Nieuwe Bouwloods Sint Jan

Nieuwe Bouwloods Sint Jan

Concept en Ruimtelijk Plan In opdracht van de Gemeente ‘s-Hertogenbosch

Dr. R.R. Knoop – Gordion Cultureel Advies Drs. R. van Zoest – Kunsthistorisch Bureau D’Arts
 Drs. C. Uringa – Kunsthistorisch Bureau D’Arts
 Prof. ir. H.J. Henket – Bureau Henket & partners

December 2009

< Beeld uit het filmpje over de Nieuwe Bouwloods Sint Jan, te zien op: www.s-hertogenbosch.nl > Stad en Wijken> Monumenten

Inhoud

2

1. Opdracht

5

2. Concept 2.1 Visie en ambitie

Structuurplan

21

2.5 Samenhang 7

2.2 Publiek 8



Bouwloods en Kathedraal één



Gebouw – organisatie –



communicatie – context

41 41

5. Financieel

Bijlage 1

5.1 Investering

53

Opengestelde kathedralen in Europa 67

5.2 Exploitatie

54

Bijlage 2

5.3 Modellen

55

Gesprekspartners

5.4 Haalbaarheid

57

5.5 Rendement

57

5.6 Perifere effecten

57



Huidige situatie sint Jan



Huidige situatie stad

10



Beoogd publiek

10

3. Haalbaarheid



Duurzaamheid

12

3.1 Voorbeelden elders

42

6. Organisatie, bestuur

3.2 Functies verplaatsen

42

6.1 Optimale betrokkenheid

60

2.3 Inhoud

3

68

Illustratieverantwoording en colofon 69 Een visionaire ambitie past bij de Sint Jan.



Boodschap

12

3.3 Insteek stakeholders

42

6.2 Groeimodel

60



Dragers

17

3.4 Regulering bezoekersstromen

44

6.3 Bestuur+Directie-model

60



Vormen

18

3.5 Bouwen naast de Sint Jan

45

6.4 Raad van Toezicht-model

60

2.4 Werking 7. Voorwaarden



Entree

19

4. Ruimtelijk



Routing

19

4.1 Transformeren Bouwloods

46

7.1 Draagvlak



Kennis en beleving

19

4.1 Visie op directe omgeving

46

7.2 Monumentenstatus



Uitvalspunt bezoek stad

20

4.3 Gebruikseisen piekbelasting

46

en archeologie



Atelier Beeldhouwer-in-residence 20

7.3 Alternatieve routing

62 62 64

Opiniestuk Gerard Rooijakkers

70

4

1. Opdracht

Dit idee werd door het College en kerkbestuur omarmd.

Op basis van een raadsamendement besloot het Bossche College van

Deze rapportage gaat nader in op de variabelen van dit idee.

BenW, in nauw overleg met het kerkbestuur van de Sint Janskathedraal,

Voor hoeveel mensen is de Nieuwe Bouwloods interessant genoeg

eind 2008 te laten onderzoeken hoe het bestaande Bouwloods Museum

om substantiële inkomsten te genereren? Hoe ziet het inhoudelijke

Sint Jan tot een Nationaal Museum voor middeleeuwse Bouwkunst zou

programma eruit? Welke bouwkundige en stedenbouwkundige

kunnen uitgroeien. Motieven waren

ingrepen zijn nodig? Specifiek betreft het, volgens de opdracht­ formulering:

voor de gemeente:

• een nadere uitwerking van het concept [...]; hierbij zal ook gekeken

• stijging inkomend (dag)toerisme

 • betere ontsluiting van het nationale monument
 • zicht op educatieve mogelijkheden restauratieambacht;

worden naar de mogelijkheden voor educatie

• een berekening op hoofdlijnen van te verwachten bezoekers­ aantallen, kosten en inkomsten, investerings- en exploitatieraming

• een verkenning van de ruimtelijke mogelijkheden om, aansluitend voor het kerkbestuur:

aan de huidige bouwloods, de beschikbare oppervlakte uit te breiden

• verlichting gebruiksdruk kathedraal
 • inkomsten uit bezoek t.b.v. onderhoud kathedraal.

met nieuwbouw; daarbij zullen ook eventuele consequenties van

Een eerste idee, dat in het voorjaar 2009 werd ontwikkeld, focuste op de

Het college specificeerde in juni 2009 zijn opdracht voor deze

mogelijkheden voor kwalitatieve verbetering van bezoek aan en beleving

verdieping door nog bijzondere aandacht te vragen voor:

van de kathedraal. De bouwloods zou moeten fungeren als entree tot de

• optimaal draagvlak bij een groot aantal partijen, en wervend

kathedraal en als verdieping van het bezoek. Het onderwerp is dan niet

vermogen bij derden

middeleeuwse bouwkunst maar de geschiedenis en betekenis van deze

• rekening houdend met fysieke beperkingen van het gebouw en met

kathedraal door de eeuwen heen. Het gaat om de kathedraal in zijn

diens primaire functie

uiterlijk en in zijn functie als godshuis, als monument voor de wereld van

• bouwkundige uitwerking die recht doet aan een bijzondere plaats

Jeroen Bosch, icoon van ‘s-Hertogenbosch en de Meierij, symbool voor

in het stadscentrum

de moederkerk in ons land én archief van 150 jaar nationale restauratie-

• verkenning economische effecten.

geschiedenis. Luchtfoto noordzijde Sint Jan, 22 augustus 1935. Aviodrome Luchtfotografie

archeologische relicten in de ondergrond worden betrokken.



5

2. Concept

van restauraties en onderhoud. De Nieuwe Bouwloods biedt de bezoekers een bijzondere ervaring: men zit de Sint Jan als het ware op de huid

2.1 Visie en ambitie

en is van heel dichtbij getuige van het ‘eeuwige’ bouwproces. De zojuist gerestaureerde noordzijde en de gehele structuur van de kathedraal

Wie ‘s-Hertogenbosch zegt, zegt Sint Jan en andersom. De stad is

komen tot leven.

onlosmakelijk verbonden met de uit de late middeleeuwen stammende 6

kathedraal. De van ver buiten de stad zichtbare kerk is het belangrijkste

De kathedraal verdient het om in al zijn rijkdom en gelaagdheid en

icoon van ’s-Hertogenbosch. Een bedevaartsoord voor de gelovigen, een

beter dan tot nog toe het geval was, te worden ontsloten voor een grote

laatgotische basiliek voor de cultuurhistorisch geïnteresseerden en een

groep geïnteresseerden en passanten. In het huidige tijdsgewricht heeft

rustpunt in een bruisende, Brabantse stad.

niet iedereen meer weet van de functie en (historische) betekenis van kathedralen voor stad en inwoners. Omgekeerd is het belangrijk voor

De Nieuwe Bouwloods Sint Jan is een verrijking voor een bezoek aan

de kathedraal om respectvol gebruikt te kunnen blijven worden.

de kathedraal en een portaal voor de cultuurhistorie van de stad. In dit

De toenemende gebruiksdruk van vele honderdduizenden, vaak slecht

transparante gebouw naast de indrukwekkende kerk krijgt de bezoeker

geïnformeerde passanten, draagt niet bij aan de kernfunctie van het

‘gereedschappen’ aangereikt om een bezoek aan de Sint Jan letterlijk

godshuis: plaats van rust, bezinning en ontmoeting in een steeds

meer reliëf te geven. Bouwgeschiedenis, ambachten, technieken,

drukkere en vollere wereld. De Nieuwe Bouwloods Sint Jan verbindt

beelden, restauraties, historie, geloof, gebruik, rituelen en het belang

heden en verleden en heeft de ambitie de kwaliteit van beide

dat het monument voor de stad en haar inwoners heeft, worden er op

te verbeteren.

evocatieve wijze voor het voetlicht gebracht. Tegelijkertijd vervult het gebouw een belangrijke informatiefunctie: een cultuurhistorisch bezoek

De verwevenheid, voor meer dan een half millennium, van gebouw en

aan ‘s-Hertogenbosch begint in de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.

stad, van kerk en wereld, is een gegeven. Maar de instandhouding van de kathedraal na 150 jaar restauratie – waarin de ontwikkeling van het

De bouwloods en de kathedraal horen bij elkaar. Vanuit de bouwloods

gehele Nederlandse restauratievak als het ware is gedocumenteerd –

en zijn voorgangers werd immers eeuwenlang aan de kerk gebouwd.

is geen vanzelfsprekende zaak. Kerk en samenleving moeten daarvoor

Het bouwen gaat door tot op de dag van vandaag, zij het nu in de vorm

gezamenlijk ca. € 1 miljoen per jaar gaan opbrengen.

Beeldhouwatelier in de bouwloods van de Sint Jan, begin 20ste –eeuw. Museum De Bouwloods

7

Het is de ambitie van het stadsbestuur, de parochie en het bisdom om met

De gemeente is kortom gebaat bij:

de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een unieke, hoog-waardige en tegelijk

• een kwaliteitsimpuls voor de binnenstad • verbeterde ontsluiting van een nationaal monument • het stimuleren van toerisme en bijbehorende inkomsten • mogelijkheden tot educatie op het gebied van restauratie • maatschappelijk draagvlak voor duurzame instandhouding • werkgelegenheid die gepaard gaat met de bouw en exploitatie.

duurzame informatie- en belevingsbron te creëren, waarmee een groot betalend publiek (jaarlijks 150.000) tot een bezoek kan worden verleid. Onderhavig plan is erop gericht om met voorbijgaan aan eenmalige 8

kosten, een exploitatie te realiseren die ten minste kostendekkend is. Bij een succesvolle exploitatie wordt er gestreefd naar een jaarlijks rendement waarvan een aanmerkelijk deel ten goede kan komen aan de

2.2 Publiek

instandhouding van de kathedraal. Het is goed dat de individuele bezoeker daar zichtbaar aan bijdraagt. Maar met de Nieuwe Bouwloods Sint Jan

Huidige situatie Sint Jan

wordt niet alleen een materieel doel beoogd. De inspanning die nodig is

Er is bij gemeente en kerk sprake, ofschoon niet door onderzoek gestaafd,

om middeleeuwse kathedralen in stand te houden moet het niet alleen

van 800.000 tot 1 miljoen bezoeken per jaar aan de kathedraal. Die kunnen

van een levende religieuze gemeenschap hebben, maar ook van een breed

grofweg worden onderverdeeld in bezoek door toeristen en bezoek door

maatschappelijk draagvlak, dat zich uit in toe-eigening en engagement.

mensen met een religieus motief. De laatste groep bestaat uit mensen die

Informatie, toegang, ontsluiting, begrip, waardering en historisch besef

een bezoek brengen aan de Mariakapel, bezoekers die elders in de kerk

zijn daarbij sleutelwoorden. Zelfs wanneer de revenuen uit de exploitatie

komen bidden, en een groeiende groep zogenaamde ‘mystieke wandelaars’

van de Nieuwe Bouwloods minimaal zijn, dan nog staat dat het bereiken

die komen voor rust en contemplatie. De getalsmatige verhouding tussen

van dit belangrijke immateriële doel niet in de weg.

de verschillende groepen is niet bekend.

Overigens beoogt de gemeente met het ondersteunen van de inspanning

Wel is uit administratieve gegevens op te maken dat er 80.000 kaarsjes per

om te komen tot een Nieuwe Bouwloods Sint Jan, ook het inkomend

jaar worden gekocht en gebrand. Gemiddeld 400 mensen bezoeken in het

toerisme te stimuleren en positieve effecten op bestedingen in de stad

weekend een viering, met uitschieters in de meimaand tot 1500 mensen.

te genereren.

