www.rotterdam.nl
NME en stadslandbouw? Dat smaakt naar meer!
Een verkenning naar de raakvlakken, kansen en mogelijkheden van NME - Rotterdam en het Rotterdamse stadslandbouwinitiatief
NME en stadslandbouw? Dat smaakt naar meer! Een verkenning naar de raakvlakken, kansen en mogelijkheden van NME - Rotterdam en het Rotterdamse stadslandbouwinitiatief
Opdrachtgever:
1 Aanleiding
3
2
NME en Stadslandbouw
3
2.1
Stadslandbouw: de stedelijke en landelijke kaders
3
2.2
NME Rotterdam
5
2.3
Stadslandbouw, Wat is dat?
6
2.4
Duurzame Rotterdammers
7
3
Kansen en mogelijkheden
7
3.1 Kinderboerderijen 3.2
Educatieve tuinen
7 11
3.3 CNME’s
13
Uitvoering en tekst:
4
16
Wenken.nl | Stefan van der Worm
[email protected] | 06-25036949
4.1 Bedrijfsleven
16
4.2 Onderwijs
18
4.3
19
Vormgeving en illustraties: Jacky Hekkelaan | www.jackyhekkelaan.eu Gedrukt op milieuvriendelijk gecertificeerd papier:
Niet ‘ik‘, maar ‘wij’
Andere doelgroepen
4.4 Zorg
19
4.5
Burgerinitiatieven en nieuwe aanbieders
21
5
Naar een duurzame stadsboerderij
23
Bijlage A
Overzicht gemeentelijke NME-voorzieningen
Bijlage B
Contacten
Bijlage C
Bronnen
1.
1. Aanleiding
De brochure is dus beslist geen beleidsplan
Momenteel leeft de helft van de wereldbe-
of plan van aanpak. Wel kan het hier in de
volking al in steden. De afstand tussen stad
komende jaren in uitmonden. Het is niet
en platteland wordt hierdoor letterlijk en
meer dan een beschrijving van de mogelijk-
figuurlijk steeds groter. In en rond de stad
heden om NME in te zetten voor dit actuele
Rotterdam zijn steeds meer commerciële en
onderwerp
maatschappelijke initiatieven voor de productie van voedsel voor de regionale markt
2. NME en stadslandbouw
of voor eigen gebruik. Wethouder Alexandra
Waarom past stadslandbouw zo goed bij
van Huffelen heeft in de notitie ‘Food & the
NME en omgekeerd? In dit hoofdstuk wordt
City’, de ambitie uitgesproken dat binnen 10
dit vanuit beleid maar ook vanuit de
jaar een aanzienlijk deel van het fruit en de
inhoudelijke kant toegelicht.
groenten voor Rotterdammers uit de directe omgeving komt. Dit alles legt een basis voor
2.1 Stadslandbouw: de stedelijke
het verschijnsel stadslandbouw.
en landelijke kaders De gemeentelijke NME-organisatie wil zich
In opdracht van Sport en Cultuur (cluster
actief inzetten voor het thema stadsland-
Maatschappelijke Ontwikkeling) van de ge-
bouw. Het ‘Beleidskader NME’ dat richting
meente Rotterdam heeft Wenken.nl de vol-
moet geven aan de toekomstige vernieuwing
gende vraag onderzocht ´Wat kan NME voor
en herpositionering van NME in de stad
stadslandbouw betekenen?´. Daarnaast is het omgekeerde van belang: ‘Welke kansen biedt dit nieuwe thema voor NME?’ Het is een eigen interne verkenning naar de raakvlakken, kansen en mogelijkheden van NME en stadslandbouw. In die zin is deze brochure vooral bedoeld voor de eigen gemeentelijke NME-voorzieningen. Daarnaast kan de inhoud ook van waarde zijn voor andere (NME-)organisaties in de stad.
2.
3.
noemt stadslandbouw dan ook nadrukkelijk
stimuleert in het nieuwe programma ‘Duur-
2.2 NME Rotterdam
De gezamenlijk NME-voorzieningen in
als een van de nieuwe relevante thema’s.
zaam Door’, ondermeer het vormen van
De gemeente Rotterdam beheert in de stad
Rotterdam bieden veel mogelijkheden voor
Het Beleidskader beschrijft nog meer ver-
zogenaamde duurzaamheidsknooppunten.
verschillende voorzieningen op het gebied
stadslandbouw. Met name educatieve tui-
anderingen die de komende jaren binnen de
Het in hoofdstuk 5 beschreven mogelijke
van NME. Op en vanaf deze groene locaties
nen en kinderboerderijen staan heel dicht
NME vorm moeten krijgen, zoals aansluiten
toekomstbeeld van een stadsboerderij is hier
in de stad volgen zo’n 29.000 kinderen per
bij ‘eten uit de stad’. Hun ‘eindproducten’ -
bij burgerparticipatie en samenwerking met
een mooi voorbeeld van.
jaar educatieve lessen. Deze educatie wordt
groenten, fruit, vlees, melk en eieren - zijn
andere partijen. Stadslandbouw kan ook
Onderstaande Rotterdamse instanties, pro-
ontwikkeld en uitgevoerd door geschoolde
in wezen gewoon stadslandbouwproducten.
hiervoor het inhoudelijke ‘voertuig’ zijn.
gramma’s en beleidsnota’s sluiten aan bij het
specialisten op het gebied van NME. De
Ook al zijn zij eigenlijk voortgebracht met
Ook het gemeentelijke strategiedocument
thema NME en stadslandbouw:
lessen sluiten aan op de lesmethoden en
een educatief doel. Dankzij deze ‘landbou-
de kerndoelen van het basisonderwijs. De
weducatie’ is er op de NME-voorzieningen
over stadslandbouw “Food & the City’ vermeldt NME als een van de middelen om
• Programmabureau Duurzaam
educatieve activiteiten vinden plaats op een
veel vakkennis aanwezig over het verzorgen
stadslandbouwinitiatieven te ondersteunen
• Voeding en gezondheid, Lekker Fit
centrum voor NME (CNME), op het terrein
van landbouwhuisdieren en het kweken van
en tot bloei te laten komen.
