Nieuwe maakbaarheid - nieuwe makers Het ingenieursperspectief
A P R I L 2008 N UM M E R 9
INTERUNIVERSITAIR CENTRUM VOOR ORGANISATIE- EN VERANDERKUNDE
COVER: Hij figureerde al in ‘aangeklede vorm’ op ons
inhoud
lustrumprogramma: Daidalus. Gemaakt van gerecycled materiaal, voorzien van bewegende onderdelen. Zijn ingenieur, zijn maker, is de uitvinder/kunstenaar Guus Voermans. (Guus exposeert van 17 mei t/m 22 juni, in de Beelden Biënnale Beerse, zie: www.beeldenbiennalebeerse.be)
3
Beleid maak je samen
4
Jaap Boonstra, rector van Sioo
De ingenieur blijft koning van de maakbaarheid
Jan Dekker, Maarten Königs en Gerhard Smid over de rol van ingenieurs in de samenleving van nu.
Colofon Uitgave
8
De nieuwe maakbaarheid stemt vrolijk
Een gesprek van Maarten Königs en Gerhard Smid met
Sioo
Alexander Altena en Bert Klerk van ProRail over doorpak-
Interuniversitair centrum
en doorzettingsmacht.
voor organisatie- en veranderkunde Admiraal Helfrichlaan 1 3527 KV Utrecht
12
Impressie: Ingenieurs en overheid maken
21 februari: ontmoeting tussen generaties
tel. 030-291 30 00 fax 030-291 30 13 e-mail:
[email protected]
En verder …
www.sioo.nl
Redactie dr. Gerhard A.C. Smid en
7
Publicaties van Sioo staf en docenten
Saskia J.M. Cortlever-Keus
Met medewerking van: mr. Elisabeth van den Hoogen
Fotografie August Swietkowiak, Beneden Leeuwen
Ontwerp x-hoogte, Tilburg
Druk Budde Grafimedia, Utrecht
14
Sioo staf werkt mee aan Agenda en de agenda nader beschouwd
Beleid maak je samen De razendsnelle groei van computertechnologie, beeldtechnologie en netwerktechnologie grijpt in op ons werk en leven. Onze huishoudelijke boodschappen doen we per computer. Zelfsturende stofzuigers en gras- maaiers werken in onze huizen en tuinen. In voedseltechnologie zijn revoluties te verwachten.
Er zijn hoge verwachtingen van de RFID-chip. Deze chip, met het formaat van een zandkorrel, kan aparte processen aan elkaar koppelen en in een keten plaatsen. We werken steeds makkelijker ‘op afstand’ door netwerktechnologie en glasvezelkabels. Als ik college geef in Amsterdam, kijken er 800 studenten mee in een zwarte universiteit in Johannesburg, via een webcam. De opwarming van de aarde stelt ons voor grote uitdagingen om technische verbeteringen en oplossingen te bedenken. We bouwen duurzame woonwijken. Zijn ingenieurs opnieuw de makers van onzer tijd? Zijn zij de makers van de toekomst? De overheid laat zich ook niet onbetuigd als het om maken gaat. Denk aan de Betuweroute en een hogesnelheidslijn. Ook hier spelen ingenieurs een belangrijke rol, maar de overheid maakt ook beleid en wetten. Het idee dat je vanuit een centrale overheid een maatschappij kan maken is aan corrosie onderhevig, zo het al niet is weggeroest. Onlangs was ik met een ECM-groep in Zuid-Afrika. We waren uitgenodigd om de begrotingsbesprekingen van een gemeente bij te wonen. Tot mijn grote verrassing was die bespreking in een theater waar 3000 mensen aanwezig waren. De burgemeester liet eerst aan de hand van foto’s zien waaraan het belastinggeld het afgelopen
prof. dr. Jaap J. Boonstra, rector
jaar was uitgegeven. Een indrukwekkend beeld: nieuwe toiletten, rioleringssystemen, waterzuivering, stromend water, nieuwe wegen, schoolgebouwen, buurthuizen, busstations, straatverlichting. Dat was echt een staaltje van verantwoording afleggen. Daarna presenteerde hij de begroting voor de komende zes jaar. Hij maakte duidelijk hoe het geld aan de gemeenschap zou toekomen en de leefsituatie zou verbeteren. Vervolgens kon iedereen vragen stellen en suggesties doen. Daar maakt de gemeente op een waardige manier gebruik van. Er volgen nog vele bijeenkomsten waarin mensen suggesties kunnen geven. Ook deze bijeenkomsten worden afgesloten met een verantwoording van het gemeentebestuur over de wijze waarop met de suggesties is omgegaan. Deze participatieve democratie stelt onze representatieve democratie, waarin partijen eens in de vier jaar verantwoording afleggen, in een ander licht. Mensen maken samen hun toekomst, met waardigheid en betrokkenheid. Beleid, dat maak je samen. Wat zijn nieuwe manieren van maken en wie zijn de nieuwe makers? Die vraag staat centraal in ons lustrumjaar. In zeven bijeenkomsten verkennen we wie de nieuwe makers zijn. En op het M&O-congres (altijd de laatste vrijdag van juni) onderzoeken we in dertig workshops hoe we onze omgeving kunnen maken. Ik hoop u daar te ontmoeten.
Hebben de ingenieurs nog het koninkrijk? En zijn ze nog wel nodig voor de nieuwe maakbaarheid? Gerhard Smid, programmamanager bij Sioo, en Maarten Königs, docent en associé van Sioo, filosoferen erover met ir. Jan Dekker, president van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIVI NIRIA), de Nederlandse beroepsvereniging van en voor ingenieurs, en voormalig hoofddirecteur van TNO.
De ingenieur blijft koning van de maakbaarheid
Een gesprek met ir. Jan Dekker (KIVI NIRIA) over de rol van ingenieurs, vroeger en nu, door mr. Elisabeth van den Hoogen
De vader van Jan Dekker had een gehoorapparaat. “Dat
ziet het bij het bedrijf ASML, waar hij als commissaris
was toen nog een grote, altijd piepende kast.” Zelf heeft Jan
‘mag’ rondlopen. “Het is werkelijk heerlijk, wat daar op
Dekker ook al weer twintig jaar een gehoorapparaat. “En in
technisch gebied gebeurt. Er zitten een heleboel ingenieurs
die twintig jaar is dat ding enorm verbeterd. Het is een hele
te werken aan de verfijning van de chiptechniek. Toen ik
computer geworden die nagenoeg onzichtbaar in mijn oor
daar commissaris werd, nu elf jaar geleden, ging het nog
past. En straks, over een paar jaar, wordt het gewoon een
over mu, een miljoenste meter. Nu gaan we naar een
implantaat.” Jan Dekker gelooft in de vooruitgang. “Ik zou
nanometer, een miljardste meter!”
graag driehonderd jaar willen worden, om te zien wat er
Het gaat echt hard. Ook op bio-gebied: op dat gebied
dan allemaal mogelijk is.”
explodeert het gewoon, signaleert Jan Dekker. Boven in het
Wat is de rol van de huidige ingenieurs? Hoe staat het met
gebouw van KIVI NIRIA studeert de Stichting Toekomst-
hun gezag, zijn zij de koning van de maakbare samenleving?
beeld en Techniek onder andere op de wetenschappelijke
Dat is de vraag van Gerhard en Maarten aan Jan Dekker, de
ontwikkelingen rond het brein. “Zo’n studie duurt meestal
president van KIVI NIRIA, de beroepsvereniging van en
een paar jaar en na een twee jaar moest een heel stuk van
voor ingenieurs. Gerhard haalt Harry Lintsen aan,
het verhaal herschreven worden, omdat de ontwikkelingen
hoogleraar geschiedenis van de techniek aan de technische
in korte tijd zo snel waren gegaan.”
universiteiten in Eindhoven en in Delft. Harry Lintsen stelt
Gerhard en Maarten zijn nog niet tevreden. Heeft Harry
in zijn boek, ‘Techniek in Nederland in de twintigste eeuw’,
Lintsen het dan helemaal niet goed geschetst, de rol van de
dat tussen 1945 en 1970 de ingenieurs het koninkrijk
ingenieurs in de twintigste eeuw, die onttroning vooral? Jan
hadden, dat ze tussen 1970 en 1990 onttroond zijn en dat ze
Dekker geeft wel een beetje toe: “Als je de ingenieur op een
sindsdien zoekende zijn. “Is dat zo, zijn de ingenieurs nu
beperkte manier ziet, als de bouwer van grote constructies,
dolende onttroonde koningen?” vraagt Gerhard.
dan is hun bloeitijd voorbij. Maar nogmaals, er is een
“Ik ben geen geleerde en kan natuurlijk niet op tegen Harry
nieuwe innovatiegolf gaande. Op gebieden die toen nog
Lintsen, maar ik kijk wel over een lange periode. Dus in alle
niet bestonden. Daar maken ingenieurs een enorme opbloei
bescheidenheid: ik denk dat de rol van de ingenieur niet is
door, samen met microbiologen, artsen en chemici.”
geëindigd, maar wel is veranderd. De start van de industri-
Volgens Jan Dekker zijn er straks alleen maar meer
ële revolutie, tussen 1750 en 1800, en de start van de echte
ingenieurs nodig en ook meer jongeren die voor techniek
kenniseconomie, tussen 1950-2000, dat zijn belangrijke
kiezen. Vooral als de wereld wil blijven doen wat ze nu
momenten van verandering. En op beide momenten waren
doet. Dan zijn er mensen nodig die kunnen kwantificeren.
ingenieurs nodig.” Ook nu zijn volgens Jan Dekker nog
“Er moeten ook dingen bedacht worden en uitgerekend, er
steeds ontzettend veel ingenieurs bezig om dingen uit te
is wetenschappelijk bèta-werk nodig, maar uiteindelijk
vinden, nieuwe dingen te construeren. En dan gaat het niet
moet je de dingen ook gaan maken. En dat laatste is werk
meer over treinen en bruggen. Ja, er worden wel mooiere
voor de ingenieurs. Dat geldt voor grote bruggen, maar dat
bruggen en treinen gebouwd, maar dan gaat het om de
geldt ook voor die hele kleine implantaatjes die we straks
vervolmaking, het revolutionaire is eraf. De huidige
in ons lichaam nodig hebben.”
ingenieurs zijn vooral bezig met ICT, internet en media.
Gerhard vraagt zich af of de wereld van de techniek wel
Men zegt dat we nu zo’n beetje op het toppunt zijn van die
aantrekkelijk genoeg is voor jongeren. Zijn drie dochters
golf.” En de komende tijd gaat het, zo verwacht Jan Dekker,
doen/deden Natuur & Techniek/Gezondheid op het VWO,
over nano en bio, ‘om het even simpel te zeggen’.
maar een technische studie volgen zat er niet in, de beroepscultuur lokt hen niet. Volgens Gerhard zitten de
En op die gebieden, nano en bio, gaan de technische
technische studies en de bèta-studies niet dik in hun
ontwikkelingen door in een gigantisch tempo. Jan Dekker
studenten. Is techniek niet uit? Maar Jan Dekker ziet juist
PA G I N A
een groei in het aantal inschrijvingen. Ook doordat
uit moet leggen, zou je kunnen zeggen dat zo’n rampach-
instituten en universiteiten inspringen op wat jongeren
tige context zorgt voor groepspolarisatie. Dat zorgt ervoor
echt bezighoudt. “Vroeger waren onze helden de mensen
dat een aantal vragen niet meer gesteld worden, het is uit
die grote fabrieken wisten neer te zetten. Nu klinkt dat
zichzelf gelegitimeerd.”
belachelijk, want die mensen zien wij nu als boefachtige
Die huidige rol van de overheid bij de maakbare samenle-
vervuilers. Maar in mijn tijd hadden studenten als ideaal,
ving die geprivatiseerd en geïndividualiseerd is, hoe ziet
als ambitie, dat zij de chemische industrie op gingen
Jan Dekker die? “De overheid heeft zich in een hoek laten
bouwen. Nu moet de chemische industrie inderdaad
drukken, waardoor het van dé centrale spelers nu één van
moeite doen om mensen te krijgen. Dus is er nu een
de spelers is geworden.” Maar tegelijkertijd ziet hij dat de
nieuwe studie bedacht: wolkenkennis. De universiteit speelt
overheid zich de laatste vijftig jaar heeft aangepast aan de
hiermee in op de huidige problemen met het milieu en het
moderne tijd. “De overheid is een veel fijner mechanisme
klimaat en dat werkt. Het trekt veel studenten. Omdat de
gaan hanteren om de maatschappij te beïnvloeden: met
ambitie bij jongeren nu ook idealistisch is, maar dan
subsidies, vouchers, stichtingen zoals Syntens. De overheid
anders: ze willen iets aan het milieu doen, want dat is
heeft goed in de gaten dat je voor innovatie samenwerking
nodig voor dit land. En daarna snappen ze heel goed dat de
nodig hebt en nieuwe vormen van besturingsmechanismes
bèta-stof nodig is om verder te komen.”
die aansluiten bij de moderne samenleving.” Jan Dekker wijst op het succes van de topinstituten voor fundamenteel
“Er blijven ingenieurs nodig, als de wereld wil blijven doen wat ze doet : streven naar meer kennis.”
onderzoek, opgericht door de toenmalige minister Hans Wijers. “Op dit vlak wordt nauwelijks geconcurreerd. Eigenlijk moet dat wel van Europa, maar vooral op het
Het begrip maakbaarheid kent voornamelijk een politieke
gebied van innovatie staat Europa afwijkingen toe. Omdat
uitleg, de overheid die een centrale rol heeft als het gaat om
iedereen begrijpt dat je voor innovatie ook een soort
de maakbare samenleving. En Maarten Konigs vraagt zich
samenwerking nodig hebt.”
af of die overheid altijd nodig is. Misschien wel, als je aan
De nieuwe maakbaarheid zit dus in allianties, waarbij de
de bouwfraude denkt. ,,Nu noemen we het bouwfraude, die
overheid (slechts) één van de spelers is geworden. En wat
intense samenwerking tussen de bouwwereld en het mini-
bij die maakbaarheid altijd nodig zal zijn, is techniek,
sterie in die tijd. Dat moet nu ineens streng gescheiden zijn.
gelooft Jan Dekker. “Voor het oplossen van problemen is
En er zijn mensen die zich daarover verbazen, want in die
altijd techniek nodig. De problemen van onze maatschap-
tijd was die intense band namelijk heel normaal en het
pij worden weliswaar deels ook veroorzaakt door techniek,
heeft ook veel innovaties opgeleverd.” En nog iets anders.
maar voor de oplossingen is evengoed altijd techniek
“De verhoudingen tussen privaat en publiek zijn flink
nodig. Er is geen oplossing van een groot probleem in de
veranderd de laatste jaren. Het grote ‘wij’ is uiteengevallen in allemaal kleine ‘wij-tjes’. “Is dat nadelig voor de maak-
“Alle vooruitgang komt door techniek”
baarheid?”, vraagt Maarten Königs aan Jan Dekker. “Ik betwijfel of er ooit een grote ‘wij’ is geweest,” antwoordt
wereld zonder techniek. En de grote problemen van nu?
Jan Dekker. “Er is immers ook altijd een groot aantal
Dat zijn gezondheid, milieu en vervoer. Armoede en
mensen geweest dat zich keert tegen vooruitgang en
honger hebben we in de Westerse wereld grotendeels
verandering. Denk aan de Luddieten in de 19e eeuw, die de
opgelost, maar er blijven problemen genoeg, anders is er
stoomweefgemalen kapot sloegen, omdat zij tegen de
toch ook niet veel aan,” glimlacht Jan Dekker. Hij haalt
vooruitgang waren. Die gemalen kostten namelijk banen.
Frits van Oostrom aan, de huidige president van de KNAW
Dus ik vraag me af of het er ooit geweest is, dat gevoel dat
(Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen),
we allemaal hetzelfde willen.” Maar na de oorlog was dat
die hij in een lezing onlangs heeft horen zeggen dat alle
gevoel er wel. “Een ramp concentreert de geesten. En de
vooruitgang door de techniek komt. Jan Dekker: “Als je
Tweede Wereldoorlog was een ramp. Iedereen zei: we
naar de geschiedenis kijkt, is de techniek steeds een
moeten om te beginnen toch eten hebben en kleren, dus
breekijzer geweest. En als je maakbaarheid als iets
eerst maar eens even flink aan het werk. Ook een goed
technisch ziet, en ik zie dat zo, dan denk ik dat wij
voorbeeld is Finland. De ramp was daar het wegvallen van
verschrikkelijk ver kunnen komen als mensen. Wat dat
de muur in 1989. De halve export van het land, naar Rus-
betreft is het komisch om terug te denken aan een
land, viel weg en binnen een paar maanden heeft het land
anekdote over de Amerikaanse baas van het patentbureau,
nieuwe bedrijfstakken opgezet. Nood leert samenwerken.”
die in 1899 voorstelde om het bureau maar te sluiten.
Gerhard Smid beaamt het: “Als je het sociaal-psychologisch
Volgens hem was alles al uitgevonden…”
PA G I N A
Sioo Publicaties P
Publicaties van Sioo staf en docenten
De Verandermanagementbox; 20 luister CD’s over de veranderkundige kennis in Nederland Jaap Boonstra en 18 andere experts op het gebied van verandermanagement Mainpress, ISBN-13: 9789077387931 Verkrijgbaar via www.sioo.nl/box vanaf 1 mei, met korting voor Sioo netwerk € 194,50
Veranderdiagnose; de onderstroom van organiseren P
Rob van Es Kluwer, ISBN: 978 90 130 48292 Verkrijgbaar bij de boekhandel, € 45
Interveniëren en veranderen; zoeken naar betekenis in interacties P
Jaap Boonstra en Léon de Caluwé (redactie) Kluwer, ISBN: 90 13 03976 6 Verkrijgbaar bij de boekhandel, €47,50
Raadsgriffiers maken geschiedenis; het handwerk van bestuurlijke vernieuwing in gemeenten P
Gerhard Smid en Vittorio Busato Van Gorcum, ISBN: 90 232 4237 8 Verkrijgbaar bij de boekhandel, €19,50
Werken aan Systeeminnovaties; Lessen uit de praktijk P
John Grin en Arienne van Staveren Van Gorcum, ISBN: 978 90 232 4259 8 Verkrijgbaar bij de boekhandel, €27,50 P
Ondernemen in Allianties
Jaap Boonstra (redactie) Kluwer, ISBN: 978 90 13 04919 0 Verkrijgbaar bij de boekhandel, € 47,50
Interim-management; samenspel in verandering; over de succes- en faalfactoren bij interim-managementtrajecten P
P
Eelco van Hout, Gerhard Smid en Yvonne Burger Lemma, ISBN: 90 5931 242 2 Verkrijgbaar bij de boekhandel, € 44,50
Arienne van Staveren Van Gorcum, ISBN: 978 90 23 2435 33 Verkrijgbaar bij de boekhandel, €32,50
P
Zonder wrijving geen glans; leren samenwerken bij veranderen en innoveren
Handbook Dynamics of organizational change and learning P
Jaap J. Boonstra (ed.) Wiley, ISBN: 0-471-87737-9 Voor het Sioo netwerk € 94,50 (excl. verzendkosten). Bestellen per mail:
[email protected]
Beweging in veranderende organisaties; Werken met vragenlijsten voor versterking van veranderingsprocessen. Kilian Bennebroek Gravenhorst Kluwer, ISBN: 90 1409307 1 Voor het Sioo netwerk € 20 (excl. verzendkosten). Bestellen per mail:
[email protected]
Professionals opleiden; Over het ontwerpen van competentiegericht vervolgonderwijs voor hoger opgeleiden P
Gerhard Smid Academic Service, ISBN: 90 5261 379 6 Uitsluitend verkrijgbaar bij Sioo, € 25,95 (excl. verzendkosten). Bestellen per mail:
[email protected]
PA G I N A
“De aanleg van de Betuweroute zou nu niet meer lukken.”
PA G I N A
De nieuwe maakbaarheid stemt vrolijk Een gesprek met drs. Bert Klerk, voorzitter Raad van Bestuur, en drs. Alexander van Altena, directeur Bedrijfsstrategie, van ProRail, door mr. Elisabeth van den Hoogen
Een pandemonium aan mondigheid en creatie
Doorzettingsmacht. Een vreselijk woord, vindt
De Betuweroute, de HSL, de grote projecten vliegen direct over tafel als het gesprek start. Begin jaren negentig was
Bert Klerk. Maakbaarheid klinkt vriendelijker, maar een echt sluitend synoniem is het natuurlijk niet. Dus sorry, toch maar even doorzettingsmacht. Had Nederland ooit doorzettingsmacht?
er een kentering, herinnert Alexander van Altena zich. Hij is nu directeur bedrijfsstrategie bij ProRail, maar destijds werkte hij bij het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Minister May Weggen was bezig met de plannen voor de HSL, de hogesnelheidslijn. Daar werd bewust de procedure ‘belangrijke nationale projecten’ op van toepassing verklaard, om daarmee doorzettingsmacht te kunnen organiseren.
En zo ja, hebben Bert Klerk en Alexander van Altena
“Alleen, toen die macht en die procedure vervolgens ook
heimwee naar die tijd? Het zijn de vragen van
Volgens Alexander van Altena luidde dit het einde in van
echt gebruikt gingen worden, sloeg iedereen geheel op tilt.” het tijdperk van de doorzettingsmacht. Bij de HSL keerde
Maarten Königs en Gerhard Smid van Sioo,
het tij: de procedure werd stopgezet en alles werd eerst anderhalf jaar lang onderzocht. Dat leidde tot anderhalve
aan de twee topmannen van ProRail.
meter aan stukken en uiteindelijk tot nagenoeg dezelfde uitkomst over de route. Maar het was wel het einde van de doorzettingsmacht. Bert Klerk, voorzitter van de Raad van Bestuur van ProRail, betwist dat. Hij ziet de Betuweroute, van recenter datum, als laatste grote project dat nog gelukt is. Dat die überhaupt is aangelegd, door ongeveer het meest kwetsbare deel van onze natie, mag een wonder heten. “Dat zou nu niet meer lukken. We zouden nu zeker halverwege zijn gestopt en opnieuw een inspraakronde hebben ingelast vanwege alle protest.” In de jaren tachtig werkte Bert Klerk bij het Ministerie van Economische Zaken. Hij vond het een bolwerk van inflexibiliteit. De reactie van de toenmalige directeur-generaal daarop: “Dat is maar goed ook, anders was de Afsluitdijk nooit aan de andere kant weer aan land gekomen.” En ja, Bert Klerk vindt dat die vanzelfsprekendheid waarmee de Afsluitdijk bijvoorbeeld is aangelegd, nu veel minder is geworden. “Zouden we nu
PA G I N A
aan wal zijn gekomen? Of zouden we ergens halverwege
satie en dat is voor sommigen erg wennen.” Want ProRail
zijn gestrand in een evaluatie van het project?”
lijkt eigenlijk wel een beetje op een ministerie. “In onze
Alexander van Altena ontwaart hier een interessant gene-
organisatie zie je een zelfde soort steilheid en stijfheid. Dat
ratieconflict tussen hem en Bert Klerk: “Ik zou juist hopen
komt doordat wij infrastructuur aanleggen voor vijftig of
dat dat wel kon, dat we halverwege de procedure rondom
misschien wel honderd jaar.”
de Betuweroute konden besluiten tot inspraak, als het nu
Alexander van Altena heeft minder heimwee. Want zo slecht is het nu toch ook weer niet gesteld met de huidige
“Als de Afsluitdijk nu werd aangelegd, zouden we dan aan wal zijn gekomen? Of zouden we ergens halverwege zijn gestrand in een evaluatie van het project?”
maakbaarheid. “In deze tijd is er toch ook ontzettend veel IT-netwerk aangelegd, waardoor we nu in een samenleving zitten waarin iedereen ADSL heeft. Er is megalomaan veel geïnvesteerd in infrastructuren, daar zijn hele satellieten voor in de lucht geschoten en kabels in de grond gelegd.”
zou spelen.” Volgens Alexander levert doorzettingsmacht
Bij die nieuwe maakbaarheid heeft de overheid een andere,
niet altijd de beste ideeën, de meest rationele besluitvor-
minder machtige rol gekregen en dat is maar goed ook,
ming en de fraaiste praktijken op. Neem de manier waarop
vindt Alexander van Altena. “Er is een netwerksysteem ont-
in de dertiger jaren het Amsterdamse Bos is aangelegd, met
staan, dat hoefde niet van bovenaf georganiseerd te wor-
werklozen die jarenlang in de klei moesten ploeteren. Daar
den, het ontstond van nature. De hedendaagse samenleving
begrijpen mijn kinderen niets van. Wat dat betreft is de
zit vol countervailing power, die grensoverschrijdend is en
samenleving veranderd, het is een samenleving vol netwer-
kritische vermogens voortbrengt.” Soms is dat lastig, erkent
ken, vol countervailing power. Je kunt niet meer zomaar
hij, die toegenomen mondigheid. “De machines hebben
even mededelen dat je Nederland gaat omploegen en dat
het zwoegen vervangen, daardoor kwam er geestkracht vrij
we dat gaan doorberekenen aan de consumenten.”
en kregen mensen tijd om zich op hun zelfontplooiing te richten. Veel mensen gaan zich nu dus gedragen als de adel
Vroeger, ja, vroeger kon dat dus allemaal wel. Zowel Bert
en de prinsen van vroeger. Dat leidt tot een pandemonium
Klerk als Alexander van Altena herinneren zich de brieven
aan mondigheid, maar ook tot ontzettend veel initiatieven
van de overheid aan de huishoudens waarin gewoon werd
en creatie, tot een nieuwe maakbaarheid dus.”
aangekondigd: we gaan over op aardgas, of op de kabel.
Bert Klerk herkent die houding bij zijn kinderen. “Het ont-
Centrale beslissingen waren dat, die met een grote vanzelf-
zag dat ze hebben voor gezagsdragers is anders geworden.
sprekendheid werden uitgevoerd en ook gewoon werden geaccepteerd. “Mijn moeder ging er van uit dat in Den Haag verstandige mensen zaten, die wisten wat goed voor je was.” Bert Klerk: “Dat is nu niet meer voor te stellen. Dat
“Mijn moeder ging er van uit dat in Den Haag verstandige mensen zaten, die wisten wat goed voor je was.”
je in Nederland kon zeggen: we gaan over op aardgas, op 1 april wordt het bij u aangesloten. Toen had je ook nog geen LPF die tot protest opriep en die zei dat er compensatie
Wij keken vroeger naar de minister, maar mijn kinderen
voor iedereen moest komen. En voordat er een protest kon
kijken naar de machthebbers die veel dichter bij ze staan,
worden georganiseerd, dat ging toen niet zo snel, was dat
burgemeesters en zo, dat is het niveau waarop zij vinden
gasnet al uitgerold. Nu, in deze tijd, is de informatiedicht-
dat er iets geregeld moet worden.”
heid zo groot, dat zo’n nationaal project niet eens meer de
Op macroniveau lijkt maakbaarheid ook amper meer
kans zal krijgen om zich op zo’n snelle manier te ontwik-
nodig, zegt Alexander van Altena. In Nederland ontbreken
kelen.”
volgens hem de grote problemen en daarmee ontbreekt ook de brede consensus over wat nodig is. “In Zuid-Afrika
“Hebben jullie heimwee naar die tijd?” vraagt Maarten Königs.
is het vrij evident. Vijftig procent is analfabeet, woont in
“Er zijn bij ProRail wel medewerkers die heimwee hebben
citeit. Dus iedereen weet daar wat er moet gebeuren. Dat
naar die vanzelfsprekendheid waarmee grote operaties
hadden wij na de oorlog ook. Maar nu? Wat zijn nu onze
werden uitgevoerd,” zegt Bert Klerk. “Wij zitten wat dat
doelen? Zelf denk ik dat vooral het in stand houden van
betreft ook op een kantelpunt. We veranderen momenteel
de samenleving nu belangrijk is. Dat is voor mij ook een
van een aanbodgestuurde naar een vraaggestuurde organi-
reden om bij ProRail te willen werken. Al die ordening en
PA G I N A 10
een hut of tent, heeft geen stromend water en geen elektri-
welvaart en veiligheid die we nu hebben: we zijn er altijd
sen Paramaribo en Dam.
maar heel dichtbij dat we dat weer kwijtraken. We moeten
Aangelegd door ingenieur
niet onderschatten hoe dichtbij dat is.”Maarten Königs:
Lely (dezelfde als die van
“Waar kunnen we dat dan aan kwijtraken?”
de Afsluitdijk!). De spoor-
Alexander van Altena: “Aan chaos. Die ontregelende
lijn verbond Paramaribo
werking is altijd dichtbij. Kijk naar het Kenia van nog maar
met de goudvelden. Toch
een paar maanden terug. Kijk naar Joegoslavië. De wereld
heette het goudlijntje niet
is zo complex geworden en de rijkdom is zo groot, je kan
alleen daarom zo. Gerhard
als overheid heel veel kwaad doen. Je kan misschien niet zo
Smid: “De gedachte was
heel veel goed meer doen, als het gaat om doorpakmacht,
toen dat je rijk was als je
maar je kan wel ontzettend veel kwaad doen. Dus zorgen
een spoorlijn had. Rijk,
dat het water blijft stromen, dat er elektriciteit is, dat er
in twee opzichten: je hebt
eten is, dat scholen blijven draaien, dat is iets waar je aan
rijkdom en je bent dan een natie. Dat idee was verbon-
“Al die ordening en welvaart en veiligheid die we nu hebben: we zijn er altijd maar heel dichtbij dat we dat weer kwijtraken. We moeten niet onderschatten hoe dichtbij dat is.”
den met het hebben van spoorlijnen.” Gerhard Smid zet daarom vraagtekens bij het (mogelijk) privatiseren van het spoor. “Het is iets psychologisch, het heeft te maken met de identiteit van een natie. Dus privatiseren, no way!” Maar Bert Klerk herinnert
moet blijven werken. En hoe doe je dat? Alle macht terug-
Gerhard Smid er dan graag even aan dat de spoorlijnen in
brengen naar de overheid vinden we onwenselijk, maar
het verleden ook privaat gefinancierd werden. En als er nu
denken dat alles vanzelf goed gaat, dat is ook niet waar.”
delen van het spoor zijn die rendabel zijn, dan vinden wij
Bert Klerk gelooft dat het zo’n vaart niet zal lopen, met
dat je die privaat kunt financieren. Het is dan toch interes-
misbruik van macht. “Het systeem, al die netwerkjes,
sant dat een groot deel van de natie daar ernstig van in de
corrigeert misbruik van macht uiteindelijk wel. Al is het
war raakt. Terwijl je ook kunt zeggen, met het oog op de
natuurlijk wel de vraag wanneer. Het kan zomaar eens
geschiedenis: de cirkel is rond.”
ernstig een tijdje uit de hand lopen.”
Alexander van Altena meent dat het een kwestie van
De periode van de opkomst van de LPF was wat dat betreft
gewenning is en van generaties. “De jonge mensen die
een interessante tijd. Misbruik van macht leek hier op de
hier komen werken, kunnen zich niet voorstellen dat de
loer te liggen. Bert Klerk: “Toenmalig minister Heinsbroek
Postbank ooit een onderdeel van het ministerie van Ver-
richtte zich eerst op de vloerbedekking in zijn kamer. Pre-
keer en Waterstaat was.” Bert Klerk: “Ja, en als je kijkt naar
sident Sarkozy van Frankrijk richt zich eerst op zijn liefdes-
Corus, onze hoogovens. We hebben ons zo druk gemaakt
leven. Daar hebben we dan nog niet zoveel last van. Tot het
over de overname door British Steel. Maar als je ziet hoe
moment waarop ze aan de staatszaken beginnen….. Maar
hard de ontwikkelingen zijn gegaan, lijkt het erop dat we
in de tussentijd hebben wij alweer heel wat georganiseerd
een belachelijke discussie hebben gevoerd.” De ontwikke-
aan countervailing power, om alles weer in goede banen te
lingen gaan snel, ook met privatiseringen. En de discussie
leiden, om bij te sturen en te corrigeren.”
tussen Alexander van Altena, Bert Klerk, Maarten Königs
En al waren de twee heren bezorgd toen de LPF opkwam,
en Gerhard Smid over de mogelijke teloorgang van de
het gaf ze ook voordelen. Alexander van Altena: “Zorgen
maakbaarheid, is misschien nu al een oefening in nostalgie.
dat de boel het blijft doen, dat is ons werk hier bij ProRail.
Alexander van Altena. “Ik denk dat de huidige jongeren
En de periode van de LPF hebben wij kunnen gebruiken
wel eens zenuwachtig kunnen worden van de gedachte aan
om die conservatieve notie van ons op de agenda te zetten:
een kleine groep mensen met veel macht die vanuit een
houwen voor bouwen, plat gezegd. Onderhoud, onder-
centraal punt bepaalt wat er met het land gebeurt. Je kunt
houd, onderhoud, dat hebben we overal gedaan. Ook de
nu domweg niet meer van bovenaf zeggen: dit is goed voor
plannen tegen vandalisme op het spoor konden we van-
de samenleving. Dat wordt niet automatisch geaccepteerd.
wege het populisme van de LPF eindelijk uitrollen. Maar
En ik word daar wel vrolijk van. Ik hoop ook dat onze kin-
eerlijk is eerlijk, een jaar LPF was mooi, genoeg is genoeg,”
deren zich straks voldoende ontwikkeld hebben om zich te
lacht Alexander van Altena.
kunnen verzetten tegen zoveel macht en vooral als die ook
Gerhard Smid verhaalt over de goudlijn in Suriname, tus-
nog eens misbruikt wordt.”
PA G I N A 1 1
28 februari wederopbouw; ingenieurs en
overheid maken 1958 T
T
T
1968
Alles was gericht op productiviteit. De technologie was onder controle; de mens was het probleem …
Maakbaarheid: Je kunt er niet met en niet zonder …
Ge
en
T Al met al een leerzame dag voor een commerciële economiestudent …
T Als adviseur ontwikkel je je methodische handelen. Daarmee ga je als een minstreel ‘langs de kastelen’…
rui
s
Op 28 februari vond een
T De bijeenkomst waarin de ontmoeting tussen traditionele ingenieurs bewapend met stopwatch en de jongere generatie centraal stond, werd gedomineerd door ‘oud’, maar … de wijze woorden van ‘oud’ wisten de jongere generatie te raken
‘historische’ ontmoeting plaats in hartje Utrecht. Tijdens de eerste lustrumbijeenkomst keken oude bekenden en
T Je moet niet de pretentie hebben dat je alle vraagstukken aankan …
aanstormend talent naar de ‘moderne tijden’ van toen.
T
Je moet het zien als Picasso, die heeft eerst gewoon geschilderd, daarna kwam zijn eigen stijl …
T Adviseurs die drie tot zes maanden komen zijn ‘weggegooid geld’ voor echte verandering. Ik ben 40 jaar als externe bij de belastingdienst geweest en heb hooguit twee veranderingen begeleid …
T
Leren om bestaande patronen en gewoontes te doorbreken vraagt veel tijd. Het vraagt werkelijke interesse, de relatie aangaan en aan de verstandhouding werken…
T
T
Efficiency is bepaald geen voltooid verleden tijd …
Als je geen dominante coalities vindt, kun je beter weggaan als adviseur…”
PAGINA 1 3
Agenda
2008
Sioo 50 jaar
9 mei Bijeenkomst redactiegroep boek Onderzoekende professionaliteit
13 mei Boekenmiddag rond het boek Veranderdiagnose, van Rob van Es*
14 mei
Welkom bij Sioo avond
Start BO-module Werken met groepen (42)
19 mei
Start BO-module Organisatiekunde (3)
22 mei Start BO-module Inzicht in bedrijfskunde (12) Redactiegroep boek Onderzoekende professionaliteit
23 mei
Start Workshop Spannende werkconferenties (7)*
29 mei
Lustrumbijeenkomst: Internet maakt (1988-1998)*
30 mei Bijeenkomst VOC (Veranderen van Organisatie)*
2 juni
16 juni
Kenniscentrum ICT Start In de wind 8
Start Interim-Management & Organisatieverandering (10)
18 juni Masterdiploma’s voor Executive Change Management*
Masterdiploma’s voor Arbeids- & Organisatiekunde*
27 juni M&O congres: Nieuwe maakbaarheid, nieuwe makers*
2 juli
DE AGENDA NADER
Summerschool voor hoogleraren en promovendi*
In september
Start Werkatelier Alliantiemanagement
Sturen van Veranderingen in Organisaties (64)
Lustrumbijeenkomsten > 29 mei; Internet Maakt (1988-1998)
Op basis van het concept van het populaire programma Holland Sport (Van Nieuwkerk & De Jong) kijkt u terug op memorabele gebeurtenissen in de wereld van automatisering en internet. Toppers uit de internetwereld vertonen hun kunsten. U spreekt met ‘makers’ uit de praktijk, die met vallen en opstaan de wereld hebben veroverd en nog steeds de bewoners uit de hele wereld met elkaar verbinden. > 27 juni; M&O Congres: Nieuwe
maakbaarheid, nieuwe makers
Het jaarlijkse M&O congres gaat over het Sioo lustrumthema: de maakbaarheid en makers van organisaties en bestuurbaarheid, van veranderingen, van ondernemerschap en leiderschap, van producten, van politiek en bestuur, van maatschappelijke innovaties en van cultuur en samenleving …. Meer informatie? www.sioo.nl/lustrum
1 september Start kerntraject Basisopleiding voor Organisatieprofessionals (96)
Sioo staf werkt mee aan … T Top-collegereeks ‘Verandermanagement’, van het Management Studiecentrum, 14 april T Programme Dynamics of Organizational Change and Learning in Organizational Networks, Esade
Business School, Barcelona, 19-23 mei T Congres ‘Succesvol Veranderen’; De ‘Verandermanagementbox’, Elsevier Congressen, 11 juni T Master of Communication, van Euroforum, 18 juni T M&O congres Nieuwe maakbaarheid, nieuwe makers, 27 juni T Summerschool met hoogleraren en promovendi: over managementwetenschappen en de bedrijfs-,
organisatie-, verander- en advieskunde, 2-4 juli T 68th Annual Meeting of the Academy of Management in Anaheim, California, 8-13 augustus
PA G I N A 14
>>>>
BESCHOUWD
3 september Start BO-module Professioneel sturen van veranderprojecten (4) > 2 5 september; Markt
Start BO-module Intern adviseren (10)
maakt! (1998-2008) In deze bijeenkomst belicht een vooraanstaand econoom de machten en krachten van geld. U onderzoekt wat de effecten van marktwerking op alle spelers in het zorgsysteem zijn als de overheid stuurt en de markt uitvoert. Moet ‘markt maakt’ meer of moet ‘markt maakt’ minder?
4 september
Start BO-module Diagnosticeren als ambacht (7)
5 september
Presentatie boek Veranderen van Organisatiecultuur*
9 september
Start BO-module Persoonlijk optreden (39)
15 september
Welkom bij Sioo avond
25 september
Lustrumbijeenkomst: Markt maakt! (1998-2008)
26 september
Bijeenkomst VOC (Veranderen van Organisatiecultuur)*
3 oktober
Start leergang Lokaal leiderschap (7)
6 oktober
Start BO-module Advieswerk strategisch bekeken (5)
10 oktober
Start masteropleiding Advanced Change Methodologies (5)
14 oktober
Workshop rond het boek Veranderen van Organisatiecultuur*
24 oktober Lustrumbijeenkomst voor genodigden:
> 27 november; Samen
maken we verschil (2008-2018) Tijdens de laatste lustrumbijeenkomst maken we samen in het hier en nu verschil. Met talentvolle twintigers verkennen we met multimediale en multiculturele methoden de uitdagingen van deze tijd. Meer informatie? www.sioo.nl/lustrum
We maken samen feest
27 oktober
Start BO-module Organisatieverandering (35)
28 oktober
Start BO-module Organisatiekunde (4)
3 november
Start BO-module Coaching (10)
Start kerntraject Basisopleiding voor Organisatieprofessionals (97) 13 november
Welkom bij Sioo avond
19 november
Start masteropleiding Executive Change Management (9)
20 november
Ernst Hijmanslezing
Start BO-module Inzicht in bedrijfskunde (12)
24 november
Start BO-module Persoonlijk optreden (40)
27 november
Lustrumbijeenkomst: Samen maken we verschil (2008-2018)*
* O ver deze activiteiten vindt u meer informatie in de toelichting op de agenda.
>>
T Duale Driehoek, 11 september T European Leadership Programme, van de Esade Business School, Barcelona, Case Western University, Ohio en Sioo,
Utrecht, 15-19 september T Collegereeks Veranderkunde, van Elsevier, 30 september T Programma ‘Inspireren tot veranderen’ van de Vlerick Leuven Gent Management School, 7 november T Rubriek Linksom Rechtsom in Management en Consulting T Artikel in Platform (SDU) over communicatie als organisatieverandering T Artikel in Opleiding & Ontwikkeling over leren innoveren T Artikel in M&O over de noodzaak en lastigheid van grensoverschrijdend samenwerken
PA G I N A 15
vervolg >>
>
agenda
Sioo’s Onderzoeksplatform
Sinds een aantal jaren komt het Sioo Onderzoeksplatform vier maal per jaar bijeen; tal van professionals die zelf werken aan (promotie)onderzoek en die er plezier in hebben om elkaar te ondersteunen. In een goede balans van halen en brengen bespreken we elkaars onderzoekswerk. >>> M eer informatie? Dr. Gerhard Smid of prof. dr. Jaap Boonstra, tel. 030-291 30 00 of e-mail:
[email protected] /
[email protected] >
Spannende werkconferenties ontwerpen en leiden
Werkconferenties zijn inmiddels zo ingeburgerd dat enig gevaar voor conferentiemoeheid dreigt. Voor een adviseur valt het niet mee zijn klanten te blijven verrassen met originele ontwerpen en werkvormen. In deze workshop gaat u aan de slag met een aanpak die leidt naar een spannende en inspirerende werkconferentie die ‘een spa dieper gaat’ of ‘stap verder gaat’. >>> M eer informatie? www.sioo.nl/weco >
Veranderen van Organisatie Cultuur (V.O.C.)
De bijeenkomsten van het V.O.C., een platform, waaraan (oud-)deelnemers en docenten van Sioo meedoen, hebben geresulteerd in het boek Veranderen van Organisatiecultuur. De presentatie van dit boek is op 5 september, om 17.00 uur in Museum De Cruquius in Heemstede. Op dinsdag 14 oktober (16.00 tot 20.00 uur) is er op Sioo een workshop naar aanleiding van het boek. >>> M eer informatie? Dr. Rob van Es, e-mail:
[email protected]
>
Summerschool voor hoogleraren en promovendi
Eind 2007 onderzocht een groep hoogleraren uit Nederlandse universiteiten hoe zij de krachten kunnen bundelen op het gebied van onderwijs en onderzoek in managementwetenschappen en de bedrijfs-, organisatie-, verander- en advieskunde. Dit initiatief leidt tot een Summerschool op 2, 3 en 4 juli waar hoogleraren en hun promovendi inhoudelijke inspiraties uitwisselen, onderzoeksmethodieken uitdiepen en de mogelijkheid van samenwerking voor het begeleiden van ‘praktijkpromovendi’ bezien. >>> Meer informatie? Dr. Gerhard Smid, tel. 030- 291 30 00 of e-mail:
[email protected] >
Boekenmiddag
Op 13 mei (van 15.30 - 20.30 uur) organiseren we een middag rond het nieuwe boek van Rob van Es: Veranderdiagnose. De onderstroom van organiseren. Na een gesproken recensie door Gertjan de Groot gaat u aan de slag met vragen waarin de samenhang tussen diagnose en interventie aan de orde is. >>> Meer informatie? Neem contact op met Marcia Lindeman, 030-291 30 00 of
[email protected] >
Masterdiploma’s voor deelnemers aan ECM en A&O
In juni van dit jaar ontvangen deelnemers van de masterprogramma’s Executive Change Management (ECM) en Arbeids- & Organisatiekunde (A&O) hun masterdiploma. Wilt u een diploma-uitreiking bijwonen, dan bent u van harte welkom. >>> Aanmelden? Saskia J.M. Cortlever-Keus, tel. 030-291 30 00, e-mail
[email protected]
Nota bene: De meest actuele informatie (waaronder startdata) treft u aan op de Sioo website: www.sioo.nl.
Ontvangen | niet meer ontvangen Met Change en de Sioo e-brief willen wij deelnemers, docenten en overige relaties van Sioo graag op de hoogte houden van ontwikkelingen op het vakgebied van organiseren, veranderen, vernieuwen, adviseren en leren. Ontvangt u Change of de e-brief nog niet automatisch en wilt u wel op de verzendlijst, dan kunt u zich aanmelden via de website: sioo.nl/change, respectievelijk sioo.nl/e-brief. Daar vindt u tevens de mogelijkheid om Change aan een van uw relaties toe te sturen. Als u niet langer geïnteresseerd bent in informatie, dan kunt u dat kenbaar maken door ons een mailtje sturen. Wij halen uw naam dan van de verzendlijst.
PA G I N A 1 6
