NIEUWSBRIEF VAN DE VRIENDEN VAN DE UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK
JAARGANG 12 / 3 DECEMBER 1999
Oude kaarten digitaal.
van de originele werken tot een minimum kan worden beperkt. Om tegemoet te komen aan de vraag naar kopieën of fotografische reproducties (zelfs in kleur) dienen de originelen niet meer te worden bovengehaald. Waar scanning van teksten slechts een tussenstap is om uiteindelijk te komen tot tekstbestanden (via OCR), biedt het digitaliseren van illustratiemateriaal veel directere toepassingsmogelijkheden. Bij de keuze van de te scannen titels werd ernaar gestreefd om zoveel mogelijk geïllustreerde werken op te nemen in het project. Oude atlaskaarten of topografische prenten stralen een eigen charme uit, die nog wordt versterkt door de vaak zeer fraaie inkleuring, die per definitie met de hand werd aangebracht.
Einde 1997 werd de handgetekende kadastrale atlas van Leuven (1825) uit de collectie van de Centrale Bibliotheek gedigitaliseerd op Photo-cd. Dit was een eerste kennismaking met het opslaan en toegankelijk maken van digitaal beeldmateriaal van waardevolle en zeldzame originelen. In de loop van de zomer van 1999 werden binnen een proefproject een tiental oude drukken integraal in kleur gescand. De keuze van de titels werd mede bepaald door de partners die zorgden voor de financiering van het project. Het digitale beeldmateriaal, waarvan de rechten eigendom blijven van de bibliotheek, staat ten dienste van het onderwijs en het onderzoek aan de universiteit, via de deelnemende partners. De Universiteitsbibliotheek stelt zich tot doel het beeldmateriaal via nieuwe elektronische kanalen beschikbaar te stellen van de hele gemeenschap van de K.U.Leuven. Indien er vraag zou zijn naar dit beeldmateriaal van buiten de K.U.Leuven, kan een commerciële uitgave op cd-rom worden overwogen.
In het kader van dit proefproject werden o.a. de Chorographia sacra Brabantiae van Sanderus (2de ed., 1726-1727), Le grand théâtre profane du duché de Brabant van Le Roy (1730) en de ingekleurde stedenatlas met de Zuid-Nederlandse steden van Joannes Blaeu (1649?) ingescand. Vanwege zijn verscheidenheid bijzonder interessant is een zogenaamde atlas factice, samengesteld uit ruim 150 ingekleurde kaarten van verschillende oorsprong. De kaarten dateren van de tweede helft van de 17de eeuw en het begin van de 18de eeuw en zijn van de hand van een twintigtal voornamelijk Noord-Nederlandse cartografen zoals Homann, Visscher, De Wit, Allard, Valk, Mortier, Van Keulen, Danckerts en Ottens. Joost Depuydt Behalve de Centrale Bibliotheek en de Bibliotheek van de faculteit Godgeleerdheid participeerden in dit project de afdelingen Kunstwetenschap en Archeologie en het Maerlantcentrum van de faculteit Letteren, de onderzoeksgroep Architectuurgeschiedenis van het departement ASRO, de Dienst Cartografie van het departement Geografie-Geologie en het Stedelijk Museum Vander Kelen-Mertens. De scanning werd uitgevoerd door de Antwerpse firma Acmis door middel van een Zeutschel OS6000 kleurenscanner.
Het digitaal aanbieden van oude drukken levert een aantal interessante voordelen op voor de conservering. De lezer kan worden verwezen naar de digitale kopie, waardoor de raadpleging
2
Leesvoer voor soldaten.
H.M. Forces wherever you may be with best wishes from The Lord Mayor & Citizens of Sheffield”.
De Centrale Bibliotheek bezit heel wat werken uit Duitse legerbibliotheken die bij de terugtochten in 1914 en in 1944 werden achtergelaten (zie Ex Officina 11/1-3, december 1998). Onlangs kwam een interessante aanvulling uit eerder onverwachte hoek: verscheidene boeken, geschonken door de jezuïeten van de Waversebaan in Heverlee, dragen stempels van Duitse, enkele ook van geallieerde bibliotheken.