• Childrens Zones (talentontwikkeling, ar-
van educatieve tuinen, in de stadsnatuur en
groenten en fruit. Door recente sluitingen
De inzet op stadslandbouw sluit eveneens
beidsoriëntatie, gezondheid)
op de kinderboerderijen.
van enkele educatieve tuinen is hier en daar
aan bij landelijk beleid. De Rijksoverheid
• Uitvoeringskader Stadslandbouw ‘Food &
Op de Rotterdamse kinderboerderijen ko-
ook braakliggende tuingrond beschikbaar.
the City’
men ruim 1 miljoen bezoekers per jaar op
Deze is gegarandeerd schoon is en van goe-
• Stadsvisie Rotterdam
een laagdrempelige manier in aanraking met
de kwaliteit. Een prachtkans voor startende
• Programma Samenwerken aan een Goede
dieren en natuur in hun eigen omgeving.
stadsboeren.
Gezondheid (SWGG)
In bijlage A is een overzicht van alle Rotter-
• Beleidskader ‘Vernieuwing van NME in
damse NME-voorzieningen opgenomen.
´Wat is stadslandbouw?´ is de meest
Rotterdam’ • ‘Vergroeningsopgave’ (o.a. 2 moestuinen in stenige wijken)
NME: een belangrijk beleidsinstrument
4.
2.3 Stadslandbouw, wat is dat?
NME en stadslandbouw dragen door middel van educatie, recreatie en participatie bij aan duurzaam kritische burgers: ‘duurzame Rotterdammers’.
gehoorde vraag bij de gesprekken met derden die voor deze verkenning gevoerd zijn. Mensen en organisaties zien de stadslandbouwontwikkeling vanuit hun eigen invalshoek. De agrariërs in de Hoeksche Waard, maar ook de ´groene´ onderwijsgroep Edudelta zien stadslandbouw als een ontwikkeling met commerciële mogelijkheden. De GGD Rotterdam-Rijnmond bekijkt
5.
sociale moestuininitiatieven dragen bij aan
3 Kansen en mogelijkheden
dezelfde ontwikkeling.
NME en stadslandbouw hebben zeker raak-
In deze verkenning gaan we daarom uit van
vlakken. De voorzieningen en producten van
de volgende (brede) definitie van het begrip
NME-Rotterdam kunnen op verschillende
stadslandbouw: ´Alles wat de stadsbewoner
manieren aansluiten en/of een rol spelen bij
zelf produceert of afneemt in de stad of in
stadslandbouw in de stad.
de regio’.
2.4 Duurzame Rotterdammers Voor de duidelijkheid: NME is geen stadslandbouw en stadslandbouw is geen NME. Het is de kunst om te zoeken naar gezamenlijke belangen. Veel stadslandbouwinitiatieven zijn op zoek naar educatie. De kennis en ervaring op het gebied van educatie, kinderen en scholen is te vinden bij de gemeentelijke NME-specialisten. Zij kunnen op hun beurt weer leren van de ontwikkelingen rondom stadslandbouw. Bijvoorbeeld hoe je om kunt gaan met
6.
stadslandbouw vooral vanuit de invalshoek
mensen te laten re-integreren naar werk.
initiatieven van burgers en hoe je moes-
gezondheid. Stadslandbouwprojecten
Vereniging Eetbaar Rotterdam ziet de
tuinen meer commercieel kunt uitbaten.
zorgen er namelijk voor dat mensen meer
stadslandbouw als ontwikkeling waarin zo-
Bij bewustwording rondom de herkomst van
bewegen, buiten zijn, zonlicht opvangen en
wel in commerciële, als in sociale initiatieven
voeding, voedselproductie, voedselzeker-
in aanraking komen met (gezonde) voeding
gezondheid, voeding en educatie met elkaar
heid, voedselkilometers en seizoensge-
en voedselproductie. Sociaal
worden verbonden.
bonden groente en fruit, komen de doel-
wetenschappelijk onderzoekers van de
De inzet en motivatie van betrokkenen bij de
stellingen van NME en stadslandbouw
gemeente Rotterdam benadrukken dat
verschillende stadslandbouwinitiatieven zijn
samen. Bewustwording is een noodzakelij-
stadslandbouwprojecten zorgen voor sociale
vergelijkbaar. Het is dus niet ´of´, maar ´en´:
ke eerste stap naar het kunnen maken van
contacten in een buurt en geschikt zijn om
commerciële stadslandbouwbedrijven en
duurzame keuzes.
3.1 Kinderboerderijen De Rotterdamse kinderboerderijen zijn laagdrempelige recreatieve voorzieningen voor een algemeen en breed publiek. Het zijn vooral gezinnen met (jonge) kinderen die de boerderijen bezoeken. De meeste kinderboerderijen hebben traditionele boerderijdieren, die van oudsher een relatie hebben met de mens. Denk hierbij aan dieren die gebruikt worden bij voedselproductie of als werkdier: koeien, schapen, geiten, varkens en kippen. Ook zijn er dieren waarmee goed en eenvoudig contact kan worden gelegd en die letterlijk ‘aaibaar’ zijn, zoals konijnen en cavia’s. Op veel kinderboerderijen is ruimte voor kleinschalige horeca. Vaak wordt er gebruik gemaakt van automaten voor koffie en thee. De kinderboerderijen zijn en blijven de centrale locaties op het gebied van groen, natuur, milieu en duurzaamheid. Er is een beweging gaande waarin verschillende voorzieningen, functies en producten worden geconcentreerd op het terrein van de boerderijen.
7.