Gedurende de week wordt dagelijks een kleinschalige bijeenkomst belegd waar zo’n 20 mensen aan deelnemen. Verder vinden er jaarlijks

Mariakapel Sint Jan. Sybolt Voeten-Architectuur Fotografie

9

ca. 50 begrafenissen en 20 huwelijksvoltrekkingen plaats. Er wordt door

Duurzaamheid

ca. 8.300 mensen deelgenomen aan de betaalde rondleiding in de kerk,

Het is belangrijk om de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een doorgaande

georganiseerd door de Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch dan wel door

functie in de Bossche gemeenschap te geven. Zonder herhaalbezoek

de VVV. Jaarlijks beklimmen naar verluidt 2000 mensen de toren – exacte

blijft elk initiatief, commercieel dan wel ideëel, een eendagsvlieg. Vanuit

cijfers ontbreken. Het aantal bezoekers van de Bouwloods komt grofweg

die optiek zal er een bescheiden maar aantrekkelijke tentoonstellings-

overeen met het aantal deelnemers aan de rondleiding in de kerk.

programmering worden ontwikkeld. Te denken valt aan het belichten van speciale thema’s uit het kerkelijk jaar of, in een veel trager ritme,

10

Huidige situatie stad

uit de onderhoudscyclus van de kathedraal.

Uit onderzoeken van LAgroup Leisure and Arts Consulting en Continu Vakantie Onderzoek (2007) blijkt dat ‘s-Hertogenbosch jaarlijks 5 miljoen keer bezocht wordt door in totaal 1,8 bezoekers, waarvan iets meer dan de helft van regionale herkomst is. Jaarlijks worden er ca. 150.000 overnachtingen geboekt, waarvan een kwart vanuit toeristisch oogpunt. In toeristische aantrekkelijkheid bekleedt de stad de vijfde plaats in het land. Beoogd publiek Een gelaagd en gevarieerd aanbod (zie hieronder, 2.3), zal in de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een diverse bezoekersstroom aantrekken, waaronder ook nieuw publiek. Voor elk van de onderstaande groepen zal het realiseren van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan een toegevoegde waarde hebben:

• passanten, oppervlakkige bezoekers inleiding kathedraal • liefhebbers museale verdieping bezoek • studenten/(vak)onderwijs beeldhouwatelier, kenniscentrum • lokale gemeenschap kerkplein teruggeven aan de stad. Bezoekers in het Bonnefantenmuseum te Maastricht, 1997. Catrien Ariëns / Hollandse Hoogte

11

?• Bouwloods

2.3 Inhoud

Waar een kathedraal werd gebouwd, stond een bouwloods. De bouwloods

12

Boodschap

van de Sint Jan was het kloppende hart van de bouwplaats. Op deze plek

In de Nieuwe Bouwloods Sint Jan worden op aanschouwelijke wijze

werd ontworpen, georganiseerd, beraadslaagd en vooral hard gewerkt

thema’s belicht die vertellen over de bouw, de geschiedenis, de betekenis

aan afzonderlijke onderdelen van de kerk. De bouwloods was van de

en het functioneren van de kathedraal. De eeuwenoude band tussen

kerk­­fabriek, die werd gevormd door een aantal kerkmeesters die verant­

bouwloods en kerk is vandaag de dag nog springlevend en vormt het

woordelijk waren voor de kerkdiensten, de begraafplaats en het gebouw.

uitgangspunt voor het bezoek.

En dus ook voor de nieuw te bouwen kerk. Zij zorgden voor de aankoop van het materiaal en betaalden de salarissen aan de werklieden uit. Toen De gekozen thematiek belicht allerlei

de bouw van de kathedraal was afgerond, deed de bouwloods dienst als

aspecten die nauw met elkaar zijn

opslagplaats. Ook gebruikte men de loods voor het onderhoud en de vele

verbonden. Het belangrijkste doel is de

restauraties aan de kathedraal. Dit thema vormt bij uitstek een geschikte

• Waarom werd de kerk gebouwd? • Door wie? • Hoe werd de bouw betaald? • Wat is een gotische kerk? • Hoe werd de kerk gebouwd? • Hoe werd en wordt de kerk gebruikt? • Hoe komt het dat de kerk er vandaag

bezoeker een globaal referentie­kader

inleiding voor de multimediapresentatie, zodat bezoekers weten wat een

aan te reiken om een bezoek aan de

bouwloods was en waarom het gebouw waarin zij zich bevinden ook zo

Sint Jan zelf meer reliëf en verdieping

genoemd is. Zij hebben kennis genomen van de functies die een bouw­

te geven. De presentatie maakt de

loods had, hoe lang deze heeft bestaan en van wie de bouwloods was.

nog steeds staat?

bezoekers nieuwsgierig. Bij het verlaten van de Nieuwe

• Hemel op aarde

Bouwloods heeft de bezoeker op

De middeleeuwse samenleving was doordesemd van religie, waarin de

verschillende basale en meer specifieke

Mariadevotie een centrale rol speelde. Het leven op aarde was slechts een

vragen een antwoord gekregen.

opmaat voor het eeuwige leven na de dood. Dit tijdelijk verblijf op aarde

Het bestaan van een kathedraal als de

moest dan ook zo deugdzaam mogelijk worden ingericht. Vanuit dat gevoel

Sint Jan wordt niet meer als

kwamen de drang en het verlangen voort een grootse kerk te doen ver­

vanzelfsprekend ervaren.

rijzen die ruim, hoog en licht was. Het moest een passende plek vormen voor de verering van God en heiligen. De gotische bouwstijl sloot goed aan

13

14

bij deze wens. Tegelijkertijd liet dit ook zien waartoe de Bossche gemeen­

heeft kunnen bouwen. Grote hoeveelheden bouwmaterialen vormden de basis.

schap in staat was. In de dertiende eeuw groeide ’s-Hertogenbosch uit tot

Die kwamen soms van heinde en verre, vaak over waterwegen. Baan­brekende

een stad van importantie aan de noordgrens van Brabant. De ambitieuze

technieken, ingenieuze hulpstukken en slimme gereed­schappen maakten het

kerkbouw gaf uitdrukking aan die groei. Bezoekers komen meer te weten

mogelijk een gebouw op te richten dat tot in de hemel leek te reiken.

over de religieuze beleving in de middeleeuwen, de initiatiefnemers van

Bezoekers krijgen een indruk van wat er allemaal bij de bouw van deze kerk

de kerkbouw en het historische kader van de groeiende stad. Kaarten en

kwam kijken. Middeleeuwse afbeeldingen van kathedraal­bouw, oude

animaties van de stad in deze tijd en objecten die gerelateerd zijn aan

gereedschappen en replica’s van hulpstukken, zoals formelen en tred­raderen,

religieus leven en de Mariadevotie brengen het onderwerp tot leven.

geven inzicht in de gebruikte bouw­technieken. Interactieve opstellingen van deze replica’s doen bezoekers ervaren hoe de bouw in zijn werk ging.

• Bouwen buiten de muren Op de plek waar een romaanse kerk stond, buiten de stadsmuren, werd

• Mensenwerk

rond 1350 begonnen met de bouw van een grote gotische kerk, gewijd aan

Niet alleen belangrijke bouwmeesters en kunstenaars zoals Jeroen Bosch

Johannes de Evangelist en Maria. Eeuwenlang werkte men aan de totstand­

hebben een onmisbare bijdrage geleverd aan de bouw van de Sint Jan.

koming van dit immense bouwwerk. Dit proces en de geografische context

Vele generaties ambachtslieden hebben aan de totstandkoming van de kerk

van middeleeuws ’s-Hertogenbosch worden in kaart gebracht. Aan de hand

gewerkt: steen- en beeldhouwers, mortelmakers, smeden, glazeniers en

van een animatie wordt de bezoekers getoond in welke volgorde en wanneer

dakdekkers. Zij hebben hun sporen nagelaten. Wie waren deze mensen en

de verschillende onderdelen van de kerk tot stand kwamen. Daardoor is het

waar kwamen ze vandaan? Bezoekers ontdekken wat voor ambachtslieden er

ook mogelijk om te laten zien dat de gotische kerk over haar romaanse

aan de kerk hebben gewerkt en wat wij nu nog over hen weten. Over­geleverde

voor­ganger heen werd gebouwd. De verschillende ruimtes in de kathedraal

ontwerptekeningen en kleine signaturen geven de kerk een menselijk gezicht.

worden onder de aandacht gebracht en de functie die ze hebben toegelicht.

Tijdens de rondgang in de kathedraal wordt op verschillende plekken aan het

De keuze voor de plek, de bouwvolgorde en –geschiedenis passeren kortom

werk van deze kunstenaars en ambachts­mannen gerefereerd.

op enerverende wijze de revue.

• Eeuwenoude getuigen • Spitsbogen, steunberen en windassen

Het beeldhouwwerk dat aan de buitenzijde van de kerk te zien is, wordt

Het blijft ook vandaag de dag fascinerend dat men een kerk als de Sint Jan

ge­ken­merkt door een rijke thematiek en een aansprekende vormentaal.

15

Het weerspiegelt de beleving en gedachtewereld van de late middel­eeuwen.

gebouw werd neergezet. Legaten en andere documenten waarin de Sint

• Tand des tijds

De belangrijkste informatiedrager is natuurlijk de Sint Jan zelf. Dat geldt

Een immer boeiend schouwspel van hertogen, muzikanten en heiligen. De

Jan financieel wordt bedacht laten zien op welke manieren men toch

Een middeleeuwse kathedraal is nooit af. Vanaf 1859 wordt er bijna voort­

zowel voor de buitenkant als voor de binnenzijde.

lucht­boogruiters zijn uniek en nog steeds geheimzinnig. Wat stellen ze voor

genoeg geld bij elkaar heeft weten te krijgen.

durend in en aan de kathedraal gewerkt. De verkoop van het fameuze

en waarom zitten ze daar? Bijzonder aan deze kathedraal zijn ook de figuren

16

koorhek, dat men als renaissancekunstwerk niet vond harmoniëren met

Multimediashow

in de wimbergen. Ze beelden bijvoorbeeld de geboorte van Christus uit.

• Hart van de stad

de gotische stijl van de kerk, werd een zaak van nationaal belang, die

De multimediashow is een overrompelende inleiding op de museale

De buitenzijde van de kathedraal wordt in de Nieuwe Bouw­loods belicht met

De Sint Jan is al sinds eeuwen het belangrijkste godshuis van de stad, en was

resulteerde in de oprichting van de monumentenzorg. De reeds afgesloten

presentatie. De multimediale presentatie wordt getoond op grote

behulp van originele beelden die van de kathedraal afkomstig zijn. Ze staan zo

daarmee ook lange tijd bij uitstek een ontmoetingsplek voor gilden, broeder­

restauraties en de restauratiewerkzaamheden die komende tijd nog op de

schermen en laat gedurende 8 à 10 minuten op indringende wijze

in de ruimte opgesteld dat de bezoekers op de achtergrond de kathedraal zelf

schappen en schutterijen. Het beleg in de 80-jarige oorlog en de Beelden­

planning staan, worden toegelicht. Waarom zijn ze noodzakelijk, waarom

middeleeuws ‘s-Hertogenbosch zien, de Beeldenstorm, het bouwen en

gewaar worden waardoor de natuurlijke context van de beelden zichtbaar is.

storm hadden grote weerslag op kerk en samenleving. Er zijn veel spullen

duren ze zo lang en waarom vinden ze telkens opnieuw plaats? Hoe dacht

restaureren aan de kathedraal, beelden van bij velen nog bekende

uit de Sint Jan vernield of zoekgeraakt. Het beeld van de Zoete Lieve Vrouwe

men een eeuw geleden over restaureren en bewaren en welke gevolgen

bisschoppen, bezoeken van bijzondere personen aan de kathedraal, en

• Cijnzen en mirakels

verdween zelfs voor enige tijd uit de stad. Het gebruik en belang van de kerk

heeft dat in latere tijden gehad? Oude en nieuwe bouwfragmenten, gipsen

de Plechtige Omgang zoals die nog tot in de vorige eeuw plaatsvond.

