................................................................................................. 57 4.3. DISCRIMINATIE VAN ROOKGEDRAG ................................................................................ 58 4.3.1. Rechtsbronnen en mensenrechten ........................................................................... 59 4.3.1.1. Rechtsbronnen .................................................................................................. 59 4.3.1.2. Mensenrechten ................................................................................................. 59 4.3.1.2.1. Recht op privacy ........................................................................................ 59 4.3.1.2.2. Recht op gezondheid ................................................................................. 61 4.3.2. Verenigbaarheid van het EVRM met het rookverbod ............................................. 61 4.3.2.1. Rookverbod in openbare plaatsen .................................................................... 61 4.3.2.2. Rookverbod in de horeca .................................................................................. 62 4.3.2.3. Rookverbod in de privésfeer ............................................................................ 63 4.3.2.3.1. Rookverbod in elke gesloten ruimte in het bijzijn van minderjarigen ...... 63 4.3.2.3.2. Rookverbod in de wagen in het bijzijn van minderjarigen ........................ 64 4.3.2.4. Rookverbod op de openbare weg ..................................................................... 64 4.4. CONCLUSIE ..................................................................................................................... 65 HOOFDSTUK 5 BESLUIT ................................................................................................... 66 5.1. TERUGKOPPELING THEORIE ............................................................................................ 66 5.2. DISCUSSIE ....................................................................................................................... 67 5.3. ALGEMENE CONCLUSIE ................................................................................................... 68 6. BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................ 70

IV

LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN APA

American Psychiatric Association

ASH

Action on Smoking and Health

DSM

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders

EG

Europese Gemeenschap

EVRM

Europees Verdrag ter Bescherming van de Rechten en van de Mens en de Fundamentele Vrijheden

FCTC

Framework Convention on Tobacco Control

FDA

Food and Drug Administration

GASP

Group  Against  Smokers’  Pollution

GW

Grondwet

KB

Koninklijk Besluit

VN

Verenigde Naties

VS

Verenigde Staten

WHO

World Health Organization

V

HOOFDSTUK 1 INLEIDING Het gebruik van tabak als genotsmiddel wordt vanuit een gezondheidsethiek steeds meer bestreden door middel van rechtsmiddelen. Wettelijke bepalingen die rookgedrag aan banden leggen, zoals op openbare plaatsen en op de werkvloer, worden talrijker en het debat pro en contra rookgedrag is daarom zeer actueel. Vanuit dit debat wordt in deze masterproef de legitimiteit en de ethische verantwoording van de beperkingen die rokers worden opgelegd, in vraag gesteld. Het onderzoeksdomein van deze masterproef is het ontstaan en de evolutie van strafwetten op nationaal en internationaal vlak. Het objectief van deze masterproef is het leveren van een bijdrage in het inzicht in de nationale en internationale criminaliseringsprocessen ten opzichte van rookgedrag en de afwegingen die hierbij moeten gemaakt worden. Dit gebeurt aan de hand van een beschrijving van de verschillende vormen van beleid tegenover rookgedrag en hun toepassing in een nationale en internationale context. Vervolgens wordt een overzicht gegeven van de in de literatuur dominante attitudes en argumentatie ten opzichte van de criminalisering van rookgedrag. Er wordt aan de hand van een bespreking van de begrippen schade en paternalisme een antwoord geformuleerd op de ethische afweging die moet gemaakt worden bij het criminaliseren van rookgedrag en de in vraag gestelde legitimiteit ervan. Ten slotte wordt de mogelijk stigmatiserende en discriminerende aard van maatregelen ten opzichte van rookgedrag besproken aan de hand van een toetsing met verschillende mensenrechten. Met deze masterproef wordt beoogd inzicht te verschaffen in de spanningsverhouding tussen vrijheid en welzijn en de argumentatie van de verschillende partijen in het debat rond criminalisering van rookgedrag. Ik hoop dan ook een bijdrage te leveren aan de wetenschappelijke literatuur hieromtrent. Dit is de praktische relevantie van deze masterproef. De theoretische relevantie van deze masterproef bestaat uit het geven van een overzicht van de nationale en internationale evoluties in het beleid tegenover rookgedrag en welke factoren hiertoe hebben bijgedragen. Daarbij kunnen we ons de vraag stellen in welke mate overheidsoptreden ten opzichte van rookgedrag legitiem is en welke criteria hiervoor 1

gehanteerd worden. De conflictcriminologie is hierbij het uitgangspunt, vertrekkende van het debat pro en contra criminalisering van rookgedrag.

1.1. Probleemstelling Criminalisering van rookgedrag wordt uitsluitend gerechtvaardigd door te wijzen op de nadelige gevolgen voor de volksgezondheid. De benadeelden van deze criminalisering (rokers,   horeca,   etc.)   kunnen   echter   ook   argumenten   aanhalen   om   hun   ‘recht   op   roes’   te   vrijwaren. Rookgedrag stelt de samenleving dus voor enkele problemen aangaande de spanningsverhouding tussen vrijheid

en welzijn en het

opent een debat

rond

overheidsoptreden tegenover rookgedrag. De beperkingen ten opzichte van rookgedrag zijn een oorzaak tot conflict in de samenleving tussen rokers en niet-rokers. Door dit gebrek aan consensus wordt de legitimiteit van het strafrecht in vraag gesteld. Het ultimum remedium principe is een van de pijlers van het strafrecht en vertelt ons dat het strafrecht enkel mag aangewend worden als alle andere mogelijk middelen gefaald hebben. De argumenten van de tegenstanders  van  tabak  waren  voor  de  jaren  ‘60  voornamelijk  gestoeld   op een anti-genotsethiek. Volgens tegenstanders was het gebruik van tabak immers verderfelijk voor de geest. De allereerste beperking die rokers opgelegd werd, kwam vanuit de geestelijke hoek. Paus Innocence XII strafte in 1590 al wie tabak gebruikte in de SintPietersbasiliek in Rome, met de uitsluiting tot het gebruik van alle sacramenten (Apperson, 2006). Het gebruik van tabak moreel afkeurenswaardig achten, is echter niet voldoende om het door middel  van  strafrecht  te  beteugelen.  In  de  jaren  ‘60  veranderde  deze  anti-genotsethiek echter naar een gezondheidsethiek toen de verslavende en ongezonde aspecten van de sigaret aan het licht kwamen (Raes, 2001). Wetenschappelijke onderzoeken toonden een directe causale relatie aan tussen roken en longkanker en andere ziektes. Dit had een daling van de consumptie van tabak tot gevolg, wat de aanzet was tot de introductie van de filtersigaret. In 1986 concludeerde het Amerikaanse Ministerie van Volksgezondheid dat niet-rokers,   door   “passief   roken”,   ook   schadelijke   2

effecten ondervonden (Bayard, 1992). Roken werd steeds minder sociaal aanvaard en de schade voor passief rokers werd het voornaamste argument voor de criminalisering van rookgedrag. Het debat pro en contra rookgedrag doet echter de vraag rijzen in welke mate de beperkingen die rokers worden opgelegd, rechtmatig zijn. Het gezondheidsaspect van het debat komt in de literatuur ruim aan bod, maar aan de ethische verantwoording van criminalisering van rookgedrag wordt weinig aandacht besteed. Dat tabak schadelijk is voor de gezondheid wordt in deze masterproef niet betwist. Het heeft niet als doel rookgedrag te ontmoedigen, noch te verheerlijken. In deze masterproef wordt wel beoogd een internationaal en nationaal overzicht te geven in de evolutie van het beleid ten opzichte van rookgedrag. Er wordt ook getracht met een kritische blik te antwoorden op de vraag in welke mate en aan de hand van welke criteria dit overheidsoptreden legitiem is. De bijdrage die deze masterproef wil leveren, is inzicht geven in de nationale en internationale criminaliseringsprocessen en de knelpunten die hierbij moeten gesignaleerd worden. Deze masterproef bestaat uit drie delen. In het eerste deel worden de verschillende vormen van beleid tegenover rookgedrag beschreven en vervolgens de toepassing ervan in hun nationale en internationale context. In het tweede deel wordt een overzicht gegeven van de in de literatuur dominante attitudes en argumentatie ten opzichte van de criminalisering van rookgedrag. Er wordt aan de hand van een bespreking van de begrippen schade en paternalisme een antwoord geformuleerd op de ethische afweging die moet gemaakt worden bij het criminaliseren van rookgedrag en de in vraag gestelde legitimiteit ervan. Ten slotte wordt de mogelijk stigmatiserende aard van maatregelen ten opzichte van rookgedrag besproken evenals de mogelijk discriminerende aard van deze maatregelen aan de hand van een toetsing met verschillende mensenrechten.

3

1.2. Criminologische relevantie Het imago van tabak is de afgelopen decennia sterk gewijzigd. De berichtgeving over tabak heeft een negatieve weerklank gekregen en dit heeft geleid tot een toename van het aantal wettelijke bepalingen met betrekking tot roken. Verschillende   wetten   en   KB’s   leggen   het   rookgedrag aan banden op onder meer openbare plaatsen, de werkvloer en de horeca. Deze beperkingen lokken reacties van zowel voor- als tegenstanders uit met een conflict tussen rokers en niet-rokers als gevolg. Het debat tussen voor – en tegenstanders van beperkingen van rookgedrag is zeer actueel en internationaal. Berichten in de media over rokers, hun rookgedrag en de maatregelen ertegen zijn veelvuldig aanwezig en vormen mee de opinie van de bevolking. De voorstanders van de beperkingen halen vooral gezondheidsargumenten aan, terwijl er weinig rekening wordt gehouden met het vrijheidsbeginsel en in welke mate het gezondheidsargument hierop doorweegt. Rokers krijgen steeds meer het gevoel dat hun gedrag bestempeld wordt  als  ‘not   done’  en  als   instrument   hiervoor  wordt   de  strafwet   aangewend.  Het   crimineel   etiket   dat   een   bepaald (deviant) gedrag krijgt is de katalysator in de strafbaarstelling ervan en daarom ook relevant voor criminologen (Hebberecht, 1985). Het proces van criminalisering en de uitdieping van de argumentatie van de partijen in het debat, vormen een goede criminologische invalshoek voor deze masterproef. Deze masterproef tracht inzicht te geven in de manier waarop het beleid ten opzichte van rookgedrag gevormd wordt en een overzicht te geven van de verschillende vormen van beleid en de toepassing ervan in zowel nationale als internationale context. Vervolgens wordt de legitimiteit van dit beleid in vraag gesteld, door het te toetsen aan de begrippen schade en paternalisme en aan de verschillende mensenrechten, om zo de mogelijk stigmatiserende en discriminerende aard ervan bloot te leggen.

1.3. Theoretisch kader De positivistische etiologische criminologie gaf geen ruimte voor onderzoek naar het strafbaarstellingsproces  van  handelingen  en  gedragingen.  Het  is  pas  vanaf  de  jaren  ’60  dat   – onder invloed van het labelingsperspectief – er ook aandacht wordt geschonken aan de maatschappelijke reactie op deviant en crimineel gedrag (Hebberecht, 1985). Theorieën over 4

het ontstaan en de evolutie van strafwetten kunnen ingedeeld worden in vier modellen: het consensusmodel, het pluralistisch model, het neo-marxistisch model en het conflictmodel (Hebberecht, 1985). Het consensusmodel beschrijft sociale structuur als een functioneel systeem dat wordt samen gehouden door middel van evenwicht. De kenmerken van het consensusperspectief zijn dat een samenleving beschouwd wordt als een relatief consistente, stabiele structuur. Het is goed geïntegreerd en elk element heeft een functie, met name het behoud van het systeem. Deze functionele sociale structuur is gebaseerd op een consensus van waarden (Dahrendorf, 1959). Het strafrecht is in dit model een weerspiegeling van de algemeen aanvaarde en fundamentele waarden en normen van een samenleving. Een handeling wordt strafbaar gesteld als ze indruist tegen de collectieve waarden van deze samenleving. Het strafrecht heeft als functie het vastleggen van de morele grenzen en wordt als noodzakelijk beschouwd voor het maatschappelijk samenleven (Hebberecht, 1985). Vanuit deze optiek kan het gezondheidsaspect beschouwd worden als een collectieve waarde. Het recht op gezondheid wordt in deze context algemeen aanvaard en verleent legitimiteit ten opzichte van beperkingen van rookgedrag, wat het debat pro en contra rookgedrag overbodig zou maken. Volgens het pluralistisch model zijn er verschillende machtscentra in de samenleving en zijn sommige waarden gemeenschappelijk en andere conflicterend. Het strafrechtssysteem wordt in dit model echter beschouwd als een onafhankelijke instantie, dat het algemeen belang van de maatschappij vertegenwoordigt en geen enkele groep bevoordeelt, ten koste van de andere. Het recht past in het pluralistisch model conflicterende belangen aan elkaar aan door middel van neutrale instanties, meer bepaald de staat en het recht. Zij hebben immers als functie het verwezenlijken van sociaal waardevolle doeleinden (Hebberecht, 1985). Vanuit het pluralistisch model zou het conflict tussen rokers en niet-rokers beslecht worden door de onafhankelijkheid van de staat en het recht. Beide partijen zouden zich moeten neerleggen bij de beslissingen die deze instanties nemen. Het neo-marxistisch model heeft als uitgangspunt de ongelijke politieke en economische machtsverdeling in de samenleving (Akers & Sellers, 2004). Deze politieke en economische tegenstellingen komen tot uiting door middel van een antagonistische klassenstructuur, met de burgerij en de arbeiders als hoofdklassen. Het strafrecht functioneert in dit model ten dienste van de heersende klasse (Hebberecht, 1985). 5

Het neo-marxistisch model kan een theoretisch kader bieden voor het succes van de antitabaksbeweging in de kapitalistische samenleving. Dit succes zou dan het resultaat zijn van de ijverige middenklasse die haar ideologieën, waarden en normen wil opdringen aan anderen onder het mom van gezondheid. Het conflictperspectief beschrijft een samenleving die samengehouden wordt door beperkingen en verplichtingen en is gekarakteriseerd door alomtegenwoordige conflicten die resulteren in voortdurende verandering. Volgens het conflictperspectief heeft de samenleving volgende kenmerken: ze is op elk moment onderhevig aan veranderingen, ze vertoont op ieder vlak verdeeldheid en conflict, elk element ervan draagt bij tot deze veranderingen en ze is gebaseerd op het bedwingen van sommige leden door anderen (Dahrendorf, 1959). De machtige groepen, meer bepaald economische belangengroepen, morele ondernemers, instanties belast met de strafrechtshandhaving en politieke partijen en groepen, controleren de wet zodat hun waarden, normen en ideologische oriëntaties als een legale standaard voor gedrag worden beschouwd. Wanneer het gedrag van minder machtigen hiermee niet overeenstemt, plegen zij criminaliteit. De conflictbenadering stelt dus dat waarden gedetermineerd worden door belangen (Vold, Bernard, & Snipes, 2002). “Values are ruling rather than common, enforced rather than accepted, at any given point of time.” (Dahrendorf, 1958, p.127). Dit

conflictperspectief

maakt

verder

een

onderscheid

tussen

een

symbolisch

interactionistische benadering en een belangengroepentheoretische benadering. Symbolisch interactionisten beschouwen strafwetten als sociale constructies waarbij welbepaalde gedragingen moreel afgekeurd worden en door een machtige groep in de samenleving als misdadig beschouwd worden. Howerd   Becker   beschrijft   in   zijn   boek   “Outsiders:   studies   in   the   sociology   of   deviance”   (1963) hoe strafbaarstellingen tot stand komen door morele ondernemingen. Analoog met de anti-tabaksbeweging is   de   ‘crusading   reformer’   die   “zijn   absolute   morele   overtuigingen   wil   opdringen aan andere leden van de samenleving en daarbij gedreven wordt door een zeker humanisme, omdat hij gelooft dat het handelen volgens zijn morele overtuigingen de mensen ten   goede   komt.” (Hebberecht, 1985). Gusfield   maakt   in   het   artikel   “Moral   passage:   the   symbolic   process   in   public   designations   of   deviance.”   (1967) echter nog een onderscheid tussen

de

instrumentele

en

de

symbolische

functie

van

de

strafwetgeving. 6

De instrumentele functie van de strafwet heeft volgens hem als doel een gedragsverandering teweeg te brengen. De symbolische functie bestaat erin een bepaald gedrag afkeuren, waardoor de publieke grenzen worden aangegeven die niet mogen overschreden worden. Hierbij wordt een bepaalde sociale groep verheerlijkt en een andere afgekeurd (Hebberecht, 1985). Volgens de belangengroepentheoretische benadering liggen conflicterende politieke groepen aan de basis van het ontstaan van strafwetgeving. Hierbij beïnvloeden machtige groepen de strafwetgeving en bestrijden ze de gedragingen van andere minder machtige groepen door hun gedrag strafbaar te stellen en te neutraliseren. Strafwetten ontstaan dus door middel van sociaal conflict en van ongelijke macht, en versterken ze daarenboven nog eens. In deze masterproef wordt gewerkt aan de hand van de conflictcriminologie, omwille van het huidig conflict tussen rokers en niet-rokers. Roken wordt omwille van dit conflict steeds meer gemarginaliseerd en beperkt. Het conflicttheoretisch wetenschapsprogramma wordt verder besproken aan de hand van de conflicttheorie van Quinney:  “The  social  reality  of  crime”. Social reality of crime (Richard Quinney) In  zijn  boek  “The  social  reality  of  crime.”  schrijft  Richard  Quinney  dat niet alleen daders en hun gedrag, maar ook hoe strafwetten geformuleerd en toegepast worden, moeten onderzocht worden. Samen bieden ze een nieuw theoretisch kader voor het bestuderen van criminaliteit. De theorie van de sociale realiteit van criminaliteit wordt in deze masterproef gebruikt als theoretisch perspectief met betrekking tot het ontstaan en de evolutie van strafrechtsnormen. Het conflict theoretisch wetenschapsprogramma van Richard Quinney heeft twee niveaus. Het eerste is het meta-theoretische niveau waarbij hij onder andere zijn uitgangspunt over mens en maatschappij formuleert (Quinney, 2001). Ter ondersteuning van zijn uitgangspunt over mens en maatschappij stelt Quinney vier begrippen centraal: proces, conflict, macht en sociaal handelen. Een sociaal proces is het dynamisch aspect van sociale verhoudingen. Sociale fenomenen fluctueren voortdurend. Elk sociaal fenomeen kan gezien worden als een deel van een complex netwerk van gebeurtenissen, structuren en onderliggende processen. Een sociaal proces is dus een opeenvolging van acties, die plaatsvinden in de tijd en leiden tot verandering. 7

Conflicten tussen personen, sociale eenheden of culturele elementen zijn volgens Quinney onvermijdelijk en normale gevolgen van het sociale leven in een samenleving met diverse waardensystemen en normatieve groepen. Conflict impliceert dat diversiteit, dwang en verandering de samenleving vormt. Conflict is functioneel: het kan leiden tot samenwerking, afbakenen van groepsgrenzen, verenigen van sociale kampen en nieuwe patronen die op termijn voordelig zijn voor de volledige samenleving. Macht vormt het basiskenmerk van sociale organisatie. Uit de ongelijke verdeling van macht vloeit voort dat bepaalde groepen in de samenleving meer macht kunnen uitoefenen dan anderen en deze gebruiken om hun waarden en normen op te dringen aan de gehele populatie. De openbare orde is zo gevormd dat ze enkel de belangen en waarden van de machtsgroepen weergeeft, in plaats van het pluralistisch concept van politieke beleidsvoering te volgen en alle groepen te horen en vertegenwoordigen. De ongelijke machtsverhoudingen brengen dus conflicten met zich mee, maar conflicten kunnen op hun beurt geworteld zijn in de competitie om macht. Sociaal handelen is doelgericht, betekenisvol, zinvol en vindt plaats met een bewustzijn van de mogelijke gevolgen van het stellen van dat gedrag. Sociaal handelen geeft dus vorm en betekenis aan een sociale realiteit. Rookgedrag en de reactie die het teweegbrengt in de samenleving is een sociaal fenomeen dat resulteert in een conflict tussen rokers en niet-rokers. Omwille van ongelijke machtsverhoudingen heeft rookgedrag zelf, het imago ervan en het beleid ertegen een proces van verandering ondergaan. Het tweede niveau is het theoretische niveau. Dit bevat zes proposities. De eerste propositie definieert criminaliteit, de vier daaropvolgende verklaren criminaliteit en de laatste propositie brengt de vijf voorgaande proposities samen en beschrijft de sociale realiteit van criminaliteit. Bij elk van deze proposities formuleert hij een of meerdere uitspraken. De eerste propositie stelt dat een misdrijf een definitie is van menselijk gedrag gecreëerd door de gezaghebbende agenten in een politiek georganiseerde samenleving. Personen en hun gedrag worden als crimineel beschouwd omwille van de formulering en toepassing van criminele definities. Criminaliteit wordt dus gecreëerd. Tabak heeft al een lange geschiedenis van (legaal) gebruik, het is pas sinds enkele decennia dat strafrecht aangewend wordt om het rookgedrag te beteugelen. 8

De tweede propositie legt uit hoe misdrijfdefinities tot stand komen. Criminele definities beschrijven gedragingen die conflicteren met de belangen van segmenten in de samenleving die de macht hebben om de openbare orde vorm te geven. Hoe groter het belangenconflict tussen segmenten in de samenleving, hoe groter de waarschijnlijkheid dat de machtige segmenten de criminele definities zullen formuleren. De waarschijnlijkheid dat criminele definities geformuleerd worden neemt toe bij factoren als veranderende sociale omstandigheden, opkomende nieuwe belangen, toenemende vragen tot bescherming van politieke, economische en religieuze belangen en veranderende concepties van het publiek belang. Zoals eerder vermeld heeft rookgedrag een proces ondergaan. De veranderde perceptie van het gebruik van tabak door de bekendmaking van de negatieve gevolgen ervan voor de gezondheid, heeft het belang van dit gezondheidsaspect hoog op de agenda van de beleidsmakers geplaatst. De autoriteit van de medische wetenschap en de veranderingen die deze autoriteit heeft teweeggebracht, hebben vervolgens geleid tot het beperken van rookgedrag ter bescherming van de volksgezondheid. De derde propositie beschrijft hoe en wanneer deze definities worden toegepast. Criminele definities worden toegepast door segmenten van de samenleving die de macht hebben om de handhaving en de administratie van het strafrecht vorm te geven. De waarschijnlijkheid dat criminele definities toegepast worden varieert al naargelang van de mate waarin de gedragingen van machtelozen conflicteren met de belangen van machtige segmenten. Tijdens het criminaliseringsproces kan een individu een crimineel label krijgen omwille van echte of ingebeelde eigenschappen. Een individu wordt ongunstig geëvalueerd, niet omdat hij iets doet, of omdat hij iets is, maar omdat anderen reageren omwille van hun perceptie van hem als aanstotelijk. Roken is geen intrinsiek slechte gedraging, maar wordt wel door bepaalde belangengroepen (gezondheidsorganisaties zoals de WHO1, politieke partijen, horecaverenigingen en mensenrechtenverenigingen) langzaam zo gepercipieerd.

1

World Health Organization: dit is het coördinerende gezagsorgaan binnen de VN voor alle materie inzake

gezondheid.

9

De vierde propositie beschrijft de ontwikkeling van gedragspatronen in relatie tot criminele definities. In samenlevingen georganiseerd in segmenten worden gedragspatronen gestructureerd in relatie tot criminele definities en binnen deze context plegen personen acties die een relatieve waarschijnlijkheid hebben als crimineel gedefinieerd te worden. Het is niet de kwaliteit van het gedrag maar de reactie ten opzichte van het gedrag die het crimineel maakt. Hieruit volgt dat personen in de segmenten van de samenleving die niet vertegenwoordigd zijn bij de formulering van criminele definities, meer zijn geneigd te handelen op een wijze die gedefinieerd zal worden als crimineel dan personen in de segmenten die criminele definities formuleren en handhaven. De vijfde propositie beantwoordt aan de vraag hoe criminele definities zich verspreiden. Concepties van criminaliteit worden geconstrueerd en verspreid onder de segmenten van de samenleving door verschillende communicatiemiddelen. De sigaret heeft een imagowijziging ervaren, voordien was ze alomtegenwoordig in de samenleving, maar door de associatie van tabak met kanker en andere ziektes, heeft het roken een ongezond imago gekregen. Media spelen een belangrijke rol in het overbrengen van een conflict aangezien zij in grote mate de publieke opinie vormgeven. Wanneer de waarden en normen van machtige groepen worden gesteund door deze publieke opinie, is het voor hen gemakkelijker om hun stempel op het beleid te zetten. De verspreiding van het ongezond imago van tabak gebeurde eveneens grotendeels via de media (Siu, 2009). De laatste propositie is een synthese van de voorgaande proposities en beschrijft de sociale realiteit van criminaliteit. De sociale realiteit van criminaliteit wordt geconstrueerd door de formulering en toepassing van criminele definities, de ontwikkeling van gedragspatronen in relatie tot deze criminele definities en de constructie van criminele concepties.

10

Model van de sociale realiteit van criminaliteit

(Quinney, 2001, p.24)

1.4. Methodologie In deze masterproef zal ik kwalitatief te werk gaan, zo kan er in de diepte gewerkt worden. Het doel van deze masterproef is immers inzicht te geven in de criminaliseringsprocessen ten opzichte van rookgedrag en hierbij enkele kritische reflecties te maken en niet zozeer een louter kwantitatief overzicht te geven van het aantal criminaliserende wetten met betrekking tot rookgedrag. Tijdens dit onderzoek zal ik het werkveld niet betreden, waardoor ik mij voor deze masterproef zal baseren op bureauonderzoek. Het is immers niet mijn doel om de bevolking te bevragen om zo hun standpunt over de criminalisering van rookgedrag te weten. Deze masterproef wordt geschreven aan de hand van een literatuurstudie omdat deze methode het meest aangewezen is om zoveel mogelijk informatie te verzamelen. De bronnen die ik tijdens deze literatuurstudie zal verzamelen zijn zeer uiteenlopend. Het theoretisch kader zal uiteengezet worden aan de hand van criminologisch wetenschappelijke literatuur. De evolutie van het beleid ten opzichte van rookgedrag zal beschreven worden aan de hand van wetgevingsdocumenten. Online documenten van belangengroepen en de WHO zullen ook in de literatuurstudie opgenomen worden. Omwille van de actuele relevantie van het onderwerp zal er aanvullend gebruik gemaakt worden van grijze literatuur.

11

Vervolgens zal ik aan de hand van een discoursanalyse de argumentatie van de verschillende partijen in het debat rond criminalisering van rookgedrag beschrijven, welke invloed dit heeft gehad voor het imago van tabak en de gevolgen ervan voor het beleid. Naar aanleiding van eerder vermelde focus in deze masterproef op historische en culturele context van het beleid ten opzichte van rookgedrag, is gekozen voor een kritische discoursanalyse van het debat rond de criminalisering van rookgedrag. De kritische discoursanalyse gaat er immers van uit dat mensen maar kunnen begrepen worden wanneer hun spreken in een bepaalde context wordt geplaatst. Kritische discoursanalysten besteden aandacht aan de socioculturele en historische context van interactieprocessen. Daarenboven richten ze zich op de analyse van macht en de gevolgen van machtsprocessen voor menselijke interacties. De kritische discoursanalyse is relevant voor criminologen omwille van het inzicht die dit verschaft in machtsprocessen en processen van in- en uitsluiting. Taal geeft vorm aan processen van criminalisering en uitsluiting. Rookgedrag kan als sociaal fenomeen gecategoriseerd worden aan de hand van de diverse reacties die dit gedrag oproept bij mensen. Naargelang deze categorisering verschilt, zal ook de probleemdefinitie verschillen en dus ook de oplossing van dat probleem. Wanneer we bijvoorbeeld een bepaald gedrag omschrijven als crimineel, verwachten we dat de oplossing van dat probleem zich in het strafrechtelijk domein bevindt. Deze categorisering is ongelijk en is onderdeel van een machtsstrijd. De actoren die deel uitmaken van het proces van categoriseren beschikken niet over dezelfde middelen en autoriteit om hun standpunten te verspreiden (Decorte & Zaitch, 2009). Als onderzoeksmateriaal zal ook bij dit onderdeel gebruik

gemaakt

worden

van

wetenschappelijke

criminologische

literatuur,

wetgevingsdocumenten en grijze literatuur. Bij het besluit van deze discoursanalyse zal er teruggekoppeld worden naar het theoretisch kader van deze masterproef, namelijk de theorie van de sociale realiteit van criminaliteit van Richard Quinney. Door deze bronnentriangulatie is het mogelijk om data- en kennisbronnen met elkaar te vergelijken en te combineren om zo tot een goede beschrijving, en bijgevolg ook reflectie van de problematiek te komen.

12

HOOFDSTUK 2: VORMEN VAN BELEID TEGENOVER ROOKGEDRAG

2.1. Inleiding Rookgedrag is een van de meest verspreide vormen van druggebruik en is, ondanks vele controle-inspanningen, ook een van de meest hardnekkige en stabiele. Tabak heeft aldus bewezen een rijk en gevarieerd onderwerp voor onderzoek te zijn (Mair & Kierans, 2007). In dit hoofdstuk worden de verschillende vormen en doelen van beleid tegenover rookgedrag beschreven en vervolgens hun toepassing in zowel nationale als internationale context. Sommige beleidsmaatregelen tegenover rookgedrag hebben als doel het publiek minder bloot te  stellen  aan  rookgedrag  (“Ons beschermen tegen anderen.”).  Andere  maatregelen  zoals  een   verhoogde belasting voor het aankopen van tabak en het beschouwen van tabak als een verslavende drug, trachten het gebruik van tabak te ontraden  (“Ons beschermen tegen ons.”).   Nog andere maatregelen zoals het beperken van reclame voor tabak zijn ontworpen om de verkoopkracht van de tabaksindustrie te begrenzen.

2.2. Criminalisering Bij het schrijven van een masterproef over de criminalisering van rookgedrag mogen we zeker niet  voorbijgaan  aan  een  afbakening  van  het  begrip  “criminalisering”.   In  de  wetenschappelijke  criminologische  literatuur  wordt  criminalisering  omschreven  als  “het creëren van een misdrijf en het illegaal maken van wat vooraf als legaal werd beschouwd, dikwijls voor de bescherming van de maatschappij, hoewel het doel ook bijvoorbeeld economische regulatie kan zijn. De wetten hierbij zijn reflecties over sociale normen. Het zijn professionele formuleringen van morele waardesystemen, die kunnen veranderen of evolueren doorheen de tijd.” (Wright & Miller, 2005, p. 329-330). Belangrijk bij deze afbakening is de klemtoon die gelegd wordt op het procesmatige en de veranderlijkheid van sociale normen, die als basis dienen voor het formuleren van wetten. 13

De maatregelen zoals verder in dit hoofdstuk zijn opgesomd, hebben tot resultaat dat rokers onderscheiden worden van de rest van de samenleving. Dit onderscheid houdt een impliciete en symbolische boodschap in, meer bepaald die van rokers als verworpenen, zij worden uitgesloten tenzij zij zich houden aan de regels van de niet-rokers. Roken neemt op deze manier steeds meer de kenmerken aan van sociale deviantie (Gusfield, 1998). In dit hoofdstuk wordt dus met de criminalisering van roken het toenemend aantal wetten en KB’s  bedoeld,  zoals  verder  in  dit  hoofdstuk  zal worden omschreven.

2.3. Vormen van beleid 2.3.1. Persuasieve middelen: de overheid ondersteunt informatieve initiatieven om rookgedrag te voorkomen of rokers te stimuleren om te stoppen. Hierbij denken we aan het gratis  nummer  ‘Tabakstop’  waar  de  telefoon  wordt  opgenomen  door  tabakologen  die  de  beller   bijstaan met hun hulpvraag2.   De   verplichte   boodschap   op   de   verpakking   van   tabak:   “Tabak   schaadt  de  gezondheid.”  valt  ook onder deze noemer. Een ander belangrijk persuasief middel is sociale controle. Wanneer de groep waartoe men behoort een negatieve attitude heeft tegenover roken en rookgedrag van groepsleden negatief sanctioneert via opmerkingen, negatieve blikken, etc. kan dit ontradend werken (Kagan & Skolnick, 1993; Raes, 2001).

2.3.2.Technisch-infrastructurele

middelen:

hiermee

worden

technologische

maatregelen bedoeld die de schadelijke gevolgen van tabaksrook voor derden verminderen, zoals ventilatiesystemen of het creëren van afzonderlijke ruimtes voor rokers en niet-rokers (Raes, 2001).

2.3.3. Remuneratieve middelen: dit zijn onder andere vergoedende maatregelen waarbij al wie schade ondervindt door het gebruik van tabak, een schadevergoeding kan vorderen voor de rechtbank. Bijvoorbeeld rokers die zijn begonnen met roken toen de schadelijke gevolgen ervan nog niet bekend waren, kunnen een schadevergoeding vorderen van de tabaksindustrie (Goldman, 1998). Andere remuneratieve maatregelen zijn de hoge belasting 2

www.tabakstop.be

14

voor het aankopen van tabakproducten en het betalen van hoge premies voor ziekte- en levensverzekeringen. Deze economische maatregelen hebben als doel de bevolking het gebruik van tabak te ontraden (Raes, 2001; Stone, 1986).

2.3.4. Verbiedende middelen: hierbij wordt verwezen naar het verbod op reclame voor tabak, de verschillende rookverboden op openbare plaatsen, op het werk, op school, etc. (Raes, 2001).

2.3.5. Gebiedende middelen: dit zijn verplichtingen ten opzichte van restauranthouders, werkgevers, etc. om speciale ruimtes te voorzien voor rokers en niet-rokers, alsook er op toezien dat het rookverbod gerespecteerd wordt (Raes, 2001).

2.3.6. Therapeutisch-medicaliserende middelen: vanuit dit perspectief wordt roken als een verslaving beschouwd waarbij men via medische begeleiding kan geholpen worden (Raes, 2001).

2.3.7. Medisch sanctionerende methoden: hieronder kan het weigeren van medische verzorging voor rokers verstaan worden, indien hun klachten rechtstreeks te maken hebben met hun tabaksgebruik en ze niet beloven om na de verzorging te stoppen met roken (Persaud, 1998; Raes, 2001).

2.4. Beschrijving situatie in België 2.4.1.Etikettering en waarschuwingen De wet van 3 april 1975 is de eerste nationale wet in verband met rookgedrag en bevatte de verplichting om op   de   verpakking   te   vermelden   “Sigaretten roken kan uw gezondheid schaden”.   Later   werd   door   het   KB   van   28   december   1979   het   woord   “kan”   weggelaten   en moest  op  iedere  verpakking  “Tabak  schaadt  de  gezondheid”  staan.  Door  de  EG-richtlijn van 13/11/1989 kreeg men de keuze uit verschillende gezondheidswaarschuwingen. Deze moesten weliswaar groot genoeg zijn en op allebei de grootste zijden van de verpakking zichtbaar zijn. Ten slotte verplicht het KB van 29 mei 2002 om de gezondheidswaarschuwingen minstens 30% en 50% van de oppervlakte van zowel voor- en achterzijde van de verpakking in te nemen.  Dit  KB  verbiedt  eveneens  de  benamingen  “light  sigaret”,  “mild”,  etc.   15

Vanaf 1 januari 2011 vervangt het ministerieel besluit van 28 mei 2009 tot vastlegging van gecombineerde waarschuwingen voor alle in de handel gebrachte verpakkingseenheden van sigaretten, het ministerieel besluit van 11 juli 2006 tot vastlegging van gecombineerde waarschuwingen voor alle in de handel gebrachte verpakkingseenheden van sigaretten. De verpakkingen   moeten   vanaf   dan   niet   alleen   gecombineerde   boodschappen   en/of   foto’s   bevatten, maar moeten aangevuld worden met het telefoonnummer van de Tabak Stop Lijn. De twee algemene waarschuwingen die beschreven worden in de wet 13 augustus 1990 zijn “Roken  is  dodelijk”  en  “Roken  brengt  u  en  anderen  rondom  u  schade  toe”.   De bijkomende waarschuwingen die op elke verpakking van voor roken bestemde tabakproducten moeten voorkomen zijn: - “Rokers  sterven  jonger”; - “Roken  veroorzaakt  verstopping  van  de  bloedvaten,  hartaanvallen  en  beroertes”; - “Roken  veroorzaakt  dodelijke  longkanker”; - “Roken  tijdens  de  zwangerschap  is  slecht  voor  uw  baby”; - “Bescherm  uw  kinderen:  laat  hen  niet  uw  rook  inademen”; - “Uw  arts  of  uw  apotheker  kan  u  helpen  te  stoppen  met  roken”; - “Roken  werkt  zeer  verslavend:  begin  er  niet  mee”; - “Stoppen  met  roken  vermindert  het  risico  op  dodelijke  hart-en  longziekten”; - “Roken  kan  leiden  tot  een  langzame,  pijnlijke  dood”; - “Zoek  hulp  om  te  stoppen  met  roken:  0800  111  00”; - “Roken  kan  de  bloedsomloop  verminderen  en  veroorzaakt  impotentie”; - “Roken  veroudert  uw  huid”; - “Roken  kan  het  sperma  beschadigen en  vermindert  de  vruchtbaarheid”;; - “Tabaksrook  bevat  benzeen,  nitrosaminen,  formaldehyde  en  waterstofcyanide”.   Op elk sigarettenpakje moet op één zijkant van het pakje het gehalte aan teer, nicotine en koolstofmonoxide per sigaret worden vermeld. Op de duidelijkst zichtbare kant van het pakje moet één van de twee algemene waarschuwingen staan en op de tweede duidelijkste zichtbare kant van het pakje moet één van de 42 gecombineerde waarschuwingen staan. Dit zijn drie verschillende illustraties samen met een van de veertien teksten van de bijkomende waarschuwingen.

16

België is bovendien de eerste lidstaat van de Europese Unie die gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheid gecreëerd door de richtlijn 2001/37/CE van de Europese Commissie om het aanbrengen van deze gecombineerde waarschuwingen op sigarettenpakjes verplicht op te leggen. In november 2006 werd België het eerste Europese land dat deze maatregel toepaste.

2.4.2. Reclame De wet van 24 januari 1977 betreffende de bescherming van de gezondheid van de verbruikers op het stuk van de voedingsmiddelen en andere producten bevat een totaalverbod op reclame voor en sponsoring van tabakproducten. Dit heeft tot gevolg dat elke mededeling of handeling die (on)rechtstreeks het doel heeft de verkoop van tabakproducten te bevorderen, is verboden. De enige uitzondering hierop is reclame voor tabakproducten in dagbladen en tijdschriften die buiten de Europese Unie worden uitgegeven, reclame in publicaties die uitsluitend bestemd zijn voor professionelen uit de tabakssector, incidentele reclame in het kader van de mededeling aan het publiek van evenementen in het buitenland en het afficheren van het tabaksmerk in en aan de voorgevel van tabakswinkels en van krantenwinkels die tabakproducten verkopen.

2.3.3. Samenstelling, fiscale maatregelen en verkoopsvoorwaarden Volgens het KB van 29 mei 2002 mag een sigaret maximaal 10 mg teer bevatten, 1,0 mg nicotine en 10 mg koolstofmonoxide. Het KB van 15 juli 2005 bepaalt de minimumprijs van een pakje sigaretten. Door de wet van 19 juli 2004 is het vanaf december 2004 verboden om tabakproducten te verkopen aan jongeren onder de zestien jaar. De boetes voor het overtreden hiervan bedragen 130 euro tot 1.500 euro en tussen de 250 euro en 5000 euro indien blijkt dat de wet moedwillig overtreden is.

2.4.4. Rookverboden Dit is het belangrijkste onderdeel van de Belgische wetgeving voor deze masterproef, omdat het rechtstreeks een vrijheidsbeperking inhoudt ten opzichte van rokers. Het is eveneens de 17

meest actuele, gezien op 15 maart 2011 het Grondwettelijk Hof de uitzonderingen die er bestaan op het rookverbod in de horeca vernietigd heeft, waardoor er vanaf 1 juli 2011 een algemeen rookverbod zal gelden en er enkel nog mag gerookt worden in een aparte rookkamer. Rookverbod openbaar vervoer Het eerste rookverbod dat werd ingevoerd door het KB van 15 september 1976, betrof het roken in tram, bus of metro. In 2004 ging de Vlaamse regering een stap verder door het roken in overdekte ruimtes van De Lijn te verbieden. De NMBS had voor 2004 al afgescheiden rookruimtes, maar voerde vanaf 2004 een algemeen rookverbod in op treinen en in stations. Hier horen ook de overdekte perrons bij. Rookverbod op het werk Op 19 januari 2005 besliste de regering vanaf 1 januari 2006 een rookverbod op het werk door te voeren. Vanaf 1 januari 2006 is het verboden om op een arbeidsplaats, open of gesloten, te roken. Roken is enkel toegelaten in speciaal voorziene rookkamers. De werkgever is echter niet verplicht deze rookkamers te voorzien. Artikel twee van het KB van 19 januari 2005 voorziet wel enkele uitzonderingen: het is toegestaan om te roken bij werkzaamheden in de open lucht, in privéwoningen en tenslotte ook in private vertrekken van instellingen voor maatschappelijke dienstverlening zoals gevangenissen. Deze instellingen mogen zelf hun voorwaarden voor het toestaan van roken, opstellen. Rookverbod op school Het decreet van 6 juni 2008 omvat een rookverbod op scholen en in Centra voor Leerlingenbegeleiding, dit geldt niet voor Universiteiten en Hogescholen aangezien het enkel gaat over instellingen voor kleuter-, basis- en secundair onderwijs. Het decreet verbiedt roken in gesloten plaatsen van de instelling, in de open ruimtes is het enkel verboden te roken tussen 6u30 en 18u30. Rookverbod in openbare plaatsen Het KB van 13 juni 1990 is het eerste rookverbod op een openbare plaats. Het definieert een openbare   plaats   als   “een voor het publiek toegankelijke plaats”.   Dit   eerste   KB   werd   vervangen door het KB van 13 december 2005 dat een openbare plaats op een strengere manier  definieert,  namelijk  als  “een plaats waar de toegang niet beperkt is tot de gezinsfeer”.   18

Het KB heeft immers als doel niet-rokers te beschermen tegen tabaksrook en wil daarenboven gebruik maken van persuasieve middelen om rokers aan te zetten om te stoppen met roken. Er heerst echter nog enige discussie over de reikwijdte van deze definitie. In België is, zoals in de Verenigde Staten al het geval is, de vraag gerezen om in gemeenschappelijke delen van appartementsgebouwen een rookverbod in te stellen. Oud-senator Vankrunkelsven stelde in een schriftelijke vraag aan de Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid immers of dit ook onder de toepassing valt van het KB van 13 december 2005. Deze gemeenschappelijke delen zijn immers toegankelijk voor iedere bewoner en zijn genodigden in het appartementsgebouw (Vr. en Antw., Senaat, 12 januari 2009). Volgens de Minister vallen de gemeenschappelijke delen van een appartementsgebouw niet onder het rookverbod vermeld in het KB van 13 december 2005 omdat deze delen niet beschouwd worden als openbare plaatsen. De gemeenschappelijke gangen van een appartementsgebouw kunnen worden beschouwd als lokalen die tot de gemeenschappelijke privésfeer behoren van de bewoners en het is de verantwoordelijkheid van de mede-eigenaars om dit soort zaken te regelen in het huishoudelijk reglement. Rookverbod in de horeca Het rookverbod in de horeca heeft al talloze keren het nieuws en de kranten gehaald. Het reeds hierboven vermelde KB van 13 december 2005 kende enkele onduidelijkheden over wat wel en niet toegelaten was, wat werd aangepast door het KB van 6 juli 2006. Dit KB verbood roken, tenzij dit gebeurde in een afgesloten ruimte die minder dan een vierde van de totale commerciële ruimte is. Deze rookkamer moet eveneens voorzien zijn van een afzuiginstallatie. Het KB van 6 juli 2006 is op 15 maart 2011 door het Grondwettelijk Hof vernietigd omwille van zijn discriminerende aard, waardoor er vanaf 1 juli 2011 een algemeen rookverbod geldt en er enkel nog mag gerookt worden in een aparte rookkamer. Rookverbod in de privésfeer Oorspronkelijk was alles wat niet in de openbare ruimte gebeurde, vrij van inmenging van de overheid, behalve in gevallen waarbij de openbare veiligheid of gezondheid in gevaar was. De laatste jaren kunnen we echter een trend zien waarbij de overheid steeds meer tussenkomt op privégebied, zoals roken. In het licht van de ontwikkeling van de welvaartstaat, leidt dit tot een instrumentalisering van het recht om maatschappelijke verhoudingen te wijzigen en bepaald gedrag op te dringen aan de burger (UFSIA, 2003). 19

Tot op heden is er nog geen rookverbod in de gezinssfeer, een wetsvoorstel van toenmalig senator Vankrunkelsven zou hier verandering in kunnen brengen. Dit wetsvoorstel zou roken in het bijzijn van minderjarigen in gesloten ruimtes geheel verbieden. Het geeft ook een andere  definitie  van  wat  moet  begrepen  worden  onder  een  gesloten  ruimte,  meer  bepaald  “een plaats die van de buitenlucht is afgesloten of afgesloten kan worden”. De controle van deze wettelijke bepalingen zou, minstens, problematisch kunnen worden genoemd. Wanneer er sprake zou zijn van een rookverbod in de privésfeer, zou de controle hiervan zeker geen prioriteit van politie-instanties zijn. Dit heeft tot gevolg dat we zouden overgaan  naar  een  politiestaat  waarbij  burgers  elkaar  ‘verklikken’.  Er  is  over  dit  voorstel  nog   geen consensus bereikt.

2.5. Beschrijving van de situatie in de Verenigde Staten De situatie in de VS is de meest aangewezen keuze voor een beschrijving van de regelgeving met betrekking tot rookgedrag, ten eerste omwille van de sterke strijd die er gevoerd is tussen de tabaksindustrie en de anti-tabaksbeweging en ten tweede omwille van de ingrijpende wetsbepalingen die het reeds heeft ingevoerd in verband met rookgedrag. De regelgeving in de Verenigde Staten is niet eenduidig: aangezien de federale staat ingedeeld is in verschillende niveaus en elke staat gemachtigd is om een eigen beleid uit te stippelen, wordt de situatie in de VS zeer onoverzichtelijk (Blanke & da Coste e Silva, 2004). Mede daarom is het in deze masterproef niet mogelijk om een gedetailleerde beschrijving van de situatie in de VS te geven en is gekozen voor een algemene beschrijving. Er zijn vier trends die het rookbeleid in de VS kenmerken. De eerste trend is de uitbreiding van het aantal staten die rookbeperkingen hebben ingevoerd. De tweede trend is een sterke nadruk op het weerhouden van toegang tot tabak voor jongeren, zowel in winkels als automaten. De derde trend is het invoeren van enige vorm van non-discriminatie tegen rokers en ten slotte, de vierde trend is het voortdurend invoeren van strengere verordeningen op lokaal niveau. Deze trends kunnen op het eerste zicht tegenstrijdig lijken, maar geven op deze manier net de voortdurende machtsstrijd weer tussen de anti-tabaksbeweging en de tabaksindustrie (Jacobson, Wasserman, & Anderson, 1998).

20

De strijd die de tabaksindustrie en de anti-tabaksbeweging voerde, was eind 1970 tot eind 1980 gebaseerd op wetenschappelijk bewijs van de schadelijke gevolgen van tabak. De antitabaksbeweging vond dat de wetenschappelijke studies voldoende slagkracht bevatten om roken wettelijk te beperken. Eind 1980 veranderde het debat echter naar een pleidooi voor persoonlijke vrijheid, dit vooral door het gelobby van de tabaksindustrie en hun strategie die persoonlijke rechten wou benadrukken in het debat. Hoewel deze strategie een beperkt succes kende in het beschermen van rokers voor discriminatie, kon dit niet opwegen tegen het wetenschappelijke bewijs dat roken schadelijk is voor de gezondheid (Jacobson, Wasserman, & Anderson, 1998). Begin 1990 werd de nadruk gelegd in het debat op het beschermen van minderjarigen. Dit bleek een zeer succesvolle strategie te zijn van de anti-tabaksbeweging omwille van de waardevolle boodschap die het bevatte voor politici in hun campagnes en de moeilijke positie waarin het de tabaksindustrie plaatste, aangezien die nog moeilijk overtuigende argumenten kon geven tegen het beperken van de toegang tot tabak voor jongeren. Dit had onder meer tot resultaat dat vanaf 1993 het in 47 staten verboden was om tabakproducten te verkopen aan minderjarigen (Jacobson, Wasserman, & Anderson, 1998; Nathanson, 2005).

2.5.1. Reclame Het adverteren van tabakproducten is ook in de VS verboden, tabakproducten mogen geen reclamespots meer maken en het is zelfs verboden om op televisie te roken. Deze beperking wordt gestaafd door het argument dat reclameboodschappen over tabak niet-rokers aanzet tot roken, specifiek jongeren die zeer beïnvloedbaar zijn door reclame. Dit wordt echter ontkend door de tabaksbedrijven die beweren dat het enkel rokers aanspoort om te kiezen voor hun merk (Mosher & Atkins, 2007). In 1963, na het vernietigende Surgeon   General’s   rapport, kondigden de tabaksbedrijven vrijwillig aan dat ze niet langer reclameboodschappen zouden uitzenden die verwezen naar ongefundeerde gezondheidsbevorderende aspecten van tabak, reclameboodschappen met atleten of andere beroemdheden in de hoofdrol noch reclameboodschappen die gericht waren naar jongeren onder de leeftijd van 21 jaar. Er heerste echter sterke twijfel over de naleving van dit laatste voorschrift aangezien tussen 1970 en 1990 veel gebruik gemaakt werd van tekenfilmfiguren en rocksterren in reclameboodschappen in de gesproken en geschreven pers 21

(Mosher & Atkins, 2007; U.S. Department of health and human services. National cancer institute, 1991). Uiteindelijk verbood het United States Congress3 in 1971 alle reclame voor tabak op televisie. Dit had tot gevolg dat de tabaksbedrijven meer investeerden in andere reclamekanalen dan televisie, zoals radio, tijdschriften, en andere zoals de Formule 1 racesport (Mosher & Atkins, 2007).

2.5.2. Samenstelling, fiscale maatregelen en verkoopsvoorwaarden De allereerste belastingen op tabakproducten in de Verenigde Staten werden in 1794 ingevoerd. Nauwelijks een eeuw later maakte dit al 31% uit van alle belastingsinkomsten van de Verenigde Staten. Belastingsheffing op tabakproducten is een zeer populaire maatregel, omdat de meeste rokers zich in een prijsgevoelige sociale klasse bevinden. Uit studies blijkt dat voor elke prijsstijging van 10%, er 4 tot 10% minder sigaretten verkocht worden en dat het aantal rokers dat stopt met roken groter is dan in de hogere sociale klasse. Dit zou nog meer het geval zijn voor jongeren in minderheidsgroepen (Blanke & da Coste e Silva, 2004; Mosher & Atkins, 2007; U.S. Department of health and human services. National cancer institute, 1991).

2.5.3. Rookverboden In 1973 werd Arizona de eerste staat in de Verenigde Staten die het roken in publieke ruimtes beperkte en in juni 2003 waren meer dan 1600 anti-rookwetten van kracht in de Verenigde Staten. Minstens 12 steden hebben het roken in publieke parken verboden omdat tabak een gevaarlijke vervuiler is en omdat jongeren moeten afgeschermd worden van het beeld van rokers (Mosher & Atkins, 2007; U.S. Department of health and human services. National cancer institute, 1991). De wet van de staat New York was tot voor kort milder dan deze van de overige staten omdat het geen totaal rookverbod voorschreef in openbare inrichtingen. In dit milde beleid is echter verandering gekomen waarbij kan verwezen worden naar het recente rookverbod in Central Park en Times Square (De Redactie, 2011). 3

Het United States Congress is de wetgevende macht van de federale regering van de Verenigde Staten en

bestaat uit de Senaat en het Huis van Afgevaardigden.

22

In Spokane, in Washington werd een beleid voorgesteld waarbij het van zijn ambtenaren vereist dat ze niet-rokers zijn. Er werd geargumenteerd dat rokers gemiddeld vaker ziek zijn en medische kosten met zich meebrengen omwille van hun aan tabak gerelateerde (slechte) levensstijl. Werknemers die toch rookten, ook buiten hun werkuren, zouden kunnen ontslagen worden. Ook bedrijven namen niet langer rokers in dienst, meer bepaald Alaska Airlines en het WHO. Werknemers van Alaska Airlines worden zelfs onderworpen aan een urinetest om te controleren of ze deze regel naleven. Dit alles wordt gerechtvaardigd door de veronderstelling dat rokers minder productief zijn en grotere medische kosten met zich meebrengen voor de werkgever dan niet-rokers. Deze logica loopt echter evenwijdig met het weigeren van jonge vrouwen bij sollicitaties omwille van de mogelijkheid dat ze op zwangerschapsverlof moeten en de werkgever dus meer kosten dan een man (Mosher & Atkins, 2007). In  data  van  de  “Centers  for  Disease  Control”  en  de  “Coalition  on  Smoking  or  Health”  die  in   1995 gepubliceerd werden, kunnen we opmerken dat er een groot aantal wetten omtrent tabak zijn (Nathanson, 2005; Jacobson, Wasserman, & Anderson, 1998, p. 51). De gegevens toonden reeds in 1995 een sterke tendens tot criminalisering die zich daarna verder zette. Er zijn vandaag ongeveer 1600 anti-rookwetten van kracht in de VS en dit aantal groeit nog steeds. Verschillende staten hebben reeds elke vorm van roken verboden in bijna elk gebouw dat toegankelijk is voor het publiek, inclusief cafés. Een van deze staten is New York   waar   tot   voor   kort   “rookringen”   aanwezig   waren   op   Times   Square.   Deze   zijn   recent   vervangen door een algemeen rookverbod op pleinen en in parken. Zelfs de private sfeer wordt bedreigd door wetsbepalingen zoals reeds het geval is in California waar het verboden is te roken in flatgebouwen omdat dit de medebewoners zou kunnen storen (Tate, 2003). Net zoals in enkele wetsvoorstellen in België het geval is, is het in verschillende staten in de VS verboden te roken in het bijzijn van minderjarigen, meer bepaald in de auto of in het geval van pleeggezinnen, in de eigen woonst (Bazar, 2006).

2.6. Conclusie Er is een duidelijke trend tot criminalisering van rookgedrag merkbaar en dit op verschillende domeinen. Het opleggen van extra belastingen, bepalingen met betrekking tot etikettering, 23

waarschuwingen, reclame, samenstelling en verkoopsvoorwaarden zijn een gegeven in de hedendaagse samenleving. Dit is eveneens het geval bij de invoering van tal van rookverboden, hoewel deze nog op aanzienlijk wat kritiek kunnen rekenen. Het debat en de afweging die in de VS gemaakt werd tussen het belang van volksgezondheid en individuele vrijheid en het resultaat ervan is de basis geworden voor een internationaal tabaksbeleid. De WHO speelt een belangrijke rol in de internationalisering van deze strijd tegen het gebruik van tabak. De invoering van verschillende beperkingen ten opzichte van rookgedrag toont duidelijk een tendens tot criminalisering die nog geen einde kent. De recente invoering van het rookverbod in cafés in België is hier eveneens een veruiterlijking van. Volgens de conflictcriminologie zou dit betekenen dat de anti-tabaksbeweging het meeste macht heeft in de samenleving omdat zij de wetgeving heeft gedetermineerd voornamelijk op basis van gezondheidsargumenten en op deze manier een grote invloed heeft in de bepaling van de algemeen aanvaarde sociale normen.

24

HOOFDSTUK 3 LEGITIMATIE

CRIMINALISERING

3.1. Inleiding De veronderstelling dat roken als een private, weliswaar ongezonde, aangelegenheid wordt beschouwd, wankelt door wetenschappelijk onderzoek over de schadelijke effecten van passief roken en door wetenschappelijk onderzoek over de verslavende aard van nicotine, waardoor het voor rokers moeilijk zou zijn om te stoppen met roken indien ze dit wensen. Dworkin  schrijft  in  het  artikel  “Paternalism”  dat  het  verschil  tussen  schade  tegenover  zichzelf   of schade tegenover anderen zeer belangrijk is. In het eerste geval is de schade immers van die aard dat ze kan vermeden worden door de persoon zelf, indien hij dit verkiest. Het aanbrengen van schade vereist in dit geval de actieve medewerking van de persoon zelf. Dworkin spreekt over hypocrisie indien men op dezelfde manier zou omgaan met schade tegenover zichzelf als met schade toebrengen aan anderen. Wanneer we voorlopig de focus op rookgedrag als schadelijk voor zichzelf leggen, kunnen we bovendien de vraag stellen in welke   mate   rokers   zich   bewust   zijn   van   de   risico’s   van   hun   rookgedrag,   meer   bepaald   in   hoeverre men een bewuste keuze maakt om te roken, indien nicotine een verslavend onderdeel van tabak is (Dworking, 2010; Goodin, 1989).

3.2. Gewijzigd imago van rookgedrag 3.2.1. Historiek Afhankelijkheid verenigt de geschiedenis van tabak en dit zowel vanuit het oogpunt van de consument, producent of betrokken instellingen. Consumenten worden afhankelijk van tabak omwille van zijn farmacologische eigenschappen, producenten omwille van het inkomen dat ze met de productie ervan ontvangen en overheden zijn afhankelijk geworden van de fiscale inkomsten die zij ontvangen door het beheersen van de verspreiding van het product. Deze veelzijdige structuur van afhankelijkheid is wat de geschiedenis van tabak zo fascinerend maakt en waarom het gebruik van tabak zo diep is verankerd in de hele wereld (Goodman, 1993).

25

3.2.1.1. Ontstaan Oorspronkelijk werd de tabaksplant een geneeskundige en bovennatuurlijke kracht toegeschreven   door   verschillende   indianenstammen   zoals   de   Maya’s,   Azteken   en   de   Inca’s.   Hoewel tabak pas rond 1570 in Europa gebruikt werd, werd de tabaksplant al sedert 500 v.C. gebruikt en gecultiveerd in Noord- en Zuid-Amerika. Voor verschillende indianenstammen was de tabaksplant een van de vele planten met psychoactieve stoffen die ze gebruikten om zichzelf te verbinden met de bovennatuurlijke wereld. Wanneer kolonisten deze rituelen eerst aanschouwden, vonden zij het offeren van tabak aan geesten verwarrend en zelfs komisch. Tabak speelde nochtans een fundamentele rol in hun religieuze en medische praktijk (Goodman, 1993; Hughes, 2003).

3.2.1.2. Evolutie rookgedrag in het Westen Het rookgedrag in de zestiende en zeventiende eeuw verschilde sterk van het hedendaagse rookgedrag. De gerookte tabak had een grotere intoxicerende werking dan de huidige commerciële varianten. Tabak werd gebruikt door alle sociale lagen van de samenleving, met ogenschijnlijk weinig sociale voorschriften met betrekking tot leeftijd of geslacht van gebruikers (Hughes, 2003). Het stijgend gebruik van tabak, en meer bepaald de sigaret, in het Westen kan verschillende verklaringen hebben. Ten eerste, roken werd steeds meer opgevat als een aanvullende activiteit waardoor het mogelijk werd te roken tijdens het uitvoeren van eender welke taak. De commercialisering van tabak in de gebruiksvriendelijke vorm van de sigaret heeft hier zeker en vast toe bijgedragen. Dit lag in het verlengde van het veranderend beeld van rookgedrag als vrijetijdsbesteding, naar rookgedrag als een praktijk die de prestaties van verschillende activiteiten en taken kon verbeteren, daar tabak het concentratievermogen kan verhogen, de geest kan stimuleren bij het uitvoeren van monotone activiteiten en helpt ontspannen bij momenten van stress. Ten tweede, was de sigaret bijzonder geschikt voor de toegenomen functionele en geïndividualiseerde praktijken van de westerse gebruikers van tabak in de late negentiende eeuw en de vroege twintigste eeuw. Het gebruik van tabak bewoog zich steeds meer naar gebruik op een hoger gecontroleerde, meer formeel en meer gedifferentieerde, private en geïndividualiseerde manier. Deze processen zijn op hun beurt verbonden met een toenemende vraag naar een onderscheid tussen de leden van de hogere niveaus van de 26

samenleving. Veel van de veranderingen in het gebruik van tabak zoals tot nu toe waargenomen, zijn fundamenteel gerelateerd aan een toenemende vraag naar zelfbeheersing (Hughes, 2003). Tabak werd steeds meer gebruikt als een relaxerend middel om stress en druk tegen te gaan of als een stimulerend middel om verveling tegen te gaan. Dergelijke vormen van rookgedrag komen overeen met een bredere ontwikkeling van rookgedrag als een aanvullende activiteit, zoals tot uiting kwam tegen het einde van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw, vooral met de opkomst van de sigaret als een populaire consumptiewijze (Hughes, 2003). In tegenstelling tot in vroegere periodes, waarbij roken een sociale activiteit was met een belangrijke religieuze betekenis zoals bij verschillende indianenstammen, werd rookgedrag langzaamaan een individuele en functionele activiteit.

3.2.2. Groeiende tegenstand De evolutie in rookgedrag naar een steeds meer gecontroleerd en functioneel gedrag, kan zijn verklaring vinden in een sociale context met een steeds groeiende tegenstand ten opzichte van het gebruik van tabak. Rokers ervaren steeds meer druk om hun rookgedrag te reguleren als gevolg van de algemene aanvaarding van het concept passief roken en de groeiende dominantie van inzichten van roken als een verslaving. De identificatie van nicotine als verslavend bestanddeel van tabak heeft voor een wijziging gezorgd van het beeld over rokers dat voordien was voorbehouden voor drugsverslaafden. Daarenboven heeft het gezorgd voor het concept van rookgedrag als ziekte: rokers hebben hulp nodig om te stoppen en het roken zelf wordt niet langer beschouwd als een private aangelegenheid, maar eerder als een ernstige verslaving (Goodman, 1993).

3.2.3. Implicaties voor het beleid De strategie ter bestrijding van het gebruik van tabak hing af van de medewerking van machtige commerciële belangen. Dit betekende echter dat het regelgevend beleid geleidelijk ondermijnd werd en aangewend werd in het streven naar geldelijk gewin. De belasting op de tabaksplant was aan het einde van de 17de eeuw uitgegroeid tot een belangrijke bron van overheidsinkomsten. Veel regeringen benadrukken nog steeds de noodzaak om een overeenstemming te bereiken met de tabaksindustrie over product-modificatie en meer 27

controle over reclame en sponsoring. Vrijwel alle beleidsopties werden echter voor het eerst 300 jaar geleden al geprobeerd (Hughes, 2003).

3.3. Betoog 3.3.1. De anti-tabaksbeweging Wanneer in deze masterproef gesproken wordt over de anti-tabaksbeweging is dit in de ruime zin al wie macht, prestige of inkomen verwerft van de anti-tabakscampagne. Wanneer we de anti-tabaksbeweging verder ontleden kunnen we twee verschillende, toch sterk gerelateerde groepen onderscheiden. De eerste groep is de vrijwillige activisten die campagne voeren tegen roken, in de Verenigde Staten kunnen we hier de ASH (Action on Smoking and Health) in onderbrengen,  net  zoals  de  GASP  (Group  Against  Smokers’  Pollution).  In  Vlaanderen  vinden   we hier de Vlaamse Liga tegen Kanker. De tweede groep vertegenwoordigt de antitabaksbeweging binnenin de wetgevende macht en heeft een vaste plaats verworven. De World Health Organization is hierbij het voorbeeld bij uitstek, het is het coördinerend gezagsorgaan binnen de VN inzake publieke gezondheid en is op verschillend terreinen actief inzake de bestrijding van tabak (Berger, 1998). De kernfuncties van het WHO zijn (World Health Organization, 2006): -

leiding geven over zaken die van cruciaal belang zijn voor de gezondheid en betrokken zijn bij partnerschappen waar gezamenlijke actie nodig is;

-

het vormgeven van de onderzoeksagenda en het stimuleren van de ontwikkeling, vertaling en verspreiding van waardevolle kennis;

-

instellen van normen en standaarden en het bevorderen en toezien op de uitvoering ervan;

-

articuleren van ethische en evidence-based beleidsopties;

-

het verstrekken van technische ondersteuning, katalyserende verandering en het bouwen van een duurzame institutionele capaciteit;

-

monitoren van de gezondheidssituatie en de beoordeling van gezondheidsrisicotrends.

De WHO heeft het Framework Convention on Tobacco Control (FCTC) in het leven geroepen, dit is een belangrijk legaal instrument om de globale spreiding van tabak te begrenzen door middel van internationale samenwerking. België ondertekende het FCTC op 22 januari 2004. Het FCTC stelt dat het recht op volksgezondheid voor alle burgers van 28

prioritair belang is en dat de tabaksepidemie een halt moet worden toegeroepen door zowel de vraagzijde als de aanbodzijde te beïnvloeden (Vandercammen, M., 2004). Een ander belangrijk kenmerk van de anti-tabaksbeweging is het klasse-specifieke karakter ervan. Er zijn sterke klasseverschillen inzake rookgedrag aanwezig, vooral in de Verenigde Staten is dit het geval. De lagere klasse rookt meer dan de hogere klasse en dit is van belang aangezien de anti-tabaksbeweging tracht de waarden en levensstijl van de hogere klasse op te leggen aan de lagere klasse en de wetgevende macht als middel gebruikt om dit doel te bereiken. Hierbij dient wel te worden opgemerkt dat de term hogere klasse niet voldoet om de dynamiek van het klasseverschil te duiden. Men spreekt hier beter van een kennisklasse of nieuwe klasse waarbij niet de productie en distributie van materiële goederen bepalend zijn, maar wel de productie en distributie van kennis. Deze kennisklasse oefent zijn macht uit door middel van zijn gemakkelijke toegang tot de massacommunicatiekanalen van de samenleving (Berger, 1998).

3.3.2. Invloed van de wetenschap We kunnen in grote lijnen twee varianten onderscheiden in de literatuur met betrekking tot de relatie tussen wetenschap en beleid. De ene ziet de bestrijding van tabaksgebruik volledig gebaseerd op wetenschap. Dit wil zeggen dat een beleid volgt uit de eisen die gesteld worden op basis van wetenschappelijke kennis. Tekortkomingen in dit beleid worden geweten aan de onwettige belangen van de tabaksindustrie of een gebrek aan moed bij beleidsmakers. Volgens deze literatuur is het tabaksbeleid een oorlog tegen vijanden, meer bepaald de tabaksindustrie waaruit geen compromis kan volgen. In andere literatuur wordt de wetenschappelijke kennis over tabak slechts gezien als één van de meerdere factoren die het beleid beïnvloeden. De evolutie van tabaksgebruik wordt eerder toegeschreven aan een dynamiek die eigen is aan het politiek proces zoals agendasetting, participatie van belangengroepen en institutionele beperkingen. Deze tweede variant in de literatuur omtrent het rookbeleid is beleidsgestuurd en daarom, in tegenstelling tot de eerste variant, minder geneigd om het politieke element in de kwestie te verwijderen (Larsen, 2008).

3.3.2.1 Wetenschappelijk gestuurde literatuur Aanbevelingen van beleidsdocumenten zoals het FCTC (WHO, 2003) zijn ook vaak gebaseerd op de erkenning dat de wetenschappelijke bewijzen tegen het gebruik van tabak 29

onmiskenbaar zijn. Gostin (1997) evalueert de normatieve kwestie voor de bestrijding van tabaksgebruik en concludeert dat strenge interventie legitiem is zolang die gebaseerd is op betrouwbaar wetenschappelijk bewijs. Dit argument lijkt op zich zinnig, maar het negeert de vraag wat er nog nodig is voor het bewaren van de legitimiteit van overheidsingrijpen, zoals in een democratie de medewerking van politieke vertegenwoordigers en hoe deze medewerking verworven wordt (Gostin, 1997; Larsen, 2008). De eerste studies die een causale relatie aantoonden tussen passief roken en longkanker dateren van de jaren 1980. Het is echter pas vanaf eind de jaren 1990 dat er zich op grote schaal een beleid heeft ontwikkeld ter bestrijding hiervan. Het valt dus niet te ontkennen dat de wetenschappelijke kennis over de schadelijke gevolgen van tabak niet meteen een internationale politieke reactie heeft teweeggebracht. In plaats daarvan kunnen we sinds enkele jaren van een keerpunt spreken met een sterk geloof in de urgentie van de bestrijding van tabaksgebruik en een pleidooi voor een rookvrije samenleving als enige oplossing. Het lijkt alsof de wetenschap met een vertraging van meer dan 20 jaar het beleid bepaalt (Larsen, 2008). Daarenboven diende het sterke geloof in wetenschappelijke kennis als basis voor beleidsvoering te worden beschermd door een verbod op de financiering van tabaksonderzoek door de tabaksindustrie. In 2003 publiceerden Enstrom en Kabat een empirische studie in de British Medical Journal waaruit bleek dat er geen significante causale relatie was tussen passief roken en tabakgerelateerde mortaliteit. Deze publicatie veroorzaakte een schandaal, niet alleen omwille van de controversiële resultaten, maar ook omdat een hoog aangeschreven tijdschrift een artikel publiceerde van onderzoekers die openlijk verklaarden dat hun onderzoek gefinancierd werd door tabak-gerelateerde bronnen4 (Enstrom & Kabat, 2003; Larsen, 2008). De dualiteit waarbij burgers tegelijkertijd als objecten en als subjecten worden beschouwd in de bestrijding van tabaksgebruik is een van de moeilijkheden in de discussies erover. Wanneer rokers beschouwd worden als hulpeloze slachtoffers van de tabaksindustrie, verliezen ze hun verantwoordelijkheid als burger. Dit toont een spanning aan in het 4

In deze masterproef wordt niet dieper ingegaan op de vraag of (passief) roken al dan niet ernstige gevolgen

heeft voor de gezondheid. Meerdere kritische artikelen met betrekking tot deze kwestie kan gevonden worden op deze

link

van

Het

Scientific

Integrity

Institute,

opgericht

door

Dr.

James

Enstrom.

http://www.scientificintegrityinstitute.org/publications.html

30

volksgezondheidsbeleid, waarbij de ambitie om burgers te responsabiliseren voor hun eigen gedrag en de gevolgen hiervan voor hun gezondheid, haaks staat op de onwil van het beleid om een aantal van hun ongezonde keuzes te accepteren. Op deze manier worden burgers beroofd van hun politiek gezag. Wetenschappelijke kennis wordt dan oppermachtig omdat het de wensen van de burger kan negeren en dit heeft tot gevolg dat er in de op wetenschappelijke kennis gebaseerde literatuur nagenoeg geen aandacht wordt gegeven aan de wensen van de burger, hoewel deze toch van groot belang is bij elke vorm van beleidsvoering (Larsen, 2008).

3.3.2.2. Beleidsgestuurde literatuur Beleidsgestuurde literatuur wordt gekenmerkt door de nadruk die ze legt op de interne dynamiek van het beleidsproces. Het is niet dat wetenschappelijke kennis geen rol speelt in de beleidsontwikkeling, maar er wordt in deze literatuur meer aandacht besteed aan de culturele verandering met betrekking tot passief roken. Deze veranderde het algemene imago van roken, rokers en de tabaksindustrie van een evenwichtig imago, met voor- en tegenstanders, naar een haast uitsluitend negatief imago. Beleidsgestuurde literatuur benadrukt dat wetenschappelijke kennis maar één van de vele beleidsbepalende factoren is. Het is niet de wetenschappelijke kennis op zichzelf, maar wel deze kennis in combinatie met de culturele verschuiving en hoe deze verwerkt worden door de politieke autoriteiten en antitabaksbeweging, die bepalend is voor de evolutie van een tabaksbeleid (Feldman, 2004; Larsen, 2008; Studlar, 2007). Volgens Nathanson (2005) is de doorslaggevende factor voor de wijziging van het tabaksbeleid het vermogen van de anti-tabaksbeweging om tabak te construeren als een geloofwaardig gezondheidsrisico. Andere analisten zoeken verklaringen voor verschillen in beleidsvoering met betrekking tot rookgedrag door de nadruk te leggen op de verspreiding van ideeën voor de verschuivende culturele normen over waar en voor wie roken gezien wordt als sociaal (on)aanvaardbaar (Brandt, 2004; Nathanson, 1999; Nathanson, 2005). We kunnen besluiten uit de beleidsgestuurde literatuur dat wetenschappelijke kennis niet leidt tot een gedepolitiseerde samenleving, maar wel tot een intens morele discussie die nog diepe politieke wortels heeft, ondanks dat het tegenovergestelde beweerd wordt door wetenschappelijke kennisgestuurde literatuur (Larsen, 2008).

31

3.3.3. Het gezondheidsargument Naast wetenschappelijke kennis wordt er in beleidsdocumenten ook gebruik gemaakt van sociaal wetenschappelijk onderzoek zoals opiniepeilingen. Deze leiden echter tot paradoxale resultaten; in een opiniepeiling uit het Verenigd Koningrijk werd het hoge percentage (90%) van respondenten dat overtuigd was van het recht op een rookvrije werkomgeving, gebruikt om een rookverbod te legitimeren. Wanneer de respondenten echter gevraagd werd of ze een rookverbod op de werkvloer wensten, waren 74% van de respondenten hiermee akkoord. Wanneer gevraagd werd of zij een rookverbod in de horeca wensten, waren nog slechts 49% van de respondenten hiermee akkoord. Deze laatste twee vragen werden echter niet in acht genomen bij de verklaring dat het grootste deel van de bevolking akkoord gaat met een rookverbod (Arnott, Dockrell, Sandford, & Willmore, 2007). Bovenstaande toont het belang aan van kennis en wetenschap in het discours rond het rookverbod. Rapporten en officiële beleidsdocumenten blijken een zorgvuldige voorselectie te maken van de beschikbare informatie en gebreken om vragen te vermelden die een rookvrije omgeving zouden kunnen tegenhouden. Geen enkel rapport stelt zich vragen bij bijvoorbeeld de mogelijkheid tot sociale uitsluiting door de ongelijke sociale verdeling van rokers of de gevolgen voor de kosten voor de gezondheidszorg van een verhoogde levensverwachting van de bevolking. Hiermee wordt niet bedoeld dat deze bezwaren voldoende gewichtig zijn om het rookverbod een halt toe te roepen, maar het toont aan dat deze vragen niet mogen gesteld worden omdat deze de huidige eenduidige conclusies zouden kunnen verstoren. Het zou een verzwakking betekenen van de gezondheidsargumenten en is daarom niet toegestaan (Shahab & West, 2009; Larsen, 2010).

3.3.4. Het argument van het onschuldig slachtoffer Naast het gezondheidsargument, wordt het argument van het onschuldig slachtoffer gebruikt. Op basis van de morele overtuiging dat individuele vrijheid beperkt is indien het anderen schaadt, zorgt het argument van het onschuldige slachtoffer voor een legitimatie van het rookverbod. In rapporten en officiële documenten is men echter nogmaals selectief met informatie over de werkelijke schadelijke gevolgen van passief roken voor de gezondheid van het onschuldige slachtoffer. Men beperkt zich immers tot de gevolgen van passief roken in openbare plaatsen. Het is duidelijk dat een rookverbod in de privésfeer eerst en vooral 32

ingrijpender is en dus op meer protest kan rekenen, om nog niet te spreken over de praktische beperkingen die zulk rookverbod met zich meebrengt. In verschillende rapporten, zoals het rapport van de Smoke Free Partnership in 2006, wordt het aantal slachtoffers van passief roken gebruikt om een rookverbod te legitimeren. Dat de overgrote meerderheid van slachtoffers van passief roken, sterven ten gevolge van passief roken in de privésfeer wordt hier niet vermeld (Berger, 1998; Larsen, 2010). Ter illustratie: in het rapport van de Smoke Free Partnership in 2006 werd geschat dat elk jaar 1714 Denen stierven aan passief roken. Het willen redden van deze 1714 Denen werd meermaals vermeld in de media door politici om een rookverbod te verantwoorden. Er werd echter niet vermeld dat volgens dezelfde bron, van deze 1714 Denen, slechts drie Denen stierven aan passief roken in cafés of restaurants (Larsen, 2010; Smoke Free Partnership, 2006). Indien het aantal doden van passief roken in openbare plaatsen slechts een klein deel uitmaakt van het totaal aantal, waarom wordt daar dan zoveel aandacht aan besteed? Ten eerste is het handhaven van een rookverbod in de privésfeer praktisch gezien moeilijk haalbaar. Ten tweede is het verzamelen van steun en legitimiteit voor een strenge private regulering veel veeleisender dan voor een rookverbod op openbare plaatsen. Ten derde kennen de meeste landen die een rookverbod in de publieke sfeer invoeren al een evolutie naar een strengere regelgeving   van   ‘zondig’   gedrag,   zoals   openbare   dronkenschap. Het zich beperken tot de publieke sfeer wanneer het over een rookverbod gaat, meer bepaald het rookverbod op de werkvloer en het rookverbod in de horeca, verleent dit initiatief net een zekere legitimiteit. Er dient wel te worden opgemerkt dat het uiteindelijke doel van de anti-tabaksbeweging een rookvrije samenleving is. Daarom kunnen we een rookverbod in de publieke sfeer vergelijken met een Trojaans paard: wanneer beperkingen met betrekking tot rookgedrag algemeen aanvaard zijn door de bevolking, kan de eerder aangehaalde selectiviteit in de cijfers over slachtoffers van (passief) roken terug naar de oppervlakte komen als een dringend probleem dat moet aangepakt worden (Larsen, 2010).

33

3.3.5. Sociale kosten voor de samenleving Dit argument verwijst naar de eventuele kosten die ten laste vallen van de samenleving als geheel van de acties van individuen. Bijvoorbeeld wanneer een bestuurder geen veiligheidsgordel draagt en ernstig gewond geraakt in een ongeval als gevolg van deze tekortkoming, schaadt hij niet alleen zichzelf maar de samenleving als geheel omdat andere leden van de samenleving meer zouden moeten betalen omwille van de medische kosten van de bestuurder (Berger, 1998). Er wordt in deze masterproef niet verder ingegaan op de wetenschappelijke berekeningen die dit argument ondersteunen omdat dit ons te ver zouden leiden.

3.4. Schade en paternalisme 3.4.1. Schade Het schadebeginsel is één van de mogelijke gerechtvaardigde gronden die criminalisering van gebruik van tabak legitimeren. Er kan van uitgegaan worden dat het moreel recht op het veroorzaken van schade niet bestaat (Husak, 1992). Het schadebeginsel is tweeledig en kan ingedeeld worden in schade aan zichzelf en schade aan anderen. Mensen maken zelden gebruik van genotsmiddelen met als enig doel schade toebrengen. Schade aan zichzelf en anderen wordt dan ook kritisch onder de loep genomen door het autonomiebeginsel. Dit doet de vraag rijzen of de voordelen voor sommigen een rechtvaardiging zijn voor de prohibitie van anderen, wiens welzijn niet verbeterd wordt (Husak, 1992). De overtuiging dat de overheid mensen moet beschermen tegen de schade die ze aan zichzelf kunnen aanrichten, wordt legaal paternalisme genoemd. Het is soms moeilijk te bepalen waar de autoriteit voor dergelijk paternalisme vandaan komt. Men kan voor zichzelf wensen dat een bepaald schadelijk gedrag gereguleerd wordt, maar daarom is het nog niet duidelijk hoe dergelijke beperkingen kunnen gelegitimeerd worden ten opzichte van anderen. Dit is zeker het geval indien  het  geen  moeilijke  taak  is  om  anderen  bewust  te  maken  van  de  risico’s  die  dit   gedrag met zich meebrengen. Daarenboven is het niet duidelijk waar men het recht vandaan haalt om in dergelijke situaties, waarbij ik mij  volledig  bewust  ben  van  de  risico’s  van mijn 34

gedrag, ik een financiële bijdrage moet leveren aan overheidsinitiatieven die dit (schadelijk) gedrag net willen beperken of ontraden (Den Uyl, 1998). Misschien is het niet de schadelijkheid van gedrag waarover de wetgever zich moet zorgen maken, maar wel de schade die gepaard gaat met een gebrek aan toestemming van degene die lijdt aan de schade. Toestemming betekent in dit geval het zich bewust zijn van de mogelijke gevolgen van een bepaald gedrag en dit gedrag toch willen stellen. Sporten zoals rugby zijn gekend als gevaarlijke sporten en het beoefenen van dergelijke sport betekent het bewust kiezen   voor   de   risico’s   die   hiermee   gepaard   gaan.   Een   rugbyspeler   kan   best   wensen   dat   hij   deze sport kan beoefenen zonder gekwetst te worden maar hij aanvaardt dat dit nu eenmaal bij de sport hoort. Als een persoon een situatie ingaat waarin redelijkerwijze kan worden aangenomen   dat   de   mogelijk   risico’s   hiervan   bekend   zijn,   kunnen   we   concluderen   dat   deze   persoon  met  deze  risico’s  heeft  ingestemd.  Het  is  belangrijk om te erkennen dat in dit kader niet de schade van het individu van tel is, maar wel de aanwezigheid van of het gebrek aan toestemming (Den Uyl, 1998).

3.4.2. Paternalisme Over paternalisme is er al veel inkt gevloeid, maar de belangrijkste indelingen zijn: - “soft”  paternalisme  en  “hard”  paternalisme (Dworking, 2010): In   het   geval   van   “soft”   paternalisme   heeft   de   staat   het   recht   om   schadelijk   gedrag   te   voorkomen, maar enkel en alleen als het om onvrijwillig gedrag gaat. Gedrag dat namelijk onvrijwillig is, is gedrag waarvoor het individu niet gekozen heeft en daarom is het legitiem voor de overheid om in te grijpen. “Hard”  paternalisme  daarentegen  keurt  overheidsoptreden  ten  opzichte  van  vrijwillig  gedrag   dat nadelige gevolgen heeft wel goed (Husak, 1992).

35

- volentioneel en kritisch paternalisme(Raes, 2001): Volentioneel paternalisme hanteert dwang om er voor te zorgen dat mensen bereiken wat ze (toch) al wensen te bereiken. Bijvoorbeeld het dragen van een autogordel. Kritisch paternalisme daarentegen hanteert dwang om mensen een beter leven te doen leiden dan  het  leven  dat  zij  op  dat  moment  als  “goed”  beschouwen.  Bijvoorbeeld  het  verbieden  van   pornografie. Kritisch paternalisme kan ingedeeld worden in vier soorten (Raes, 2001): o grof paternalisme: een individu dwingen tot handelingen die hij zelf waardeloos acht, met als doel het leven van het individu te verbeteren; o bevestigd paternalisme: een individu dwingen tot handelingen die hij nog niet waardevol acht, maar die hij uiteindelijk wel als positief zal ervaren; o vervangend paternalisme: verbodsbepalingen zijn gerechtvaardigd, maar enkel door te wijzen op de positieve waarde van wat het verbod ter beschikking stelt, en niet op de negatieve waarde ervan; o conceptueel paternalisme: niet met dwang, maar wel met opvoedkundige beslissingen bepaalde negatief geachte oriëntaties uit de leefwereld van het individu verwijderen. Doordat het individu geen weet heeft van de negatieve opvattingen, wordt hij er ook niet mee geconfronteerd.

3.4.3. Schade en paternalisme: een utilitaristische afweging Er zijn twee voorname argumenten tegen paternalisme. De eerste is dat in het algemeen wijzelf het best kunnen oordelen wat in ons belang is. De mening van anderen over wat ik zou verkiezen is waarschijnlijk verkeerd wanneer het niet overeenstemt met mijn eigen mening. Wanneer  de  overheid  mij  probeert  te  dwingen  om  te  doen  ‘wat  goed  is  voor  mij’  wordt  haar dit waarschijnlijk niet in dank afgenomen. Zelfs wanneer het er sterk op lijkt dat iemand een foute beslissing maakt, is het beter om hem te overtuigen in plaats van te dwingen. Het 36

tweede  argument  tegen  paternalisme  is  dat  het  de  bevolking  weg  houdt  van  ‘experimenten  van   het  leven’.  Hiermee  bedoelt  hij  dat  paternalisme  de  waarde  van  ieders individuele wensen en doelen bepaalt en er een eenheidsworst van maakt. Paternalisme legt een conformiteit op die de menselijke mogelijkheden begrenst (Mill, 1996). Dit gezegd zijnde worden wetten omtrent bijvoorbeeld minimumloon, het dragen van een autogordel, prostitutie, in een openbare zwembad zwemmen zonder redder aanwezig of het behalen van een diploma vooraleer men een bepaald beroep mag uitoefenen, ingevoerd en afgedwongen op zeer verschillende manieren. Sommige van deze wetten kunnen op een algemene consensus rekenen, andere worden dan weer door een groot deel van de bevolking als paternalistisch beschouwd. Geen enkele van de hierboven opgenoemde regels brengt de bovenstaande argumenten tegen paternalisme in rekening, zij worden dan ook grotendeels vermeden door regelgevers (Bakalar & Grinspoon, 1984). Een utilitaristische benadering kan een zeker bewijs leveren dat een bepaald controlesysteem meer goed doet dan kwaad wanneer we het toepassen op druggebruik maar tegelijk meer kwaad dan goed zou doen op een ander deel van het sociale leven. Bij complexe zaken zoals het geval is bij de criminalisering van rookgedrag is de utilitaristische benadering te beperkt. Het vergelijken van schade en voordeel op verschillende aspecten van het sociale leven is niet mogelijk. Daarom is het belangrijk om op te merken dat er in debatten over rookgedrag, en druggebruik in het algemeen, nauwelijks sprake is van enig voordeel van dit gedrag. De wetgever heeft blijkbaar geen interesse in het mogelijk voordeel van druggebruik. Daarom wordt de utilitaristische benadering in de praktijk beperkt tot de vraag of het verminderen van schade uitgaande van druggebruik, de kosten waard is van vrijheidsbeperkingen. Jammer genoeg wordt ook deze afweging zelden gemaakt (Bakalar & Grinspoon, 1984; Mill, 1996).

3.5. Tabak en verslaving In het rapport van de Surgeon General in 1988 werd nicotine beschouwd als verslavend op dezelfde manier als drugs zoals heroïne en cocaïne. Dit heeft geleid tot een maatschappelijke consensus dat nicotine verslavend is. Volgens de definitie van de Surgeon General zijn noch lichamelijke afhankelijkheid noch tolerantie noodzakelijke criteria voor een drugsverslaving. De enige causale relatie tussen een drug en gedrag is dat de drug in staat moet zijn om de gebruiker het gedrag opnieuw te willen stellen (Hannan & Reuven, 2000).

37

Deze gedragsdefinitie van een verslaving beschrijft een gedragspatroon, niet de eigenschappen van de drug zelf. Hierdoor werd al snel de vergelijking gemaakt met dwangmatige gewoonten zoals gokken, te veel eten, etc. Deze zogenaamde verslavingen zijn gebaseerd op een definitie van verslaving die niet weergeeft wat het betekent voor een drug om verslavend te zijn. Wanneer we dus de vraag stellen of nicotine verslavend is, zijn er geen criteria voorhanden om deze vraag correct te beantwoorden. Dat een drug betrokken is bij een gewoonte betekent nog niet dat er sprake is van causaliteit. Deze drug toekenning bias 5 heeft er mede voor gezorgd dat de vraag of nicotine werkelijk verslavend is niet gesteld werd sinds het rapport van de Surgeon General in 1988 (Hannan & Reuven, 2000). De relevantie van het onderscheid tussen rookgedrag als verslavend dan als een gewoonte is drieledig. Ten eerste zorgen verslavende substanties ervoor dat, hoe meer je ervan in het verleden hebt gebruikt, hoe meer je het in de toekomst wil gebruiken. Het is echter menselijk dat wie een gedrag als aangenaam ervaart, dit gedrag in de toekomst zal willen herhalen. Hoe is de gewoonte om te roken verschillend van de gewoonte om televisie te kijken of joggen? Sommige gewoontes worden als goed beschouwd, andere als slecht. Het hebben van gewoontes an sich is echter niet slecht. Ten tweede worden bepaalde gedeeltes van het brein gestimuleerd bij het roken van tabak. Er is echter geen reden tot twijfel dat deze delen ook gestimuleerd worden bij andere als aangenaam ervaren activiteiten. Ten slotte is het laatste aspect van dit onderscheid het willen stoppen van het gedrag maar dit niet kunnen. Dit is het centrale element van de APA/WHO diagnostische criteria voor het categoriseren van nicotine als verslavend. Alle verleidingen zijn echter weerstaanbaar. We weten dat mensen hun gewoontes kunnen veranderen als ze dit echt willen. Daarenboven wordt een verslaving als inherent slecht beschouwd, en moet dus vermeden worden. Indien roken als een verslaving wordt beschouwd, kan dit een legitimatie betekenen voor paternalisme (Goodin, 1989). Sommigen zijn er van overtuigd dat alle paternalisme ongerechtvaardigd is, omdat het ingaat tegen onze persoonlijke autonomie. Anderen gaan er echter van uit dat een verslaving ook onze autonomie ondermijnt en dat paternalisme daarom gerechtvaardigd is. Verslaving is relevant omwille van de tegenstelling die het met zich mee draagt met betrekking tot de

5

Elke drug produceert een patroon van druggebruik omwille van zijn farmacologische eigenschappen. Dit

patroon van druggebruik is verslavend op basis van gedragscriteria. Een gedragspatroon dat verslavend is op basis van gedragscriteria omvat de consumptie van drugs. Daarom is de geconsumeerde drug verslavend op basis van farmacologische criteria.

38

motivatie tot zelfbeschikking tegenover beperkingen en de factor controle met betrekking tot het versterken van motivaties van tegenstand tegenover beperkingen.

3.5.1. Tabak als drug Vervolgens moeten we de vraag stellen op welke manier tabak kan beschouwd worden als een drug.   De   meest   gebruikte   definitie   van   drugs   in   statuten   die   ze   criminaliseren   luidt:   “elke andere stof dan voedsel dat door zijn chemische aard een invloed heeft op de structuur of functie  van  het  levende  organisme”  (Institute of Medicine, 1997, p.14).6 Deze definitie maakt geen gebruik van strafrechtelijke bepalingen om het onderscheid te maken tussen wat een drug is en wat niet. Het merendeel van de bevolking doet dit echter wel. Het beschouwt alcohol of cafeïne niet als een drug, hoewel het volgens de voorgaande definitie wel degelijk onder deze noemer valt. Wanneer we de vraag stellen op welke manier we moeten bepalen of producten onder de noemer drugs of niet-drugs vallen, valt het niet te betwisten dat dit moet gebeuren aan de hand van hun farmacologische aspecten en hun effect op het menselijk lichaam, en niet aan de hand van hoe hun gebruik gereguleerd is door de wetgevende macht. Hoe deze wetgevende macht het gebruik van bepaalde producten reguleert, is immers sterk onderhevig aan verandering, zowel van historische als culturele en geografische aard (Husak & De Marneffe, 2005). Wanneer we de definitie nader bekijken, kunnen we opmerken dat ze zeer ruim is, aangezien we eruit kunnen concluderen dat alcohol en cafeïne ook drugs zijn. Hoewel de bovenstaande definitie als te ruim bevonden wordt in de literatuur, en ook in deze masterproef, is ze de meest gebruikte en algemeen aanvaarde definitie (Husak & De Marneffe, 2005). Dit heeft tot gevolg dat het algemeen aanvaard is dat tabak een drug is en zal in deze masterproef gesproken worden van tabak als drug.

3.5.2. Verslaving De betekenis van een verslaving is de laatste jaren sterk gewijzigd. Het verwijst nu naar een activiteit die personen opzettelijk en bewust uitvoeren, en waarvan ze fysiek niet in staat zijn om deze activiteit niet langer uit te voeren. Daarom beweert men dat iemand die verslaafd is, 6

“Any   substance   other   than   food   which   by   its   chemical   nature   affects   the   structure   or   function   of   the   living  

organism.”

39

niet in staat is om met deze verslaving te stoppen. Indien men deze bewering volgt, is een roker niet in staat om te stoppen met roken, hoewel er elk jaar miljoenen rokers stoppen met roken, waarvan de meerderheid dit doet zonder enige medische begeleiding. Het valt niet te ontkennen dat voor deze rokers, roken een keuze was, ook gedurende de periode dat ze dagelijks rookten. Verdedigers van het begrip verslaving reageren hierop door te beweren dat rokers die ervoor gekozen hebben om te stoppen met roken, inderdaad in staat zijn om deze keuze te maken en dat rokers die nog niet gestopt zijn met roken, niet in staat zijn om deze keuze  te  maken.  Sommigen  gaan  verder  en  ontkennen  dat  er  zoiets  bestaat  als  ‘verslaving’  in   de zin van opzettelijk en bewust gedrag waarmee de persoon niet kan stoppen. Het lijkt algemeen aanvaard te zijn dat nicotine de verslavende stof is in sigaretten. Er zijn echter verschillende manieren waarop men ertoe in staat is om nicotine in het lichaam te krijgen, zoals het slikken van nicotinetabletten, injecteren, nicotinepleisters, etc. De overgrote meerderheid van de schadelijke gevolgen die worden toegeschreven aan rookgedrag, hebben geen verband met nicotine. Zij die stoppen met roken, doen dit meestal omwille van gezondheidsoverwegingen, hoewel zeer weinig van hen zijn begonnen met het slikken van nicotinetabletten (Schaler J. A., 2000). Eerst en vooral bevat  de  term  ‘verslaving’  een  pejoratieve  en  stigmatiserende  connotatie;;  het   verwijst   naar   morele   tekortkomingen   en   positioneert   ‘verslaafden’   aan   de   rand   van   de   samenleving. Een heroverweging van de manier waarop deze term gebruikt wordt en in bijzonder het vasthouden aan de diagnostische criteria, is zeker aangewezen. Daarenboven heeft de term verslaving een pathologische connotatie gekregen, het is een concept dat wordt opgevat als een ziekte. Hoewel dit ziektemodel een stap vooruit lijkt te zijn ten opzichte van het bovenstaande morele model, situeert het de bron van stigma gewoon elders (Larkin & Griffiths, 2006). In 1950 definieerde de WHO drugsverslaving als een staat van chronische of periodieke vergiftiging als gevolg van regelmatig gebruik van een drug, met inbegrip van een dwang om dit gebruik verder te zetten, een tendens om de dosis te verhogen, zowel psychische als lichamelijke afhankelijkheid en nadelige effecten op de gebruiker en de samenleving. Wanneer bleek dat een veelheid aan illegale drugs niet aan deze definitie voldeden, voegde de WHO  in  1957  een  nieuw  concept  toe  aan  hun  definitie:  “druggewenning”.  Dit  concept  werd   op dezelfde manier omschreven als drugsverslaving maar zonder dwang, hogere doseringen of maatschappelijke gevolgen. Later, tegen 1960, werd naar een gemeenschappelijke definitie gezocht en werd drugsverslaving gewoon gedefinieerd als psychische en/of fysieke 40

afhankelijkheid van een drug, waarvan de kenmerken variëren naargelang het type drug. In 1981 werd de WHO-definitie van afhankelijk veranderd naar een syndroom waarbij het gebruik van de drug een veel hogere prioriteit krijgt dan ander gedrag dat ooit een hoge waarde had. Deze wel erg brede definitie zorgt ervoor dat het toepasbaar is op bijna elk gedrag dat wordt vervangen door een ander voorafgaand gedrag, zelfs wanneer dit gedrag geen gebruik van psychoactieve stoffen vereist (Reinarman, 2005). Deze constante zoektocht naar een zo kneedbaar mogelijke definitie van verslaving om zowel het groeiende aanbod van drugs en de hardnekkige empirische afwijkingen te omvatten, was nog lang niet voorbij. In 1972 omschreef de American Psychiatric Association (APA) drugsmisbruik,   en   dus   niet   langer   verslaving,   als   “het niet-medische gebruik van geneesmiddelen die het bewustzijn veranderen op een manier die door sociale normen en de wet als ongepast, ongewenst of schadelijk worden beschouwd.” (Zinberg, 1984; p.39).7 Opmerkelijk aan deze definitie is dat ze gekenmerkt wordt door een voornamelijk normatieve omschrijving in plaats van een wetenschappelijke. Het onthult eveneens een circulair proces: wetgevers rechtvaardigen het invoeren van wetten tegen druggebruik op basis van medisch bewijs, terwijl medische experts hun definitie van drugsmisbruik opbouwen aan de hand van wetten (Reinarman, 2005). De enorme rekbaarheid van het begrip verslaving heeft zich steeds verder doorgezet. Verslaving als ziekte wordt nu gebruikt om niet enkel het gebruik van drugs te omschrijven, maar het wordt ook gebruikt om overmatig koopgedrag, eetgedrag, etc. te omschrijven. Recent is de meest dominante definitie van verslaving als ziekte afgeleid van de DSM (Diagnostic and Statistical Manual) dat eveneens gepubliceerd wordt door de APA. Om gediagnosticeerd  te  worden  als   “afhankelijk”,  moet   een  druggebruiker voldoen aan drie van zeven criteria die variëren van vage en contextafhankelijke variabelen, tot gedragsmatige variabelen zoals meer gebruiken van een drug dan oorspronkelijk gewenst en tolerantie en ontwenning (West & Hardy, 2006). Een van de criteria voor afhankelijkheid, zoals omschreven in de DSM-IV, is het persistent gebruiken ondanks schadelijke gevolgen. Dit criterium is echter eveneens problematisch aangezien niet iedere gebruiker schade ondervindt van zijn gebruik en niet iedere vorm van

7

“The   nonmedical use of drugs that alter consciousness in a way that social norms and the law consider as

inappropriate,  unwanted  or  harmful.”

41

schade te wijten valt aan het druggebruik. De schade die kan optreden bij druggebruik is eerder een gevolg van de interactie tussen de verschillende kenmerken van gebruikers, de relatieve sociale stabiliteit of marginalisering van de gebruiker, dosering en nog veel meer standaardvariabelen die zelf beïnvloed worden door zulke sets en instellingen (Zinberg, 1984). Ondanks alle eerder vermelde pogingen, is er nog steeds geen uniform geheel van symptomen, oorzaken of verloop van verslaving als ziekte die nochtans nodig is om het als een ziekte te definiëren. Toch wordt de meest recente, flexibele definitie van verslaving als ziekte op basis van de DSM-IV criteria op grote schaal aanvaard en gepraktiseerd (Reinarman, 2005).

3.5.2.1. Verslaving als ziekte Dit model is ontworpen aan de hand van de toepassing ervan op alcoholverslaving, maar wordt actueel gehanteerd voor alle (middelen)verslavingen. In de huidige samenleving en meer bepaald de media, wordt al snel duidelijk dat de algemene boodschap luidt dat een verslaving een medische toestand is, waarbij verslaafden zichzelf niet onder controle hebben. Zij die geen specifieke interesse in het onderwerp tonen, zullen dan hoogstwaarschijnlijk geen andere boodschap erover te horen krijgen. Talloze sociaal aanvaarde gedragingen worden in de huidige samenleving omschreven als ‘verslavingen’  zoals   een  chocoladeverslaving,  facebookverslaving,  seksverslaving,  etc.  Deze   ‘verslavingen’   worden   omschreven   als   een   medische   toestand   waarbij   het   gedrag   voor   negatieve gevolgen in het  leven  van  de  ‘verslaafde’  zorgt.  Er  is  echter  geen  enkel  fysiologisch   bewijs dat dit gedrag kan beschouwd worden als een ziekte met enige fysiologische component. Mensen worden in een categorie van verslaafden geplaatst omwille van hun gedrag. Gedrag is echter intentioneel en zoals Max Weber reeds lang geleden heeft aangetoond, is gedrag ofwel een onvrijwillige reflex of een betekenisvolle menselijke gedraging. Bijgevolg wordt gedrag bepaald door de betekenis die het heeft voor de persoon in kwestie (Schaler & Schaler, 1998). Volgens het ziektemodel kan een verslaving gedefinieerd worden als een medische aandoening, dit wil zeggen dat een verslaving gediagnosticeerd kan worden en in principe

42

behandeld kan worden. In het ziektemodel van verslaving staat een gebrek aan zelfcontrole centraal,  samen  met  het  concept  ‘craving’  (West & Hardy, 2006). Onder het ziektemodel zal een verslaafd individu te kennen geven dat hij wil stoppen met zijn verslavend gedrag, bewijs leveren dat hij inspanningen levert om dit doel te bereiken en toch tegelijkertijd het gedrag voortzetten. De verslaafde kiest het ene, maar doet het andere; dit wordt het verlies aan zelfcontrole genoemd (West & Hardy, 2006). Het   concept   ‘craving’,   gedefinieerd   als   ‘een   dringend   en   overweldigend   verlangen’,   staat   eveneens  centraal  in  het  ziektemodel  van  verslaving.  ‘Craving’  zorgt  ervoor  dat  de  verslaafde   er alles aan doet om de verslaving te kunnen voortzetten, kost wat kost. Het wordt niet ervaren door de verslaafde zelf, noch zijn omstaanders, dat hier sprake is van een keuze, maar wel van dwang (Jellinek, 1960). Het ziektemodel is een mes dat langs twee kanten snijdt: het bevordert de toegang tot behandeling en andere diensten maar het biedt tegelijkertijd een rechtvaardiging voor een bestraffend   drugsbeleid.   Het   is   een   wapen   dat   vrijheidsbeperkende   maatregelen   “voor   eigen   bestwil”  rechtvaardigt  onder  het  mom  van  de  “druguitzondering”.   Een van de talloze kritieken op verslaving als ziekte is dat verslaving als ziekte in wezen een religieus begrip is dat het beheersen van onze angsten en onze (on)mogelijkheid om ons gedrag te controleren, als functie heeft. Verslaving wordt beschouwd als een soort moderne duivel die de vorm krijgt van mensen zonder zelfregulering of onafhankelijkheid. De belangrijkste kritiek op het ziektemodel is dat het verslaafden weergeeft als passieve patiënten en dat ze te veel focus legt op dwang, waardoor het de talrijke aspecten van verslaving niet omvat. Een ziekte is een medische toestand die kan ontdekt worden op basis van lichamelijke kenmerken. Een ziekte heb je onvrijwillig, het is geen activiteit en het is niet gebaseerd op persoonlijke waarden. Wanneer mensen ervoor kiezen om te stoppen of minderen met roken, doen ze dit omdat ze dit betekenisvol vinden (Schaler J. A., 2000).

3.5.2.2. Verslaving als rationele keuze Zij die het ziektemodel verwerpen, geloven dat de mens in staat is om bewust en met opzet gedrag te vertonen, met het oog op het bereiken van een bepaald doel. De behoefte aan een 43

sigaret en het bewust en met opzet aansteken ervan, is gedrag dat niet kan verklaard worden enkel en alleen aan de hand van fysiologische oorzaken. Het is niet omdat dit gedrag ons beter doet voelen, dat een fysiologische verklaring de enige motivatie voor dit gedrag is. Onze attitudes, normen, waarden en doelen zijn belangrijke motivaties voor rookgedrag. Veel rokers stoppen of minderen zonder enige medische begeleiding, er is ook geen bewijs dat verslavingsbehandeling het percentage van rokers die stoppen of minderen, doet stijgen (Schaler J. A., 2000). In   de   bekende   studie   “Rat   Park”,   gepubliceerd   in   1980   en   uitgevoerd   door   de   Canadese   psycholoog Bruce K. Alexander, Patricia Hadaway en Robert Coambs, werd de hypothese getoetst dat een verslaving aan een drug niet toe te schrijven is aan de farmacologische eigenschappen van de drug maar wel de leefomstandigheden van de gebruikers ervan. Uit het onderzoek bleek dat enkel de proefdieren die zich in slechte leefomstandigheden bevonden, gebruik maakten van de beschikbare drug om hun stress te verlichten. De proefdieren die zich in aanvaardbare leefomstandigheden bevonden, vertoonden op geen enkele manier gedrag dat vergelijkbaar was met verslavingsgedrag (Alexander, Hadaway, & Coambs, 1980). Deze studie ondersteunt het rationele keuzemodel in de gedachte dat de omgeving en de manier waarop daarmee omgegaan wordt, een betere voorspeller is voor het gebruik van drugs dan de beschikbaarheid van de drug, de chemische samenstelling en eigenschappen van de drug of enige zogenaamde fysiologische verslaving. Sommige rokers sterven aan de gevolgen van hun rookgedrag. Hieruit wordt besloten dat iemand die zelfdestructief gedrag vertoont omwille van een drug, dit onvrijwillig doet. Dit is echter een te haastige veronderstelling (Schaler J. A., 2000). Een van de dominante verslavingstheorieën is de rationele verslavingstheorie van Becker en Murphy (1988). Deze theorie stelt dat verslavend gedrag volkomen rationeel is. Gebruikers anticiperen op de gevolgen van hun beslissingen en kiezen ervoor om verslavend gedrag te stellen omdat de verwachte voordelen van het gedrag, doorwegen op de kosten ervan (Laux, 2000). Toen er informatie vrijkwam over de relatie tussen roken en gezondheid in de late jaren 1950, bleek dat een tiental jaar later de consumptie van tabak gedaald was met 35%. Dit toont aan dat de veronderstelling dat verslaafde rokers blind zijn voor informatie over toekomstige

44

schadelijke gevolgen en zij de toekomst niet in rekening brengen, niet overeenstemt met de werkelijkheid (Becker & Murphy, 1988). Sommige critici beweren dat het model van Becker en Murphy niet volstaat omdat het impliceert   dat   verslaafden   “gelukkig”   zijn,   terwijl   in   werkelijkheid   verslaafden   vaak   ontevreden zijn. Hoewel het model vermoedt dat verslaafden rationeel zijn en de voordelen van hun druggebruik optimaal willen benutten, zouden ze niet gelukkig zijn indien hun verslaving een resultaat is van traumatische life events, zoals de dood van een dierbare, scheiding, etc. Daarom erkent het model dat individuen vaak verslaafd worden net omdat ze ongelukkig zijn. Ze zouden echter nog ongelukkiger zijn, indien ze niet in staat waren om hun verslaving te kunnen uitoefenen (Becker & Murphy, 1988). De theorie van de rationele verslaving betekent dat een individu bepaalde veranderingen zal aanbrengen in zijn/haar leven, indien de voordelen op lange termijn doorwegen op de kosten die deze verandering met zich meebrengen op korte termijn. Deze theorie toont ook aan dat de manier waarop met rookgedrag, en druggebruik in het algemeen, wordt omgegaan, sterk afhankelijk is van het individu (Becker & Murphy, 1988). Natuurlijk zijn niet alle stoffen even verslavend, het is vanzelfsprekend dat het roken van tabak meer kans heeft om een verslaving te worden dan het eten van spruiten, maar dit wil niet zeggen dat alle rokers of gebruikers van andere roesmiddelen verslaafd worden. De theorie van de rationele verslaving kan niet alle aspecten van verslaving verklaren, maar het biedt wel een waardevol uitgangspunt (Becker & Murphy, 1988; West & Hardy, 2006). Een rationele keuze hoeft op zich geen verstandige keuze te zijn. Een rationele keuze is een beslissing na het overwegen van voor- en nadelen zoals waargenomen door de beslisser. Daarom is het misschien niet altijd verstandig, maar wel rationeel om een voordeel op korte termijn te verkiezen mits een nadeel op lange termijn. Te diep in het glas kijken en de volgende dag een kater hebben is weliswaar geen verstandige zet, maar dit wil niet betekenen dat het irrationeel is.

3.5.3. De zelfvervullende voorspelling Hoe meer mensen geloven dat ze in staat zijn om hun gebruik van drugs/rookgedrag te minderen, hoe meer kans dat ze dit daadwerkelijk zullen doen. Het omgekeerde is evenzeer waar: hoe meer mensen geloven dat ze niet in staat zijn om hun rookgedrag te verminderen, 45

hoe meer kans dat ze dit niet zullen doen. Zij die een behandeling aanbieden aan gebruikers, zijn ervan overtuigd dat rokers niet in staat zijn op eigen houtje hun rookgedrag te minderen. Hoe meer van hun cliënten ze hiervan kunnen overtuigen, hoe meer deze boodschap als waar zal worden aanvaard. Dit toont eveneens het belang aan van de overtuigingen van zij die behandelingen aanbieden, hun overtuigingen geven immers vorm aan het beeld dat wordt opgehangen over het stoppen of minderen met roken. De behandeling wordt  “een  probleem  in   de vorm van een oplossing”   genoemd, net omdat het een zelfvervullende voorspelling inhoudt. Mensen behandelen voor een probleem dat ze zelf geen probleem vinden, kan problemen creëren. Deze mensen aanleren dat ze zichzelf niet in controle kunnen houden, kan hen ervan overtuigen dat ze zichzelf niet onder controle hebben. Hen overtuigen dat een behandeling de enige oplossing is, kan hen ervan overtuigen dat ze niet in staat zijn om zelf problemen op te lossen. Deze zelfvervullende voorspelling werkt afhankelijkheid in de hand en geeft hen een vrijkaart voor onverantwoordelijk gedrag. Daarom is het eerder een probleem dan een oplossing (Chafetz, 1998; Hannan & Reuven, 2000; Schaler J. A., 2000).

3.5.4. Implicaties voor het beleid In de huidige samenleving wordt al snel duidelijk dat de dominante boodschap luidt dat een verslaving een medische toestand is, waarbij verslaafden zichzelf niet onder controle hebben. Het beschouwen van en omgaan met een verslaving als was het een ziekte, heeft belangrijke implicaties voor het beleid. Zoals reeds vermeld weerhoudt het rokers ervan het heft in eigen handen te nemen en te beseffen dat zij geen weerloze slachtoffers zijn van de tabaksindustrie, die geen zeggenschap meer hebben over hun eigen handelen. De implicaties voor het beleid van de rationele verslavingstheorie leunen aan tegen een liberaal uitgangspunt dat ieder individu voor zichzelf kan beslissen en dus ook de gevolgen van deze beslissing moet dragen, zonder enig overheidsingrijpen (West & Hardy, 2006). In   het   artikel   “Constructive   cigarette   regulation”   suggereert   Viscusi   dat   de   FDA   een   constructieve rol moet opnemen om de veiligheid van de sigaret te bevorderen op dezelfde manier als het bevorderen van  de  veiligheid  in  auto’s.  Professor  Viscusi  beweert  dat  het  doel   van het overheidsbeleid een geïnformeerde consument moet zijn die erkent dat een volwassen consument  het  recht  heeft  om  te  roken,  ondanks  de  risico’s  die  eraan  verbonden  zijn (Viscusi, 1998).

46

Volgens professor Viscusi moet de overheid helpen bij het vergaren en verspreiden van informatie over de verschillende opties met betrekking tot rookgedrag en hun risicogehalte vergelijken, net zoals ze moet open staan voor nieuwe vormen van veiliger rookgedrag. Het beschikbaar maken van deze informatie voor het grote publiek zou het voor consumenten mogelijk maken om een beter geïnformeerde beslissing te nemen en mogelijk de gezondheidsrisico’s  van  roken  verminderen (Viscusi, 1998). Hoewel voorstanders hiervan erkennen dat het gebruik van verslavende stoffen negatieve gevolgen kan hebben, zijn deze gevolgen in rekening gebracht bij de beslissing tot gebruik en is het individu hiervoor verantwoordelijk. De kritiek op dit beleid is dat het verminderen van de schadelijke gevolgen van tabak, en drugs in het algemeen, contraproductief zou werken omdat het meer gewicht in de schaal zou leggen pro druggebruik. Ondanks dat het beginnen met roken een rationele keuze kan zijn, betekent dit niet dat het onmogelijk is dat men als roker na enige tijd wil stoppen met roken en hier niet blijkt in te slagen. Zolang we bereid zijn te accepteren dat mensen hun gedachten veranderen over dingen en dat een keuze rationeel kan zijn, zelfs als de voorkeuren uiteindelijk zelf-destructief zijn, is er geen reden om een rationele keuze theorie van verslaving te verlaten (West & Hardy, 2006).

3.6. Conclusie Het gebruik van tabak kent een zeer lange geschiedenis met zowel voor- als tegenstanders van de drug. De sigaret heeft een imagowijziging ondergaan, onder meer door de erkenning van de verslavende eigenschappen en de schadelijke gevolgen voor de gezondheid ervan. Verschillende beleidsdocumenten maken dan ook veelvuldig gebruik van wetenschappelijke kennis om hun aanbevelingen te kunnen doorvoeren. De schade die roken toebrengt aan de roker zelf en zijn omgeving leent zich tot een utilitaristische benadering van het tabaksbeleid. Het toebrengen van schade aan zichzelf, evenals de conceptualisering van roken als een verslavende ziekte, wordt in de samenleving gehanteerd als legitimatie voor paternalisme in de vorm van wetsbepalingen met betrekking tot reclame, samenstelling, verkoopsvoorwaarde en fiscale maatregelen. Onder het mom van het verhogen van de persoonlijke vrijheid worden deze, vrijheidsbeperkende, maatregelen 47

ingevoerd en dit naar aanleiding van het dominante beeld van verslaving als ziekte. Het verhogen van vrijheid in een samenleving kan echter niet gebeuren door het verlagen van de persoonlijke verantwoordelijkheid. Schade aan anderen is dan de legitimatie voor het invoeren van verschillende rookverboden. We besluiten echter uit dit hoofdstuk dat een utilitaristische benadering van de criminalisering van rookgedrag te beperkt is om een uitspraak te doen over dergelijk complex onderdeel van het sociaal leven.

48

HOOFDSTUK 4 STIGMATISERING EN DISCRIMINATIE VAN ROOKGEDRAG 4.1. Inleiding De verschillende beleidsstrategieën, zoals omschreven in het eerste hoofdstuk van deze masterproef, lijken het gebruik van tabak te willen denormaliseren. Rookgedrag denormaliseren kan begrepen worden als het beperken van plaatsen waar gerookt mag worden, hoe tabak mag worden verkocht en geadverteerd en de bevolking waarschuwen over de gevaren van passief roken in de media. Deze denormalisatie van rookgedrag is een van de veelgebruikte strategieën van de internationale tabaksbeweging. Het niet langer beschouwen van   roken   als   ‘normaal’   gedrag   is   een   beïnvloeding   van   de   sociale   waarden   en   normen   en   heeft een stigmatisering van rookgedrag tot gevolg (Bell, Salmon, Bowers, Bell, & McCullough, 2009). In dit hoofdstuk wordt de stigmatisering van rookgedrag aan de kaak gesteld en wordt het rookverbod getoetst aan verschillende mensenrechten om op die manier de mogelijk discriminerende aard ervan bloot te leggen.

4.2. Stigmatisering van rookgedrag Stigma kan functioneren als een bron van sociale controle dat bijdraagt aan de beslissing van rokers om te stoppen om zo stigmatisering en sociale uitsluiting te voorkomen. Het stigmatiseren van rokers kan echter contraproductieve gevolgen hebben voor rokers als het geheimhouding en sociale terugtrekking aanmoedigt (Stuber, Galea, & Link, 2009). Stigmatisering is volledig afhankelijk van de toegang tot sociale, economische en politieke macht dat de identificatie van anders zijn, de bouw van stereotypen, de scheiding van gemerkte personen in verschillende categorieën en de volledige uitvoering van afkeuring, afwijzing,   uitsluiting   en   discriminatie   mogelijk   maakt.   “Dus passen we de term stigma toe wanneer elementen van stereotypering, scheiding, statusverlies en discriminatie samen

49

voorkomen in een situatie gekenmerkt door machtsverhoudingen waardoor deze elementen optreden”8 (Link & Phelan, 2001, p. 377). Link en Phelan (2001) identificeren een kader voor het proces van stigmatisering dat bestaat uit vijf elementen: (1) etikettering en onderscheiden van een menselijke verschil, (2) het koppelen van mensen die drager zijn van het verschil aan negatieve stereotypen, (3) het scheiden van in-groepen en buiten-groepen (of wij ten opzichte van het negatief label zij), (4) een verlies van status voor diegenen die drager zijn van de eigenschap. Dit verlies wordt meestal   bereikt   door   discriminatie   van   zij   die   als   ‘normaal’   worden   beschouwd   in   de   samenleving en (5) de sociale, economische en politieke macht die het mogelijk maakt dat de eerste vier elementen zich veruitwendigen. Als deze vijf elementen van Link en Phelan worden toegepast in het geval van roken, is het mogelijk om de opkomst van een proces van stigmatisering te zien (Link & Phelan, 2001; Stuber, Galea, & Link, 2009). Het eerste element in het proces van stigmatiseren is gerelateerd aan de gedaalde prevalentie van roken. Als prevalentie van roken daalt, stijgt de kans dat de roker als verschillend van de meerderheid wordt beschouwd. Het tweede element in het proces, het negatief labelen van zij die zich verschillend van de meerderheid gedragen, heeft geleid tot het vormen van negatieve stereotypen gerelateerd aan roken. Rokers worden steeds meer voorgesteld als onverantwoordelijke, domme en egoïstische individuen die zelfcontrole ontbreken. Het derde element van het proces van stigmatisering, het onderscheiden van wij versus zij, komt tot uiting door de rookverboden en maakt het gemakkelijk om rokers van niet-rokers te onderscheiden. Denk hierbij aan het groepje dat buiten op de stoep staat te roken. Het vierde element is het verliezen van status dat zich vaak manifesteert als discriminatie tegenover deze groep. Denk hierbij aan het eerder vermelde aanwervingsbeleid van de WHO waarbij rokers niet worden aangenomen. Dit soort beleid verdeelt de bevolking in twee: wij, de niet-rokers en zij, de rokers. Het al dan niet aannemen van individuen op basis van hun lidmaatschap van een van deze groepen, kan discriminerend bevonden worden. Het laatste element van het proces van stigmatisering van Link en Phelan komt tot uiting in de dramatische daling van sociale, economische en politieke macht van rokers: zij met de minste economische en educatieve middelen roken het meest (Link & Phelan, 2001; Stuber, Galea, & Link, 2009). 8

“Thus,  stigma  exists  when  elements  of  labeling,  stereotyping,  separation,  status  loss,  and  discrimination  occur  

together in a power  situation  that  allows  them.”

50

Het proces van stigmatisering, zoals verduidelijkt door Link en Phelan, is nuttig om duidelijk te maken dat een aantal gemeenschappelijke psychosociale verschijnselen weliswaar noodzakelijk zijn, maar onvoldoende elementen om stigma aan te tonen. Niet elke vorm van discriminatie is stigma. De loutere erkenning van een verschil, zelfs vergezeld van stereotiepe vooroordelen of vorming van een groepsidentiteit, vormt geen stigma. Het proces is vooral nuttig omwille van de nadruk die het legt op de cruciale rol van macht, en dus op stigma als een vorm van sociale controle (Burris, 2008; Link & Phelan, 2001). Stigma wordt ook gehandhaafd door de gestigmatiseerde mensen zelf door gewoonweg hun houding en gedrag te conformeren aan de norm. Stigma is het sterkst wanneer het aanvaard wordt als natuurlijk en verstandig, zonder reflectie. Stigma wordt afgedwongen in het dagelijkse  leven  door  de  manier  waarop  individuen  reageren  op  zo’n  “werkelijkheid”  (Burris, 2008).

4.2.1. Stigma in het tabaksbeleid Stigmatisering is een sociaal proces van marginalisering van individuen met een gebrek aan macht wiens gedrag afwijkt van de groepsnormen (Stuber, Galea, & Link, 2008). Er worden twee manieren erkend waarop een sociaal beleid bijdraagt aan stigmatisering. De eerste manier is door middel van structurele of institutionele vormen van discriminatie. Bedrijven die weigeren rokers als werkkracht aan te nemen zoals dit het geval is bij Alaska Airlines en de WHO dragen op deze manier bij tot het stigmatiseren van rokers. Rokers worden op dat moment immers niet meer beschouwd als eender welk ander individu, ze worden in een specifiek vak geplaatst (roker), verschillend van de rest (niet-roker). De tweede manier waarop een beleid bijdraagt aan stigmatisering is door middel van het verspreiden van symbolische berichten van morele veroordeling. Het straffen van een bepaalde groep of ze onderscheiden van anderen kan sterk stigmatiserend werken. Het invoeren van rookvrije gebieden kan op deze wijze stigma genereren. Het invoeren van een rookverbod is weliswaar gebaseerd op het gedrag van de roker en niet de roker zelf, maar het beeld van een groepje mensen die buiten op de stoep staan te roken, wekt een gevoel van verminderde sociale status op in vergelijking met niet-rokers (Schneider & Ingram, 1993; Bayer & Stuber, 2006). We moeten stigmatisering en discriminatie conceptualiseren als sociale processen die alleen kunnen begrepen worden in relatie tot bredere noties van macht en overheersing. Stigma 51

speelt een belangrijke rol in de productie en het weergeven van relaties van macht en controle. Het zorgt ervoor dat sommige groepen gedevalueerd worden en anderen zich superieur voelen. Dit doet ons besluiten dat stigmatisering verbonden is aan de werking van sociale ongelijkheid. Indien we kwesties van stigmatisering en discriminatie werkelijk willen begrijpen, moeten we breder nadenken over hoe sommige individuen en groepen als sociaal uitgesloten komen te staan en over de krachten die uitsluiting in verschillende settings creëren en versterken (Parker & Aggleton, 2003). De reclamecampagnes van de tabaksindustrie die sigaretten koppelde aan atletisch vermogen, maatschappelijk

succes

en

seksuele

aantrekkingskracht,

vroegen

volgens

volksgezondheidambtenaren een tegengewicht. Zo begon in de laatste jaren van de 20

ste

de

eeuw,

onder druk van de anti-tabaksbeweging, een strategie van denormalisatie dat een voedingsbodem zou bieden voor het stigmatiseren van rookgedrag. Gilpin, Lee en Pierce (2004) loven de inspanningen van het gezondheidsdepartement in California en de kracht van de   sociale   eensgezindheid.   “In   een   samenleving   waar   roken   niet   wordt   gezien   als   een   aanvaardbare activiteit, zullen minder mensen roken, en als minder mensen roken, zal roken steeds   meer   gemarginaliseerd   worden.”   (Gilpin, Lee, & Pierce, 2004, p. 38). Het ontbreken van een op rechten gebaseerd verzet tegen deze trend is opvallend (Bayer R. , 2008). Het stimuleren van de samenleving om het gebruik van tabak te zien als ongewenst en antisociaal   gedrag   werd   door   de   Americans   for   NonSmokers’   Rights   opgemerkt   als   een   van   de   meest efficiënte strategieën in de strijd tegen het gebruik van tabak (Americans for Nonsmokers' Rights, 2009). Een andere indicatie van de mate waarin de strategie van stigmatisering omarmd werd voor het verminderen van rookgedrag is een rapport uit 2006 in het   American   Journal   of   Public   Health,   “Effect   of   Increased   Social   Unacceptability   of   Cigarette Smoking on Reduction in Cigarette Consumption.”.   Na   te   hebben   vastgesteld   dat   het verhogen van de sociale onaanvaardbaarheid van roken even effectief was in het verminderen van gebruik van tabak als het verhogen van belastingen bij de aankoop van tabak, stellen de auteurs dat het verhogen van de sociale onaanvaardbaarheid van roken een zeer effectief beleidsinstrument is in het verminderen van de consumptie van tabak. Volgens de auteurs moeten overheidsinitiatieven ter bestrijding van tabaksgebruik wijzen op de gevaren van passief roken en de niet-rokende norm versterken (Alamar & Glantz, 2006).

52

4.2.2. Stigma en sociale ongelijkheid De afgelopen dertig jaar is het aantal rokers sterk gedaald, mede door deze strategie van denormalisering. Het aantal rokers is echter het meest gedaald in de groep met een hoog inkomen in vergelijking met het aantal rokers in de groep met een laag inkomen. Dit doet besluiten dat roken meer prominent aanwezig is in de lagere sociale klasse. Deze veranderde samenstelling van het aantal rokers heeft tot gevolg dat de huidige strategie van denormalisatie zijn pijlen richt op de meest kwetsbare groep in de samenleving (Bayer & Stuber, 2006; Jarvis, Wardle, Waller & Owen, 2003). Het is geen toeval dat sinds het gebruik van tabak minder aanwezig is in de hogere klasse, de anti-tabaksbeweging erin geslaagd is om rookgedrag als onwenselijk te bestempelen en te criminaliseren. Dit wordt een “trickle-down”   patroon   genoemd: de hogere sociale klassen stoppen met roken, wat een moreel stigma uitlokt ten opzichte van het overblijvende deel van de samenleving die de drug nog steeds gebruikt. Ter conclusie hebben denormalisatiestrategieën een sanctionerend stigma tot gevolg dat zich onrechtstreeks richt op een welbepaald deel van de samenleving. Deze stigmatisering wordt bekrachtigd door  het  vormen  van  “rookeilanden”;;  dit  zijn  plaatsen  waar  gelijkgestemde  zielen   elkaar

ontmoeten

en

roken

niet

gestigmatiseerd

wordt.

Dit

betekent

dat

denormalisatiestrategieën net een paradoxaal effect teweegbrengen met name het bekrachtigen van de rookpatronen van de lagere sociale klasse door het te gebruiken als een identificatiemiddel (Stuber, Galea, & Link, 2008; Thompson, Pearce, & Barnett, 2007).

4.2.3. Tabak en stigma in de geschiedenis van de volksgezondheid Met de opkomst van de bezorgdheid om volksgezondheid in de 19de eeuw en een in toenemende mate systematisch overheidsingrijpen ter voorkoming en bestrijding van besmettelijke ziekten, werd stigmatisering van bepaalde rassen en klassen een consistent bijproduct van overheidsmaatregelen. Voormalige slaven, Italianen, Joden, Chinezen en Mexicanen kregen de schuld van ziekten zoals tyfus, tuberculose en pokken. Allemaal ervaren zij de harde hand van de volksgezondheid en droegen ze de sociale en economische gevolgen ervan (Bayer R. , 2008).

53

Degenen die roken worden de doelen van het volksgezondheidsbeleid dat in eerste instantie onbedoeld, maar daarna expliciet denormalisatiestrategieën hanteerde om tabakgebruik te verminderen. De tabaksindustrie zou over de loop van enkele decennia gehekeld worden want zij waren tenslotte de leverancier van dergelijk giftig product. Rokers werden het voorwerp van een nationale bezorgdheid omdat hun gedrag lasten oplegde aan anderen, waardoor het al snel noodzakelijk geacht werd om paternalistische maatregelen te nemen ter bevordering van de volksgezondheid (Bayer R. , 2008). Het rapport van de Amerikaanse Surgeon General over roken en gezondheid in 1964 was een keerpunt in de Amerikaanse volksgezondheid. Het werd gepubliceerd op een moment dat roken alomtegenwoordig was in de VS: 50% van de mannen en 35% van de vrouwen rookte. Er ontstonden campagnes tegen de tabaksindustrie, reclame voor tabak werd beperkt en rokers werden, zij het zwak, gewaarschuwd voor de gevaren van de sigaret (McAuliffe, 1988). Het was echter de geleidelijke opmars van de anti-rokersactivisten waardoor roken als een gezondheidsprobleem werd geformuleerd, zelfs wanneer wetenschappelijk bewijs verre van definitief was en de sociale context rond roken veranderde naar niet te verantwoorden gedrag. Tegen het einde van de jaren 1970 werd roken in toenemende mate als onwenselijk gezien door een groot aantal niet-rokers. Twee sociale wetenschappers bemerkten dat naast het feit dat roken als schadelijk gezien werd voor de gezondheid, het werd gezien als ongewenst, afwijkend gedrag en rokers als sociaal onaangepast. Roken werd steeds meer gezien als maatschappelijk verwerpelijk (Bayer R. , 2008; Markle & Troyer, 1979). Onderzoek waaruit bleek dat passief roken een verhoogd risico vormde voor het ontwikkelen van hart- en vaatziekten en kanker, maakte het voor de anti-tabaksbeweging mogelijk om rokers verantwoordelijk te achten voor de dood van onschuldige derden. Het geloof groeide dat alle middelen goed waren, indien ze het aantal rokers konden doen dalen, zelfs indien dit betekende roken als een publiek schandaal te beschouwen (Bayer R. , 2008). Afgezien   van   het   stigma   in   het   dagelijkse   discours   verbonden   met   roken   als   een   ‘vieze   en   vervuilende’   gewoonte,   ervaren   rokers,   omwille   van   de   gezondheidsrisico’s   die   eraan   verbonden zijn, een gevoel van onrechtvaardige behandeling door de gezondheidszorg. Hun status als roker kan gebruikt worden om een juiste diagnose niet aan te bieden; de schuld voor de klachten wordt de patiënt aangemeten omdat hij rookt (McKie, Laurier, Taylor, & Lennox, 2003). 54

4.2.4. Het sociaal symbolisme van roken en gezondheid Het belang van het zuiver houden van de openbare ruimte en de territoriale aanpak van sociale controle zijn alomtegenwoordig. Als stedelijke gebieden steeds complexer en onpersoonlijker worden, zullen formele regels steeds meer de informele sociale sancties op openbaar gedrag vervangen. Deze formele regels doen de aandacht voor het uitoefenen van macht en de belangenvermenging die hiermee gepaard gaat, verslappen. Deze territoriale aanpak en het formaliseren van sociale controle is een strategie om sociale problemen aan te pakken. Sociale problemen zijn problemen die niet langer als privé beschouwd worden, ze zijn gerelateerd aan stigma, ze zijn vaak stabiel en de oorzaak van het probleem wordt meestal in het individu gesitueerd. Aan de hand van deze kenmerken kunnen we concluderen dat roken duidelijk een sociaal probleem is geworden (Poland, 1998). Wanneer er zich problemen vormen, heerst er niet alleen verdeeldheid over de wijsheid van een overheidsbeleid, maar ook over de feiten die voorwaardelijk worden geacht. De werkelijkheid is geen gegeven bij sociale actie, het is niet voor iedereen duidelijk zichtbaar en niet iedereen denkt er hetzelfde over. Gebeurtenissen en situaties moeten steeds geïnterpreteerd worden en wij zijn afhankelijk van de instellingen en personen die gegevens verzamelen, ze interpreteren en hun bevindingen aan de wereld kenbaar maken. Het is in die zin dat ook de schadelijke effecten van sigaretten kunnen beschouwd worden als een sociale constructie van de realiteit (Spector & Kitsuse, 2009). De instellingen die verantwoordelijk zijn voor de ontwikkeling en verspreiding van kennis over het gebruik van tabak zijn zij die belast zijn met de taak   om   de   volksgezondheid   te   verbeteren.   Vanaf   de   jaren   ’60   al   is   rapportage over wetenschap en gezondheid een deel geworden van journalistiek en de wetenschapper werd een specialist in de media (Gusfield, 1998). De publicatie van het Surgeon  General’s  rapport in 1964 en de uitvoerige bespreking ervan in de media heeft deze dynamiek in zekere zin op gang gebracht. Het rapport werd als waarheid aanvaard en niet in vraag gesteld. Dit is een indicatie van de legitimiteit waarover wetenschappelijke en medische overheidsorganisatie beschikken (Gusfield, 1998). Het gezondheidsbewustzijn wordt dagelijks gevoed met kranten- en tijdschriftenberichten en televisieverhalen. De nieuwste ontdekking, het meest recente advies over hoe je ziekte moet voorkomen en je gezondheid verbeteren, verschijnt dagelijks in de media. De anti-tabaksbeweging in het begin van de 20ste eeuw was gebaseerd op morele bezwaren. De huidige anti-tabaksbeweging is gesitueerd in het kader van gezondheid, dit roept immers 55

rationele bezwaren op. Dit betekent echter niet dat er geen morele bezwaren meer gemaakt worden door de anti-tabaksbeweging. De groeiende interesse in het aanhalen van de gevaren van (passief) roken en de individuele responsabilisering van rokers, toont aan dat er terug aandacht wordt besteed aan morele bezwaren tegen het gebruik van tabak. Midden  de  jaren  ’60  had  zich  in  de  VS  een  publieke  consensus  ontwikkeld  dat  het  roken  van   sigaretten schadelijk was voor de gezondheid en het risico op longkanker, hartproblemen en andere ziekten aanzienlijk verhoogde. Deze consensus is grotendeels het resultaat van wetenschappelijk onderzoek, berichten vanwege de overheid en de media en de opkomst van het activisme van vrijwillige medische organisaties. Deze consensus vertegenwoordigt de hegemonie van de medische wetenschap vervat in de cultuur van gezondheid (Gusfield, 1998). Op de weerstand tegen de bestrijding van rookgedrag mag niet louter smalend gereageerd worden, ze moet worden bevestigd en adequaat worden op gereageerd. Het dient weliswaar te worden toegegeven dat veel van deze weerstand vanuit een economisch belang voortkomt, zoals de tabaksindustrie, adverteerders, winkeliers en horeca uitbaters. In de strijd tegen tabak lijkt men vergeten om naar de stem van rokers en hun participatie te vragen. We dienen de relatie met rokers aan te gaan en trachten te begrijpen wat roken voor hen betekent. In het overdadige aanbod aan tabaksliteratuur is het gebrek aan inbreng van tabaksgebruikers en de sociale betekenis van roken zeer opvallend. We kunnen het ons niet veroorloven om, al dan niet onbewust, een onoverbrugbare kloof te creëren tussen de doelgroep van het tabaksbeleid en degene die de interventies ontwerpen. Dit kan een bron van irritatie en weerstand zijn wanneer

rokers

worden

gebrandmerkt   als   “dom”   door   relatief   bevoorrechte  

gezondheidsactivisten die enkel verdeeldheid bevordert in de samenleving (Poland, Frohlich, Haines, Rock, & Sparks, 2006). Onderzoeksvragen  zoals  “De  relatie  tussen  het  gebruik  van  tabak  en  de  verdeling  van  macht, inkomen  en  rijkdom  in  een  samenleving.”,  “Het  gebruik  van  tabak  als  een  dagelijkse  praktijk,   ingebed   in   de   gewone   sociale   en   culturele   contexten.”   of   “De   ervaring   van   het   leven   als   tabakgebruiker, inclusief de wijze waarop het gebruik van tabak is geïntegreerd in het gedragspatroon van de gebruikers, hun dagelijkse leven en hun relatie met de mensen om hen heen.”   worden   niet   opgenomen   in   onderzoek   van   de   WHO.   Ondanks   dat   vele   onderzoekers   moeilijkheden kunnen hebben met het sociale aspect van onderzoeksvragen zoals hierboven omschreven, moeten we erkennen dat het sociale, culturele en contextuele belangrijke 56

aanvullingen zijn op het huidige dominerend tabaksonderzoek vanuit instellingen zoals de WHO (Mair & Kierans, 2007). Er gaan stemmen op dat onderzoek naar tabak eerder een morele activiteit geworden is dan een onderzoekende; onderzoek naar tabak wordt als wapen gebruikt door de activist, vermomd als onderzoeker, in de strijd tegen tabak. Een van de meest opvallende voorbeelden hiervan is de veelvuldige verwijzing in de literatuur naar  een  “tabakepidemie”.  Deze  verwoording  impliceert  dat  roken  een  ziekte  of  aandoening  is   en   dat   rokers   dus   ook   in   de   categorie   van   ‘zieken’   moeten   geplaatst   worden.   Momenteel   hebben de dominante onderzoeksvragen naar rookgedrag als doel de processen bloot te leggen waardoor individuen in contact komen met deze ziekte of aandoening. Dit betekent dat voor de meeste onderzoekers in officiële instellingen zoals de WHO, de juiste manier van denken over het gebruik van tabak, is om het te behandelen als een epidemiologisch fenomeen. Wanneer geschreven wordt over roken, tabak en verslaving als een epidemie, kan dit enkel metaforisch bedoeld zijn. Roken kan weliswaar tot ziektes of aandoeningen leiden, maar het is geen ziekte op zich, noch fysiek noch mentaal (Mair & Kierans, 2007). Door deze omschrijvingen te gebruiken in wetenschappelijk onderzoek naar gebruik van tabak, geeft dit een vertekend beeld. In dergelijk onderzoek veronderstelt men dat mensen tabak gebruiken, omdat ze verslaafd zijn en niet kunnen (of niet willen) stoppen, dit omdat ze niet het juiste besef van de gezondheidskosten hebben, of omdat ze onvoldoende zelfbeheersing hebben, of cultureel afwijkende normen hebben, etc. Als gevolg daarvan, ontstaat er in dergelijke literatuur een causaal verband tussen probleem en oplossing; het doel van het onderzoek is om dergelijke tekorten te corrigeren, ofwel door het verhogen van het individuele bewustzijn van de kosten van rookgedrag, of door het verhogen van de kosten (op economisch, sociaal en cultureel vlak) van rookgedrag tot op het punt waarop dit gedrag niet langer houdbaar is (Mair & Kierans, 2007).

4.2.5. Discussie Als de overheid op een rechtmatige wijze gedrag dat het risico op ziekte en dood verhoogt, kan

controleren

door

expliciete

dwangmaatregelen

uit

te

voeren,

als

het

gezondheidscampagnes kan ondernemen die tot doel hebben sociale normen en individuele voorkeuren en verlangens te veranderen, moet dan worden toegestaan dat de overheid strategieën gebruikt die onvermijdelijk de stigmatisering van dit gedrag tot gevolg hebben (Bayer R. , 2008)? Volgens Nussbaum is er iets onfatsoenlijks aan het idee dat een liberale 57

samenleving groepen zou denigreren door de kracht van schaamte. Een liberale samenleving is immers gebaseerd op ideeën van menselijke waardigheid, gelijkheid en respect voor het individu. Nussbaum erkent weliswaar dat stigmatisering in een samenleving niet zal verdwijnen, maar het is een liberale samenleving onwaardig dat zijn overheid deelneemt aan dergelijke vernedering (Nussbaum, 2004). Stigmatisering is bijna altijd opgelegd door mensen met macht of autoriteit op de minst machtigen in de samenleving. Het is die ongelijkheid die een basis biedt voor de kritiek op stigmatisering. Degenen die nu al maatschappelijk kwetsbaar zijn, worden gestigmatiseerd en stigmatisering draagt bij aan de lasten die zij dragen in plaats van ze ervan te verlossen (Bayer R. , 2008).

4.3. Discriminatie van rookgedrag De Encyclopedia of Criminology definieert discriminatie als de differentiële behandeling van individuen of groepen gebaseerd op factoren die niet gerelateerd zijn aan hun gedrag of bevoegdheden (Wright & Miller, 2005). Volgens deze definitie zou het discriminatiecriterium niet van toepassing zijn op het gebruik van tabak, aangezien roken een vorm is van gedrag. Volgens Art. 11 van de Belgische Grondwet moet het genot van de rechten en vrijheden toegekend aan de Belgen zonder discriminatie verzekerd worden. Ten slotte waarborgen de wet en het decreet inzonderheid de rechten en vrijheden van de ideologische en filosofische minderheden. De vereiste van non-discriminatie is een belangrijke toetssteen voor het moderne recht en het rechtsbewustzijn (Raes, 2003). De rechten en vrijheden waar dit artikel het over heeft, zijn opgenomen in internationale rechtsverdragen. In deze masterproef zal de criminalisering van rookgedrag getoetst worden aan het recht op privacy en het recht op gezondheid.

58

4.3.1. Rechtsbronnen en mensenrechten

4.3.1.1. Rechtsbronnen In de Magna Charta in 1215, de Bill of Rights in 1689 en de Declaration des Droits de l’Homme   et   du   Citoyen   in   1789   was   er   voor   het   eerst   sprake   van   begrippen   als   recht   op   persoonlijke vrijheid en onaantastbaarheid van het eigendomsrecht. Na Wereldoorlog II diende een internationalisering van deze verschillende rechtsbronnen zich aan en in 1948 zag de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens het licht door de Algemene Vergadering van de VN. Deze verklaring is echter niet bindend en kan niet afgedwongen worden door burgers van de lidstaten van de VN (Martyn & Devloo, 2006). Op Europees niveau werd in 1950 door de Raad van Europa het Europees Verdrag ter Bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden aangenomen en ging in 1953 van kracht. Deze verklaring is, in tegenstelling tot de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, wel bindend en ze kan afgedwongen worden door de burgers van de lidstaten van de Europese Unie. Het ondertekenen ervan is tevens een van de voorwaarden tot toetreding van de Europese Unie. Omwille van deze hogere rechtswaarde zullen in deze masterproef de mensenrechten, zoals omschreven in het EVRM, als toetssteen gebruikt worden voor de criminalisering van rookgedrag.

4.3.1.2. Mensenrechten 4.3.1.2.1. Recht op privacy Artikel 8 van het EVRM voorziet in het recht op respect voor privé-, familie- en gezinsleven, het eigen huis en briefgeheim en luidt: “1.   Een   ieder   heeft   het   recht op respect voor zijn privéleven, zijn familie- en gezinsleven, zijn woning en zijn correspondentie. 2. Geen inmenging van enig openbaar gezag is toegestaan in de uitoefening van dit recht, dan voor zover bij wet is voorzien en in een democratische samenleving noodzakelijk is in het belang van de nationale veiligheid, de openbare veiligheid of het economisch welzijn van het land, het voorkomen van wanordelijkheden en strafbare

59

feiten, de bescherming van de gezondheid of de goede zeden of voor de bescherming van  de  rechten  en  vrijheden  van  anderen.” Een analyse van deze bepaling leidt ons tot drie criteria waaraan moet worden voldaan vooraleer dit recht van worden beperkt (De Hert, 1998): -

wet: de beperking moet door middel van een wet worden geregeld;

-

noodzakelijkheidscriterium: het door de staat nagestreefde belang moet strikt noodzakelijk zijn en moet voldoen aan subsidiariteit, proportionaliteit, de maatregel moet nuttig, relevant en toereikend zijn om het beoogde doel te bereiken en het moet gaan om een dwingende maatschappelijke behoefte;

-

legitimiteitscriterium: het moet gaan over één van de in het tweede lid van artikel 8 van het EVRM opgesomde legitieme doelstellingen.

Het recht op privacy kan ingeroepen worden bij alles wat we graag zouden willen doen, maar bij wet verboden is. Het is echter niet omdat iets binnen de privésfeer gebeurt, dit niet langer de inmenging van de staat behoeft. Bij bepaalde misdrijven, zoals doodslag, is er geen discussie over de vraag of er beroep kan gedaan worden op het recht op privacy. Bij andere misdrijven is deze vraag minder eenvoudig te beantwoorden. De laatste jaren is er een duidelijk evolutie zichtbaar waarbij het recht op privacy steeds meer plaats moet maken voor andere publieke en private belangen. De overheid heeft dan de taak om het recht op privacy af te wegen tegen deze belangen. Zoals in hoofdstuk 3 reeds vermeld, is er een nieuwe tendens merkbaar waarbij de overheid deze taak een andere invulling geeft; in plaats van belangen tegen elkaar af te wegen, creëert ze een onderscheid tussen wat als ‘normaal’   gedrag   wordt   beschouwd   en   wat   als   deviant wordt beschouwd. Indien deze trend zich doorzet, bestaat de kans erin dat individuen gediscrimineerd worden op basis van hun afwijking   van   de   ‘normale’   persoon.   Het   recht   op   privacy   zoals   omschreven   in   het   EVRM,   biedt hiervoor echter geen rechtvaardiging en dient net om de burger te beschermen tegen het opleggen van een identiteit (Gutwirth, 1998).

60

4.3.1.2.2. Recht op gezondheid Artikel 2 van het EVRM waarborgt het recht op leven en ontbreekt weliswaar een specifieke bepaling waarin het recht op gezondheid beschermt. Wanneer we er artikel 23 van de Belgische grondwet bijnemen,   dat   luidt   “eenieder   heeft   het   recht   een   menswaardig   leven   te   leiden”(artikel  23  GW),  en  meer  bepaald  het   recht  op  bescherming  van  de  gezondheid   (Art.   23 2° GW) en het recht op bescherming van een gezond leefmilieu (Art. 23 4° GW), kunnen we dit beschouwen als een concretisering van het recht op leven in de Belgische staat.

4.3.2. Verenigbaarheid van het EVRM met het rookverbod

4.3.2.1. Rookverbod in openbare plaatsen Zoals vermeld in hoofdstuk 2 van deze masterproef geldt in België sinds 1 januari 2006 een algemeen rookverbod in gesloten plaatsen die toegankelijk zijn voor het publiek. Over hoe ver het  begrip  “openbare  plaats”  precies  reikt, is er nog discussie, maar er is een tendens merkbaar waarbij men tracht om de grenzen van deze ruimte steeds verder te leggen en uit te breiden. Hierbij denken we aan de schriftelijke vraag van senator Vankrunkelsven aan de Minister van Sociale

Zaken

en

Volksgezondheid

om

de

gemeenschappelijke

delen

van

appartementsgebouwen ook onder de noemer openbare plaats te plaatsen. Een veelgehoord argument bij dergelijke verruimingen van de criminalisering van rookgedrag, is dat de vrijheid om te roken stopt, daar waar het de vrijheid van anderen aantast. Volgens deze redenering weegt het recht op gezondheid zwaarder door dan het recht op privacy. Het is rokers weliswaar toegestaan om openbare plaatsen te betreden, indien zij hun rookgedrag stopzetten gedurende de tijd zij zich in de openbare plaats bevinden. Er is in dit geval dus geen sprake van discriminatie. Wanneer we echter uit deze generaliteit stappen en naar specifiekere situaties grijpen, kunnen er wel problemen optreden bij deze redenering. De kantoorgebouwen van de Universiteit Gent vallen eveneens onder de noemer openbare plaats, wat betekent dat zij eveneens onder het rookverbod vallen. Veel van deze kantoren worden echter bezet door slechts één enkele persoon. Wanneer deze persoon rookt, wordt het recht op gezondheid irrelevant en wordt er voorbijgegaan aan het noodzakelijkheidscriterium van artikel 8 van het EVRM. Hierbij kan geargumenteerd worden dat dergelijk rookverbod legaal paternalistisch is.

61

4.3.2.2. Rookverbod in de horeca Zoals vermeld in hoofdstuk 2 van deze masterproef, geldt er vanaf 1 juli 2011 een algemeen rookverbod in de horeca aangezien het KB van 6 juli 2006 op 15 maart 2011 door het Grondwettelijk Hof vernietigd werd omwille van zijn discriminerende aard. Deze recente ontwikkeling kon op heel wat aandacht in de media rekenen. Vele café-uitbaters gaan niet akkoord met dit rookverbod en vrezen voor faillissement door het wegblijven van klanten. Niet alle cafés hebben de mogelijkheid om een rookkamer te installeren en vrezen veel klachten te ontvangen over nachtlawaai wanneer zij hun cliënteel moeten vragen om op de stoep te gaan roken. Een horecazaak wordt volgens dit rookverbod beschouwd als een openbare (werk)plaats zoals alle andere en daarom moet rookgedrag hier evenwel beperkt worden om een gezonde werkomgeving te kunnen garanderen. In deze redenering wordt weinig rekening gehouden met het feit dat horecazaken eigendom zijn van de uitbaters ervan en een rookverbod hen het recht op ongestoord genot van deze eigendom ontneemt (art. 1 van het Eerste Protocol bij het EVRM). Een meermaals naar voor gebrachte oplossing voor de huidige polemiek rond het algemeen rookverbod in de horeca, is de mogelijkheid om aan uitbaters de keuze te laten of zij hun zaak al dan niet rookvrij wensen en deze keuze duidelijk maken door middel van affichering. Klanten en werknemers hebben dan de keuze tussen cafés waar wel mag gerookt worden en cafés waar niet mag gerookt worden. In de praktijk valt het natuurlijk af te wachten hoe deze verdeling tussen cafés met of zonder rookverbod er zou uitzien. Het zou alleszins zaken waarvan het cliënteel hoofdzakelijk uit rokers bestaat en waarvan de uitbater en/of zijn personeel rookt, niet alleen een financiële kater besparen, maar ook de praktische kwestie van rookpauzes. Daarenboven zou het horecabezoekers de mogelijkheid bieden om te beschikken over hun eigen gezondheidstoestand bij hun keuze van horecazaak. Het recht op gezondheid wordt in dit geval een kwestie van keuze, waardoor het van belang verliest bij de beslissing tot inmenging van de overheid.

62

4.3.2.3. Rookverbod in de privésfeer 4.3.2.3.1. Rookverbod in elke gesloten ruimte in het bijzijn van minderjarigen Hoewel er tot op heden in België nog geen rookverbod is ingevoerd in de privésfeer, is er een duidelijke trend merkbaar waarbij de overheid steeds meer ingrijpt in dit privégebied. Oudsenator Patrick Vankrunkelsven diende in 2009 een wetsvoorstel in tot invoering van een rookverbod in het bijzijn van kinderen in elke gesloten ruimte. Volgens de oud-senator is het slechts een logisch vervolg op de reeds genomen maatregelen, zoals de invoering van een totaal rookverbod op scholen sedert 2008. In een artikel in De Standaard op 21 maart 2009 met  de  titel  “Roken  in  een  gesloten  ruimte  terwijl  er  kinderen  bij  zijn,  is  moordend.”  erkent de oud-senator  dat  “er  altijd  wel  mensen  zijn  die  vinden  dat  de  wetgever  zich  niet  moet  moeien   met wat ze privé doen, maar eerlijk gezegd weegt in dit geval het recht op gezondheid zwaarder  dan  het  recht  op  privacy.” Wat echter geheel niet wordt aangekaart in het eerder vermelde wetsvoorstel, is de implementatie van dit rookverbod. In het artikel in De Standaard vermeld de oud-senator wel dat  “zo’n  rookverbod  op  één  of  andere  manier  afdwingbaar  moet  zijn”.  Hij  verduidelijkt  zich   hiermee door te verwijzen naar een verhoogde sociale controle waarbij de directe sociale omgeving, zoals buren, personen die roken in de nabijheid van minderjarigen, hen hierover moeten durven aanspreken. Vankrunkelsven sluit de mogelijkheid niet uit dat minderjarigen aangifte doen bij de politie omdat hun ouders in hun nabijheid roken. Wanneer we het dergelijk rookverbod in de privésfeer toetsen aan artikel 8 van het EVRM met

betrekking

tot

het

recht

op

privacy,

wordt

niet

voldaan

aan

het

noodzakelijkheidscriterium. Zoals Vankrunkelsven zelf aangeeft, is het belangrijkste doel van zijn wetsvoorstel een verhoogde sociale controle. Dit kan echter ook bereikt worden door sensibilisering- en preventiecampagnes, waardoor het subsidiariteitsbeginsel niet zou worden nageleefd bij de invoering van dit rookverbod. Daarenboven moet de maatregel nuttig, relevant en toereikend zijn, wat, tenzij we naar een totalitaire staat gaan, door de moeilijke implementatie ervan duidelijk niet het geval is.

63

4.3.2.3.2. Rookverbod in de wagen in het bijzijn van minderjarigen Op 8 december 2009 werd een wetsvoorstel behandeld in de Senaat dat het roken wou verbieden in de wagen wanneer minderjarigen meerijden. Het verschil met het wetsvoorstel voor een rookverbod in elke gesloten ruimte in het bijzijn van minderjarigen, is het kader waarin het naar voor wordt gebracht, namelijk dat van de verkeersveiligheid. Het wetsvoorstel bepaalt immers dat het rookverbod enkel geldt voor de bestuurder van de wagen en roken zou een activiteit zijn die de aandacht van de bestuurder doet verminderen en hem hinderen in zijn rijbewegingen. Bijgevolg zou een rokende automobilist een risico vormen voor andere weggebruikers en zijn medepassagiers. Dat het rookverbod enkel geldt voor de bestuurder van de wagen en enkel wanneer er minderjarigen aanwezig zijn in de wagen, doet vermoeden dat het wetsvoorstel niet enkel in kader van de verkeersveiligheid werd ingediend. Dit zou een logische verklaring zijn, moest het wetsvoorstel een algemeen rookverbod in de wagen omvatten. Dit is echter niet het geval, voor volwassen medepassagiers zou het volgens dit wetsvoorstel wel toegelaten zijn om te roken in de wagen wanneer minderjarigen meerijden. Het wetsvoorstel werd bijgevolg niet goedgekeurd omwille van de moeilijke implementatie, de lage prioriteit die het zou krijgen voor de politiediensten en de onduidelijkheid over het kader van waaruit het voorstel wordt ingediend: vanuit volksgezondheid of vanuit verkeersveiligheid.

Wel

werd

door

de

commissie

het

belang

benadrukt

van

bewustwordingscampagnes om roken in gesloten ruimte te voorkomen.

4.3.2.4. Rookverbod op de openbare weg In een omzendbrief van Vlaams minister van Bestuurszaken Geert Bourgeois (N-VA) verbood deze vanaf 1 juli het roken aan de ingang van gebouwen van de Vlaamse overheid. De Minister motiveert deze omzendbrief met het argument dat roken aan de ingang van de gebouwen voor een beperkte toegankelijkheid zorgt en schade toebrengt aan de gezondheid van personeelsleden en bovendien een slechte invloed heeft op de reputatie van de Vlaamse

64

overheid (X, Geert Bourgeois verbiedt ambtenaren om sigaret op te steken aan ingang kantoor, 2011). Dit rookverbod wordt apart beschreven in deze masterproef omdat er nog geen sancties gepland zijn tegen inbreuken van dit rookverbod. Het is toegelaten voor een bedrijf om een rookverbod in te stellen op terreinen die eigendom zijn van het bedrijf, maar de straat, weliswaar aan de ingang van het bedrijf, maakt daar geen deel van uit.

4.4. Conclusie Stigmatisering is uitgegroeid tot een belangrijk begrip op het gebied van volksgezondheid. Het is algemeen aanvaard dat bepaalde ziekten, en in het geval met roken ook bepaald gedrag, worden afgekeurd in de samenleving, wat leidt tot discriminatie van deze personen. De noodzaak om stigma te beperken en de effecten ervan te verminderen is gebruikt om privacy en antidiscriminatiewetwetten te rechtvaardigen. Ondanks het belang ervan, is er nog geen enkele algemeen aanvaarde definitie van stigma in de sociale wetenschappen en is de relatie tussen stigma en wetgeving over het algemeen onder-getheoretiseerd en niet ondersteund door data. De vereiste van non-discriminatie is een belangrijke toetssteen voor het moderne recht en het rechtsbewustzijn. Wanneer we echter enkele internationale mensenrechten toetsen aan enkele ingevoerde wetten en wetsvoorstellen, merken we toch enig conflict. Meer bepaald de irrelevantie van het recht op gezondheid in openbare plaatsen waar enkel rokers zich bevinden, het recht van eigendom in het geval van het rookverbod in de horeca en de verzaking van het noodzakelijkheidscriterium in het geval van het rookverbod in de privésfeer.

65

HOOFDSTUK 5 BESLUIT 5.1. Terugkoppeling theorie Het onderzoeksdomein van deze masterproef was het ontstaan en de evolutie van strafwetten met betrekking tot rookgedrag op nationaal en internationaal vlak. Het theoretisch kader hiervoor was deze van de conflictcriminologie en meer bepaald de conflicttheorie van Richard Quinney:  “The  social  reality  of  crime”.   Ten eerste kunnen we uit hoofdstuk 2 besluiten dat bepaalde vormen van rookgedrag gecriminaliseerd worden en dat deze definiëring van rookgedrag als crimineel gedrag een menselijke creatie is. Vervolgens zijn in hoofdstuk 3 de dominante attitudes en argumentatie ten opzichte van de criminalisering van rookgedrag aan bod gekomen, waaruit we kunnen besluiten dat deze argumenten en de belangengroepen die ze naar voor brengen, een grote invloed hebben uitgeoefend in de totstandkoming van de definitie van rookgedrag als crimineel gedrag. Ten derde kan de toepassing van deze criminele definitie van roken sterk variëren. Hierbij denken we aan de ruime tijdspanne tussen de eerste wetenschappelijke bevindingen voor de relatie tussen roken en longkanker en de huidige internationale urgentie van het beleid voor de bestrijding van tabak. Hieruit kunnen we besluiten dat er andere factoren dan wetenschappelijke bevindingen een invloed hebben gehad in de criminalisering van rookgedrag. Ten vierde bleek uit hoofdstuk 4 dat de denormalisatiestrategie die, zoals openlijk toegegeven, gebruikt wordt in het tabaksbeleid een veruiterlijking is van een sociaal proces van marginalisering van individuen met een gebrek aan macht wiens gedrag afwijkt van de groepsnormen. Ten vijfde is rapportage over wetenschap en gezondheid een deel geworden van journalistiek en de wetenschapper werd een specialist in de media. Het gezondheidsbewustzijn wordt dagelijks gevoed met kranten-, tijdschriftenberichten en televisieverhalen. De nieuwste ontdekking, het meest recente advies over hoe je ziekte moet voorkomen en je gezondheid verbeteren, verschijnt dagelijks in de media. De publicatie van het Surgeon  General’s  rapport

66

in 1964 en de uitvoerige bespreking ervan in de media heeft het criminaliseringsproces van rookgedrag in zekere zin op gang gebracht. Ten slotte moeten gebeurtenissen en situaties steeds geïnterpreteerd worden en zijn de percepties hierover afhankelijk van de instellingen en personen die gegevens verzamelen, ze interpreteren en hun bevindingen aan de wereld kenbaar maken. Het construeren van rookgedrag als een sociaal probleem en het formaliseren van sociale controle hierop, maakt eveneens onderdeel uit van het criminaliseringsproces. Het is dan ook in die zin dat de criminalisering van rookgedrag kan beschouwd worden als een sociale constructie van de realiteit.

5.2. Discussie In deze masterproef werd de legitimatie van de criminalisering van rookgedrag in vraag gesteld. Eerst en vooral wordt het toebrengen van schade aan zichzelf, evenals de conceptualisering van roken als een verslavende ziekte, in de samenleving gehanteerd als legitimatie voor paternalisme in de vorm van wetsbepalingen met betrekking tot reclame, samenstelling, verkoopsvoorwaarden en fiscale maatregelen. Dergelijk legaal paternalisme was al oneindig vaak het onderwerp van discussie in debatten over (de)criminalisering van druggebruik in het algemeen. In deze masterproef werd echter weinig aansluiting gevonden bij paternalistische maatregelen met betrekking tot rookgedrag. Rokers kunnen best voor zichzelf  uitmaken  ‘wat  goed  voor  hen  is’.  Het  kaderen  van  een  verslaving  als  een  ziekte,  zorgt   net voor de creatie van weerloze slachtoffers die denken dat ze geen grip meer hebben op hun eigen gedrag. Zij die beweren dat een verslaving tot gevolg heeft dat mensen roken, beweren hiermee dat vrijheid en verantwoordelijkheid niet langer met elkaar verbonden zijn. Hoe onlogisch het ook lijkt dat men tracht de vrijheid in de samenleving te verhogen, door de persoonlijke verantwoordelijkheid te verlagen, toch blijkt uit deze masterproef dat dit een reële beleidsstrategie is. Deze masterproef volgt dan ook de redenering van professor Viscusi die beweert dat het doel van het overheidsbeleid een geïnformeerde consument moet zijn die erkent dat een volwassen consument  het  recht  heeft  om  te  roken,  ondanks  de  risico’s  die  eraan   verbonden zijn.

67

Vervolgens is het toebrengen van schade aan anderen een grond tot legitimatie voor het invoeren van verschillende rookverboden. In hoofdstuk 4 van deze masterproef werden verschillende rookverboden getoetst aan het recht op privacy en het recht op gezondheid. Uit deze toetsing kunnen we besluiten dat enkele wetsvoorstellen, meer bepaald het rookverbod in de privésfeer, erg verregaand zijn. Eerst en vooral wordt bij dergelijke voorstellen voorbijgegaan aan de onmogelijke implementatie ervan. Daarenboven wordt niet voldaan aan het noodzakelijkheidscriterium, aangezien het doel dat deze voorstellen voor ogen hebben, ook kan bereikt worden door middel van sensibilisering- en preventiecampagnes. Het tabaksbeleid in de Verenigde Staten is nog meer verregaand, wanneer we denken aan het rookverbod in openbare parken en pleinen, zoals Times Square in New York. Dergelijke wetten zijn een pure veruiterlijking van de symbolisch functie van het strafrecht, in dit geval het afkeuren van elke vorm van rookgedrag en het streven naar een rookvrije samenleving. Bij het schrijven van deze masterproef werd dan ook geen legitimatie voor deze wetten gevonden.

5.3. Algemene conclusie Er is een duidelijke trend tot criminalisering van rookgedrag merkbaar en dit op verschillende domeinen. Het opleggen van extra belastingen, bepalingen met betrekking tot etikettering, waarschuwingen, reclame, samenstelling en verkoopsvoorwaarden zijn een gegeven in de hedendaagse samenleving. Dit is eveneens het geval bij de invoering van tal van rookverboden, hoewel deze nog op aanzienlijk wat kritiek kunnen rekenen. Het debat en de afweging die in de VS gemaakt werden tussen het belang van volksgezondheid en individuele vrijheid en het resultaat ervan is de basis geworden voor een internationaal tabaksbeleid. De WHO speelt een belangrijke rol in de internationalisering van deze strijd tegen het gebruik van tabak. De invoering van verschillende beperkingen ten opzichte van rookgedrag toont duidelijk een tendens tot criminalisering die nog geen einde kent. De recente invoering van het rookverbod in cafés in België is hier eveneens een veruiterlijking van. Het gebruik van tabak kent een zeer lange geschiedenis met zowel voor- als tegenstanders van de drug. De sigaret heeft een imagowijziging ondergaan, onder meer door de erkenning van de verslavende eigenschappen en de schadelijke gevolgen voor de gezondheid ervan.

68

Verschillende beleidsdocumenten maken dan ook veelvuldig gebruik van wetenschappelijke kennis om hun aanbevelingen om hun aanbevelingen te kunnen doorvoeren. De schade die roken toebrengt aan de roker zelf, en zijn omgeving leent zich tot een utilitaristische benadering van het tabaksbeleid. Het toebrengen van schade aan zichzelf, evenals de conceptualisering van roken als een verslavende ziekte, wordt in de samenleving gehanteerd als legitimatie voor paternalisme in de vorm van wetsbepalingen met betrekking tot reclame, samenstelling, verkoopsvoorwaarden en fiscale maatregelen. Onder het mom van het verhogen van de persoonlijke vrijheid worden deze, vrijheidsbeperkende, maatregelen ingevoerd en dit naar aanleiding van het dominante beeld van verslaving als ziekte. Het verhogen van vrijheid in een samenleving kan echter niet gebeuren door het verlagen van de persoonlijke verantwoordelijkheid. Stigma is uitgegroeid tot een belangrijk begrip op het gebied van volksgezondheid. Het is algemeen aanvaard dat bepaalde ziekten, en in het geval met roken ook bepaald gedrag, worden afgekeurd in de samenleving, wat leidt tot discriminatie van deze personen. De noodzaak om stigma te beperken en de effecten ervan te verminderen, is gebruikt om privacy en antidiscriminatiewetwetten te rechtvaardigen. Ondanks het belang ervan, is er nog geen enkele algemeen aanvaarde definitie van stigma in de sociale wetenschappen en is de relatie tussen stigma en wetgeving over het algemeen onder-getheoretiseerd en niet ondersteund door data. De vereiste van non-discriminatie is een belangrijke toetssteen voor het moderne recht en het rechtsbewustzijn. Wanneer we echter enkele internationale mensenrechten toetsen aan enkele ingevoerde wetten en wetsvoorstellen, merken we toch enig conflict. Meer bepaald de irrelevantie van het recht op gezondheid in openbare plaatsen waar enkel rokers zich bevinden, het recht van eigendom in het geval van het rookverbod in de horeca en de verzaking van het noodzakelijkheidscriterium in het geval van het rookverbod in de privésfeer.

69

6. BIBLIOGRAFIE Wetenschappelijke literatuur Akers, R., & Sellers, C. (2004). Criminological theories: introduction, evaluation and application. Los Angelas: Roxbury. Alamar, B., & Glantz, S. A. (2006). Effect of increased social unacceptability of cigarette smoking on reduction in cigarette consumption. American Journal of Public Health , 1359– 1363. Alexander, B., Hadaway, P., & Coambs, R. (1980). Rat park chronicle. British Columbia Medical Journal . Apperson, G. (2006). The Social History of Smoking. London: Bibliobazaar. Arnott, D., Dockrell, M., Sandford, A., & Willmore, I. (2007). Comprehensive smoke-free legislation in England: how advocacy won the day. Tobacco Control , 423-428. Bakalar, J., & Grinspoon, L. (1984). Drug control in a free society. Cambridge: Cambridge University Press. Bayard, S. (1992, December). Respiratory Health Effects of Passive Smoking . Opgeroepen op Januari 6, 2011, van United States Environmental Protection Agency: www.epa.gov Bayer, R. (2008). Stigma and the ethics of public health: Not can we but should we. Social Science & Medicine , 463-472. Bayer, R., & Stuber, J. (2006). Tobacco Control, Stigma and Public Health: Rethinking the Relations. American Journal of Public Health , 47-51. Becker, H.S. (1963). Outsiders: studies in the sociology of deviance. New York: The Free Press. Becker, G., & Murphy, K. (1988). A theory of rational addiction. Journal of Political Economy , 675-700. Bell, K., Salmon, A., Bowers, M., Bell, J., & McCullough, L. (2009). Smoking, stigma and tobacco 'denormalization': Further reflections on the use of stigma as a public health tool. A 70

commentary on Social Science & Medicine's Stigma, Prejudice, Discrimination and Health Special Issue. Social Science and Medicine , 795-799. Berger, P. L. (1998). A Sociological View of the Anti-Smoking Phenomenon. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 63-78). Amherst, New York: Prometheus Books. Blanke, D., & da Coste e Silva, V. (2004). Tobacco control legislation: an introductory guide. Genève: WHO Press. Brandt, A. (2004). Difference and diffusion: cross-cultural perspectives on the rise of antitobacco policies. In E. A. Feldman, & R. Bayer, Unfiltered: Conflicts over Tobacco Policy and Public Health (pp. 255-274). Cambridge: Harvard University Press. Burris, S. (2008). Stigma, ethics and policy: A commentary on Bayer's "Stigma and the ethics of public health: Not can we but should we". Social Science & Medicine , 473-475. Chafetz, M. E. (1998). The Tyranny of Experts: Blowing the Whistle on the Cult of Expertise. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 229-239). Amherst, New York: Prometheus Books. Dahrendorf, R. (1959). Class and Class Conflict in Industrial Society. Stanford: Standford University Press. Dahrendorf, R. (1958). Out of Utopia: Toward a Reorientation in Sociological Analysis. Amerian Journal of Sociology , 127. De Hert, P. (1998). Art. 8 EVRM en het Belgische Recht. Gent: Mys en Breesch. Decorte, T., & Zaitch, D. (2009). Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie. Leuven: Uitgeverij Acco. Den Uyl, D. J. (1998). Smoking, Human Rights, and Civil Liberties. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 267-291). Amherst, New York: Prometheus Books. Dworking, G. (2010). Paternalism. Opgeroepen op Mei 8, 2011, van The Stanford Encyclopedia of Philosophy: http://plato.standford.edu/archives/sum2010/entries/paternalism/

71

Enstrom, J. E., & Kabat, G. C. (2003). Environmental tobacco smoke and tobacco related mortality in a prospective study of Californians. British Medical Journal , 1960-1998. Feldman, E. A. (2004). Conclusion: Lessons from the comparative study of tobacco control. In E. A. Feldman, & R. Bayer, Unfiltered: Conflicts over Tobacco Policy and Public Health (pp. 292–307). Cambridge: Harvard University Press. Gilpin, E. A., Lee, L., & Pierce, J. P. (2004). Changes in population attitudes about where smoking should not be allowed: California versus the rest of the U.S.A. . Tobacco Control, 38–44. Goldman, L. (1998). Tobacco: The Road to Litigation. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who has the Right? (pp. 32-41). Amherst, New York: Prometheus Books. Goodin, R. (1989). No Smoking: the Ethical Issues. Chicago: University of Chicago Press. Goodman, J. (1993). Tobacco in History: The culture of dependence. Londen: Routledge. Gostin, L. (1997). The legal regulation of smoking (and smokers): public health or secular morality. In A. M. Brandt, & P. Rozin, Morality and Health (pp. 331-357). London: Routlegde. Gusfield, J. R. (1967). Moral Passage: The Symbolic Process in Public Designations of Deviance. Social Problems, 175-188 Gusfield, J. R. (1998). The Social Symbolism of Smoking and Health. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 240-263). Amherst, New York: Prometheus Books. Gutwirth, S. (1998). Privacyvrijheid! De vrijheid om zichzelf te zijn. Amsterdam: Cramwinckel. Hannan, F., & Reuven, D. (2000). A critique of nicotine addiction. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers. Hebberecht, P. (1985). Primaire criminaliseringsprocessen: Een overzicht van de theorieën over het ontstaan en de evolutie van strafwetten. Panopticon , 188-193. Hughes, J. (2003). Learning to Smoke: Tobacco Use in the West. Chicago: The University of Chicago Press. 72

Husak, D. (1992). Drugs and rights. Cambridge: Cambridge University Press. Husak, D. N., & De Marneffe, P. (2005). The legalization of drugs. Cambridge: Cambridge University Press. Institute of Medicine. (1997). Dispelling the Myths About Addiction. Strategies to Increase Understanding and Strengthen Research. Washington, D.C.: National Academy Press. Jacobson, P., Wasserman, J., & Anderson, J. (1998). Historical Overview of Tobacco Legislation and Regulation. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who has the right? (pp. 4262). Amherst, New York: Prometheus Books. Jarvis, M. J., Wardle, J.,Waller, J., & Owen, L. (2003). Prevalence of hardcore smoking in England, and associated attitudes and beliefs: cross sectional study. British Medical Journal, 1061–1066. Jellinek, E. (1960). The Disease Concept of Alcoholism. New Brunswick, NJ: Hillhouse Press. Kagan, R., & Skolnick, J. (1993). Banning smoking: compliance without enforcement. In R. Rubin, & S. Sugarman, Smoking Policy: Law Politics and Culture (pp. 69-94). New York/Oxford: Oxford University Press. Larkin, M., & Griffiths, M. (2006). Towards addiction as relationship. Addiction Research and Theory , 207-215. Larsen, L. (2010). Framing knowledge and innocent victims. Europe bans smoking in public places. Critical Discourse Studies , 1-17. Larsen, L. T. (2008). The political impact of science: is tobacco control science- or policydriven? Science and Public Policy , 757-769. Laux, F. (2000). Addiction as a market failure: using rational addiction results to justify tobacco regulation. Journal of Health Economics , 421-437. Link, B., & Phelan, J. (2001). Conceptualizing Stigma. Annual Review of Sociology , 363385. Mair, M., & Kierans, C. (2007). Critical reflections on the field of tobacco research: The role of tobacco control in defining the tobacco research agenda. Critical Public Health , 103-112.

73

Markle, G. E., & Troyer, R. J. (1979). Smoke gets in your eyes: cigarette smoking as deviant behavior. . Social Problems , 611–625. Martyn, G., & Devloo, R. (2006). Een kennismaking met recht en rechtspraktijk. Brugge: die Keure. McAuliffe, R. (1988). The FTC and the effectiveness of cigarette advertising. Journal of Public Policy and Marketing , 49-61. McKie, L., Laurier, E., Taylor, R., & Lennox, A. (2003). Eliciting the smoker's agenda: implications for policy and practice. Social Science & Medicine , 83-94. Mill, J. S. (1996). Over vrijheid. Meppel : Boom. Mosher, C., & Atkins, S. (2007). Drugs and drug policy. The Control of Consciousness Alteration. Thousand Oakes California: Sage Publications. Nathanson, C. (2005). Collective actors and corporate targets in tobacco control: a cossnational comparison. Health Education and Behavior , 337-354. Nathanson, C. (1999). Social movements as catalysts for policy change: the case of smoking and guns. Journal of Health Politics, Policy and Law , 421-488. Nussbaum, M. C. (2004). Hiding from humanity: Disgust, shame and the law. Princeton: Princeton University Press. Parker, R., & Aggleton, P. (2003). HIV and AIDS-related stigma and discrimination: a conceptual framework and implications for action. Social Science & Medicine , 13-24. Persaud, R. (1998). Smokers' Rights to Health Care. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who has the Right? (pp. 318-331). Amherst, New York: Prometheus Books. Poland, B. D. (1998). Smoking, Stigma, and the Purification of Public Space. In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 181-200). Amherst, New York: Prometheus Books. Poland, B., Frohlich, K., Haines, R. M., Rock, M., & Sparks, R. (2006). The social context of smoking: the next frontier in tobacco control? Tobacco Control , 59-63. Quinney, R. (2001). The social reality of crime. New Brunswick: Transaction Publishers. 74

Raes, K. (2001). Controversiële rechtsfiguren. Rechtsfilosofische excursies over de relaties tussen ethiek en recht. Gent: Academia Press. Raes, K. (2003). Tegen betere wetten in: Een ethische kijk op het recht. Gent: Academia Press. Reinarman, C. (2005). Addiction as accomplishment: The discursive construction of disease. Addiction Research and Theory , 307-320. Schaler, J. A. (2000). Addiction is a choice. Chicago: Open Court. Schaler, J., & Schaler, M. (1998). The Smoking Controversy: A Right to Protect versus A Right to Smoke? In J. Schaler, & M. Schaler, Smoking: Who Has the Right? (pp. 9-20). Amherst, New York: Prometheus Books. Schneider, A., & Ingram, H. (1993). Social Construction of Target Populations: Implications for Politics and Policy. American Political Science Review , 334-347. Shahab, L., & West, R. (2009). Public support in England for a total ban on the sale of tobacco products. Tobacco Control , 143-147. Siu, W. (2009). Social construction of reality. Critical Public Health , 23-44. Spector, M., & Kitsuse, J. I. (2009). Constructing Social Problems. New Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers. Stone, D. (1986). The Resistible Rise of Preventive Medicine. Journal of Health Politics, Policy and Law , 671-696. Stuber, J., Galea, S., & Link, B. G. (2009). Stigma and Smoking: the Consequences of Our Good Intentions. Social Service Review , 585-609. Stuber, J., Galea, S., & Link, B. (2008). Smoking and the emergence of a stigmatized social status. Social Science & Medicine , 420-430. Studlar, D. T. (2007). What Explains Policy Change in Tobacco Control Policy in Advanced Industrial Democracies? . Working paper. University of Aarhus: Department of Political Science.

75

Tate, C. (2003, Juni 22). Puffin' Pariahs: America's Relentless war against smokers. Seattle Times , pp. 1-4. Thompson, L., Pearce, J., & Barnett, J. R. (2007). Moralising geographies: stigma, smoking islands and responsible subjects. Area , 508-717. U.S. Department of health and human services. National cancer institute. (1991). Strategies to control tobacco use in the United States: a blueprint for public health action in the 1990's. Bethesda. UFSIA. (2003). Vrijheid en gelijkheid: de horizontale werking van het gelijkheidsbeginsel en de nieuwe antidiscriminatiewet. Antwerpen: Maklu. Viscusi, W. (1998). Constructive cigarette regulation. Duke Law J. , 1095-1131. Vold, G., Bernard, T., & Snipes, J. (2002). Theoretical Criminology. Oxford: Oxford University Press. West, R., & Hardy, A. (2006). Theory of addiction. Oxford: Blackwell Science. Wright, A., & Miller, J. (2005). Encyclopedia of Criminology. New York: Routledge. Zinberg, N. (1984). Drug, set, and setting: the basis for controlled intoxicant use. New Haven: Yale University Press. Grijze literatuur Wetgeving en parlementaire documenten Decreet 6 juni 2008 houdende het instellen van een rookverbod in onderwijsinstellingen en centra voor leerlingenbegeleiding, B.S., 18 juli 2008. Europees Verdrag 4 november 1950 ter bescherming van de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden, Rome. Grondwet, gecoördineerde tekst van 17 februari 1994. KB 15 september 1976 houdende reglement op de politie van personenvervoer per tram, premetro, metro, autobus en autocar, B.S., 15 september 1976.

76

KB 28 december 1979 betreffende het voorverpakken naar gewicht of naar volume van bepaalde producten in voorverpakkingen, B.S., 1 januari 1980. KB 15 mei 1990 tot het verbieden van het roken in bepaalde openbare plaatsen, B.S., 13 juni 1990. Koninklijk besluit van 13 augustus 1990 betreffende het fabriceren en het in de handel brengen van producten op basis van tabak en soortgelijke producten, B.S., 5 januari 1991. KB 29 mei 2002 tot wijziging van het KB van 13 augustus betreffende het fabriceren en het in de handel brengen van producten op basis van tabak en soortgelijke producten, B.S., 31 mei 2002. KB 19 januari 2005 betreffende de bescherming van de werknemers tegen roken, B.S., 2 maart 2005. KB 15 juli 2005 tot vaststelling van de minimumreferentieprijs voor sigaretten, B.S., 27 juli 2005. KB 13 december 2005 tot het verbieden van roken in openbare plaatsen, B.S., 22 december 2005. KB 6 juli 2006 tot wijziging van het KB van 13 december 2005 tot het verbieden van roken op openbare plaatsen, B.S., 22 augustus 2006. Universele Verklaring 10 december 1948 van de Rechten van de Mens, Parijs. Vr. en Antw., Senaat, 12 januari 2009, (vr. nr. 4-2338 Vankrunkelsven) [WWW] http://www.senate.be [08/03/11]. Wet 24 januari 1977 betreffende de bescherming van de gezondheid van de verbruikers op het stuk van de voedingsmiddelen en andere producten, B.S., 8 april 1977. Wet 19 juli 2004 tot wijziging van de wet van 24 januari 1977 betreffende de bescherming van de gezondheid van de verbruikers op het stuk van de voedingsmiddelen en andere producten, B.S., 10 november 2004. Wetsvoorstel Vankrunkelsven tot wijziging van het KB van 13 december tot het verbieden van rookverbod in openbare plaatsen, http://www.senate.be, Senaat, 2009, S. 4-1348/2.

77

Ministerieel besluit van 28 mei 2009 tot vastlegging van gecombineerde waarschuwingen voor alle in de handel gebrachte verpakkingseenheden van sigaretten, B.S., 2 juli 2009. Nieuws Bazar, E. (2006, November 28). Laws prohibit smoking around children. Opgeroepen op Maart 21, 2011, van USA Today: http://www.usatoday.com De Redactie. (2011, Februari 3). New Yorkse parken en pleinen weldra rookvrij. België. X. (2011, Juli 29). Geert Bourgeois verbiedt ambtenaren om sigaret op te steken aan ingang kantoor. Het Laatste Nieuws . X. (2009, Maart 21). Roken in een gesloten ruimte terwijl er kinderen bij zijn, is moordend. De Standaard . Varia Americans for Nonsmokers' Rights. (2009). Recipe for a Smokefree Society. Opgeroepen op Mei 11, 2011, van Americans for Nonsmokers' Rights: http://no-smoke.org Smoke Free Partnership (2006). Lifting the smokescreen. 10 reasons for a smoke free Europe. Brussels: European Respiratory Society. Vandercammen, M. (2004). www.oivo.be. Opgeroepen op November 15, 2010, van www.oivo.be: http://www.oivo.be World Health Organization. (2006, Mei). Engaging for Health. Eleventh General Programma of Work 2006-2015. A Global Health Agenda. Opgeroepen op Juli 9, 2011, van http://www.who.int/about/role/en/index/html WHO (2003). Framework convention on tobacco control. Geneva: World Health Organization.

78