De CNME’s waren al gevestigd op kinder-
productie van voeding. Ook horeca-
boerderijen. Nu worden ook enkele
ondernemers kiezen vaker voor producten
educatieve tuinen verplaatst. Op deze manier
die uit de regio komen. De bestaande lokale
ontstaan er langzaam maar zeker groene,
producenten van streekproducten, maar ook
duurzame knooppunten die tal van mogelijk-
de afnemers, werken al samen in een net-
heden bieden voor de toekomst.
werk. Veel producenten geven aan dat zij op zoek zijn naar nieuwe verkooplocaties en naar
Van kinderboerderij naar stadsboerderij? De functie kinderboerderij zal in de toekomst zeker blijven bestaan. Er liggen echter volop mogelijkheden om functies toe te voegen. Hierdoor ontstaan dan meer multifunctionele
Kinderboerderijen: meer dan 1 miljoen bezoekers als potentiële afnemer!
voorzieningen, waarbij de naam ‘stadsboerderij’ misschien wel beter de lading dekt. Deze ontwikkeling sluit aan bij de landelijke trend, waarin NME-voorzieningen uiteindelijk omgevormd worden tot duurzaamheidsknooppunten. In de komende jaren zal blijken of er binnen NME-Rotterdam een voedingsbodem is voor een dergelijke ontwikkeling. Hieronder worden enkele mogelijkheden voor de toekomst geschetst. Hierbij is er nog wel een onderscheid tussen de losse voorzieningen kinderboerderij, educatieve tuin en CNME.
8.
nieuwe vormen van distributie. De Rotterdamse kinderboerderijen kunnen uitstekend dienst doen als verkooppunt van streekproducten! Zoals gezegd trekken de kinderboerderijen zeer veel bezoekers. Het potentieel aan klanten lijkt daarmee erg groot. Een voordeel van een kinderboerderij als verkooppunt is dat er naast de verkoop ook meteen uitleg gegeven kan worden over alles wat groeit, bloeit en loeit. Naast losse producten kan het hier ook gaan om het verkopen van zogenaamde groentepakketten.
Streekproducten
Denk bijvoorbeeld aan een ‘snertpakket’ met
De consument wordt kritischer over de
groenten voor verse erwtensoep of een bar-
producten die hij eet. Meer dan ooit willen
becue-pakket met vers biologisch vlees uit
mensen bekend zijn met de herkomst en de
Rotterdam.
9.
De kinderboerderijen hebben een divers en
De opfok van dieren is een ‘logische bijzaak’.
derwijs. De educatieve
de groepstuin groeit alles voor een
gezond dierenbestand dat aansluit bij de
Het is voor de kinderboerderijen beslist geen
tuinen bereiken op dit
gezamenlijke afsluiting. In de pizza-
wensen van de bezoekers. Jonge dieren
doel op zich.
moment 57% van de
groepstuin groeit bijvoorbeeld alles wat je
Rotterdamse scholen.
nodig hebt om een pizza te kunnen maken.
worden door de bezoekers hoog gewaardeerd en gewenst. De jonge dieren hebben
Bijkomend voordeel is dat het vlees van deze
De lessen sluiten aan
Aan het einde van het seizoen worden de
naast aantrekkingskracht ook grote edu-
dieren biologisch gezond is. Een kinderboer-
bij de doelen en het
groenten geoogst, verwerkt en als pizza
catieve waarde. Biggen, kuikens, lammetjes
derij hoeft geen middelen toe te passen die
lesprogramma van
opgegeten!
en kalfjes ´vertellen´ aan de bezoekers van
de productie gigantisch opvoeren, zoals in de
de school. De lessen
jong tot oud de kringloop van het leven.
bio-industrie het geval is.
worden verzorgd
Van verborgen tuin naar het
zowel door mede-
groene hart van de wijk
Het spreekt voor zich dat niet alle dieren op
Het vlees dat deze dieren leveren kan worden
werkers van NME-
De educatieve tuinen liggen verspreid in de
de boerderij kunnen blijven. De kinderboer-
verkocht in geselecteerde winkels en
Rotterdam als door
stad. Soms midden in de wijk, maar ook wel
derijen hebben immers maar beperkte ruimte
restaurants. Wellicht kunnen de kinderboer-
(fysiek en wettelijk) om volwassen dieren te
derijen zelf het vlees ter verkoop gaan aan-
houden. Op dit moment worden dieren die
bieden. Dit en het laten zien van het hele
Schooltuinprogramma
is voor taal en rekenen, staat de tijd die
niet op de kinderboerderij kunnen blijven
productieproces van vlees (van schattig
voor groep 6/7
beschikbaar is voor tuinieren (en de reistijd)
verkocht. Zo komen zij uiteindelijk ook in de
kuiken tot kipfilet) zorgt tevens voor meer
Een halfjaar lang werken kinderen wekelijks
onder druk. Scholen hebben daardoor meer
voedselketen terecht.
educatieve mogelijkheden.
in hun eigen moestuin. Ze ervaren een heel
de behoefte om in de directe omgeving van
plantseizoen waarin alle aspecten van het
de school te kunnen tuinieren. Veel scholen
kweken van groente voorbij komen
willen daarnaast ook andere jaargroepen
(zaaien, zorgen, oogsten, bereiden en
koppelen aan een tuin(programma) in plaats
opeten). Naast hun persoonlijke tuintje
van de jaargroep 6/7, waar het schooltuinie-
wordt ook gewerkt met een groepstuin. In
ren nu hoofdzakelijk op gericht is.
Op (zorg)boerderijen in de regio blijkt dat er een steeds grotere vraag is naar regionaal geproduceerd vlees. De recente voedselschandalen rondom vlees zijn hier wellicht van invloed.
Wellicht is het een idee om dieren niet langer ‘anoniem’ te verkopen, maar op een centraal punt groot te brengen. Voor de duidelijkheid: kinderboerderijen worden geen grote productiebedrijven. De recreatieve en educatieve functie blijft altijd voorop staan.
10.