De Bosschenaren hebben eeuwenlang moeten wachten op de voltooiing

in verleden en heden wordt in beeld gebracht. Objecten die vroeger aan de

afgietsels, beelden van de kerk van voor en na restauraties en gebruikte

In vogelvlucht zien bezoekers wat de kerk in de afgelopen 800 jaar heeft

van de Sint Jan. Niet alleen tijd speelde een rol, ook geld. Alle rangen en

Sint Jan toebehoorden, zoals oude koorboeken en heiligenbeelden, laten iets

materialen laten zien wat restaureren betekent. Ook nu speelt de bouw­

meegemaakt. Muziek, animaties van de kerkbouw, filmbeelden: zo komt

standen uit de Meierij droegen hun steentje bij: belastingen, legaten en

zien van hoe de kerk er lang geleden van binnen uitzag en wat er gebeurde.

loods weer een rol. Niet die uit de late middeleeuwen maar zijn negen­

de Sint Jan in al haar rijke historische, culturele en religieuze gelaagdheid

aflaten zorgden voor inkomsten. Ook de vele pelgrims die naar de Zoete

Beelden van belangrijke kopstukken uit de geschiedenis van de kathedraal,

tiende- en twintigste-eeuwse opvolgers. En die van nu, van waaruit nog

in korte tijd tot leven.

Lieve Vrouwe kwamen, hebben een aanzienlijke bijdrage aan de bouw

van bijzondere bezoekers en van vieringen geven aan dit onderwerp kleur.

iedere dag aan de kathedraal gewerkt wordt.

geleverd. Ze kwamen soms uit verre streken en verbleven dan enige tijd

Museale presentatie

in de stad. Als aandenken werd een kleine afbeelding van Maria gekocht,

• Schatten

Dragers

In de daarop volgende museale presentatie, waar dezelfde thematiek aan

verkrijgbaar in talloze vormen. Het mirakelboek en de Bossche pelgrims­

Voor de eredienst worden kostbare objecten gebruikt met een bijzondere

Een evocatieve museale presentatie en een korte, indringende film met

de orde komt maar met andere accenten en op een andere wijze verbeeld,

insignes zijn overblijfselen die verwijzen naar dit religieus toerisme dat

betekenis. De kerkschatten vertellen het verhaal van liturgie, rituelen en

bijzondere multimediale effecten verbeelden de hierboven thematisch

staan objecten centraal, toegelicht door beeldmateriaal als foto’s en film.

belangrijk is geweest voor de bouw van de kerk. Het wordt de bezoekers

tradities. Monstransen, wierookvaten en kelken, prachtig bewerkt in goud

geordende onderwerpen om tezamen een intrigerend verhaal over

Het betreft bouwfragmenten, afbeeldingen van de vroegere bouw-loodsen,

van de Nieuwe Bouwloods in dit thema duidelijk dat ook de financiering van

en zilver. Een belangrijke traditie is het kleden van het Mariabeeld naar

de Sint Jan te vertellen.

gereedschappen, (bouw)tekeningen, pelgrimsinsignes, objecten die

de bouw niet altijd even gemakkelijk was. Steeds opnieuw waren er grote

de kalender van het kerkelijk jaar. De prachtige mantels van Maria en

bedragen nodig voor het bouwmateriaal, de werklieden en de kunst­werken.

het kerkzilver dat werd gebruikt tijdens de vieringen, laten de bezoekers

Daarom was ook niet iedereen het er mee eens dat er een dergelijk duur

ervaren wat voor velen de oorsprong is van de Bossche kathedraalbouw.

gerelateerd zijn aan de Mariadevotie van vroeger en nu, schilderijen met

17

het oorspronkelijke interieur van de Sint Jan, maquettes, koorboeken,

tijdens hun bezoek altijd nog van gedachten veranderen. De route wordt

heiligenbeelden, kerkzilver en reliëfs die afkomstig zijn van het verkochte

door de bezoeker bepaald, niet door de audioguide.

Routing De multimediaruimte en een belangrijk deel van de presentatie, inclusief

Entree

beeldhouwatelier, bevinden zich op de begane grond. Via een trap of lift

Lift

De entree van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan bevindt zich aan de oostzijde

bereikt men de kelder en de eerste verdieping. Op de eerste verdieping

Vormen

Een lift voert 15 bezoekers naar het niveau van de dakrand van de kathe­draal.

van het gebouw. Die is al van een afstand te zien vanuit de Hinthamerstraat

ligt de nadruk op sculptuur en structuur met zicht op de kathedraal. Hier

Audioguides

Dat zorgt voor een spectaculaire beleving van de structuur en sculptuur aan

dankzij de groene ruimte die zich aan de noordzijde van de kerk opent.

vertrekt de lift naar hoger sferen. Op deze verdieping, waarvan een deel

De overdracht van thema’s en uitleg bij objecten vindt plaats door middel

de buitenzijde van de kerk. De bezoekers krijgen bovendien uitleg over het

De entree is ruim opgezet en heeft de vorm van een forum met de nodige

voor de presentatie wordt gebruikt, kan ook ruimte worden gecreëerd

van een audioguide, introductieteksten en teksten bij de objecten. Het

beeldprogramma waar ze op dat moment oog in oog mee staan.

dynamiek en een prettige sfeer. Vanuit de grote, lichte entreehal is er zicht

voor wisseltentoonstellingen. In de kelder bevinden zich alle facilitaire

geluid onder de film is alleen te horen door middel van de audioguide,

De informatie die de bezoekers eerder opdeden over bouwstijl, bouwproces

op het beeldhouwatelier en de winkel met een grote balie. Aan deze balie

voorzieningen (garderobe, kluisjes en toiletten) en de uitgang van de lift,

die ook in de lift en bij de rondgang in de kerk de enige informatiebron is.

en restauraties zien ze hier tot leven komen. In de lift zijn de audioguides

kunnen bezoekers toegangskaartjes kopen voor de presentatie, aankopen

maar ook de schatkamer als voorportaal tot de kerk.

De audioguides zijn beschikbaar in verschillende taalversies en hebben

werkzaam, evenals in de onderdoorgang en de kerk.

uit de winkel afrekenen, allerhande informatie inwinnen over een bezoek

hoogaltaar.

18

2.4 Werking

in het Nederlands een volwassen- en kinderniveau. Ondergronds

aan het historische stadscentrum, en rondleidingen boeken voor andere

Via de tunnel en een liftplateau komen de bezoekers in de kerk. Na een

Bossche monumenten.

rondgang door de kerk, waarbij via de audioguide naar keuze bij een

Objectenpresentatie

Een deel van de museale presentatie bevindt zich in de kelder, die is

Bezoekers kunnen kiezen voor een ‘petit tour’ of een ‘grand tour’ door

ingericht als schatkamer. Hier worden bijvoorbeeld het kerkzilver en de

Een doorkijk op de presentatie verleidt de bezoekers tot de aanschaf van

via het noordtransept, alwaar de audioguide achtergelaten wordt. Bij het

de museale presentatie. Per thema is er één aansprekend object dat het

mantels van Maria getoond. De ruimte voor de tunnel, die een verbinding

een toegangskaartje. Buiten hebben die zich al kunnen vergapen aan het

verlaten van de kerk ziet men de uitnodigende winkel en kan men er

thema als het ware symboliseert. Een tocht langs alleen deze iconen

vormt tussen bouwloods en kerk, is de opmaat voor een bezoek aan de

beeldhouwatelier, de lift en de onderdoorgang, die door een glazen plaat

alsnog voor kiezen een herinnering aan het bezoek aan te schaffen.

vormt de ‘petit tour’. Bezoekers die graag meer verdieping willen, volgen

kerk. De Mariadevotie ligt immers aan de oorsprong van de stichting

in het plaveisel zichtbaar is.

De nieuwe openbare ruimte tussen de noordzijde van de kerk en de

de route langs alle objecten, de ‘grand tour’.

en totstandkoming van de Sint Jan en is tot op de dag van vandaag een levensader voor stad en regio.

De iconen staan zo opgesteld, dat bezoekers die de ‘petit tour’ volgen, zich

twintigtal markante plekken uitleg wordt gegeven, verlaat men het gebouw

Hinthamerstraat wordt een aangenaam gebied. Na betaling van gemiddeld € 5 krijgen bezoekers toegang tot de multimedia­show en de presentatie. Ze ontvangen een audioguide waarmee

Kennis en beleving

na de multimediashow alleen op de hoofdpaden bevinden. De bezoekers

De tunnel laat zien waar het allemaal mee begon: de fundamenten en

zij informatie tot zich kunnen nemen in de gewenste taal en op het

Waar de multimediashow en museale presentatie vooral bedoeld zijn om

met meer tijd of bredere interesse gaan voor de overige objecten die het

mogelijk de resten van de romaanse voorganger van de huidige Sint Jan.

gewenste niveau.

kennis en inzicht over bouw, geschiedenis, betekenis en gebruik van de

thema illustreren de achter het icoon gelegen ruimte in. De audioguides

Sint Jan te genereren, laten de liften en de tunnel dezelfde onderwerpen

zijn op de verschillende ‘tours’ toegesneden, maar bezoekers kunnen

op een andere wijze ervaren. De panoramalift biedt de bezoekers een

19

unieke blik op de huid van de kerk, waardoor de zojuist vergaarde kennis

De Nieuwe Bouwloods Sint Jan zou een kleinschalig kenniscentrum voor

verbonden wordt met de emotie van verwondering. De tunnel laat

het restauratievak kunnen zijn, en een permanente plaats waar te zien

bezoekers hun kerkbezoek aanvangen bij het allereerste begin van de

en te beleven is wat het nut en de noodzaak van deze vaktraditie zijn.

kerk: de fundamenten. Het liftplateau brengt hen de kerk in: van donker

Een Atelier voor een Beeldhouwer-in-residence is daarom een uitgelezen

naar licht, zodat de ruimte van de kathedraal zich in volle glorie openbaart.

kans die kant van de monumentenzorg en de restauratiebouwwereld

Structuurplan Eerste verkenning van mogelijkheden

voor het voetlicht te brengen. Ook wanneer er tijdelijk minder werk is aan 20

Uitvalspunt bezoek stad

de Sint Jan zelf, blijft er voor de beeldhouwer genoeg werk voor handen.

Een bezoek aan de Nieuwe Bouwloods en de Sint Jan inspireert en zet

Te denken valt aan de ca. tien middeleeuwse zusterkerken elders in het

aan tot de ontdekking van middeleeuws ’s-Hertogenbosch. De balie in

land, die permanent beeldhouwzorg vergen. Overigens zullen alle

de entreehal heeft een belangrijke informatiefunctie voor het cultuur-

96 luchtboog­ruiters van de Sint Jan naar verwachting over twaalf jaar

historisch aanbod in de gehele stad. De in het oog springende Nieuwe

al worden vervangen.

Bouwloods functioneert als dé cultuurhistorische poort tot de stad. Atelier Beeldhouwer-in-residence De basis van het bouwvak ligt in een lange, ambachtelijke traditie. Die traditie komt men optima forma tegen in gebouwen als de Sint Jan. Het dagelijkse onderhoud en de grootscheepse restauraties vormen een continu proces. Hierin speelt het beeld- en steenhouwersvak een grote rol. De eindeloze detailleringen in natuursteen zijn immers uniek voor laat-middeleeuwse kathedralen. Er blijft altijd werk aan de winkel, getuige ook moderne beeldhouwwerken op de aloude Sint Jan. In die zin is de Sint Jan een open school voor jonge vaklieden, een manier waarop deze kerk de laatste tien jaar ook bewust heeft gefunctioneerd.