Enkele werkjes hebben een meer dan anekdotische waarde. De heks van de Amersfoorter Heide, een volksroman uit 1866 van Henricus Banning (1818-1909), de hoofdredacteur van De Katholieke Illustratie uit ‘s-Hertogenbosch die herdacht wordt als een “Hollandse Conscience die het Roomse volk leerde lezen”, maakte deel uit van de boekerij van de Belgische aalmoezeniersdienst in het Franse Auvours. Het boek, een herdruk uit 1912 bij Malmberg, Nijmegen, is blijkens een niet erg leesbare stempel via Groot-Brittannië bij het Belgisch leger geraakt. In Auvours was een strafcompagnie ondergebracht waarin ook “talrijke Vlamingen terechtkwamen die al dan niet met de Frontbeweging te maken hadden”, waardoor het kamp zinnebeeld werd “van Vlaamse ellende in het leger”. Mogen we aannemen dat de aalmoezeniers van het Belgisch leger poogden die ellende met romans in de moedertaal te verlichten?
Die van de Eerste Wereldoorlog kwamen uit een Sammelstelle für Lesestoff of een Liebesgabendepot om te belanden in een militair hospitaal of een clubhuis, zoals het Kriegslazarett Stenay (een stadje tussen Sedan en Verdun) en het Deutsches Soldaten- und Eisenbahnerheim ARLON. De boeken van die mobiele frontbibliotheken hadden al een naoorlogse bestemming: “Dieses Buch gehört nach dem Kriege den kriegsinvaliden Kameraden! Halt’s in Ehren! Gib’s pünktlich wieder!” Inzamelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurden vaak als “Rosenberg Spende für die Wehrmacht” door de plaatselijke partijinstanties. Kraft durch Freude organiseerde de boekerijen.
Roger Tavernier De verzameling bevat ook Engelse schenkingen van diverse herkomst, van de British Red Cross Society & Order of St John Hospital Library, de War relief services. National catholic welfare conference. Aid to prisoners of war, en de bevolking van Sheffield: “City of Sheffield Book Drive 1944. To members of
Over een Amerikaanse editie van politieke teksten van Thomas Mann uit een Duits krijgsgevangenenkamp in Texas wordt in een volgend nummer bericht. Met dank aan Dirk van Eldere die de boeken met stempels selecteerde. Lit.: Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging A-F, Tielt 1998, trefwoord Auvours, p. 372-373.
3
Schetsen van Van Leemputten.
maar hij behoorde niet tot het type landschapsschilder dat honkvast steeds in dezelfde omgeving werkte. Van Leemputtens actieterrein strekte zich uit van de omgeving van Brussel tot over de grens met Nederland. Per dag legde hij vaak vele kilometers af en soms volstond het interval van slechts één dag om in een geheel andere streek aan het werk te gaan.
De Antwerpse veilingmeester Alfons van Herck (1912-1997) schonk in 1995 350 tekeningen van de hand van de kunstenaar Frans van Leemputten (1850-1914). Van Leemputten was eertijds een gevierd landschaps- en dierenschilder, vandaag wordt hij vooral gewaardeerd om zijn nauwgezette weergave van het dagelijks leven van de landbewoner. De mappen waarin de tekeningen zich bevinden, dragen het opschrift “Schetsen naar de natuur”. De kunstenaar heeft hier bijna uitsluitend dorpsgezichten samengebracht. Elke tekening heeft hij voorzien van een plaatsnaam en een datum. De oudste tekening dateert uit het einde van de jaren 1860, de meest recente uit 1913. Aanvankelijk is enkel het potlood gebruikt, gaandeweg worden de tekeningen meer en meer opgehoogd met waterverf.
Van Leemputten heeft nooit de bedoeling gehad deze schetsen te koop aan te bieden. Het ligt dan voor de hand te veronderstellen dat hij deze selectie uit het geheel van zijn tekeningen heeft gemaakt, om het als studiemateriaal voor zijn overvloedige schilderijenproductie aan te wenden. Maar deze hypothese is slechts in beperkte mate correct gebleken. Enkel een handvol schilderijen kan in verband worden gebracht met de tekeningen. Het betreft dan wel een paar van zijn grootste en meest ambitieuze werken, zoals de Paardenwijdingen van Werchter en Hakendover, en de Kaarskensprocessie te Scherpenheuvel. De tekeningen die met deze schilderijen verband houden, zijn terreinverkenningen en detailstudies, soms meer dan twee jaar vóór het schilderij gemaakt. Misschien heeft Van Leemputten de tekeningen gewoon voor het eigen genoegen samengebracht, als herinnering aan bezochte plaatsen, en is het niet nodig een andere reden te zoeken.
Deze aanwinst is om meer dan één reden van belang. Ook al is de figuur Van Leemputten niet één van de grote tenoren van onze recente kunstgeschiedenis, hij heeft toch een zeer persoonlijk oeuvre opgebouwd en daarmee invloed uitgeoefend. Zijn werk heeft een hoog technisch niveau, zo ook deze tekeningen, die dankzij de zorg die de kunstenaar eraan heeft besteed, dikwijls een grote picturale kwaliteit vertonen. De zin voor detailrealisme -kenmerkend voor het gehele oeuvre van Van Leemputtenmaakt deze voorstellingen van gehuchten en dorpsstraten bovendien tot unieke topografische documenten. Tenslotte bieden de datum en de situering op elke tekening de mogelijkheid zijn omzwervingen te volgen, soms zelfs dag na dag, en zicht te krijgen op het productieproces van zijn kunstwerken. Van Leemputten had blijkens deze bronnen zijn pleisterplaatsen,
Het zeer eigen karakter van het gehele oeuvre van deze kunstenaar laat nog een derde verklaring toe: weinig tijdgenoten legden een zo uitgesproken belangstelling aan de dag voor de plattelandsbewoner, en dan in het bijzonder voor de uitingen van volksdevotie, als deze stedeling, die zelf nog nauwelijks gelovig was. Geen enkele van die collega’s heeft zich in dezelfde mate erop toegelegd
4
objectief en scrupuleus die leefwereld weer te geven. Het is alsof Van Leemputten beseft heeft dat de agrarische samenleving op het punt stond ingrijpende veranderingen te ondergaan, en dat hij zichzelf zag als een getuige voor de komende generaties. Als kind verhuisd van het platteland naar een Brusselse randgemeente was hij zich immers ten zeerste
bewust van de gevolgen van de verstedelijking voor de bevolking en het landschap. Misschien maakte Van Leemputten de “Schetsen naar de natuur” niet zozeer om ze te gebruiken voor zijn schilderijen of voor het eigen genoegen, maar omdat hij vreesde dat de dorpen en gehuchten zoals hij ze zag, spoedig zouden verdwijnen. Dirk van Eldere Lit.: D. van Eldere, L. Deleu, Frans van Leemputten 1850-1914, Gent, 1995.
5
Heintjes sabel.
Oostenrijkse Nederlanden en de opstand ertegen in 1789, de Brabantse Omwenteling, deze even onbloedige als conservatieve revolutie. Het is uit die collectie dat hij kort voor zijn overlijden enkele fraaie stukken aan de universiteit heeft geschonken: een portret, olieverf op doek, van landvoogdes Maria-Anna (17181744), de gemalin van Karel van Lotharingen, die, vanwege een verkoudheid opgelopen tijdens een Te Deum én een miskraam, na elf maanden huwelijk overleed; een ander doek met kardinaal Franckenberg (1726-1804), de Mechelse aartsbisschop die in verzet trad tegen de politiek van tolerantie en kerkelijke bemoeienissen van de zogenaamde keizer-koster Jozef II; voorts een medaillon met een miniatuurportret op koper van Hendrik van der Noot (1731-1827), jurist, alumnus van Leuven en aanvoerder van de behoudsgezinde partij in de Brabantse Omwenteling, de statisten, die een herstel van het Ancien Régime wilden; en ten slotte een sabel met in het lemmer het inschrift “VIVAT HCN VAN DER NOOT”. Dergelijke sabels waren erg in trek bij de aanhang van Heintje van der Noot, die in 1790 eerste minister werd van de Verenigde Belgische Staten. Het wapen hangt nu in de Spoelberchkamer van de Centrale Bibliotheek, onder het staatsieportret van Jozef II, de verlichte despoot die ook aan de Leuvense universiteit zoveel kwaad bloed heeft gezet. Daar hoor je echter, helemaal in de geest van De Goeyse, meer glazen rinkelen dan sabels.
De naam van Mon de Goeyse (1907-1998) zal verbonden blijven aan het Studentenmuseum, dat gehuisvest is in de Centrale Bibliotheek. De betovering van het studentenleven kreeg bij De Goeyse wetenschappelijke trekken en dat vond zijn weerslag in een geordende verzameling studentica. Die collectie heeft hij in 1975 aan de universiteit geschonken. Het Archief en Museum van het Vlaams Studentenleven heeft aan het historische bedrijf inmiddels onschatbare diensten bewezen, vooral in het domein van de universiteitsgeschiedenis. De Goeyse was echter een veelzijdig man die diverse fasen in zijn leven heeft gekend en diverse interesses heeft gehad waarvan er enkele tot ware passies zijn uitgegroeid. Er was de radiopionier en journalist van het eerste uur, er was de Vlaams-nationalist én de chef van het protocol van de tweetalige universiteit van Leuven, er was bovenal in het laatste kwart van zijn lange leven de conservator van het studentenmuseum. In zijn eigen studententijd had De Goeyse nog voldoende studietijd overgehouden om een proefschrift klaar te stomen dat in 1940 werd uitgegeven door de Vlaamse Academie: Het Volkslied onder de Brabantsche Omwenteling van 1789. Aan die tijd hield hij behalve de levenslange fascinatie voor de alte Burschenherrlichkeit ook een zwak over voor onze vaderlandse geschiedenis in de achttiende eeuw. Meteen had hij er een nieuw verzamelgebied bij: de
Mark Derez
Lit.: De Brabantse Omwenteling, Brussel, 1983, cat.nrs. 111, 112, 113, 114, 255, 256, 257.
6
Aanplakbiljetten W.O.I.
was ook nodig, want kardinaal Mercier had enkele dagen voordien, tot grote woede van de Duitsers, in alle kerken van het land laten rondroepen dat het Duitse gezag elke wettelijke basis ontbeerde.
De Centrale Bibliotheek heeft sinds geruime tijd een aantal aanplakbiljetten in haar bezit, met allerlei nieuwsberichten, verordeningen en besluiten voor de Belgische bevolking, die door de Duitse bezettende overheid in 1914-1918 werden uitgevaardigd. In juni 1999 werd deze verzameling aangevuld met een lot van enkele tientallen gelijkaardige affiches, die naar verluidt afkomstig zijn van een voormalige drukkerij in het Brusselse. Collega Joost Depuydt nam naar aanleiding van deze aankoop het initiatief om een inventaris op te stellen van de volledige verzameling, aangevuld met enkele handige indexen. De collectie is dus vanaf heden vlot toegankelijk.
Op 18 februari 1915 pakt onze "Vrijheer " uit met een ware noviteit, die na de oorlog als iets uiterst nuttigs behouden blijft: het invoeren van een identiteitskaart "…voor elken privaatpersoon van elke nationaliteit boven 15 jaar oud, …". Verder wordt zowat alles wat eetbaar is deels of volledig in beslag genomen, tot de laatste kip toe. En ook de meest uiteenlopende metaalsoorten worden opgeëist, want men heeft verse kogels en kanonnen nodig.
Deze muurkranten, meestal drietalig (Duits/ Nederlands/Frans) en zonder afbeeldingen, moesten de getergde en noodlijdende Belgische bevolking in de pas houden, en werden uitgevaardigd zowel in het Etappengebied (westelijk België) als in het territorium van het Generaal-Gouvernement (oostelijk België).
Eén aankondiging springt in het oog: op 4 maart 1916 looft het "Gericht der Mobilen EtappenKommandantur" van het 4de leger een beloning uit voor al wie inlichtingen kan verstrekken over de verdwenen boswachter Kamiel Dierix, verdacht van de moord op baron Henri d’Udekem d’Acoz -de broer van de overgrootvader van jonkvrouw Mathildewiens lijk op 25 mei 1915 in de bossen van Beernem werd gevonden. Het was de eerste moord in een nog steeds beruchte reeks, bekend als de "Moorden van Beernem", en enkele jaren geleden nog verfilmd door de VRT als "De bossen van Vlaanderen".
In de Mededeelingen van het Duitsche Generaal Gouvernement van mei-juni 1915 worden de daverende overwinningen van het Duitse leger goed in de verf gezet, en de immer leugenachtige berichten van de vijand aan de kaak gesteld. En Georg Freiherr von und zu Franckenstein meldt ook doodleuk dat de Oostenrijks-Hongaarse staatsburgers in Brussel een steunpunt krijgen. Maar er wordt vooral geregeld, besloten en geëist dat het een lieve lust is, een normaal mens verliest er zijn hoofd bij. Zo meldt de "Gouverneur Generaal in België, Vrijheer" Von Bissing op 4 januari 1915 dat "… alleen de beschikkingen van den Generaal gouverneur en der onder hem geplaatste besturen geldigheid hebben." Het
Jan van Impe
7
Pagina 1:
Illustratie uit de Revue du Nivernais: recueil mensuel illustré, een Frans tijdschrift uit Nevers, met poëzie, plaatselijke geschiedenis en verhalen. De dichter Achille Millien (1838-?) was de drijvende kracht achter deze publicatie. Het eerste verhaal van 1900 begint als volgt: “Elle était charmante dans sa robe de mousseline rose plissée, avec son maillot couleur de chair, son frais minois sous des cheveux bruns piqués d’une fleur ...”. Fernand Chalandre (1879-1924) ontwierp de illustratie. Uit de collecties van de Centrale Bibliotheek (BIBC Z5035).
Pagina 2:
Detail uit Nicolaes Visscher, Regnum Bohemiae eique annexae provinciae ...(2de helft 17de eeuw), kaart in “atlas factice” (BTAB D41)
Ligneus erratum corrige:
In Ex Officina 12/2 (september 1999), las u op p. 4: “De auteur ervan was Petrus Ligneus, die vier jaar voordien te Leuven zijn diploma van licentiaat in de rechten behaald had.” In plaats van die zin leze men: “De auteur ervan was Petrus Ligneus, die vier jaar voordien, in 1546, opnieuw naar Leuven was gekomen om er rechten te studeren.” GilbertTournoy
De redactie van Ex Officina wenst haar lezers een Zalige Kerst en een Voorspoedig 2000 toe!
Ex Officina: Nieuwsbrief is een publicatie van de Vrienden van de Universiteitsbibliotheek van de K.U.Leuven, en verschijnt driemaal per jaar: in april, september en december. Leden ontvangen deze publicatie gratis. Lidmaatschap: 1.000 fr. (24.8 Euro) per kalenderjaar, te storten op rekeningnummer 431-0375501-81 van de Vrienden van de Universiteitsbibliotheek, Mgr. Ladeuzeplein 21, 3000 Leuven, met vermelding van Lidmaatschap 2000. Voor giften vanaf 1.000 fr. (24.8 Euro) - exclusief het lidmaatschapsgeld - wordt een attest van fiscale vrijstelling verleend, alleen wanneer het geld wordt gestort op de afzonderlijke mecenaatsrekening 432-0000011-57 van de K.U.Leuven, Krakenstraat 3, 3000 Leuven, met vermelding van: krediet nr. 166203/5/E01/3610/602000 - Vrienden van de Universiteitsbibliotheek - fiscaal attest gewenst. Abonnement: geïnteresseerden kunnen zich ook abonneren, zonder lid te worden. Een abonnement voor het jaar 2000 kost 1.000 fr. (24.8 Euro), te storten op rekeningnummer 431-0375501-81 van de Vrienden van de Universiteitsbibliotheek, met vermelding van Abonnement 2000 Ex Officina: Nieuwsbrief. Colofon. Redactie: Chris Coppens, Mark Derez, Jo Tollebeek, Dirk van Eldere, Jan van Impe (hoofdredacteur). Werkten mee aan dit nummer: Joost Depuydt, Mark Derez, Roger Tavernier, Dirk van Eldere, Jan van Impe. Redactieadres: Jan van Impe, Centrale Bibliotheek, K.U.Leuven, Mgr. Ladeuzeplein 21, 3000 Leuven, 016/32.46.36 fax: 016/32.46.16 e-mail:
[email protected] URL: http://www.bib.kuleuven.ac.be/bib/vrienden.html Opmaak: Greet Foblets, Grafiek Bvba, 016/89.01.68 Druk: Acco. Oplage: 750. ISSN: 0772-6848. Verantwoordelijke uitgever: Armand Vandeplas, Grétrystraat 36, 2018 Antwerpen.