3.2 Educatieve tuinen De educatieve tuinen in Rotterdam, kennen een geschiedenis die ruim 100 jaar terug gaat. Al meer dan een eeuw verbouwen
de leerkracht zelf.
het onderwijs steeds meer tijd en aandacht
schoolkinderen op deze tuinen groente en fruit. Waar ‘in den beginne’ voedselschaarste de voornaamste beweegreden was, is nu educatie het hoofddoel. Net als de CNME’s, die in de volgende paragraaf nader beschreven worden, richten de educatieve tuinen hun aanbod van oudsher vooral op het basison-
aan de rand van de stad. Doordat er binnen
NME: meer dan 100 jaar kennis en ervaring, maak daar gebruik van!
De wijk in! Zoals hierboven al aangeven lijkt het logisch dat de educatieve tuinen meer de wijk in trekken. Denk hierbij naast fysieke ruimte om te kunnen tuinieren, vooral ook aan het inzetten en gebruiken van medewerkers,
11.
De Educatieve Tuin in de
Broodje gezond uit eigen buurt!
(basis)onderwijs. Leerkrachten kunnen er les-
Leven Van De Natuur
deelgemeente prins Alexander
Educatieve tuinen en kinderboerderijen
kisten en lesmateriaal lenen voor in hun eigen
Kinderen ervaren dat ´eten´ in je eigen
experimenteert met het telen van
kunnen fungeren als verkooppunt. Maar ze
klas. Ook voor advies en begeleiding over
omgeving groeit. In een ‘survival’ maken
groente en de verkoop daarvan op
kunnen zelf ook stadslandbouwproducten
natuuractiviteiten en les- methoden kunnen
ze kennis met eetbare planten, vruchten en
de kinderboerderij. Hierbij zijn
gaan produceren. Dankzij jarenlang beheer
leerkrachten altijd bij het CNME terecht. Net
noten.
enkele vrijwilligers actief. Ook
zonder bestrijdingsmiddelen en kunstmest,
als het tuin-programma sluiten de producten
worden er streekproducten van
hebben deze tuinen een prima bodemkwa-
aan bij de onderwijsdoelen.
andere producenten verkocht. Denk
liteit. Dit in tegenstelling tot veel plekken in
hierbij aan sappen en honing.
Rotterdam, waar de grond vervuild is. De
Voorbeelden van lessen uit het huidige
biologische producten die op de tuinen
aanbod van de CNME´s die al een relatie
groeien, vinden via de eigen voorzieningen
met stadslandbouw en voeding hebben:
Ook de paddenstoelenles, kaasmaakkist, smaakkist, zuivelmiddag en de oogstfeesten zijn producten die aansluiten.
De spin in het web
kennis, ervaring en gereedschap!
een weg naar de consument. Het is ook
Natuurlijk blijven de tuinen een rol spelen
mogelijk om een deel van de opbrengst
‘Van Boer Tot Bakker’ &
schillende voorzieningen en producten in
bij educatie aan scholen. Er liggen echter
direct af te zetten bij instellingen in de
‘Alles Voor Een Pannenkoek’
elkaar gaan schuiven. Net als bij de tuinen
ook kansen bij het begeleiden en faciliteren
omgeving. Denk hierbij aan school- en
De kinderen verzamelen in deze lessen
richten de CNME’s zich steeds meer op de
van burgerinitiatieven in de wijk. Dit kunnen
bedrijfskantines, zorginstellingen en
zelf alle benodigde ingrediënten voor een
wijk. Naast het ontwikkelen en verzorgen
schooltuinen zijn, maar ook moestuinen
(kleinschalige) restaurants. Er is dan wel
product. Ze ervaren dat voedsel uit de
van lessen voor het basisonderwijs, kunnen
van burgers en andere instellingen. Er lijkt
meer ruimte nodig voor commerciëlere teelt,
natuur komt.
de CNME’s een veel bredere doelgroep aan.
hierbij behoefte aan het vormen van een
naast de inzet op educatie.
zogenaamde ‘vliegende brigade’ van tuinpro-
Zoals al eerder aangeven zullen de ver-
Net als de educatieve tuinen kunnen de Melk
CNME’s een rol spelen bij het begeleiden, coachen en adviseren van burgers,
fessionals die op verschillende plekken in de
3.3 CNME’s
Kinderen zien in deze les dat melk echt
stad kan worden ingezet. In zo’n mobiel team
Samen met de kinderboerderijen en de
van de koe komt. Er wordt o.a. een koe
zitten zowel vakmensen op het gebeid van
educatieve tuinen vormen de CNME’s nu nog
of geit gemolken en de kinderen proeven
tuintechniek als van educatie.
de grootste NME-dienst van Nederland! 78%
verschillende zuivelproducten. Ook wordt
De medewerkers van de educatieve tuinen
van de Rotterdamse basisscholen volgt lessen
er zelf boter geschud.
kunnen de initiatieven van burgers ook van
bij één van CNME’s. Deze educatieve centra
dienst zijn bij het aanvragen van financiën
bevinden zich veelal op een kinderboerderij.
Bijenles
en vergunningen. Het is hierbij een voordeel
De CNME’s bieden een uitgebreid aanbod van
Kinderen maken kennis met de bij en erva-
dat de tuinen onderdeel uitmaken van de
educatieve producten aan. Er worden lessen
ren dat dit dier een onmisbare schakel is in
gemeentelijke organisatie.
ontwikkeld en verzorgd voor met name het
ons voedselproces. Zonder bijen: geen fruit!
12.
13.
De Duurzame Stadsboerderij een impressie
“De tuinen in Delfhaven werken mee in het project ‘Gezonde Kantine’. De producten die in het bestaande schooltuinprogramma worden gekweekt sluiten aan bij de vraag van de kantine van een school voor voortgezet onderwijs in de buurt. Producten van de tuin, worden daardoor in de directe omgeving afgezet, verwerkt en gegeten.”