21

Beeldhouwatelier

22

Pad naar Noordentree heropenen

Openbaar groen

23

Hinthamerst

Torenstraat

overstek

raat

Hinthamerstraat 2009 Entree

Fietsenstalling lift

Winkel

tas

zich

Kathedrale Basiliek van Sint-Jan Evangelist

Torenstraat 2009

Zicht in keldergang vanaf maaiveld ‘Sint Jan-experience’ lift met uitzicht op het dak van de kathedraal

Entree via keldergang met hydraulisch platform naar boven

Zijgevel Sint Jan weer zichtbaar voor de stad Heropenen noordentree

Lift met uitzicht op het dak van de kathedraal

Noordentree heropenen

24

25

Lift met uitzicht op het dak van de Sint Jan

Torenstraat 2009

Beeldhouwatelier

Entree Bestaande fietsenstalling noordzijde 2009

Voorplein openbaar groen

Nieuw stedelijk volume als sluitstuk van bestaande bebouwing Hinthamerstraat De plint, een glazen pui, is de entree naar het museum, de lift en het beeldhouwatelier.

Perspectief vanuit Torenstraat

Zicht in de winkel Entree fietsenstalling in de steeg.

Zicht in de onderdoorgang

Ruimte tussen Sint Jan en bestaande bebouwing opschonen. Bestaande fietsenstalling verplaatsen.

uitgang experience

ingang lift experience

hefplateau entree Sint Jan

26 fietsen

toiletten

multi media

27 expositie

balie

‘Sint Jan experience’ lift met uitzicht op dak onderdeel van route

expositie schatkamer

Verdiepingen voor derden kantoor

winkel

garderobe installaties

verhuur

expositie

beeldhouwatelier

hefplateau entree Sint Jan

entree bezoekers

zicht in onderdoorgang

Kelder

Begane grond

Verdieping 1

route bezoekers entree beeldhouwatelier route huurders expositie betaald verhuur

verhuur

verhuur

entree / winkel

verhuur

verhuur / kantoor Parade

Winkel

Expositie

Hinthamerstr

Verdieping 2

Entree Sint Jan via hydraulisch platform met glazen balustraden, na sluitingstijd is bovenkant liftvloer de kerkvloer, zonder balustraden

Zicht op fundamenten Sint Jan

Onderdoorgang met overzicht Schatkamer

Zicht in beeldhouwatelier

Verdieping 3

Legenda

28

Bezoeker in Bezoeker uit inleveren koptelefoon

Mariakapel

X Kerkganger

Nieuwe Bouwloods geopend: Hydraulisch platform met glazen balustraden komt omhoog uit de kelder

Nieuwe Bouwloods gesloten: Glazen balustraden naar beneden geschoven, alleen vloerrand platform zichtbaar Geopend tijdens hoogtijdagen en vieringen

Logistiek schema Sint Jan

29

30

31

32

33

<< Zicht op exterieur en interieur exositie begane grond < Doorkijk op expositie en beeldhouwersatelier > Multimedia theater

34

35

36

37

<< Eerste etage met uitzicht op de Sint Jan < Beelden, luchtboogruiters en bouwfragmenten op de eerste etage > Schatkamer met onder andere Mirakelboek en Mariamantels >> Onderdoorgang naar Sint Jan >> Onderdoorgang vanaf Sint Jan naar Schatkamer

38

39

2.5 Samenhang

programma. Met name de verrassende elementen in de Nieuwe Bouwloods en de Sint Jan zelf rechtvaardigen een precies verwachtingsmanagement in

Bouwloods en kerk één

de vorm van gedegen marketing en communicatie. Anders worden de

Bouwloods en kathedraal horen ontegenzeggelijk bij elkaar. Al eeuwen

mensen knollen voor citroenen verkocht, zet men zijn licht onder de

lang is de bouwloods dienstbaar aan de kathedraal. Zo ook de Nieuwe

korenmaat, of zien de bezoekers door de bomen het bos niet meer.

Bouwloods. Hier wordt gewerkt aan en verteld over de bouw van de kerk, 40

en maken mensen op vernieuwende wijze kennis met het gebouw en het

Sluitstuk van de voorwaarden om een opwaartse spiraal gaande te maken

religieuze gebruik. Na die kennismaking betreedt men met meer bagage

is een ontvankelijke context – maatschappelijk, stedelijk/gemeentelijk,

het gebouw, waardoor een rondgang in de kerk rijker wordt ervaren.

kerkelijk, organisatorisch. Ofwel het betrekken van collega’s, buren,

Door middel van de audioguide die ook in de kerk werkzaam is, krijgen

stakeholders en partners. Als die tegenwerken, of in de planontwikkeling

bezoekers aanvullende informatie over wat er door het jaar heen in

niet tijdig en gul worden gekend en meegenomen, staan het prachtige

de kerk zelf gebeurt en over de kunstschatten die er te zien zijn.

nieuwe gebouw, de mooie communicatieplannen en de welwillende medewerkers toch met lege handen.

Met de komst van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan zijn de winkel en de informatiebalie uit de kerk verdwenen. Door het exclusieve gebruik van audioguides vinden er geen rondleidingen meer plaats voor toeristen, waardoor de onrust zal afnemen. De weldaad van de stilte en de toegenomen sacraliteit zijn voelbaar en laten ruimte aan bezinning en ontmoeting. Gebouw – organisatie – communicatie – context Het hierboven geschetste concept en de hieronder uitgewerkte details mogen niet verhelen dat er meer is dan een goed gebouw. Essentieel is de organisatie die ermee aan de slag gaat, en die dat geïnspireerd en geolied doet. Van even groot belang is de communicatie over het gebouw en het

Structuurschets: Foto uit 1935 en maquette met Nieuwe Bouwloods Sint Jan

41

3. Haalbaarheid

3.2 Functies verplaatsen

hoge participatiegraad. De Kring is een partij van grote betekenis voor cultuurhistorisch ‘s-Hertogenbosch. De Kring Vrienden staat niet

3.1 Voorbeelden elders

De huidige inhoud van de bouwloods bestaat uit een verzameling steen- en

afwijzend tegenover ondersteuning van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.

beeldhouwwerk, die in de loop van de afgelopen 150 jaar van de kathedraal

42

Er zijn tal van voorbeelden in Europa, maar ook elders in Nederland,

af is genomen of gekomen. Daarnaast wordt de kelder in beslag genomen

De inhoudelijke boodschap van de Nieuwe Bouwloods sluit goed aan bij de

van middeleeuwse, nog steeds in gebruik zijnde kerken die voor publiek

door het archief van het kerkgebouw. Wegens het belang van de publieks-

plannen voor de nieuwe inrichting van het Noordbrabants Museum, waarin

geopend zijn (zie Bijlage 1). Een klein onderzoek naar een zestal van hen,

functies in de voorgestelde Nieuwe Bouwloods Sint Jan is het een vereiste

de middeleeuwse stad een centrale rol speelt. Ook is er sprake van een

met bezoekersaantallen variërend van 80.000 tot 4 miljoen, leert dat het

om voor opslag van de bouwfragmenten een goed, en, in termen van

natuurlijke samenhang met het nabijgelegen Zwanenbroedershuis.

in de helft van de gevallen gebruikelijk is entree te heffen. Waar dat zo is,

passieve conservering, liefst beter alternatief voorhanden te hebben.

wordt voor parochianen en buren vaak een uitzondering gemaakt of korting

De kritiek die in het verleden wel door experts op de bewaaromstandig-

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is eigenaar van een deel van de

toegepast. Zo heeft de Sta Maria Novella (Florence) aparte ingangen.

heden van de bouwfragmenten in de Bouwloods is geuit, zou daarmee ook

losse bouwfragmenten en toezichthouder op en adviseur bij de restauratie.

Toegang tot de eredienst is natuurlijk altijd vrij. Tentoonstellingen, betaalde

zeer adequaat worden gepareerd.

Tevens is de dienst het belangrijkste financieringskanaal voor restauratie

rondleidingen, de toepassing van audiotours en -guides en de aanwezigheid van winkels behoren tot de vaste ingrediënten.

en onderhoud. De Rijksdienst toont zich geporteerd voor ondersteuning Het kerkarchief verdient het om wegens zijn belang goed te worden

en behoud voor ons land van het restauratieambacht in het algemeen.*

ontsloten, waardoor het toegankelijker en raadpleegbaar wordt.

In het licht van de decentralisatie van de uitvoering van de monumentenzorg

Randvoorwaardelijk voor een succesvol samengaan van kerken als plaats

De kerkelijke organisatie is niet in de eerste plaats een professionele

is het niet onwaarschijnlijk dat de Rijksdienst ook bereid zou zijn om

van gebed en zingeving en als toeristisch-culturele attractie, zijn:

archiefdienst; organisaties die dat wel zijn, kunnen zich beter en op

de Sint Janfragmenten aan ‘s-Hertogenbosch over te dragen. Het ligt

verantwoorde wijze van deze taak kwijten.

echter niet in de rede te verwachten dat de dienst aan de invulling van het

• goede communicatie over de problematiek van instandhouding • verwachtingsmanagement • kwalitatief hoogwaardig aanbod passend bij het niveau van de kerk.

educatieve beeldhouwatelier als onderdeel van de Nieuwe Bouwloods 3.3 Insteek stakeholders

Sint Jan zelf financiële of materiële bijdragen zal leveren.

Er is ontegenzeggelijk sprake van een warm cultuurhistorisch klimaat in

De restauratie- en onderwijswerelden zijn enigszins verdeeld. In opdracht

Dit functioneert het beste als de “gemusealiseerde cultuur” ingebed is in

‘s-Hertogenbosch. Een instituut zoals de Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch

van de RdMZ, de voorganger van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,

een organische, lokale samenhang, in nauwe relatie tot en ten dienste van

kent zijn gelijke in den lande niet. De activiteiten zijn zichtbaar en toe-

heeft de lopende restauratie van de Sint Jan ook gediend als opleiding-

de kerk.

gankelijk en er is sprake van een zeer aanzienlijk ledenaantal met een

plaats voor jonge vaklieden. Tot een kwart van de werkkrachten op de

De plaatsing van een nieuw deel van een pinakel op de Sint Jan, 2006. Rob Huibers / Hollandse Hoogte

*Cees van ‘t Veen, “Kennis in de keten: werken aan beter restauraties”, Restauratiebeurs 23 april 2009, in: Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed 1, 2009, 11-12.

43

44

3.5 Bouwen naast de Sint Jan

bouwplaats van de Sint Jan heeft de laatste tien jaar uit leerlingen en

Wordt die vraag echter negatief beantwoord, bijvoorbeeld omdat het meer

Toegankelijkheid van de Sint Jan

gezellen-in-opleiding bestaan. Hetzelfde was het geval bij het beeldhouw-

voor de hand zou liggen om deze zeldzame deskundigheid in een steeds

Eén mogelijkheid om de bezoekstroom aan de Sint Jan beter te beheersen

atelier dat de bouwplastiek tijdens de jongste restauratie verzorgde. Om

nauwer samenwerkend Europa uit een van onze buurlanden te betrekken,

is door in de kerk een doorzichtige, semi-permanente afscheiding op

Waarom moet je nieuw naast oud willen, c.q. willen toelaten? Dat is een

aan de specifieke kwaliteits- en volume-eisen van de Sint Jan te kunnen

waar verfijnd gedecoreerde middeleeuwse natuurstenen gebouwen

heuphoogte te plaatsen. Het westelijke deel van de kerk en de Mariakapel

bestuurlijk-maatschappelijke discussie die buiten deze planvorming ligt.

voldoen, leidde beeldhouwer Mooy sinds 2000 vijf specialisten op. Het

frequenter voorkomen, dan kan dat onderwerp beter als gemusealiseerd

blijven in dat geval vrij toegankelijk en de zicht-as naar het oosten wordt niet

Toch is er wat over te zeggen.

trainen van de andere vakmensen geschiedde in goed overleg met het

onderdeel worden opgenomen in een meer passieve, documentaire

verstoord. Om de rest van de kerk te kunnen bezoeken dient de toegang via

Bossche ROC Koning Willem I – een van de twee in het land resterende

presentatie.
Ondanks de bevlogen en principiële woorden van de nieuwe

de Nieuwe Bouwloods gebruikt te worden, waar bezoekers een entreebewijs

Door de omgeving niet als een vaststaand gegeven te erkennen maar

MBO-opleidingen in het restauratie- en onderhoudsvak. Tezamen hebben

directeur van de Rijksdienst in april 2009 hierover, lijken de restauratie-

kunnen kopen. Voorzien van een audioguide kunnen ze, na bezoek aan de

als een dynamische context, waar oud en nieuw voortdurend met elkaar

deze twee vak-ROC’s een capaciteit van 25 dagleerlingen op dit gebied.