4 Niet ‘ik’, maar ‘wij’ Zoals in paragraaf 3 beschreven vraagt de toekomst van NME-Rotterdam een actieve rol en inzet op het gebied van samenwerking met anderen. Deze samenwerking kan plaats vinden op verschillende niveaus, met diverse partijen in verschillende situaties en netwerken: van burgerinitiatief, tot contact met een multinational, van lesgeven tot het begeleiden van processen. Hieronder staan enkele domeinen beschreven waar NME-Rotterdam een rol in kan spelen.
Begeleiden, coachen en adviseren van burgers, instellingen en bedrijven 16.
4.1 Bedrijfsleven
De NME-voorzieningen, activiteiten, lessen
De bij deze verkenning betrokken agrari-
en initiatieven gericht op de buurt kunnen
ërs zien kansen voor samenwerking met
aansluiten bij een bezoek aan een bedrijf.
NME-Rotterdam. LTO Noord geeft aan dat
Hierdoor ontstaat de volgende opbouw:
boeren de relatie met de consumenten in de
1 Kleinschalig tuinieren in de buurt/wijk
stad willen verbeteren.
2 Bezoek aan (grootschaliger) professio-
Denk hierbij aan:
neel bedrijf in de regio
• Zichtbaarheid verbeteren naar consument
Zorgboerderij ‘De Buytenhof´ in Rhoon en ‘Uit je Eigen stad’ proberen productie van voedsel in de stad al te combineren met educatieve activiteiten. Beide boerderijen geven aan op zoek te zijn naar samenwerking.
Door stad en land op deze manier te verbin-
(herkomst/oorsprong van het streekproduct
den wordt voedselproductie vanuit
educatieve waarde als ook ´de lekken´ in
beter en vaker vermelden)
verschillende invalshoeken belicht. NME-
deze processen worden belicht. NME wordt
• Productieprocessen en dillemma´s beter
Rotterdam kan agrariërs die groepen kinde-
door mensen buiten het werkveld gezien als
uitleggen
ren op hun bedrijf ontvangen begeleiden.
dé verbindende schakel: ´NME is bij uitstek
• Juist ook bij vlees volledige informatie
Gezamenlijk kunnen zo programma’s wor-
een middel om de verschillende kringlopen
den ontwikkeld en is uitwisseling van kennis
(voeding, leven, energie) op een laagdrem-
• Streekwinkels op kinderboerderijen
en ervaring op diverse onderwerpen moge-
pelige manier aan mensen over te dragen´.
• Gezamenlijke distributie en distributiepunt
lijk. NME kan, naast voeding, ook natuur en
• Bezoek aan agrarische bedrijven in de regio
duurzaamheid rondom de bedrijven belich-
Boeren zijn in de eerste plaats vanuit
ten.
commercieel oogpunt geïnteresseerd in
De educatieve kansen liggen volgens veel
stadslandbouw. Ze pleiten voor continuïteit
van de geraadpleegde deskundigen in het
waarbij rekening gehouden wordt met terug-
zichtbaar maken van processen, stromen
verdientijd van investeringen.
en cycli. Er moet meer aandacht zijn voor
LTO Noord mist in en rond Rotterdam een
de beeldvorming en de boodschap naar de
duidelijke lijn en regie! Er wordt benadrukt
burger/bezoeker: ´Leg uit en maak duidelijk
dat agrariërs in de regio open staan voor
waarom je de dingen doet, zoals je ze doet´
consumenten uit Rotterdam!
geven (herkomst, proces)
Naast de focus op de voedselproductie (groente, fruit, kaas, eieren, granen, vlees), geldt dit ook voor afval- en energiestromen, kringlopen en processen. Het is juist van
Kennismaken én kennisdelen! 17.
Hieronder een kort overzicht van
4.3
de mogelijkheden:
In de toekomst wil NME-Rotterdam meer
Talentontwikkeling (koken,
doelgroepen bereiken. In het beleidskader
ondernemerschap)
Basisonderwijs Scholen begeleiden bij aanleg, gebruik en beheer van een groene, eetbare, schoolomgeving.
Voorgezet onderwijs Gezonde kantine, bedrijfsbezoek, lessen/ voorlichting over (on)gezonde voeding.
NME: de groene makelaar!
MBO Bedrijfsbezoek bij bedrijven in de groene sector. Aansluiten bij branche/opleidingsrichting (bijv. zorg, gezondheid, sport,
4.2 Onderwijs Naast educatie verzorgen voor het basisonderwijs kan NME-Rotterdam ook een rol spelen bij andere vormen van onderwijs. Uiteraard gaat het hier ook om het ontwikkelen en uitvoeren van lessen. Maar nieuwe rollen liggen meer voor de hand. Net als de beschreven rollen ‘in de wijk’ kan NME onderwijsinstellingen van dienst zijn als groene makelaar (verbinden en verwijzen), adviseur (advies geven en
kinderopvang).
Groen Onderwijs Arbeidsoriëntatie (stage en bedrijfsbezoek) bij bedrijven in de groene sector. Van productie tot verkoop. Leer-/werkplekken op NME-voorzieningen.
HBO en Universiteit Stage en onderzoek doen.
Andere doelgroepen
‘Vernieuwing van NME in Rotterdam´ is de volgende missie beschreven: “Het betrekken van Rotterdammers bij duurzaamheid en het
Jongeren buiten het onderwijs om
Gezinnen met kinderen Gezonde voeding, activiteiten
bevorderen van een duurzame en gezonde
Volwassenen
levensstijl met behulp van een laagdrempelig
Voorlichting, verkooppunt, produceren voor
aanbod van educatie, recreatie en
voedselbank, cursussen workshops
participatie op het gebied van natuur en milieu.” De doelgroepen zijn hierbij vooral kinderen, jongeren en gezinnen. Doordat de NME-voorzieningen zowel een recreatief als educatief karakter hebben kunnen de burgers zowel op een laagdrempelige als op een doelgerichte manier bereikt worden. Door kinderen voedsel (productie, bereiding en eten) te laten ervaren en burgers inzicht te geven in processen en dilemma´s (kosten versus opbrengst per m2) wordt gewerkt aan bewustwording. Het doel hierbij is bijdragen aan kritische burgers die zelf in staat zijn keuzes te maken.
Ouderen Vrijwilligers, ondersteuning van dierenhofjes of moestuinactiviteiten (denk ook aan gezamenlijk tuinieren van ouderen en kinderen)
Mensen met een beperking Inzetten op locaties (onderhoud, productie, horeca)
Gemeente Rotterdam Ambtenaren binnen verschillende diensten adviseren en coachen op het gebied van duurzaamheid
Hieronder worden kansen voor NME,
4.4 Zorg
Stadslandbouw per doelgroep kort
Bij het vormgeven van meer productie-
geschetst:
gerichte voorzieningen kan worden samengewerkt met instellingen die werken met
kennis delen) en coach (ondersteunen in de
mensen met een (verstandelijke) beperking.
uitvoering).
‘Zuid Wester voor Werk’ en ‘Pameijer’ zien
18.
19.
hiervoor een markt en mogelijkheden.
belangrijk om dergelijke plekken binnen de
4.5 Burgerinitiatieven
voordelen voor de gemeente kan hebben.
Ook de GGD en sociale specialisten van de
gemeentegrenzen te realiseren. Het spreekt
en nieuwe aanbieders
Denk hierbij aan flexibeler en sneller kunnen
gemeente Rotterdam geven aan dat er
voor zich dat cliënten en begeleiders van
Zoals al beschreven verandert de
inspelen op de actuele ontwikkelen,
binnen de stad behoefte is aan plekken waar
genoemde instellingen geschikt moeten zijn
verhouding tussen overheid en samenleving.
innoveren, samenwerken met andere
mensen dagbesteding kunnen doen in het
voor het werken op een plek met een
Steeds vaker komen initiatieven van onderaf
domeinen en toegang krijgen tot aanvullende
groen. Veel mensen doen dit nu buiten de
publieksfunctie. Daarnaast kan het inzetten
en heeft de overheid een meer faciliterende
middelen (vanuit fondsen en bedrijfsleven).
gemeente. Nu de gemeente de verant-
van mensen met een beperking door
rol. NME-Rotterdam kan een grote rol spelen
woordelijkheid krijgt voor een deel van deze
bezoekers juist ook als meerwaarde worden
bij participatie. De organisatie heeft naast
mensen binnen de WMO (Zorg Zwaarte
gezien.
veel kennis en ervaring rondom tuinieren, groen, natuur, milieu, educatie, par-
Pakket 1-4) en de financiën voor trajecten terecht komen in de gemeente waar de dagbesteding plaatsvindt, is het extra
Samenwerken levert voordeel op!
Hieronder worden enkele organisaties en initiatieven geschetst. Dit overzicht is zeker niet compleet, maar is ter illustratie.
ticipatie, pedagogiek en onderwijs ook een
Buurtlab
directe ´ingang´ tot het gemeentelijk apparaat.
In het project Coolzaad kunnen kinderen in
Bij veel burgers ontbreekt deze kennis en is
de buurt (op bijvoorbeeld binnenterreinen)
er een grote behoefte aan dit netwerk. Het is
tuinieren in zgn. ´vierkante-meter-tuinen´.
opvallend dat de school-
De zelf gekweekte groente wordt verwerkt
tuinen in Rotterdam ruim 100 jaar geleden
en gegeten.
juist zijn begonnen als burgerinitiatief! Natuurspeeltuin De Speeldernis
Nieuwe aanbieders
Het educatieve programma in Rotterdam
Jarenlang was de gemeente de enige aanbie-
Noord richt zich op natuur in de stad en
der op het gebied van NME in de stad. In-
op duurzaamheid. Voedsel verbouwen
middels zijn er meerdere nieuwe partijen die
speelt hierin een rol. Kinderen verbouwen
activiteiten op het gebied van natuur, milieu,
o.a. groente op het schoolplein en gaan op
groen, duurzaamheid en voeding aanbieden.
bezoek bij de tuin van de voedselbank (de
Veel van deze organisaties werken binnen
Voedseltuin).
projecten met elkaar samen en vinden tegelijkertijd hun eigen identiteit erg belangrijk. Voor gemeentelijke partijen zijn dergelijke coöperatieve samenwerkingsvormen vaak nog lastig. Dit terwijl participeren in dergelijke verbanden juist
20.
Rotterdams Milieu Centrum/Dakakker Op het dak van het Schieblock is een moestuin gerealiseerd waar producten worden geteeld die in de directe omgeving worden gebruikt (o.a. in restaurants).
21.
Vanaf het dak vliegen ook bijen uit over
Wijktuin de Esch/Stichting Abela
destad. Binnenkort start een educatief pro-
Wijktuin de Esch is een burgerinitiatief
gramma voor basis- en voortgezet onder-
dat ´onder de vleugels´ van Abela wordt
wijs.
uitgebreid. Naast tuinieren met bewoners, wordt op verzoek van de deelgemeente
Stichting Milieu Dichterbij
een educatief programma ontwikkeld voor
Binnen het project ´De boer op´ gaan kin-
de verlengde schooldag.
deren op bezoek bij een agrarisch bedrijf in de regio. Ze maken zo direct kennis met voedselpro
Onderstaande actorenanalyse geeft weer welke partijen een relatie hebben met NME en Stadslandbouw in Rotterdam. De analyse is tot stand gekomen tijdens de verkenning en gebruikt bij gesprekken met medewerkers van NME-Rotterdam.