wereld, het onderwijs en de overheid nog enigszins op elkaar en op het

presentaties, via de tunnel de kerk betreden. De leden van de parochie en

worden geconfronteerd, wordt ruimte gecreëerd voor dialoog en

De grote vraag voor restaurerend Nederland is of er genoeg markt is om

juiste moment te wachten.

bezoekers die vanuit religieus oogpunt de kerk willen bezoeken, hebben altijd

confrontatie. Die zijn nodig om het oude dat gekoesterd wordt een contrast

toegang tot het gebouw via een poortje in de afscheiding. Toegangstoezicht

te geven waardoor het verhevigt in waarde en essentie. Het omgekeerde

garandeert hen vrije doorgang. Deelnemers aan de vieringen kunnen ook

kan in elk geval niet: teruggebracht “oud” is geschiedvervalsing en

via het zuidtransept de kerk binnengaan. Tijdens hoogtijdagen wordt de

verwatert de uitstraling van wat werkelijk kwaliteit heeft – zowel van oud

de instandhouding te rechtvaardigen van deskundigheid in eigen land op het gebied van middeleeuwse religieuze bouwkunst (en dus beeld- en

3.4 Regulering bezoekersstromen

steenhouwwerk). Wordt die vraag positief beantwoord, dan is er in principe ook een toekomst voor invulling van een deel van de Nieuwe

Een van de belangrijke praktische oogmerken van de ontwikkeling van

afscheiding verwijderd.

als van nieuw. Voorwaarde is wel dat het nieuwe, in dit geval de Nieuwe

Bouwloods als levende etalage voor het restauratievak.

de Nieuwe Bouwloods Sint Jan is het terugbrengen van de rust in de

Deze gedachtegang heeft echter een schaduwzijde. Door een zekere groep

Bouwloods, superieure kwaliteit heeft. Dit moet echter niet alleen

Een beeldhouwer-in-residence zou er in actie te zien kunnen zijn bij

kathedraal. Met behulp van een inleiding en verdieping in de Bouwloods,

bezoekers voor een bezoek aan de gehele kerk te laten betalen, wordt het

intrinsiek worden opgevat, als stond het gebouw op Schiermonnikoog,

werk aan sculpturen voor de Sint Jan, of desnoods voor een van de

en van daaruit een directe visuele ervaring naast de kerk, wordt dat deels

kerkbezoek onderdeel van het economisch verkeer. Voorwaarde van

maar in relatie tot de Sint Jan en de immuniteit. Gaan ze samen zingen? 


ca. tien middeleeuwse zusterkerken in het land. Volgens de planning van

gerealiseerd: veel aandacht wordt dan immers al naar buiten geleid. Maar

kerkbestuur en Bisdom is dat de Sint Jan hiervan gevrijwaard blijft. Het is een

directievoerend architect Sturm worden de 96 luchtboogruiters van de

ook binnen de kathedraal zijn er mogelijkheden om de bezoekers­stromen

uitdaging om de balans te vinden tussen:

Sint Jan immers pas gedurende de periode 2022-2028 vervangen. Maar

te reguleren. Allereerst door de binnenkomst via een tunnel en plateaulift

dan is het ook gelijk raak! De luchtboogruiters zijn immers de markantste

te laten plaatsvinden. Beperkte vrije toegankelijkheid van de kathedraal en

• het laten terugkeren van de rust in de kerk • het gedeeltelijk verhalen van de kosten die gepaard gaan met

iconen van de Sint Jan: een uitgelezen kans voor een lange periode van

het gebruik van audioguides hebben een positief effect op de kwantiteit

de openstelling van de kerk op de cultuurconsument

actieve publieke betrokkenheid bij een beeldbepalend ambacht,

(minder ongewenste bezoekers) en kwaliteit van het bezoek (rust).

• een optimale exploitatie van de Nieuwe Bouwloods waarmee de

vakmanschap en een uniek metier – en nog op de juiste plek ook.

instandhouding van de Sint Jan materieel en immaterieel mede mogelijk wordt gemaakt. Dit vergt nader onderzoek.

45

4. Ruimtelijk

tot de kathedraal en tot de bestaande stedelijke omgeving, is een bouwvolume van enige omvang en hoogte noodzakelijk. Vorm en materialisatie

4.1 Transformeren Bouwloods

van de Nieuwe Bouwloods worden eigentijds en transparant, en contras­ teren met de bestaande omgeving om de kwaliteiten daarvan te bena­

De huidige bouwloods dateert uit 1985 en voldoet als gebouw niet meer

drukken, waardoor er een verhevigde beleving van de plek ontstaat.

aan moderne museale eisen. Als museum is het gebouw weinig toe­ 46

gankelijk en straalt een ‘onstadse’ sfeer uit. Het is onvoldoende zichtbaar

De Nieuwe Bouwloods Sint Jan is zowel vanuit de Hinthamerstraat als de

en daarbij te weinig onderscheidend. De maatvoering levert beperkte

Torenstraat goed bereikbaar. Om een optimaal effect te bewerkstelligen

flexibiliteit op en de indeling is niet geschikt voor grote hoeveelheden

is een revitalisatie nodig van het straatje tussen de Torenstraat en de

bezoekers. De bestaande museale inrichting is sterk verouderd en

bouwloods. Voor een goed resultaat dient het niveau van de daar aan-

hermetisch van karakter. Kortom: gebouw en inrichting passen niet meer

wezige horeca te worden opgeschaald. Ook moet de fietsenstalling worden

bij hedendaagse inzichten als het gaat om publieksvriendelijkheid en

verplaatst. Aan de achterzijde van de Nieuwe Bouwloods is hiervoor

museale presentaties. Om bovengenoemde redenen is er in de eerste

ruimte gereserveerd.

planvorming gekozen voor het slopen van de bestaande bouwloods en voor het optrekken van een nieuw, transparant gebouw dat past in de

4.3 Gebruikseisen piekbelasting

bestaande stedelijke structuur. Het uitgangspunt is aansluiten bij de gevels van de Torenstraat en de Hinthamerstraat, waarbij gebruik wordt

Uitgaande van een gebruik door minstens 150.000 bezoekers per jaar

gemaakt van het bestaande kavel. De kelder onder de huidige bouwloods

moet in het programma van eisen voor de nieuwbouw rekening worden

is in de bouwplannen geïntegreerd.

gehouden met piekbelasting. Om dit bezoekerstotaal te realiseren levert dat bij een zevendaagse openstelling gedurende het gehele jaar een

4.2 Visie op directe omgeving

gebruiksverdeling op met dal-, medium- en topuren, van respectievelijk 45, 90 en 180 bezoekers per uur. De piekbelasting van 180 bezoekers per

In 2010 wordt de huidige restauratie van de noordzijde van de kathedraal

uur doet zich alleen voor op weekendmiddagen. Die vertaalt zich vooral

voltooid. Steigers verdwijnen en overblijvende fragmenten worden elders

in een vraag naar liftfrequentie. Bij een liftcapaciteit van vijftien personen

opgeslagen. De stad krijgt de noordfaçade en het daarvoor gelegen terrein

en tien bewegingen per uur zal daarom zo nu en dan enige rijvorming

terug. Er ontstaat een nieuwe publieke ruimte, die in de bouwplannen als

onvermijdelijk zijn. Daarbij moet in ogenschouw genomen worden dat

een groene ruimte wordt opgevat: een prachtige open plek in een dicht-

bepaalde bezoekers moeite zullen hebben met kleine ruimtes of om

bebouwde stad. Om die herwonnen openheid te versterken in verhouding

andere redenen geen gebruik zullen willen maken van de lift.

47

48

49

Zicht op Nieuwe Bouwloods Sint Jan vanuit Hinthamerstraat Maquette Bureau Henket & Partners, foto Fas Keuzenkamp

50

51

Zicht op Nieuwe Bouwloods Sint Jan vanuit Torenstraat Maquette Bureau Henket & Partners, foto Fas Keuzenkamp

5. Financieel

De kosten voor een eenmalige investering om dit volume te realiseren bedragen naar eerste ruwe raming ca. € 10,9 m. Die laten zich als volgt

5.1 Investering

52

berekenen.

De bouwopgave betreft een volume van 2.150 m² en bestaat uit een kelder

Globale investeringsraming

die deels intact wordt gelaten, daarop twee verdiepingen over het volle

Archeologisch onderzoek, opgraving tunneltracé

oppervlak (begane grond en eerste verdieping), en ten slotte twee opbouwen over een derde van het totaaloppervlak van elk ook twee verdiepingen. Vanaf de begane grond wordt de nieuwbouw richting Hinthamerstraat uitgebreid met ca. 100 m² per verdieping. De begane grond, de kelder en de helft van de eerste verdieping worden publieksruimtes (1.400 m²). Daarvan worden er 1.100 m², inclusief de winkel, museaal ingericht.

3e

125 + 100 m²

2e

125 + 100 m²

1e verd

500 + 100 m²

winkel

begane grond

Kelder

Herbestemming kelder Nieuw te bouwen: begane grond en 1ste verdieping à 600 m²

500 m² 1.200 m² 200 m²

Toren à 2 verdiepingen kathedraalzijde

250 m²

2.150 m²

€ x 1.000 500

53

500 2.150

€ 2.000

Aanleg tunnel

4.300 300

Aanleg liften

1.000

Waarover engineering 18%

1.098

Totaal

Toren à 2 verdiepingen Hinthamerstraatzijde

Totaal

Bouw 2.150 m² à € 2.000

Onvoorzien 10%

500 m²

à

Sloop

Inrichting museaal en winkel 1.100 m² à € 2.000

500 + 100 m²

eenheden

1.100    

€ 2.000

7.198

2.200

9.898 990 € 10.888

5.2 Exploitatie Uitgangspunten

opgebouwd uit gemiddelde arbeidskosten per jaar, opgehoogd met een

De verhuurbare ruimten, dat wil zeggen het oppervlak dat niet gebruikt

1. Exploitatie bij lineaire afschrijving

vergelijkbaar bedrag voor alle andere vaste en variabele operationele lasten.

wordt voor de museaal-culturele exploitatie van de Nieuwe Bouwloods

Museale jaarexploitatie 7-8 f.t.e. (m.m.v. vrijwilligers)

Dit bedrag is echter exclusief energie en het onderhoud van installaties.

(750 vierkante meter), zijn het gevolg van de stedenbouwkundige keuze

Compensatie depot bouw­materialen 300 m² à € 100

om de nieuwbouw een beduidend groter volume te geven dan de huidige

Afschrijving investering € 8,4 mln over 30 jaar

- 280

Voorwaarde voor gebruik van de Nieuwe Bouwloods is dat er adequate

bouwloods. De exploitatie van deze ruimten moet kostendekkend zijn,

Gemiddelde rentekosten € 8,4 mln over 30 jaar, 4%

- 174

vervangende depotruimte beschikbaar is voor de nog in de Bouwloods

zowel in dagelijks gebruik als in termen van het terugverdienen van de

berustende bouwmaterialen. Die beslaan thans 300 vierkante meter.

investering. Eventuele inkomsten die de uitgaven te boven gaan horen in

Inkomsten betalend bezoek

Vierkante meters elders volgens de geldende kwaliteitseisen voor

onze visie en naar de aard van het project de exploitatie van de Nieuwe

saldo

deponering kosten ca. € 100 per jaar.*

Bouwloods ten goede te komen.