Gemeente Rotterdam SenC/NME (Tuinen, kinderboerderijen, gezonde kantine, Lekker Fit) GGD (groen+voeding, gezondheid) JOS, SoZaWe (tuinen en onderzoek) Deelgemeenten
Onderwijs Wellant Edudelta Lentiz Groene Kennis Coöperatie
Woningcorporaties Vestia Woonstad Havensteder Woonbron Bedrijven/commercieel Uit je Eigen stad Restaurants (bijv. Van de Boer) Rotterdamse Oogst (markt) Slagerijen (ook islamitisch) Campina Greenery LTO
Rond Rotterdam Fokkestaert Midden Delfland Wageningen Universiteit Gezonde Gronden Hoeksche Waard Eiland IJsselmonde Westland IVN Provincie en Rijksoverheid
22.
Actoren NME en Stadslandbouw Rotterdam
Zorg Gek op Werk Buitenhof Rhoon
Tuinen/organisaties in de wijk Volkstuinen Seniorentuinen Creatief Beheer (o.a. Carnisse) Moestuin Max (Kralingen) Wijktuin de Esch Coolzaad/Buurtlab Hotspot Hutspot (Gewoon Bob) Ghandituin Voedseltuin Spoortuin Binnentuin Wollefoppen Groen
NME aanbieders (niet gem.) Buurtlab Speeldernis Abela RMC Stichting Milieu Dichterbij
Overig Eetbaar Rotterdam Voedselbank Bijen Vereniging Ambrosiusgilde Woning Corporaties
5 Naar een duurzame
Het kloppend hart van de stadsboerderij is
stadsboerderij?
en blijft de kinderboerderij. Jaarlijks komen
De veranderende samenleving en de rol van
hier tienduizenden bezoekers. De dieren op
NME daarin vraagt om anders vormgegeven
het terrein hebben zo veel mogelijk een
NME. Activiteiten worden meer gebundeld
relatie tot de mens. Ze worden gebruikt bij
op enkele locaties in de stad. Het aantal
de productie van voeding, kleding en/of
aparte NME-voorzieningen neemt hierdoor
gebruikt als werkdieren. Uiteraard zijn er ook
af. Deze multifunctionele locaties vormen
kleine huisdieren die geaaid en verzorgd
dan tevens uitvalsbasis voor een wijkge-
kunnen worden door kinderen. Naast het
richte benadering. NME is daardoor meer
ontmoeten en aanraken van dieren kunnen
aanwezig en zichtbaar in de buurt, dichtbij
kinderen hier (natuurlijk) spelen in het groen.
de burger.
Terwijl de kinderen veilig en avontuurlijk spelen, kunnen ouders op het terras een
Hieronder is beschreven hoe een
kopje koffie drinken of zelfs lunchen.
Rotterdamse stadsboerderij er in de nabije
In deze horecavoorziening werken mensen
toekomst uit zou kunnen zien. Het is een
met een verstandelijke beperking onder
fictieve locatie ergens in de stad.
professionele begeleiding. De gebruikte
(Zie hiervoor ook de illustratie op
producten komen zo veel mogelijk uit de
pagina 14 & 15.)
regio. Dat geldt ook voor de producten die
23.
Op ´De Wilgenhof´ in Schiebroek en ´De Molenwei´ in Charlois wordt deze verandering al ingezet. Op het terrein van deze voorzieningen zijn, naast de kinderboerderij en een centrum voor natuur- en milieueducatie ook educatieve tuinen gerealiseerd. Andere kinderboerderijen experimenteren met de verkoop van streekproducten en horeca. Activiteiten en projecten zijn vaker ´maatwerk´.
verkocht worden in de streekwinkel. De streekwinkel maakt onderdeel uit van een netwerk van lokale boeren en producenten. Naast groente, fruit, honing, zuivelproducten en eieren wordt er ook vlees verkocht. Het vlees is afkomstig van dieren die op de Rotterdamse kinderboerderijen groot zijn geworden of van bedrijven rondom de stad. De horeca en het winkeltje zijn gevestigd in een multifunctioneel gebouw waar het educatieteam activiteiten voor jong en oud organiseert. Men verhuurt er ruimtes aan bedrijven en instellingen, die graag in een groene, inspirerende omgeving vergaderen. In de tuinen om de stadsboerderij telen vrijwilligers onder begeleiding van een professionele tuinman een scala aan gewassen. Deze producten verkoopt de boerderij ter plekke in de landwinkel. Daarnaast levert de moestuin ook aan instellingen in de
24.
buurt. Verschillende keukens van ouderenvoorzieningen en kantines van scholen en bedrijven nemen deze producten af. Op de akkers werken naast vrijwilligers en professionals ook mensen met een beperking. Studenten van groene opleidingen lopen er stage. Vakmensen geven educatieve lessen aan kinderen uit de buurt. In de aangrenzende pluktuin kunnen mensen zelf appels, peren, kersen, aardbeien en bramen plukken. ’s Avonds geeft een enthousiaste buurvrouw een cursus ‘Hoe maak ik mijn eigen jam?’ Zo’n toekomstige stadsboerderij is een knooppunt voor de directe omgeving als het gaat om groen, natuur, milieu en duurzaamheid. Op het terrein worden duurzame toepassingen getoond en kringlopen op het gebied van afval, voeding en energie zichtbaar gemaakt. Vanuit de stadsboerderij organiseert men activiteiten in de buurt, lessen op en bij de scholen. Ingehuurde projectleiders ondersteunen burgers bij hun groene initiatieven. De verschillende buurtmoestuinen in de wijk hebben daarmee een directe relatie met de stadsboerderij. Via de stadsboerderij wordt op deze manier kennis, ervaring, mankracht en gereedschap gedeeld en uitgewisseld.
Binnen de stadsboerderij gaan zo recreatie, educatie en participatie rondom duurzaamheid samen.
25.