Voor de exploitatie gelden de volgende uitgangspunten:

54

• combinatie 7 à 8 professionals met groter aantal vrijwilligers • 150.000 bezoekers vergt € 650.000 inspanning • gebruik kelders impliceert vervangende ruimte bouwdepot • conservatief rekenen: gemiddelde toegangsprijs € 5 • winkel kostenneutraal calculeren • kostendekkende exploitatie verhuurbare ruimte.

De belangrijkste inkomsten zullen uit exploitatie van de Nieuwe Hieronder gaan wij kort op elk punt in.

5.3 Modellen

Bouwloods Sint Jan komen. Op basis van een gemiddelde toegangsprijs van vijf euro is met 150.000 bezoekers een kasstroom van €750.000 te

Voor de financiële systematiek kan van drie modellen worden uitgegaan:

Vanwege de noodzaak van draagvlak en lokale toe-eigening zal de Nieuwe

generen. Een bedrag van vijf euro is zeker niet de prijs voor het feitelijke

lineaire afschrijving, financiering à fonds perdu en hybride financiering.

Bouwloods Sint Jan moeten functioneren met behulp van vrijwilligers –

toegangskaartje. Die zal in de praktijk hoger liggen, aangezien velen

te denken valt aan een combinatie van leden van de parochie en de Kring

dankzij prijsdifferentiatie en kortingen (groep/gezin, onderwijs, stadspas,

Het eerste model voorziet in lineaire afschrijving van kapitaal en rente-

Vrienden ’s-Hertogenbosch. De basis blijft echter een kern van een serieus

jonger dan twaalf of achttien, lid parochie) gratis of voor een reductietarief

lasten over een periode van 30 jaar. Voor het gemak zijn de investeringen

aantal professionals. Een aantal van 7 à 8 hoogwaardige medewerkers lijkt

zullen worden toegelaten. Het gemiddelde prijsniveau van vijf euro is

en exploitatie van de museale en de verhuurbare gedeeltes apart zichtbaar

daarvoor toereikend, verdeeld over de functies directie, conservering,

daarbij aan de lage kant, zeker gezien de recente explosieve stijging van

gemaakt, op basis van aandelen in oppervlakte en van verdeling van

programmering, marketing/communicatie, PR, boekhouding en

toegangsprijzen voor recreatieve en culturele voorzieningen: gemiddeld

gemeenschappelijke kosten naar evenredigheid. Dat levert hoe dan ook

publieksbegeleiding.

met tien procent in de laatste anderhalf jaar. Wij kiezen in deze

een structureel tekort op.

cijfermatige opzet echter bewust voor een behoudend scenario. Een jaarbudget voor het runnen van een instrument om 150.000 betalende bezoekers met dit personeelsbestand, in combinatie met vrijwilligers,

Inkomsten uit winkelverkoop zijn in deze sector over het algemeen ten

op hoog niveau te bedienen, vergt minimaal € 650.000. Dat bedrag is

hoogste kostendekkend en worden daarom niet meegenomen.

*Een vierkantemeterprijs per jaar voor duurzame en hoogwaardige opslag van € 50 is reëel. Commerciële museale deponering bedraagt € 120 per meter per jaar (opgave Helicon bv te Alphen aan den Rijn). Voor de zekerheid wordt daarom in de tabel rekening gehouden met € 100.

à

€ x 1000 - 650

300

€ 100

- 30

-1134 150.000

€5

750 - 384

Afschrijving commerciële investering € 2,5 mln over 30 jaar

- 83

Gemiddelde rentekosten € 2,5 mln over 30 jaar, 4%

- 52

Kosten exploitatie en onderhoud

- 10 - 145

Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte 750 m² à € 200/j saldo

Resultaat

750

€ 200

150 +5

-379

55

5.4 Haalbaarheid

In het tweede model wordt de initiële investering à fonds perdu bestreden.

In een derde, hybride model, treedt een combinatie op. Het museale

Dat wil zeggen dat de stichtingskosten niet ten laste van de exploitatie

gedeelte wordt à fonds perdu gefinancierd, terwijl de investering in

worden gebracht. Wanneer dat voor beide gebruiksdelen van de Bouw-

het commerciële gedeelte op jaarbasis moet worden terugverdiend.

Het is in dit stadium van planontwikkeling niet bekend welke partijen en

loods op gelijke wijze geldt, dan resteert een positief resultaat, in dit

Investering en exploitatie van het verhuurbare gedeelte worden in dat

in welke onderlinge verhouding zij de hierboven geschetste investeringen

rekenmodel van plus € 210.000.

geval geacht elkaar in evenwicht te houden. Dat resulteert in een

mogelijk zouden willen maken. Wat wel duidelijk is, is dat er van een

marginaal batig saldo van jaarlijks € 75.000.

publieke kant sprake is, en mogelijk ook van een private zijde – elk met

dit model zijn dan wel de voorwaarden waaronder die publieke en private kanten met elkaar in evenwicht kunnen komen alsmede de duurzaamheid

hun eigen eisen en wetmatigheden.

56

waarmee dat evenwicht zal worden bewaard. 5.5 Rendement Wat het precieze exploitatieresultaat van het bezoekcentrumgedeelte ook zal mogen zijn, het is duidelijk dat dat gunstiger kan uitvallen bij meer

2. Exploitatie bij financiering à fonds perdu

à

Jaarexploitatie Bouwloods 7-8 f.t.e. (m.m.v. vrijwilligers) Compensatie depot bouwmaterialen 300 m² à € 100

€ x 1000

€ 100

à

Jaarexploitatie Bouwloods 7-8 f.t.e. (m.m.v. vrijwilligers)

- 650 300

3. Exploitatie bij hybride financiering

- 30

Compensatie depot bouwmaterialen 300 m² à € 100

€ x 1000 - 650

300

€ 100

- 30

- 680 Inkomsten betalend bezoek

150.000

€5

saldo

+ 70

Exploitatie en onderhoud verhuurbare ruimte Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte 750 m² à € 200/j saldo

Resultaat

750

750

€ 200

- 680 Inkomsten betalend bezoek

150.000

€5

750

saldo

+ 70

Afschrijving commerciële investering € 2,5 mln over 30 jaar

- 83

150

Gemiddelde rentekosten € 2,5 mln over 30 jaar, 4%

- 52

Kosten exploitatie en onderhoud

- 10

+ 210

saldo

Resultaat

cierd is, leidt tot een groot structureel exploitatietekort en een hoog bedrag

enige combinatie van die drie. Het resultaat zal in elk geval aangewend

aan rente dat alleen de kapitaalmarkt ten goede zou komen. Van publieke

moeten worden ten behoeve van een egalisatiereserve die bij een niet-

zijde is duidelijk gemaakt dat een langdurige en dure subsidie­relatie met

gesubsidieerd initiatief substantieel zal zijn. Over de bestemming van het

een nieuw cultureel initiatief niet wenselijk is. Ook lijkt een route langs de

restant zullen in het beleidsplan van de beheersstichting Nieuwe Bouw-

kapitaalmarkt niet de meest geëigende voor een publieke inspanning.

loods Sint Jan nadere afspraken worden gemaakt. In lijn met de uitgangspunten van dit plan zou een aanzienlijk deel daarvan uiteindelijk ten goede

750

€ 200

moeten kunnen komen aan de instandhouding van de kathedraal.

komt rooskleurig over maar is niet erg realistisch. Overheden subsidiëren immers in het algemeen geen commerciële ruimtes. Het is daarom - 145

Inkomsten exploitatie verhuurbare ruimte 750 m² à € 200/j

bezoek, een hogere toegangsprijs of lagere exploitatielasten, en zeker bij

Het tweede model, waarbij de investering niet op de exploitatie drukt,

- 10

+ 140

Het eerste model, waarin de investering extern en marktconform gefinan­

150

realistischer ervan uit te gaan dat er geen partij te vinden is die de commerciële ruimtes à fonds perdu zal willen realiseren en de opbrengsten

De uitgaven aan De Nieuwe Bouwloods Sint Jan hebben een culturele

ten goede wil laten komen aan de Sint Jan.

en educatieve doelstelling. De Sint Jan wordt beter ontsloten, waardoor Bosschenaren, Brabanders en binnen- en buitenlandse bezoekers op

+5

+ 75

5.6 Perifere effecten

Het derde, hybride, model, tenslotte, oogt haalbaarder: een publiek deel

een aansprekende wijze kennis kunnen maken met tal van facetten van

à fonds perdu uit overwegend publieke bron in combinatie met een privaat

dit grandioze monument uit de late middeleeuwen. Daarmee heeft de

deel als op termijn terug te verdienen investering. Van kritiek belang in

investering van gemeentelijke gelden in de Nieuwe Bouwloods een

57

58

rendement in de vorm van geestelijke ontwikkeling van de bezoekers.

Het toerisme zal zeker het komende decennium blijven toenemen, mede

Het gaat echter om meer dan direct toe te rekenen rendement. De Nieuwe

Dit rendement valt uiteraard moeilijk in financiële termen te kwantificeren.

door de voortgaande vergrijzing. Stedenbezoek, in de vorm van dagtrips en

Bouwloods Sint Jan zorgt voor:

verblijfsbezoek (weekend & midweeks), is daarvan een belangrijk onderIn 2007 bezette ‘s-Hertogenbosch in de ranglijst van ‘bezoekerssteden’

deel. Een aansprekende attractie zoals de Nieuwe Bouwloods Sint Jan

• uitbreiding en verbetering van de culturele en stedelijke infrastructuur. • beter ontsluiten en educatief toegankelijk maken van de Sint Jan als

in ons land de vijfde plaats. Een prestatie van formaat. ‘s-Hertogenbosch

vaut le voyage en zal voor cultuurtoeristen van buiten Brabant aanleiding

hét beeldbepalende historische monument van de stad

trekt vooral bezoekers vanwege het imago van fijne winkelstad met een

kunnen zijn voor een reisje naar ‘s-Hertogenbosch. Voor degenen die

• Bosschenaren van alle leeftijden worden meer en opnieuw betrokken

Bourgondische sfeer. De bijdrage van het cultuuraanbod hierin is relatief

er al zijn, heeft de Nieuwe Bouwloods een toegevoegde waarde. Het is

bij ‘hun’ Sint Jan

bescheiden. De gemiddelde besteding per bezoek bedroeg € 63,10.

moeilijk om aan te geven hoeveel mensen er niet naar de stad waren

• versterking van de concurrentiepositie van ‘s-Hertogenbosch op de

gekomen als de Nieuwe Bouwloods er niet was geweest. De Bouwloods

vrijetijdsmarkt ten opzichte van andere steden met een cultuurhistorisch

Naar verwachting zullen er 150.000 betalende bezoekers per jaar naar de

zal een trekker zijn, net zoals een belangrijke tentoonstelling in het

aantrekkelijke binnenstad

Nieuwe Bouwloods Sint Jan komen. Helaas bestaat er geen kwantitatief en

Noord­brabants Museum of Indoor Brabant dat zijn. Die betreffende

• stimulering extra regionaal bezoek aan de stad in combinatie met

kwalitatief publieksonderzoek met betrekking tot de Sint Jan zelf. Aannames

aanleiding, in combinatie met alle andere kwaliteiten van de stad, brengt

bezoek aan winkels, horeca, cultuurhistorische of culturele evenementen

ten aanzien van het economisch rendement zijn daardoor moeilijk te onder-

mensen ertoe voor een dagje of weekendje ‘s-Hertogenbosch te kiezen.

• aantrekken van nationale (verwegmarkt) en internationale (grensregio’s Vlaanderen en Duitsland) cultuurtoeristen

bouwen. Na bestudering van diverse onderzoeken omtrent toerisme en de invloed op de Bossche stedelijke economie (o.a. Marktplan 2003, LAgroup

Wij denken dat de aanname gewettigd is dat de Nieuwe Bouwloods Sint

• cultuurhistorisch cluster van formaat in samenhang met de vaartochten,

en CVO) kan er desalniettemin een voorzichtige schatting worden gemaakt.

Jan voor zeker 75.000 bezoekers per jaar aanleiding zal zijn om (weer)

de vestingwerken, de musea, het Jheronimus Bosch Art Centrum en

naar ‘s-Hertogenbosch te komen. Een nieuwe attractie in een stad met

de stadswandelingen

Circa 500.000 bezoeken per jaar (10% van het totale aantal) hadden een

een middelgroot cultuurhistorisch repertoire is ook een impuls voor

• forse versterking van culturele manifestaties zoals Jheronimus Bosch

cultureel karakter of werden met iets cultureels gecombineerd. De helft van

verblijfstoerisme. Dit alles is natuurlijk mede afhankelijk van de focus en

500 (2016) en BrabantStad Culturele Hoofdstad 2018.

de bezoeken betreft volgens het onderzoek uit 2003 een bezoek aan de Sint

richting van de begeleidende marketing en communicatie. Deze 75.000

Jan (variërend van even binnenlopen tot het volgen van een rondleiding).

bezoekers zullen bij een besteding per bezoeker van, conservatief geschat,

Uit onderzoeken blijkt eveneens dat jaarlijks ca. 150.000 overnachtingen

gemiddeld € 50, een positief effect van circa € 3,75 miljoen per jaar voor

worden geboekt, waarvan een kwart met toeristisch oogmerk. Alleen het

de stedelijke economie genereren.

bestaande verblijfstoerisme zorgt naar verwachting dus al voor 25% van de beoogde doelgroep van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan.

59

6. Organisatie, bestuur

komen te staan. Die geleidelijke overgang heeft vele voordelen. Onderstaand worden beide modellen kort toegelicht.

6.1 Optimale betrokkenheid 6.3 Bestuur + Directie-model De bestuurlijke organisatie van de Nieuwe Bouwloods Sint Jan verdient

60

de grootst mogelijke aandacht. Doel is het bestuurlijk arrangement

In dit model wordt het beleid vastgesteld door het bestuur. De overige

zodanig te organiseren dat de partners (betalers, stakeholders,

aspecten van het bestuurlijk proces (voorbereiding en uitvoering van

beneficiaries) hun rol naar behoren kunnen spelen terwijl het bedrijf

beleid) zijn in overwegende mate in handen van een directie, bestaande uit

zakelijk optimaal kan draaien.

een of meer directieleden. Instellingen met dit besturingsmodel zijn vaak kleine tot middelgrote organisaties, meestal met een directeur die – met

Grote betrokkenheid van bestuurders en hoge kwaliteit van leiderschap

een bescheiden staf – veel zaken zelf uitvoert en regelmatig een beroep

van de totale organisatie, van betaalde krachten tot en met vrijwilligers,

doet op het bestuur. De focus is op de interne ontwikkeling van het bedrijf.

zijn cruciaal voor het welslagen van de operatie en voor de exploitatie van het resultaat. Professionaliteit in combinatie met betrokkenheid


6.4 Raad van Toezicht-model

en bezieling zijn essentieel. Binnen het Raad van Toezicht-model (verzelfstandigde rijksmusea) is het 6.2 Groeimodel

bestuurlijk proces in handen van een directie, bestaande uit een of meer directieleden, van wie een of meer de statutaire positie van bestuurder

De totstandkoming van een volwaardige organisatie kan het beste in een

van de stichting vervullen. Instellingen met dit besturingsmodel zijn veelal

groeimodel geschieden. De op te richten Stichting Nieuwe Bouwloods Sint

grotere organisaties met een professionele dagelijkse leiding, een eigen

Jan is gebaseerd op twee bestuursmodellen. Leidraad daarbij is de Code

staf en interne hiërarchie. Veel zaken zijn formeel geregeld en schriftelijk

Cultural Governance. Bij aanvang wordt het zogeheten Bestuur + Directie­

vastgelegd, met verantwoording achteraf. De Raad van Toezicht richt zich

model gehanteerd. Hierin zijn alle deelnemende partijen daadwerkelijk

meer op de omgeving.

betrokken en verantwoordelijk. Op een later tijdstip zou dit kunnen overgaan in een Raad van Toezicht-model, waarmee de stakeholders meer op afstand

Restauratiearchitect Van Heeswijk, minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen Mr. Slotemaker de Bruine en burgemeester Van Lanschot, 1937. Fotopersbureau Het Zuiden, Stadsarchief ’s-Hertogenbosch

61

7. Voorwaarden

De nieuwbouw (het beeldhouwatelier) aan de Hinthamerstraat en de ondertunneling tussen Bouwloods en kathedraal hebben archeologische

7.1 Draagvlak

consequenties. Voor nieuwbouw langs de Hinthamerstraat is al in 2003 bepaald dat hier kan worden gebouwd, mits er een overkragingsconstructie

62

Het spreekt voor zichzelf dat de totstandkoming van de Nieuwe Bouwloods

wordt gebruikt om de vermoedelijke resten van twaalfde- en dertiende-

Sint Jan en een succesvolle exploitatie ervan alleen haalbaar zijn als er een

eeuwse huizen te sparen. 
Het gebied waarin de tunnel ligt behoort tot de

breed lokaal, regionaal en nationaal draagvlak is.

oorspronkelijke immuniteit van de kerk en bevat vermoedelijk dertiendeen veertiende-eeuwse graven. Die kunnen zeer talrijk zijn, maar zeker

Voorwaarde voor de duurzame invulling van het beeldhouwatelier is dat dit

is dat niet. Wanneer die er zijn, zullen ze veel waardevolle informatie over

aspect gezamenlijk gedragen wordt door overheid (rijksdienst) en bedrijfs-

de inwoners van de stad in deze periode bevatten, waarvan we nog niet

leven (restauratie- en bouwwereld). Hieraan ligt de overtuiging ten grond-

zoveel weten. Mocht er ten behoeve van de tunnel een strook in het terrein

slag dat Nederland de middeleeuwse monumenten dusdanig waardevol

moeten worden opgegraven, dan dienen de graven daarom nauwkeurig

vindt, dat een reservoir van eigen deskundigen in stand gehouden zou

worden onderzocht. Dat onderzoek is verplicht op basis van de nieuwe

moeten worden. Het atelier in de Nieuwe Bouwloods van de Sint Jan kan

Wet op de Archeologische Monumentenzorg. Een dergelijk onderzoek is

daarbij een sleutelrol spelen.

erg arbeidsintensief. Afhankelijk van het aantal skeletten (het zouden er maximaal ca. 200 kunnen zijn) kunnen de kosten flink oplopen.

Een gang

7.2 Monumentenstatus en archeologie

door het terrein tussen de fundamenten van de kathedraal door lijkt weinig schade te berokkenen. Wanneer de tunnel gebruik maakt van de aanwezige

De archeologische ondergrond van en rondom de kathedraal is een van

funderingsbogen blijft schade vrijwel afwezig. Uiteraard moet eerst goed

de rijkste in ‘s-Hertogenbosch. De kathedraal zelf, evenals de toren, is

worden onderzocht of dit technisch en qua maatvoering mogelijk is.

een rijksmonument. Het terrein binnen de voormalige immuniteit richting Hinthamerstraat herbergt een kerkhof met begravingen uit de late

In het kader van een monumentenvergunning moeten daarnaast de

middeleeuwen en recente Nieuwe Tijd, en wel met een goede graad van

consequenties van het aanbrengen van de plateaulift in de kerk worden

conservering. Het is sinds 2003 een beschermd gemeentelijk archeologisch

afgewogen. In de kerk hebben in het verleden ook begravingen plaats­

monument. De terreinen zijn nauwkeurig onderzocht bij de aanleg van de

gevonden. De plek waar de plateaulift naar boven komt ligt buiten

huidige Bouwloods in 1983.

de oudste fase, de romaanse Sint Jan. Onder dit deel van de kerk zijn

63

mogelijk resten bewaard gebleven van de indeling van het kerkterrein

7.3 Alternatieve routing

buiten de oudste fase en zijn er begravingen uit die periode. Het is niet

64

zeker in hoeverre deze begravingen, en begravingen die later hebben

In het concept van de Nieuwe Bouwloods is de tunnel van grote toe-

plaatsgevonden, door bouw- en restauratiewerkzaamheden zijn verstoord.

gevoegde waarde. Desondanks is een alternatieve routing mogelijk,

Daarover is geen zekerheid te verkrijgen anders dan door opgravingen

door de bezoekers na hun bezoek aan de Nieuwe Bouwloods de kerk

te verrichten.
Daarnaast is het gebied waar de plateaulift is gepland bouw­

te laten betreden via het portaal van het noordtransept. In deze situatie

historisch zeer interessant, omdat hierin mogelijk resten aanwezig zijn van

is de integrale fysieke relatie tussen Bouwloods en kathedraal minder

de romaanse Sint Jan en van bouwfases en vroegere vloerniveaus van de

pregnant. Ook wordt het gebouwbezoek als ervaring beduidend minder

gotische kerk. Aangezien hierover weinig bekend is, zijn de resten zeer

dramatisch.

Bezoeker

65

Bezoeker in / uit

waardevol. Indien zij ten behoeve van de aanleg van de plateaulift worden aangetast, moeten deze resten goed worden gedocumenteerd. Mogelijk

Voor de logistiek en ook de logica van het bezoek zijn de consequenties

zijn de bouwhistorische resten op enigerlei wijze zichtbaar te maken in een

groter. Dat een bezoek aan de kathedraal bij de Bouwloods begint is nu

eventuele nieuwe ondergrondse ruimte.
De kosten van het archeologisch

immers veel minder evident. Daarnaast zijn de cultureel-toeristische

en bouwhistorisch onderzoek en de documentatie bij realisering van de

stromen in de kerk minder goed te reguleren en regisseren.

gang en de plateaulift worden globaal geraamd op € 500.000.

Dit “noordportaal-scenario” vereist een andere aanpak om toch tot het

Mariakapel

X Kerkganger

gewenste bezoekersaantal te komen. Essentieel zijn bewegwijzering Het plan past niet in het bestemmingsplan, met name ten aanzien van

en een intensieve communicatie-inspanning waarbij de verwachtingen

de beoogde bouwhoogte. Derhalve dient een bestemmingsplanwijziging

(beeldvorming) anders worden gestuurd. Bovendien vergt dit scenario

te worden gemaakt.

de inzet van meer mensen in de kerk zelf, onder meer om aan een balie in het noordtransept bezoekers te bedienen. De financiële consequenties voor de jaarlijkse exploitatie zijn in dit

Geopend tijdens hoogtijdagen en vieringen

stadium niet goed in te schatten. Het is echter niet denkbeeldig dat een break even later zal worden bereikt en dat de rentabiliteit in zijn algemeenheid lager zal zijn.

Logistiek schema - zonder tunnel

Bijlagen Bijlage 1 Opengestelde kathedralen in Europa

66

 

Keulen

Florence

Sagrada Familia

Antwerpen

Canterbury

Sint Jan

Bavo Haarlem

Levende kerk

Ja, altijd open

Ja, altijd open

Neen, open bouwplaats

Ja, altijd open

Ja, altijd open

Ja, altijd open

Ja, altijd open

Bezoek

3,65 M

4M

2,5 M

0,32 M

2M

0,8 M

0,08 M

Entree normaal

-

-

€ 11,-

€ 5,-

€ 8,30 eredienst gratis (gehele terrein)

-

€ 2,tenzij Vriend of gemeentelid

Entree korting

-

-

€ 10,- € 9,(groep)

€ 3,- (60+, Antwerpenaren, studenten)

€ 7,20 (gehele terrein)

-

€ 1,25 (jongeren, 65+)

Tentoonstelling

Toegankelijk via speciale tours

Museo dell’Opera del Duomo (€ 6,-)

‘Gaudi’s werkplaats’ in kerk

‘Reünie’

tailor-made ‘Behind the scenes’-tour’

‘Kerk in uitvoering’

georganiseerd door Gemeente Haarlem

Audioguide (talen)

-

-

€ 4,(EN)

€ 2,(NL, EN, FR, DU, SP)

€ 4,(EN, NL, FR, DU, IT, SP, JP)

-

-

Algemeen

Algemeen

Algemeen

Algemeen

Algemeen

Algemeen

Algemeen

tevens dak, grafkelder, klokken, kerkschatten, toren

tevens dak, grafkelder, koepel

groepen reserveren via website

voor groepen en individuen

tevens toren, Bouw-loods, tijdelijk ook steiger

Duur (minuten)

45 / 60 / 90 / 120

45

60

90

60

60

Talen

DU

SP, CA, IT, FR, PO, DU

NL, EN, FR, DU Zomers ook IT, SP

EN

NL

Rondleidingen Soort

(tegen meerprijs

IT

(op aanvraag EN)

EN, SP, FR, IT, PO)

60 (op aanvraag EN)

NL, EN, FR, DU, SP

Prijs

€ 5,-

€ 9,-

+ € 4,- p.p. (min. 20 p) bovenop entree

€ 60,(groep, max 20 p) bovenop entree

€ 5,70 p.p. (groep) bovenop entree

€ 60 / 75,(groep, max 15 / 20 p)

€ 2,50 p.p. (minimumbedrag € 25)

Winkel

Meerdere, niet in Dom. Buiten op meerdere lokaties

In Museo, niet in Dom zelf

In Sagrada zelf

In Dom zelf

Twee, grootste buiten muren, ander binnen de muren

Ja

 

Extra

Zingeving en culturele Museo dell’ Opera huist topwerken evenementen van Michelangelo in DomForum en Ghiberti

 

Wegens sluiting Museum Schone Kunsten: 20 meesterwerken

Gratis: parochie,   werkenden, en buren. ‘Paspoort’ voor € 20. Avondtours

Al decennia wordt er entree geheven

67

68

Bijlage 2

Illustratieverantwoording en colofon

Gesprekspartners

pagina 15 van links naar rechts Detail van een miniatuur uit La Fleur des Histoires, tweede helft 15de eeuw. Det Kongelige Bibliotek, Kopenhagen

pagina 17 van links naar rechts Luchtboogbeeld, afkomstig van de Sint Jan. Museum De Bouwloods

Detail van Panorama in vogelvlucht vanuit het noorden, waarop de Sint Jan met de oorspronkelijk gebouwde middentoren is afgebeeld. Pentekening uit ca. 1550, door Antonie van Wyngaerde. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch

Bouwfragment afkomstig van de Sint Janskathedraal. Museum De Bouwloods

Mr. A.A.B. van Alphen, ambtelijk secretaris Vakgroep Restauratie,

F. Sturm, architect, Sturm Architecten, Roosendaal

Amersfoort

Dhr. J. Timmermans, voorzitter Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch,

C. Ariens, docent/coördinator opleiding restauratie/onderhouds-

‘s-Hertogenbosch

medewerker Koning Willem I-College, ‘s-Hertogenbosch

Drs. C. van ’t Veen, algemeen directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,

Drs. P. A.M. Broeders, directeur-econoom Bisdom, ‘s-Hertogenbosch

Amersfoort

Ir. B.N.W. de Bont, directeur Aannemingsbedrijf Nico de Bont,

F. Woudenberg, directeur Petramus Steenhouwerij, Heusden

TBI Bouw, Vught

Kerkbestuur Parochie van de Heilige Johannes Evangelist

Drs. E. van Deutekom, kunsthistoricus/archivaris Bisdom,

Hoofd en medewerkers afdeling Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten (BAM)

‘s-Hertogenbosch W. Jans, Dienst Stadsontwikkeling Openbare Ruimte en Verkeer, ‘s-Hertogenbosch

Het oksaal in de Sint Jan voordat het in 1866 aan het Victoria and Albert Museum in Londen werd verkocht. Foto: A.G. Schull. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Interieur van de Sint Jan door Jan Peeters, 1857. Gezicht vanuit het zuidertransept op het 17de -eeuwse classicistische oksaal. Links van het oksaal onder een baldakijn het beroemde Mariabeeld, dat in 1853 naar de stad terugkeerde. Noordbrabants Museum

Pijpaarden beeldje van Maria met kind. Dit soort beeldjes werd in de middeleeuwen op grote schaal vervaardigd en dienden voor privédevotie van de Heilige Maagd. Noordbrabants Museum Fragment van de originele wimbergen afkomstig van de Sint Jan. Museum De Bouwloods Beeld van Sint Severus, waarschijnlijk afkomstig van het altaar van het Bossche weversgilde in de Sint Janskathedraal, laat 15de eeuw. Noordbrabants Museum

P. Kokke, afdelingsdirecteur Koning Willem I College, ‘s-Hertogenbosch Drs. R. van der Laar, hoofd bureau externe dienstverlening Stadsarchief,

Doorsnede van de Sint Jan door J. Everts, 1778. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch

Monstrans door Jos Jonkergouw, ‘s-Hertogenbosch, 1906. Museum voor Religieuze Kunst, Uden

Steenbestelling bij Jan Quaywante, 1448. Kerkarchief Sint Jan

Pelgrimsinsigne uit de 15de eeuw met een afbeelding van het miraculeuze Mariabeeld. Noordbrabants Museum.

‘s-Hertogenbosch Ing. B.G.H. Massop, directeur BBM Restauratiearchitectuur bv, Raamsdonkveer Dr. C. de Mooij, directeur Noordbrabants Museum, ‘s-Hertogenbosch T. Mooy, beeldhouwer, Amersfoort E. Overdijk, wnd. voorzitter Kring Vrienden ’s-Hertogenbosch,

Plechtige Omgang, 1953. Stadsarchief ’s-Hertogenbosch Bisschopsstaf, 18de eeuw. Gerfkamer Sint Jan De kathedraal na de voltooiing van de bouw. In 1584 brak er in de stad een brand uit, waardoor de middentoren, nauwelijks een halve eeuw oud, werd verwoest. 3Dbeeld: Ronald Glaudemans

pagina 37 Publiek voor het Prado in Madrid, 2007. Foto: Joost van den Broek / Hollandse Hoogte

Werkzaamheden tijdens de eerste restauratie in de bouwloods bij de Sint Jan. Kerkarchief Sint Jan

achterzijde Mgr. Bekkers en mgr. Bluijssen, 1961.

‘s-Hertogenbosch Prof.dr. C.J.A.C. Peeters, voormalig onderzoeker St. Jan, Amsterdam W. Rohaan (BAM/Schram & Schrale), bestuurslid Vakgroep Restauratie

Fotopersbureau Het Zuiden, Stadsarchief ’s-Hertogenbosch

Gordion Cultureel Advies Alexander Boersstraat 7 1071 KT Amsterdam 
www.gordion.nl Kunsthistorisch Bureau D’Arts Noordeinde 8 1485 EV Noordeinde www.bureau-darts.nl Henket & partners architecten Hal 13a, den Eikenhorst 5296 PZ Esch (N-Br) www.henket.nl Grafisch Ontwerp MV LevievanderMeer Lutmastraat 191 b 1074 TV Amsterdam www.mvlevievandermeer.nl

69

Een visionaire ambitie past bij de Sint-Jan

ook, kan daar niet veel aan veranderen. Overigens heb ik

deze locatie. De stad zet de komende jaren haar kaarten

Het plan voor een nieuwe bouwloods bij

het altijd jammer gevonden dat de oude houten bouw-

op Jeroen Bosch, waarbij we ons noodgedwongen veelal

de Sint-Jan is interessant en veelbelovend.

loodsen destijds moesten wijken voor de huidige nieuw-

moeten behelpen met replica’s, navolgers en audio-

Door Gerard Rooijakkers

bouw, de kwaliteit van de kathedraal onwaardig. De oude

visuele presentaties. Laten we dan in ieder geval de

loodsen illustreerden treffend dat de kathedraal als

kathedraal, die het meest sprekende en zichtbare

Als kind kreeg ik voor mijn verjaardag een platenboek

Godshuis voortdurend mensenwerk was en is. Wat heb-

getuigenis van zijn tijd is, optimaal presenteren. Daarbij

over de bouw van een kathedraal. Ik heb dat boek nog

ben onze middeleeuwse voorouders een visionaire ambi-

mag Den Bosch gerust fier zijn op het feit dat rond de

steeds en, alhoewel gedateerd en beduimeld, het is nog

tie gehad, toen ze de Romaanse voorganger transfor-

Sint-Jan een boeiende restauratiegeschiedenis van ruim

altijd een feest om er doorheen te bladeren. Het boek

meerden tot een gotische kathedraal. Wat is er toch met

150 jaar te vertellen is. Tevens beschikt de stad over een

was voor mij destijds een cultuurhistorische openbaring,

ons gebeurd, dat we meteen in een kramp schieten wan-

van de oudste diensten voor archeologie en bouw-

die mij de Sint-Jan met andere ogen deed zien.

neer er met ambitie iets goeds van onze tijd en generatie

historie, die toonaangevend is in Nederland.

De huidige bezoeker van de Bossche kathedraal ervaart

toegevoegd kan worden? De plannen om te komen tot

De huidige restauratie heeft veel nieuwe inzichten op-

in feite maar een fractie van het gebouw. Uiteraard zijn

een nieuwe bouwloods als bezoekerscentrum voor mid-

geleverd die een goede presentatie verdienen. En wat te

er gastvrije en deskundige gidsen die mensen rondleiden

deleeuwse bouwkunst zijn interessant en veelbelovend.

denken van het grafzerkenproject, waarbij alle graven in

(en regelmatig ook vermanend toespreken wanneer ze

Het nagestreefde kwaliteitsniveau doet mijns inziens

de kathedraal een sleutel tot de belangrijkste families

de rust in het Godshuis dreigen te verstoren).

recht aan het belang van de Sint-Jan. Dat daarvoor de

van de Meierij. De Sint-Jan was en is in de eerste plaats

Je ervaart de ruimte, het licht en de interieuronderdelen,

huidige bouwloods en de fietsenstalling moeten wijken

een Godshuis. Het is een spirituele plek die niet alleen

voor zover ze vanaf de begane grond zichtbaar zijn. Voor

is mooi meegenomen. Eindelijk zal met een glazen lift

verticaal naar de hemel reikt, maar ook horizontaal de

wie in Frankrijk of Engeland een kathedraal bezoekt, is

dan het exterieur met de fantastische luchtboogbeelden

mensen bindt. Alle ingrediënten zijn aanwezig om deze

een aantrekkelijk vormgegeven brochure of vouwblad

in hun architectonische samenhang meer van nabij te

binding ook in cultuurhistorisch opzicht te versterken.

aanwezig. In Den Bosch niet. De Stichting Archeologie en

zien en te beleven zijn. Een goede bouwhistorische pre-

Wat heeft het voor zin om de kathedraal te blijven restau-

Bouwhistorie is op dit moment gelukkig bezig in deze

sentatie met een onderdoorgang naar de kathedraal zal

reren als we niet ook investeren in zingeving, zowel spiri-

behoefte te voorzien door het ontwikkelen van een rijk

een culturele aanwinst voor de stad betekenen.

tueel als cultuurhistorisch, voor komende generaties?

gedocumenteerd uitklapbaar model (een ‘pop-up’) van

Consequentie is wel dat een deel van het bodemarchief

de kathedraal voor een breed publiek.

verstoord wordt. Anderzijds biedt het ook weer een unie-

Prof. Dr Gerard Rooijakkers is volkskundige en verbonden

Hoe trots we met zijn allen ook zijn op ‘onze’ Sint-Jan,

ke gelegenheid tot het verrichten van archeologisch

aan de Universiteit van Amsterdam en het Meertens

de cultuurhistorische beleving ervan is belabberd. De

onderzoek dat ongetwijfeld belangrijke, nieuwe gege-

Instituut en kroonlid van de Raad voor Cultuur.

presentatie in de huidige bouwloods, hoe goedbedoeld

vens op zal leveren over de vroegste geschiedenis van

Opiniestuk in Brabants Dagblad, 13 oktober 2009