Bijlage A : Overzicht gemeentelijke NME-voorzieningen
2. (Educatieve) Tuinen
1. Kinderboerderijen Hilligersberg/Schiebroek:
Charlois
Hilligersberg/Schiebroek:
ET Essenburgsingel
De Wilgenhof
De Molenwei
De Wilgenhof
Essenburgsingel 59
Ringdijk 76
Brammertstraat 10
Ringdijk 76
3022 EA ROTTERDAM
3054 KV Rotterdam
3084 RV Rotterdam
3054 KV Rotterdam
010 - 476 38 69
010 - 422 39 77
010 - 428 00 80
010 - 422 39 77
[email protected]
[email protected]
[email protected]
[email protected]
Kralingen
Prins Alexander
Botanische Tuin Kralingen
ET Geelkruid
Cederstraat 5
Geelkruid 6
3061 HV Rotterdam
3068 SP Rotterdam
010 - 452 37 39
010 - 456 56 30
[email protected]
Prins Alexander
IJsselmonde
De Blijde Wei
De Kooi
Bergse Linker Rottekade 435
Maeterlinckweg 85
3069 LV ROTTERDAM
3076 GA Rotterdam
010 - 420 06 09
010 - 432 79 21
[email protected]
[email protected]
ET Lieven de Key
Lieven de Keystraat 1
Delfshaven
Hoogvliet
3067 KG Rotterdam
De Bokkesprong
De Oedenstee
010 - 420 12 71
Tjalklaan 90
Marthalaan 46
[email protected]
3028 JK ROTTERDAM
3194 EH Hoogvliet
010 - 415 02 04
010 - 438 66 82
[email protected]
[email protected]
Kralingen
Rozenburg
Delfshaven
De Kraal
Beestenboel
Stadstuin
Langepad 60
Zandweg 13
Vreelustweg 10
3062 CJ ROTTERDAM
3181 HX Rozenburg
3028 HX Rotterdam
010 - 452 36 66
0181 - 21 79 59
010 - 437 67 16
[email protected]
[email protected]
[email protected]
Charlois ET Albatroslaan Albatroslaan 10 3082 ZC Rotterdam 010 - 429 67 65
Seniorentuin De Tochten Cole Porterstraat 2
Cultuur Historische Plantentuin
3069 ZD Rotterdam
Charlois Brammertstraat 10 3084 RV Rotterdam 010 - 428 10 36
3. CNME’s IJsselmonde
Feijenoord
Hilligersberg/Schiebroek:
IJsselmonde
ET Scottstraat
ET de Enk
Scottstraat 80
Enk 182
De Wilgenhof
De Kooi
3076 GZ ROTTERDAM
3075 VC ROTTERDAM
Ringdijk 76
Maeterlinckweg 85
010 - 419 08 30
010 - 267 37 60
3054 KV Rotterdam
3076 GA Rotterdam
[email protected]
[email protected]
010 - 422 39 77
010 - 432 79 21
[email protected]
[email protected]
ET Pietersdijk
Prins Alexander
Rozenburg
Pietersdijk 29
De Blijde Wei
Beestenboel
3079 TD Rotterdam
Bergse Linker Rottekade 435
Zandweg 13
010 - 483 47 82
3069 LV ROTTERDAM
3181 HX Rozenburg
[email protected]
010 - 456 76 16
0181- 21 79 59
[email protected]
[email protected]
Delfshaven
Feijenoord
De Bokkesprong
Feijenoord/De Enk
Tjalklaan 90
Enk 182
3028 JK ROTTERDAM
3075 VC Rotterdam
010 - 262 28 38
010- 419 97 00
[email protected]
[email protected]
ET Kruisherenstraat (gesloten vanaf 1 januari 2014) Kruisherenstraat 75 3078 GT ROTTERDAM 010 - 482 49 15
[email protected]
ET Valkenburgsingel
Charlois
Valkenburgsingel 117
De Molenwei
3077 TH ROTTERDAM
Brammertstraat 10
010 - 479 50 21
3084 RV Rotterdam
etvalkenburgsingelsenr@rotterdam.
010 - 495 30 20
[email protected]
Bijlage B: Contacten
Bijlage C: Bronnen
De volgende personen en organisaties zijn bij deze verkenning betrokken geweest:
De volgende schriftelijke- en digitale bronnen zijn geraadpleegd:
Rotterdam/MO/GGD
Het Geertje, Zoeterwoude
Gemeente Rotterdam (2012)
Josine van den Bogaard
Locatie bezocht
Concept-Beleidskader / Consultatiedocument Vernieuwing van NME in Rotterdam,
Van natuur- en milieueducatie naar duurzaamheidsparticipatie, gemeente Rotterdam
Gemeente Rotterdam (2012)
Food & the City,
Stimuleren van stadslandbouw in en om Rotterdam
Wageningen Universiteit (2012)
Rotterdam/MO/SoZaWe
LTO Noord
Cees Bronsveld
BasJan Niemansverdriet
Eetbaar Rotterdam
LTO Noord
Arianne Lelieveld
Arie Verhorst
Eetbaar Rotterdam
Edudelta, Barendrecht
Kennis Online
Jan-Willem van der Schans
Arno Versteeg
De Groene Stad (Themanummer Stadslandbouw)
ER/Paul de Graaf
Moestuinman
Gemeente Rotterdam (2012)
Paul de Graaf
Max de Corte
Vergroeningsopgave:
Uit je Eigen Stad
Wijktuin de Esch
Bas de Groot
Paul Wiese
Rotterdam Milieu Centrum
Buurtlab, Coolzaad
Wouter Bauman
Edward Boele
Buijtenhof, Rhoon
En natuurlijk de medewerkers van
Ad Visser
NME-Rotterdam!
www.bds.rotterdam.nl/dsresource?objectid=218741
IVN (2012)
Tour de (Stads)Boer - Verslag
Website Eetbaar Rotterdam
www.eetbaarrotterdam.nl
Opdrachtgever:
Uitvoering en tekst: Wenken.nl | Stefan van der Worm
[email protected] | 06-25036949 Vormgeving en illustraties: Jacky Hekkelaan | www.jackyhekkelaan.eu Gedrukt op milieuvriendelijk gecertificeerd papier:
