urbanism stedebouw urbanisme städtebau urbanismo
Nieuw Amsterdam Een succesvolle strategie naar verdichting
In opdracht van de Kamer van Koophandel Amsterdam en Ondernemersvereniging ORAM
134
Colofon
Nieuwe Looiersstraat 45-II Postbus 16631 1001 RC Amsterdam T +31 (0)20 470 20 13 F +31 (0)20 470 05 61
[email protected] www.must.nl
Nieuw Amsterdam
Projectteam Pieter Jannink Dirk Neumann Wouter Veldhuis (projectleiding) Begeleidingsteam Laurette van Halen (KvK) Jeroen Oldenkotte (ORAM) Jack Steijn (ORAM)
Inhoud
Amsterdam
In opdracht van de Kamer van Koophandel
september 2009
Amsterdam en Ondernemersvereniging ORAM
Introductie 5 Strategieën voor verdichting 9 Opgave 13 Vier keer verdichten 15 Verbeter de bereikbaarheid 17 Verdicht de werkgebieden 21 Ontwikkel metropoolparken 25 Realiseer nieuwe woonmilieus 29
Nieuw Amsterdam Een succesvolle strategie naar verdichting
Nieuw Amsterdam 33 Hoe groot is de verandering? 37 Timing! 41 Instrumenten voor verdichting 45 Sorteren 49 Combineren 51 Effectief grondgebruik 53 Stapelen 55
Nieuw Amsterdam
Introductie
Amsterdam is de trekker van de meest succesvolle stadsregio in Nederland. De stad neemt daarom terecht de verantwoordelijkheid om zichzelf opnieuw uit te vinden en gaat grote en complexe ruimtelijke vraagstukken niet langer uit de weg. Het is tijd voor een nieuw Amsterdam.
Nieuw Amsterdam
De gemeente Amsterdam werkt aan een nieuwe structuurvisie op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad tot 2040. In de gemeentelijke notitie Pijlers voor de ruimtelijke ontwikkeling van Amsterdam1 wordt terecht gesteld dat de structuurvisie tot stand komt in een uiterst onstuimige tijd. Dit vergt een aanzienlijke koerswijziging in het ruimtelijk beleid.
gemeentegrenzen zijn er echter geen ‘gemakkelijke’ locaties beschikbaar. Bij het vaststellen van het Structuurplan 2004-2010 bleek al dat groengebieden, sportaccommodaties en vooral bedrijventerreinen onder hoge druk staan.
De grootste uitdaging bij het opstellen van de nieuwe structuurvisie is het gebrek aan ruimte. De economie en de bevolking van Amsterdam zijn de afgelopen twintig jaar gegroeid en zal ook de komende decennia door blijven groeien. Ruimte voor verdere uitbreiding van het stedelijk areaal is er echter niet meer. De stad zal de groei moeten opvangen binnen de eigen gemeentegrenzen.
Het georganiseerde bedrijfsleven, vertegenwoordigd door de Kamer van Koophandel Amsterdam en Ondernemersvereniging ORAM, erkent de woningbehoefte omdat de groei van de economie alleen maar gerealiseerd kan worden als ook het benodigde arbeidspotentieel goede huisvesting kan vinden. Maar de economie stelt ook randvoorwaarden. De economische structuur van goed functionerende bedrijventerreinen moet behouden blijven. Het zijn dus niet langer de vanzelfsprekende locaties om woningbouw te realiseren.
Om de groeiende bevolking te huisvesten is er de komende twintig jaar een geschatte behoefte van ongeveer 70.000 nieuwe woningen. Binnen de
Met het pleidooi Nieuw Amsterdam wil het georganiseerde bedrijfsleven de discussie van de woningbouwopgave verbreden en taboes in de ruimtelijke
ordening van Amsterdam doorbreken. Nieuw Amsterdam pleit voor een integrale en gelaagde verdichting van de stad binnen alle sectoren van de ruimtelijke ordening. Wil de stad serieus een stap vooruit zetten als vitale en leefbare trekker van een nieuwe metropoolregio, dan moet de eenzijdige doelstelling van woningbouwproductie losgelaten worden. Om een kwalitatieve stap vooruit te zetten is het noodzakelijk om niet alleen te streven naar een groei van woningen, maar ook naar meer ruimte voor werkgelegenheid, betere bereikbaarheid en meer ruimte voor ontspanning en groen. Dit vraagt dus om een zorgvuldige, veelzijdige ontwikkelstrategie. Nieuw Amsterdam toont aan dat de gewenste ontwikkeling van Amsterdam als trekker van de metropoolregio alleen maar gerealiseerd kan worden als alle partijen en sectoren binnen de ruimtelijke ordening ook zelf grote inspanningsverplichtingen aangaan. Het terugdringen van het autoverkeer in
binnenstedelijk gebied kan alleen maar gerealiseerd worden als het regionale netwerk versterkt wordt in combinatie met excellente transferpunten in de zone van de A10. De groei van de economie kan alleen maar gerealiseerd worden als het gebruik op de huidige bedrijventerreinen en industriegebieden aanzienlijk geïntensiveerd wordt. Het groen van de landschappelijke scheggen kan alleen maar behouden blijven als deze gebieden ontwikkeld worden tot grote metropoolparken met een veel intensiever recreatief gebruik. De toename van het woningaantal is alleen maar wenselijk als dit bijdraagt aan de differentiatie van Amsterdamse woonmilieus. Dit betekent dat er vooral geïnvesteerd moet worden in hoogstedelijke woongebieden op goed bereikbare plekken in de nabijheid van aantrekkelijke metropoolparken. Amsterdam moet vooral inzetten op woningbouw die een nieuwe, metropolitane, doelgroep bedient en daadwerkelijk complementair is aan de woningbouwproductie in de rest van regio.
Nieuw Amsterdam
Nieuw Amsterdam is een concept dat langzaam moet rijpen. Het is niet mogelijk om de metropolitane doelstellingen van de ene op de andere dag te implementeren. Het is van essentieel belang dat de ruimtedruk in de stad langzaam wordt opgevoerd, zodat de kostbare verdichtingsopgaven voldoende economisch draagvlak hebben. Het georganiseerde bedrijfsleven pleit dan ook voor een zorgvuldige timing van ontwikkelingen. Start nu met kansrijke verdichtingsopgaven op locaties met voldoende ruimtedruk. Maar stop voorlopig op locaties die pas op lange termijn een groot verdichtingspotentieel hebben. Voorkom dat de strategische metropoollocaties op dit moment ontwikkeld worden met te lage dichtheden. Laat de kwantitatieve doelstellingen van de woningproductie los en richt alle energie op het realiseren van stedelijke milieus die de metropool waardig zijn.
Inhoud
Opgave 13 Vier keer verdichten 15 Verbeter de bereikbaarheid 17 Verdicht de werkgebieden 21 Ontwikkel metropoolparken 25 Realiseer nieuwe woonmilieus 29
Strategieën voor verdichting
Wil Amsterdam serieus een stap vooruit zetten als vitale en leefbare trekker van de nieuwe metropoolregio, dan moet de eenzijdige doelstelling van woningbouwproductie losgelaten worden.
Nieuw Amsterdam
10
In 1609 bereikte het Nederlandse schip de Halve Maen, onder bevel van kapitein Henry Hudson, het huidige New York. Dit leidde tot de stichting van de nederzetting Nieuw Amsterdam, vernoemd naar de stad die op dat moment gerekend werd tot één van de grootste en modernste metropolen ter wereld. Deze nederzetting groeide in 300 jaar uit tot één van de belangrijkste metropolen van de twintigste eeuw. Een metropool met monumentale wolkenkrabbers, iconografische bruggen, unieke musea, grote theaters, krachtige zakencentra, grote havengebieden, creatieve wijken, uitgestrekte suburbs en het vermogen om telkens te blijven vernieuwen. Het vrijheidsbeeld, de skyline en het Central Park zijn de iconen van de metropool van de twintigste eeuw. Aan het begin van de eenentwintigste eeuw is er echter veel veranderd. Net als Amsterdam heeft New York zich geschaard bij de oude adel van grootse steden. Het zijn nu de explosief groeiende steden in Azië die het begrip me-
tropool een nieuwe betekenis geven. Dat wil niet zeggen dat er geen ruimte meer is voor steden als Amsterdam om zich verder te ontwikkelen. Integendeel. De laatste dertig jaar heeft de stad de neergaande spiraal weten te keren en ontwikkelt de stad zich samen met de omliggende gemeenten tot één van de sterkere metropoolregio’s van Europa. De stadsregio ontwikkelt een groeiende aantrekkingskracht op het internationale bedrijfsleven, de creatieve economie en het toerisme. Terwijl grote delen van Nederland langzaam ontvolken, groeit het inwoneraantal in de regio Amsterdam. De stad heeft haar aantrekkingskracht weer herwonnen. Dit heeft grote gevolgen voor het ruimtegebruik. De bebouwing wordt steeds compacter en de beschikbare ruimte wordt steeds efficiënter benut. Zo blijkt bijvoorbeeld uit het overzicht van alle woningbouwprojecten die in de periode 2007/2008 zijn gerealiseerd, dat er in Amsterdam nauwelijks nog rijtjeswoningen worden gebouwd.2 De meeste projecten zijn
11
ingenieuze puzzelstukken die binnen de beperkingen van de gegeven locatie een zeer hoge woningdichtheid weten te realiseren zonder de kwaliteit van de individuele woning uit het oog te verliezen. De ontwikkeling op het Westerdokseiland, met een dichtheid van meer dan 200 woningen per hectare, kan gerekend worden tot één van de eerste duidelijk zichtbare stedelijke ontwikkelingen van een nieuw tijdperk. Amsterdam is de trekker van de meest succesvolle stadsregio in Nederland. De stad neemt daarom terecht de verantwoordelijkheid om zichzelf opnieuw uit te vinden en gaat grote en complexe ruimtelijke vraagstukken niet langer uit de weg. Het is tijd om de stad klaar te maken voor een nieuwe grote verstedelijkingsoperatie. Het is tijd voor een nieuw Amsterdam.
Amsterdam nu (boven) en Nieuw Amsterdam (onder), verdichting van alle lagen
Nieuw Amsterdam
12
- 400 ha
wonen
werken
Het oude denken: groei woningbouw gaat
Het nieuwe denken: groei van woningen
ten koste van andere functies in de stad
leidt tot groei in alle sectoren = verdichting
water
+
+
- 138 ha
- 200 ha
- 200 ha
water
groen
- 400 ha
werken
wonen
groen
+ 1047 ha
+ 946 ha woningen wil uitbreiAls Amsterdam met 70.000 den, dan zijn 938 ha nodig( bij een huidige gemid+ 714 ha delde dichtheid in Amsterdam). Tot nu toe werd die ruimte bij andere functies gevonden. Dat betekent dat gebieden voor werken, + 291 ha infrastructuur, water en groen krimpen.
+ 938 ha
+ 938 ha
-
infrastructuur
infrastructuur
+ 946 ha
+ 938 ha
Opgave +
+ 714 ha
+ 291 ha
De metropoolregio heeft zich in de afgelopen jaren ontwikkeld tot een vitale economische regio met veel groeikansen. De stad Amsterdam is het regionale centrum en deinfrastructuur belangrijkste werken water wonen motor van deze ontwikkeling. Daarom kiest de stad er voor om een belangrijk deel van de regionale groei binnen de eigen gemeentegrenzen te realiseren. Dit komt bijvoorbeeld tot uitdrukking in de doelstelling om tot 2040 minimaal 70.000 woningen toe te voegen aan de bestaande woningvoorraad. Hoewel de groeiopgave door de gemeente Amsterdam duidelijk breed wordt ingezet richt het debat zich vooral op de vraag waar nog ruimte is om 70.000 woningen te realiseren. Te snel wordt dan de conclusie getrokken dat er nog wel ruimte beschikbaar is in de werkgebieden en de haven. Of dat een deel van de Amsterdamse groenstructuur onvoldoende gebruikt wordt en dus plaats kan maken voor
wonen
werken
infrastructuur
water
groen
+ 1047 ha
Maar met meer woningen stijgt de aantal bewowoningbouw. En ook de overkluizing projecteren op de stadsplattegrond. ners. Deze nieuwe burgers willen ook werken, revan de A10 of andere grootschalige WeOm moeten het immers doen met creëren en mobiel zijn. de zelfde levenskwaliteiinfrastructuur wordt vaakten genoemd de de beperkte ruimte die ervan is. de Als de de bieden, moeten anderen functies als een slimme oplossingstad voormeegroeien. het ruimteclaim van 70.000 woningen Dus heeftdeAmsterdam 3936berekend ha meer stad nodig! ruimteprobleem. Daarmee wordt wordt aan de hand van de groeiopgave van Amsterdam echter gemiddelde woningdichtheid in de stad te makkelijk verengd tot een woningmoet er 938 hectare vrijkomen voor bouwvraagstuk. De werkelijkheid is nieuwe woningbouw. De eenvoudige groen precies andersom. In de eerste plaats redenering is dat dit naar evenredigheid wil de stad Amsterdam zich versterken ten koste zal gaan van het ruimtegeals regionaal economisch centrum met bruik van andere stedelijke functies: de een excellent vestigingsklimaat voor werkgebieden, de infrastructuur, het bedrijven en werknemers. Investeringen water en het groen. Zo is het immers in aantrekkelijk groen, goede voorziede afgelopen dertig jaar ook gegaan. ningen, optimale bereikbaarheid en een robuuste vitale economie zijn dus Wil de stad serieus een stap vooruit voorwaardelijk om voldoende aantrekzetten als vitale en leefbare trekker van kingskracht te genereren voor een de nieuwe metropoolregio, dan moet bevolkingsgroei. de eenzijdige doelstelling van woningbouwproductie losgelaten worden. Om Woningaantallen zijn in het debat over een kwalitatieve stap vooruit te zetten het stedelijk ruimtegebruik een tastbare is het noodzakelijk om niet alleen te grootheid. Maar als de opgave voor de streven naar een groei van 18% meer groei van Amsterdam naar evenredigwoningen, maar naar evenredigheid heid omgezet wordt naar de andere ook een groei van inwoners en dus sectoren wordt gelijk duidelijk dat het meer werkgelegenheid, betere bereikniet reëel is om het woningbouwvraagbaarheid, voldoende water en aantrekstuk als een absolute ruimteclaim te kelijker groen. Daarmee wordt de
13
Maar m ners. De creëren ten de b stad me Dus hee
+ 938 ha
Vier keer verdichten
+
+ 938 ha
+
+ 938 ha
+ 938 ha + 714 ha
+
wonen
-
-
+ 938 ha wonen
+
werken
+ 1047 ha
- 400 ha + 291 ha
werken wonen
- 400 ha
infrastructuur werken
- 138 - 200 ha ha
- 200 ha
infrastructuur water groen water
groen
+ 291 ha
+ 938 ha infrastructuur wonen
water werken
groen infrastructuur
- 400 ha
wonen
werken
-
+
- 138 ha
- 200 ha
wonen
water wonen
water
+ 1047 ha + 946 ha
+ 714 ha - 200 ha - 400haha + 291
infrastructuur
+ 946 ha
+ 938 ha + 714 ha
+
groen werken
- 138 ha
- 200 ha
water
groen
+ 291 ha
infrastructuur
+ +938 938haha werken wonen
infrastructuur werken
+ 946 ha ha + 938 + 714 ha
infrastructuur water groen water
+
+ - -ha + 291
-
+ 1047 ha
+ 714 ha
Als Amsterdam met 70.000Als woningen Amsterdam wil uitbreimet 70.000 w den, dan zijn 938 ha nodig( den, bij een danhuidige zijn 938gemidha nodig( b delde dichtheid in Amsterdam). delde dichtheid in Amsterdam Tot nu toe werd die ruimteTot bij nu andere toe werd functies die geruimte b + 1047 ha vonden. Dat betekent datMaar gebieden vonden. Dat voor betekent werken, dataan ge Maar met meer met woningen meer woningen stijgt de stij infrastructuur, water en groen infrastructuur, krimpen. water en groe ners. Dezeners. nieuwe Dezeburgers nieuwewillen burgers ookwiw groen
- 200 ha
++ + 938 ha
+ 1047 ha
- 200 ha ha - 200
+ + 938 ha
+ 946 ha
+ 714 ha - 138 ha
+ -
+ 946 ha
+ 946 ha
- 138 - 138haha
- 200 - 200haha
- 400 - 400haha + 291 ha wonen wonen
werken werken
infrastructuur infrastructuur
water water
water wonen
groen werken
infrastructuur
water
Als Amsterdam Als Amsterdam met 70.000 met woningen 70.000 ww den, dan den, zijn 938 danha zijn nodig( 938 ha bijnodig( een hub delde dichtheid delde dichtheid in Amsterdam). in Amsterdam Tot nu toeTot werd nu toe die ruimte werd die bijruimte andereb vonden. Dat vonden. betekent Dat betekent dat gebieden dat ge vo Maar met meer woningen Maar met stijgt meer dewoningen aantal bewo stij infrastructuur, infrastructuur, water en groen water en krimpen groe ners. Deze nieuweners. burgers Deze willen nieuwe ookburgers werken,wir creëren en mobielcreëren zijn. Omen demobiel zelfdezijn. levenskwa Om de Infrastructuur ten de bieden, moeten ten de debieden, anderen moeten functies devan and stad meegroeien. stad meegroeien. Dus heeft Amsterdam Dus 3936 heeftha Amsterdam meer stad3936 nodig! ha
creëren encreëren mobielen zijn. mobiel Om de zijn. zelfde Om de le ten de bieden, ten demoeten bieden,de moeten anderen defunc and Werkgebieden stad meegroeien. stad meegroeien. Dus heeftDus Amsterdam heeft Amsterdam 3936 ha meer 3936sta ha
Als AlsAmsterdam Amsterdammet met70.000 70.000wo w den, den, dan danzijn zijn938 938ha hanodig( nodig(bb groen delde deldedichtheid dichtheidininAmsterdam Amsterdam Tot Totnu nutoe toewerd werddie dieruimte ruimtebij b vonden. vonden.Dat Datbetekent betekentdat datgeb ge + 1047 ha infrastructuur, infrastructuur, water en engroen groe Maar met meer woningen Maar stijgt met de aantal meerwater bewowoningen stij ners. Deze nieuwe burgers ners. willen Deze ook nieuwe werken, burgers rewi - 200 - 200haha creëren en mobiel zijn. Omcreëren de zelfde en levenskwaliteimobiel zijn. Om de ten de bieden, moeten degroengebieden ten anderen de bieden, functies moeten van dede and Water en stad meegroeien. stad meegroeien. groen groen Dus heeft Amsterdam 3936Dus ha heeft meer stad Amsterdam nodig! 3936 ha
wonen
werken
infrastructuur
+ +946 946haha
+ +938 938haha
groen
+ +1047 1047haha
Maar Maarmet metmeer meerwoningen woningenstijg stij ners. ners.Deze Dezenieuwe nieuweburgers burgerswill wi creëren creërenen enmobiel mobielzijn. zijn.Om Omde de Woongebieden ten tende debieden, bieden,moeten moetende deande and stad stadmeegroeien. meegroeien. Dus Dusheeft heeftAmsterdam Amsterdam3936 3936ha ha
+ +714 714haha
++ + +291 291haha
-wonen wonen
Nieuw Amsterdam
werken werken
14
infrastructuur infrastructuur
water water
groen groen
omvang van de groeiopgave pas echt in volle omvang zichtbaar. In plaats van de eerder genoemde behoefte aan 938 hectare voor woningbouw is er een totale ruimtebehoefte van bijna 4.000 hectare aan vitale stedelijke functies. Deze ruimtebehoefte kan nooit gerealiseerd worden door uitbreiding van het areaal van de afzonderlijke functies. De enige oplossing is een intensivering van het ruimtegebruik. De woongebieden moeten aanzienlijk verdicht worden, het ruimtegebruik in de werkgebieden moet ingrijpend geoptimaliseerd worden en het groen en water moeten veel meer gebruikswaarde krijgen. Alles moet compacter en efficiënter worden en moet meer kwaliteit krijgen. Verdichten is de opgave, voor alle sectoren en lagen van de stad.
Vier keer verdichten Een gezonde stad biedt voldoende ruimte voor de ontwikkeling van vier vitale lagen; wonen, werken, recreëren en transport. Hoewel deze lagen onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en op veel plekken samenvallen, kennen ze ook stuk voor stuk een eigen logica. Een goed woongebied kent andere randvoorwaarden dan een vitaal werkgebied. Recreatie en ontspanning vragen andere condities dan een efficiënt netwerk van verbindingen. Ook de wijze van verdichten zal per laag verschillen. Bij de één gaat het letterlijk om het toevoegen van bebouwing, bij de ander gaat het juist om het beter benutten en intensiever gebruiken van de reeds beschikbare ruimte. Als trekker van de metropoolregio is Amsterdam verantwoordelijk voor een gelijktijdige gezonde ontwikkeling van alle lagen van de stad. Een eenzijdige
15
groei van één stedelijke laag zal immers leiden tot scheefgroei binnen de stad en zal ook direct tot gevolg hebben dat de stad haar aantrekkingskracht verliest. Dit vraagt dus om een zorgvuldige ontwikkelstrategie voor alle lagen van het stedelijk systeem. In de navolgende paragrafen worden de ontwikkelkansen voor de vier afzonderlijke lagen nader verkend. Zo komen de belangrijkste opgaven voor de komende decennia duidelijk in beeld. Daarbij is gekeken naar de kansen om binnen de logica van de eigen laag te intensiveren. Maar tegelijkertijd is ook verkend hoe de ontwikkeling van iedere afzonderlijke laag kan bijdragen aan het versterken van de andere lagen. Zo ontstaat er een robuuste en duurzame stad, opgebouwd uit verschillende lagen met een eigen verdichtingopgave.
Slagaders van de metropool
knoop van (inter)nationaal belang
spoor
knoop van regionaal belang
metro
nieuwe metrolijn / RER
snelweg
nieuwe snelweg
stadsweg
verbreding snelweg
risicocontour transportwegen
Nieuw Amsterdam
16
vaarroute
HOV en stedelijke ontwikkeling in het
Wonen bij de multimodale knoop Euralille,
Werken op de multimodale knoop Euralille,
Beatrixkwartier, Den Haag
Lille
Lille
Verbeter de bereikbaarheid
van het treinverkeer gegroeid. Ook de recente opkomst van digitale communicatienetwerken heeft geen remmend effect gehad op ander modaliteiten.3
moeten aangepast worden zodat de betrouwbaarheid en snelheid vergroot kan worden.
Bereikbaarheid is de eerste voorwaarde voor stedelijke ontwikkeling. De groei van Amsterdam zal daarom onherroepelijk leiden tot een groeiende mobiliteitsbehoefte. Als deze mobiliteitsvraag niet geaccommodeerd wordt, leidt dit tot een rem op de groei van de stad en de regio. Behoud van ruimte voor de opschaling of transformatie van mobiliteitssystemen is daarom een essentiële voorwaarde. Zowel voor de auto als voor het spoorwegennet en de vaarwegen. Verschillende onderzoeken naar de historische ontwikkeling van mobiliteit hebben namelijk aangetoond dat iedere ontwikkeling van een nieuw vervoersysteem een nieuwe behoefte creëert zonder dat het oude systeem wordt vervangen. De toegenomen automobiliteit heeft de behoefte aan goede treinverbindingen niet vervangen. Integendeel, tegelijk met de opkomst van de auto is ook de intensiteit
De ring A10 is van cruciaal belang voor de bereikbaarheid van de gehele stad en zal dat ook op langere termijn blijven. Door de aanleg van de Westrandweg, de Tweede Coentunnel en de verbetering van de A9 zal de A10 waarschijnlijk een meer stedelijke functie krijgen. Dit betekent dat de snelheid op de ring verlaagd kan worden naar 80km/uur. Met een lagere ontwerpsnelheid kan het aantal rijbanen binnen het bestaande tracé vergroot worden waardoor de Rijksweg meer capaciteit krijgt om de toekomstige groei van het autoverkeer op te vangen.4 Ook het spoorwegennet en het regionale netwerk van railverbindingen moeten beter benut en verder uitgebreid worden. De frequentie op de bestaande trajecten moet, waar mogelijk, vergroot worden en bestaande tracés, zoals bijvoorbeeld de Amstelveenlijn,
17
Daarnaast kent met name het stadsregionale netwerk van openbaar vervoer een aantal gaten. Hier zijn nieuwe lijnen nodig om de maaswijdte van het netwerk te verdichten. Een nieuwe Oostwestlijn dicht op stedelijk niveau een cruciaal gat in het netwerk. Op het niveau van de metropoolregio moet er een snelle en hoogfrequente verbinding komen tussen Schiphol en Almere. Om de bereikbaarheid van de bestemmingen in het stedelijk gebied blijvend te garanderen is het noodzakelijk om de groeiende mobiliteit zoveel mogelijk op te vangen in nieuwe multimodale knooppunten; de nieuwe stadspoorten van Amsterdam. Deze overstapmachines worden gerealiseerd op strategische locaties waar lokale, regionale en internationale netwerken elkaar raken en met elkaar verbonden kunnen worden.
Multimodale knoop, La Defense, Parijs
Nieuw Amsterdam
18
19
De reservaten voor intensieve bedrijvigheid
intensivering werkgebied
werken buiten gemeente Amsterdam
intensivering kantorenwijk
gemeentegrens
geluidscontour, > 55 db
geluidscontour, 50 - 55 db
bebouwing
Nieuw Amsterdam
20
Haven Amsterdam
Verdicht de werkgebieden De gemeente Amsterdam zet in op een brede economische groei, maar in de praktijk gaat de meeste aandacht uit naar de ontwikkeling van de creatieve sector, zakelijke dienstverlening en toerisme. Dit zijn sectoren met een hoge toegevoegde waarde die vooral werkgelegenheid opleveren voor hoger opgeleiden. Producerende bedrijvigheid, distributie en logistieke dienstverlening zijn echter ook vitale zelfstandige sectoren in Amsterdam. Bovendien heeft groei in de kenniseconomie ook een positief effect op de ontwikkeling van de ondersteunende economie. Een conferentiecentrum kan namelijk niet functioneren zonder schone handdoeken, goede catering, technici en meubelmakers. Daarom moet er voldoende ruimte beschikbaar zijn om ook deze economische groei te accommoderen, vooral op
Vitale haven in de stad, Hamburg
bedrijventerreinen. Dit is ook rechtvaardig, want een belangrijk deel van de Amsterdamse bevolking heeft een opleiding op LBO of MBO niveau. Het belang van goede en vitale bedrijventerreinen in de stad wordt ondersteund door cijfers over de werkgelegenheidsgroei van de afgelopen vijf jaar. Op de bedrijventerreinen is de groei twee keer zo groot geweest als de groei van de werkgelegenheid in de gehele stad (9,3% tegenover 4,5%). Bovendien kennen de binnenstedelijke bedrijventerreinen vrijwel geen leegstand.5 Ook in de toekomst zal de stad deze terreinen dus hard nodig hebben om de groeiende behoefte aan bedrijfsruimte te kunnen accommoderen. Ook de grote gezoneerde bedrijventerreinen en industriegebieden zijn van groot belang. In een stadsregio met een toenemende ruimtedruk worden deze terreinen een schaars product. De diepzeehavens, de industrie, maar ook de kleinschalige bedrijvigheid zoals druk-
21
kerijen, wasserijen en bakkerijen vormen een onlosmakelijk onderdeel van de economische keten in de metropoolregio en mogen volgens de regelgeving alleen maar gevestigd worden op deze locaties. Verdere verkleining van de hindercontouren heeft tot gevolg dat deze stedelijke economie geen plek meer kan vinden in de stad. Dit pleit voor het koesteren van de zwaarbevochten hindercontouren. Door ze te behandelen als reservaten van bedrijvigheid met milieuhinder blijven deze terreinen behouden voor de verdere groei van een vitale economische sector. Het consolideren van de hindercontouren en binnenstedelijke bedrijventerreinen stelt ook verplichtingen naar het bedrijfsleven. Het wordt een belangrijke opgave om de bestaande terreinen beter te benutten. Verdichting van het grondgebruik is uitgangspunt. Maar dan moet er nog wel gezocht worden naar strategieën om deze verdichting te kunnen realiseren binnen de huidige wet- en regelgeving.
Verdichting in het havengebied, rioolwaterzuivering Amsterdam
Nieuw Amsterdam
22
23
De zes metropoolparken
metropoolpark
metropoolpark IJ
stadspark
Nieuw Amsterdam
24
Sail 2005, Amsterdam
Theresienwiese, München
Parque del Buen Retiro, Madrid
Ontwikkel metropoolparken
Wij pleiten voor het aanwijzen van zes nieuwe metropoolparken die zowel voor de stad als voor de omliggende gemeenten een cruciale rol spelen voor de kwaliteit van het stedelijk leven. Door deze groene gebieden niet langer te beschouwen als de geleidelijke overgang naar het buitengebied (die steeds verder opgeschoven kan worden), maar te zien als centraal gelegen metropoolparken worden de grenzen van deze gebieden minder onderhandelbaar. Daartegenover staat wel de opgave om de groeiende behoefte aan recreatieve ruimte in deze metropoolparken te accommoderen. Vergroting van de gebruiksintensiteit is hier de opgave.
delijk verschil is tussen het Westerpark en het Vondelpark, zijn de metropoolparken ook gebaat bij een duidelijk profiel. Het profiel van het Amsterdamse Bos is al in ontwikkeling. Het is een goed ingericht activiteitenbos met een regionaal verzorgingsgebied. Bij de landschappen rondom de Sloterplas, de Amstel en de Gaasperplas ontbreekt nog een duidelijk profiel, maar er zijn voldoende aanknopingspunten om ook deze groene gebieden te transformeren tot echte metropoolparken.
De leefkwaliteit in Amsterdam wordt voor een belangrijk deel bepaald door de nabijheid van grote aantrekkelijke landschappen. Zowel door de groei van de stad zelf, als door de ontwikkelingen in de regio komen deze landschappen steeds meer onder druk te staan. Inmiddels zijn de meeste landschappelijke scheggen door de ontwikkelingen in de randgemeenten geïsoleerd geraakt. De Amstelscheg is bijvoorbeeld door de groei van Ouderkerk aan de Amstel, Amstelveen en de A9 voor een groot deel afgesneden van het Groene Hart. Alleen Waterland maakt nog integraal onderdeel uit van het grote regionale landschap van polders en droogmakerijen ten noorden van Amsterdam. Om de kwaliteit van de voormalige landschappelijke scheggen veilig te stellen is een schaalvergroting van het Amsterdamse parkenconcept noodzakelijk.
Voorbeelden zoals het Central Park in New York en Parque Buen Retiro in Madrid laten zien dat een verdichting van het gebruik juist het bestaansrecht en de kwaliteit van de parken vergroot en tegelijkertijd condities schept om langs de randen in hoge stedelijke dichtheden te bouwen. Een goede casting van recreatief programma is essentieel. Net zoals er nu op stedelijk niveau een dui-
25
Nieuw op de kaart is het metropoolpark IJ. Door de ontwikkeling van de noordelijke en zuidelijke IJ-oevers wordt het IJ steeds meer een plek op zichzelf met unieke maritieme kwaliteiten. Hier ligt in potentie het zesde metropoolpark van Amsterdam te wachten; de verbindende schakel tussen de binnenstad en Amsterdam Noord, maar ook een plek met een sterke eigen identiteit die het palet van metropoolparken kan verrijken.6
Millennium Park, Chicago
Nieuw Amsterdam
26
27
Differentiatie van bebouwingsdichtheid
Onder: huidige bebouwingsdichtheid
hoogstedelijk wonen en werken
centrumstedelijk wonen en werken
stedelijk wonen en werken
groenstedelijk
Nieuw Amsterdam
28
Westerdokseiland, Amsterdam
Steigereiland, Amsterdam
Villa’s, Amsterdam Zuid
Realiseer nieuwe woonmilieus
woontoren op de Zuidas en een aantal bouwblokken langs het IJ. Villawijken met een zeer lage dichtheid kunnen op één hand geteld worden.
De kracht van Amsterdam is de homogeniteit en de ruimtelijke samenhang tussen de verschillende wijken. Dit heeft wel tot gevolg dat de diversiteit van woonmilieus in Amsterdam beperkt is. In feite bestaan er drie woonmilieus: de compacte stedelijke bebouwing van het stadscentrum en de Pijp met grachten en pleinen; de ruimere stadswijken van de negentiende eeuw en vroege twintigste eeuw met straten en parken; en de ruim opgezette tuinsteden met veel laagbouw en plantsoenen.
De woningbouwopgave moet dus aangewend worden om vooral de uitersten van het Amsterdamse spectrum te vergroten met meer aanbod van hoog stedelijke én zeer ontspannen woonmilieus. Gezien de hoge kwaliteit van de bestaande stad moet zorgvuldig afgewogen worden op welke locaties deze transformatieopgave gerealiseerd kan worden. De meest kansrijke gebieden voor nieuwe hoogstedelijke woonmilieus zijn de locaties met een toekomstige herstructureringsopgave nabij multimodale knooppunten aan de binnenflank van de Randstad, grenzend aan de toekomstige metropoolparken en goed ingebed in het stedelijk weefsel. Deze gebieden liggen vooral in de zone van de A10 aan de westzijde, zuidzijde en oostzijde van de stad.
teit hebben om 70.000 woningen te kunnen realiseren. Dit betekent dat er een nieuwe hoog stedelijke laag toegevoegd kan worden in de bestaande stad, met behoud van de historische kwaliteiten van de binnenstad en de ontspannen kwaliteiten van de naoorlogse wijken. Sleutellocaties zijn Lelylaan, Roëllstraat, noordoever Nieuwe Meer, Zuidas, Amstelstation, Sciencepark en centrumgebied Zuidoost. Dit zijn stuk voor stuk locaties die op dit moment al in beweging zijn of binnenkort in beweging zullen komen.
Het merendeel van de woningvoorraad bestaat uit kleine portiekwoningen en compacte eengezinswoningen. Als trekker van de metropoolregio is het van essentieel belang om dit palet te vergroten. Er is behoefte aan een breder aanbod met meer uitersten. Het aanbod van hoog stedelijke woonmilieus bestaat op dit moment uit één
Een eerste verkenning toont aan dat deze gebieden voldoende capaci-
29
Buitenveldert is een nieuw transformatiegebied dat door de strategische ligging aan de binnenflank van de Randstad en de nabijheid van de Zuidas en Schiphol veel potentie heeft om te verdichten. De druk van de Zuidas is nu al voelbaar in dit deel van de stad.7 Buitenveldert wordt het stadsdeel van uitersten. Naast de hoogstedelijke ontwikkelingen blijft er ruimte om de bestaande ontspannen villawijken te behouden en misschien zelfs te versterken.
Hoogstedelijk woonmilieu langs de groene randen van het metropoolpark, Vancouver
Nieuw Amsterdam
30
31
Nieuw Amsterdam
32
Inhoud
Hoe groot is de verandering? 37 Timing! 41
Nieuw Amsterdam
33
Nieuw Amsterdam is de trekker van en voor de metropoolregio met een uitmuntende bereikbaarheid, vitale en efficiënte werkgebieden, attractieve metropoolparken en een breed aanbod van verschillende woonmilieus.
Nieuw Amsterdam
34
Het is 2040. Nieuw Amsterdam heeft de koers in het ruimtelijk beleid weten te wijzigen. Groenstructuren en bedrijventerreinen zijn behouden gebleven en de woningbouwproductie is gerealiseerd met onderscheidende woonmilieus op goed bereikbare locaties in bestaand stedelijk gebied, in de directe nabijheid van aantrekkelijke metropoolparken en goed ingebed in het stedelijk weefsel. De zones van de grootschalige infrastructuur vormen de slagaders van de metropool. De capaciteit van het bestaande netwerk wordt beter benut en nieuwe lijnen completeren het systeem. De knooppunten tussen verschillende vervoersvormen en het stedelijk netwerk vormen de nieuwe poorten van de stad. Hier zijn condities gerealiseerd voor verdichting en de ontwikkeling van nieuwe hoogstedelijke woonmilieus die in 2009 nog ontbraken in Amsterdam. Er is letterlijk een nieuwe laag van stedelijkheid over de stad gelegd zonder dat de unieke identiteit en kwaliteit van het bestaande verloren is gegaan.
De toevoeging van 70.000 woningen, de realisatie van de metropoolparken, het versterken van de werkgebieden en het ontwikkelen van nieuwe knooppunten heeft een grote impuls gegeven aan de bestaande stad. Het binnenstedelijk milieu is definitief over de ringzone getrokken en vormt een hechte eenheid met de meer ontspannen naoorlogse woonwijken. De eerste tekenen van Nieuw Amsterdam zijn ook op dit moment, in 2009, zichtbaar. Deze vragen erom herkend te worden en gebruikt te worden als opstappunt voor de verdere verdichting. De groei van de werkgelegenheid op de binnenstedelijke bedrijventerreinen is één van de eerste signalen. Bedrijventerreinen transformeren en verdichten op eigen kracht waardoor de toegevoegde waarde voor de stedelijke economie groeit. De parken en groenstructuren worden steeds intensiever gebruikt. In de afgelopen tien jaar is het bezoek aan Amsterdamse parken verdubbeld.8 Zelfs een relatief perifeer park zoals het Westerpark is in
35
vijf jaar tijd dankzij goede inrichting en goede programmering erg populair en wordt druk bezocht. Het centraal station wordt op dit moment ingrijpend verbouwd en zal binnenkort het eerste volwaardige multimodale knooppunt in Amsterdam zijn waar de auto, trein, metro, pontveer, tram, bus, fiets en voetganger in een aantrekkelijke en comfortabele omgeving met elkaar verbonden worden. Daarmee wordt het begrip stadspoort van Amsterdam opnieuw gedefinieerd. En ook een aantal recente woningbouwprojecten tonen aan wat de diversiteit kan zijn van de toekomstige hoogstedelijke woonmilieus. Op het Westerdok zijn compacte stadsblokken gerealiseerd met een grote diversiteit aan woningtypen en bedrijfsruimten, ingebed in een aantrekkelijke woonomgeving. Op de Zuidas staat sinds kort een zeer luxe appartemententoren. Het is één van de hoogste woontorens van Amsterdam met zeer grote woningen en een hoog serviceniveau. En ook in Slotervaart wordt op dit moment onder
De kaart van Nieuw Amsterdam
intensief werkgebied
hoogstedelijk wonen en werken
snelweg
knoop van (inter)nationaal belang
centrumstedelijk wonen en werken
stadsweg
knoop van regionaal belang
stedelijk wonen en werken
vaarroute
metropoolpark
groenstedelijk
gemeentegrens
stadspark
spoor
bebouwing
werelderfgoed
metro / RER
werken buiten gemeente Amsterdam
Nieuw Amsterdam
36
het motto ‘het nieuwste stukje OudZuid’ gebouwd aan een hoogstedelijk project met ruime appartementen, een hotel en bedrijfsruimten rondom aantrekkelijke autovrije woonhoven. Dit project staat direct naast de A10 en ligt op loopafstand van zowel de Overtoom als Station Lelylaan.
Hoe groot is de verandering? De kaart van Nieuw Amsterdam is een mogelijk toekomstbeeld. Het toont een gevarieerde en samenhangende stad waar heel veel hetzelfde blijft en tegelijkertijd ook heel veel zal veranderen. De vraag is op welke termijn dit toekomstbeeld bereikt kan worden. De gemeente Amsterdam stelt zichzelf tot doel om 70.000 woningen in de komende dertig jaar toe te voegen aan de woningvoorraad. Dit komt neer op een netto woningbouwproductie van 2.300 woningen per jaar. Dat is op zichzelf een realistisch getal als wordt
gekeken naar de jaarproductie van het afgelopen decennium. Er spelen echter twee complicerende factoren een rol. Ten eerste is er een verschil tussen de bouw van woningen en de daadwerkelijke toename van de woningvoorraad. Ten tweede is er een groot verschil tussen bouwen in uitbreidingslocaties en bouwen in transformatiegebieden. De woningbouwproductie van de afgelopen jaren heeft de doelstelling van 3.500 woningen meestal gehaald. In de periode 2007/2008 zijn er 6.360 nieuwe woningen gerealiseerd, in de periode 2006/2007 waren het er ruim 3.000. De productie kent dus een grote jaarlijkse schommeling. Deze wordt veroorzaakt door bouwlogistieke processen en wisselende omvang van bouwprojecten. Door deze ogenschijnlijk gunstige cijfers wordt vaak vergeten dat deze getallen nog niets zeggen over de daadwerkelijke groei van de woningvoorraad. In de binnenstad en de negentiende eeuwse gordel worden voortdurend woningen samengevoegd en neemt het woningaantal af. En ook
37
in de herstructureringsgebieden moeten meestal eerst woningen gesloopt worden voordat er nieuwe gerealiseerd kunnen worden. Zo is bijvoorbeeld bijna de helft van de woningen in de periode 2007/2008 gebouwd in de herstructureringsgebieden van Osdorp, Slotervaart, Bos en Lommer en Zuidoost. Slechts een klein deel van deze woningen draagt daadwerkelijk bij aan de toename van de woningvoorraad. In veel deelgebieden worden er zelfs minder woningen teruggebouwd dan er gesloopt zijn. Alleen de zuivere nieuwbouwlocaties zoals IJburg kunnen rechtstreeks meegerekend worden als een uitbreiding van de woningvoorraad. IJburg is de laatste grote uitbreidingswijk van Amsterdam. Een beperkt deel van de 70.000 woningen zal in de tweede fase van IJburg gerealiseerd worden. Wat dan nog rest in de stad zijn herstructureringslocaties. Transformatie van bestaand stedelijk gebied is echter veel complexer dan nieuwbouw in een uitbreidingswijk. Er moet vaak
Nieuw Amsterdam in vogelvlucht
Nieuw Amsterdam
38
39
Periode 2010 - 2040, 70.000 woningen
hoogstedelijk (200 wo/ha)
toevoeging 30.000 woningen
centrumstedelijk (150 wo/ha)
toevoeging 17.000 woningen
stedelijk (100 wo/ha)
toevoeging 20.000 woningen
groenstedelijk (30 wo/ha)
toevoeging
3.000 woningen 70.000 woningen
Nieuw Amsterdam
40
Amsterdam West, 70.000 woningen
Oud-west en Oud-zuid, 70.000 woningen
Periode 1990 - 2010, 40.000 woningen
eerst ruimte worden gemaakt door bestaande bebouwing te slopen. Vervolgens is de realisatie van nieuwbouw complexer omdat deze ingevoegd moeten worden in een bestaande context. Dit heeft ook gevolgen voor het proces van planvorming, zeker als belanghebbende partijen zoals omwonenden bij het planproces moeten worden betrokken. En tenslotte is het bouwproces zelf ook ingewikkeld. Er is minder repetitie, de ruimte voor de bouwplaats is vaak beperkt en ook aanvoer van bouwmaterialen is vaak kostbaar. Dit wil niet zeggen dat verdichten in bestaand stedelijk gebied een slecht idee is. Integendeel, het vormt juist een duurzame toevoeging aan bestaande stedelijke structuren, het voorzieningenniveau en de leefbaarheid van de stad. De bovenstaande constatering is eerder bedoeld om het optimisme over de snelheid waarmee 70.000 woningen gerealiseerd kunnen worden te temperen.
die in het verleden zijn gerealiseerd. De Westelijke Tuinsteden zijn in 20 jaar tijd gebouwd. Vervolgens is er in de laatste 20 jaar nog een aantal grote nieuwbouwwijken aan toegevoegd, zoals Nieuw Sloten en de Aker. In totaal staan hier nu 70.000 woningen. De wijken Oud-west en Oud-zuid bevatten eveneens 70.000 woningen. Deze wijken zijn echter in een periode van ruim vijftig jaar gerealiseerd.
Timing!
Om grip te krijgen op de omvang van de opgave is het goed om terug te kijken naar de woningbouwproducties
Ook in de afgelopen twintig jaar is er veel veranderd in de stad. Op een groot aantal plekken is nieuwbouw gerealiseerd die de stad een ander aanzien hebben gegeven. De daadwerkelijk toevoeging aan de woningvoorraad blijkt vooral gerealiseerd te zijn in de uitbreidingslocaties zoals Nieuw Sloten en IJburg. Daarnaast zijn er veel woningen gebouwd langs de IJ-oevers op voormalige haventerreinen. Op basis van een globale schatting blijkt echter dat zelfs met deze relatief eenvoudige bouwlocaties en het hoge bouwtempo slechts 40.000 woningen zijn gerealiseerd in twintig jaar.
41
Het succes van de verdichting hangt sterk af van een goede timing. Voorgaande cijfers tonen aan dat het niet eenvoudig is om daadwerkelijk het woningaantal te kunnen vergroten in bestaand stedelijk gebied. Alleen als alle condities optimaal zijn is er voldoende druk vanuit de markt om hoge dichtheden te kunnen realiseren én op de markt te zetten. Op de IJ-oevers is de druk op dit moment duidelijk groot genoeg om hoogstedelijke woningbouw te realiseren. Dit heeft onder andere te maken met de nabijheid van de binnenstad, het station en de fraaie ligging aan het IJ. Locaties met een vergelijkbare druk vanuit de markt zijn op dit moment schaars. Op de Zuid-as komt het op dit moment tot ontwikkeling, rondom het Amstelstation ontstaat steeds meer druk en ook rondom station Lelylaan zal de druk binnenkort toenemen. Op het moment dat de stad haar metropool ambities serieus neemt moeten deze locaties ook zeer
Boven: locaties periode 2010 - 2020
Nieuw Amsterdam
Onder: locaties periode 2020 - 2040
42
AAN DE SLAG
VOORLOPIG OP SLOT
zorgvuldig tot ontwikkeling worden gebracht, met als voorwaarde dat er uitsluitend hoogstedelijke milieus gerealiseerd worden. Alleen dan kunnen de eerste kwaliteiten van Nieuw Amsterdam tastbaar worden gemaakt. Alle overige kansrijke locaties voor stedelijke verdichting hebben op dit moment nog onvoldoende marktpotentieel om daadwerkelijk gerealiseerd te worden. Hier dient enig geduld uitgeoefend te worden. Als de ontwikkeling van deze gebieden te snel wordt opgepakt zullen de noodzakelijke dichtheden niet gehaald worden en verliest de stad haar strategische locaties voor de groei van de metropool. Het is dus noodzakelijk om op een aantal locaties de plannen voor stedelijke vernieuwing te temporiseren of tot nadere orde stop te zetten. Vooral strategische locaties zoals in de A10-zone, de kop van de Sloterplas, de noordrand van het Nieuwe Meer, de randen van de Gaasperplas en de omgeving van Science Park hebben op lange termijn enorm ontwikkel-
43
potentieel dat in één keer teniet kan worden gedaan als deze locaties te vroeg worden ontwikkeld.
Nieuw Amsterdam
44
Inhoud
Sorteren 49 Combineren 51 Effectief grondgebruik 53 Stapelen 55
Instrumenten voor verdichting
45
Verdichting in bestaand stedelijk gebied vraagt een nieuwe wijze van denken over de groei van de stad, voor alle partijen die zich bezig houden met de ruimtelijke ordening van Amsterdam. Tegelijkertijd moet er een geheel nieuw instrumentarium worden ontwikkeld waarmee de verdichting daadwerkelijk gerealiseerd kan worden.
Nieuw Amsterdam
46
Een gelaagde verdichting van de bestaande stad vraagt in veel gevallen om een andere benadering van ruimtelijke vraagstukken. De routines en methoden die in de afgelopen 100 jaar zijn ontwikkeld voor de realisatie van uitbreidingslocaties zijn vaak niet toepasbaar bij de transformatie van bestaand stedelijk gebied. Maar ook op strategisch niveau moet anders worden gekeken naar de stad en de opgaven voor de stedelijke verdichting. In feite moet er gewerkt worden aan een nieuwe checklist van randvoorwaarden en uitgangspunten die, voorafgaand aan iedere opgave, doorgenomen moet worden.
lijke meerwaarde in de toekomstige metropoolregio te kunnen realiseren.
De navolgende instrumenten voor verdichting vormen een illustratie van een aantal mogelijke principes en randvoorwaarden die voorafgaand aan de realisatie van een project gesteld moeten worden. Verdichting gaat namelijk niet vanzelf. Het is niet de makkelijkste en meest lucratieve weg om tot een gerealiseerd project te komen. Het is wel de enige weg om de gewenst gezamen-
47
Boven: sorteren van functies die geen
Onder: benutten vrijgekomen ruimte voor
milieuhinder veroorzaken
functies die milieuhinder veroorzaken
hinderzone
industrieterrein
woonwijk
hinderzone
industrieterrein
Nieuw Amsterdam
woonwijk
48
Detailhandel gevestigd op
Wonen boven een Gamma, Scheveningen
industrieterreinen
Sorteren Bedrijventerreinen en industriegebieden met een hindercontour worden in een stad met gebrek aan ruimte steeds waardevoller. Dit schept verplichtingen naar het bedrijfsleven om de beschikbare ruimte beter te benutten. Maar dan moet er ook kritischer worden gekeken naar de aard van de bedrijvigheid die er op dit moment is gevestigd. Een aantal functies kan namelijk prima ingepast worden in stedelijk gebied omdat deze helemaal geen milieuhinder veroorzaken. Voor dit soort bedrijvigheid zal steeds minder ruimte beschikbaar zijn in gebieden met een milieuzonering als deze verder geïntensiveerd worden met bedrijven die wel een passende hindercontour nodig hebben. Een goed voorbeeld zijn de perifere detailhandelclusters die op dit moment op verschillende bedrijventerreinen gevestigd zijn. Bepaalde filialen van een winkelketen zoals GAMMA kunnen prima ingepast worden in stedelijk ge-
bied, maar vestigen zich op dit moment op bedrijventerreinen vanwege de lage grondprijs en de beschikbare ruimte. Zo is er in de afgelopen twee jaar een compleet nieuw detailhandelcluster ontwikkeld in het Westelijk Havengebied op een terrein dat op langere termijn noodzakelijk kan zijn om de groei van de haveneconomie op te vangen. Bovendien liggen deze winkels nu op een locatie die alleen maar met de auto bereikbaar is, waardoor er ook geen bijdrage wordt geleverd aan het verbeteren van de duurzame mobiliteit in de stad. Sorteren is in dit geval de oplossing. Ook perifere detailhandel kan goed ingepast worden in stedelijk gebied. In Scheveningen is bijvoorbeeld recent een woongebouw gebouwd met perifere detailhandel op de begane grond. Een stad die enorm moet verdichten kan zich de luxe van een periferie niet meer permitteren, er is gewoon geen ruimte meer voor periferie en dus ook geen ruimte voor perifere detailhandel. Detailhandel hoort thuis in de stad, op
49
plekken die goed bereikbaar zijn voor auto’s en andere transportmiddelen, en kan prima ingepast worden in nieuwe grootstedelijke bouwblokken.
Combineren van functies door verschillende gebruikers
horeca
werken
open ruimte
kantorenwijk
parkeren open ruimte
parkeren
winkel
werken
horeca 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
winkelen
wonen horeca
open ruimte
parkeren open ruimte
woonwijk
winkel
parkeren winkelen
horeca 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
wonen
werken
woon - werk - wijk
wonen open ruimte
parkeren
parkeren
open ruimte horeca
wonen
winkel horeca
winkelen
Nieuw Amsterdam
werken
50
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
Vijzelgracht, Amsterdam
Combineren Ruimte wordt vaak bekeken vanuit het perspectief van één gebruiker. Een kantoor stelt als voorwaarde dat er voldoende parkeerplaatsen zijn, er horeca in de buurt is, dat er voldoende ruimte en flexibiliteit is om te werken en dat de omgeving aantrekkelijk oogt en sociaal veilig is. Dit levert grote clusters van kantoren op die in de avonduren volledig verlaten zijn. Vergelijkbare voorwaarden worden gesteld door de ontwikkelaars van woningbouw. Dit levert aaneengesloten woonbuurten op die overdag grotendeels verlaten zijn. Juist de combinatie van deze twee werelden levert meerwaarde op. Dat weet iedereen, maar in de praktijk wordt het zelden gerealiseerd. Ondanks alle inspirerende voorbeelden in de binnenstad van Amsterdam.
Kop van Zuid, Rotterdam
turering van stedelijk gebied. Door combineren hebben voorzieningen meer bestaansrecht en kan de kostbare ruimte op meerdere momenten van de dag door andere doelgroepen gebruikt worden. Het meest voor de hand liggend is het gedeelde gebruik van parkeervoorzieningen. Maar door de menging van functies ontstaan er ook op meer organische wijze combinaties. Op de Vijzelgracht is bijvoorbeeld veel kleinschalige horeca gevestigd die is gericht op de lunch van het personeel van de omliggende grote kantoren. Maar ’s avonds wordt dezelfde kleinschalige horeca druk bezocht door buurtbewoners die op zoek zijn naar een gezellige plek om te eten of te drinken.
Verdichten is alleen maar mogelijk als combinaties en dubbelgebruik van voorzieningen als randvoorwaarde worden meegenomen bij de herstruc-
51
Parkeerbeleid in Amsterdam
Ruimteclaim parkeren op straat
5m 2.5 m 25 m2 5m
2.5 m
gratis
betaald parkeren
gratis
betaald parkeren
gratis
betaald parkeren
Nieuw Amsterdam
52
gratis
Winkelcentrum, parkeergarage en
Perifere detailhandel op maaiveld, parkeer-
woningbouw op IJburg
garage op de verdiepingen, Westerpark
Effectief grondgebruik
ongeveer 25m2 aan ruimte gereserveerd is om voor langere tijd stil te kunnen staan. Bovendien zijn de meeste parkeerplaatsen overdag leeg omdat de bewoner met zijn auto naar het werk is gegaan. Niet alleen is dit een bijzonder inefficiënt gebruik van de ruimte, het heeft ook een negatief effect op de leefbaarheid.
Sommigen menen dat er geen ruimte meer is in de stad om verder te kunnen verdichten. In werkelijkheid wordt er in grote delen van de stad nog steeds kwistig omgesprongen met ruimte. Aangezien de grond in Amsterdam een schaars product is, dat in de komende decennia alleen maar in waarde zal stijgen, is het onvermijdelijk dat het grondgebruik in de gehele stad aanzienlijk wordt geïntensiveerd. Want juist in het achteloze dagelijks gebruik wordt veel ruimte verspeeld. Braakliggende landjes, verwaarloosde openbare ruimte en restzones rondom infrastructuur zijn overal in de stad te vinden. Vooral de auto is een grote alledaagse ruimteconsument die in grote delen van de stad een beter gebruik van de grond in de weg staat. In veel wijken wordt gewoon op maaiveld geparkeerd. Dit betekent dat er per auto
Door vergroting van de stedelijke druk ontstaan mogelijkheden om betaald parkeren in te voeren. Sterker, in dergelijke omstandigheden is het ook vanuit het oogpunt van verkeersafwikkeling onwenselijk om het parkeren gratis te houden. De stedelijke druk leidt er tevens toe dat een gebied van het slot kan en de verdichting gerealiseerd kan worden. In veel herstructureringsgebieden wordt op dit moment bijvoorbeeld geprobeerd om parkeerplaatsen inpandig te realiseren in parkeergarages of garageboxen. Veel van deze plannen sneuvelen echter omdat kopers van een nieuwbouwwoning weinig gemotiveerd
53
Openbare ruimte autovrij, GWL-terrein
zijn om veel geld te betalen voor een parkeerplaats in een garage als de auto ook gewoon gratis op straat kan worden geparkeerd. Gezien de grote behoefte aan parkeerplaatsen is substantiële verdichting echter alleen maar mogelijk als de auto niet op straat staat. Dan wordt immers erg veel ruimte bespaard. Dit betekent dat de eerste verdichtingslag alleen maar gerealiseerd kan worden in gebieden waar mensen moeten betalen om op straat te kunnen parkeren. Dan is er voldoende motivatie om een gebouwde parkeerplaats te kopen of te huren. Dit is ook de reden dat er op IJburg vanaf het eerste begin betaald parkeren is ingevoerd. Alleen op deze wijze was het mogelijk in alle bouwprojecten kostbare parkeervoorzieningen te integreren.
Tramtunnel, Den Haag
John Hancock Center, Chicago
horeca toerisme televisiestation
wonen
sport
Almere centrum kantoren
Calandhal, Amsterdam Tramtunnel, Den Haag openbare sport openbare ruimte
sport
sport parkeren
parkeren tram
Nieuw Amsterdam
openbare ruimte
54
winkels parkeren
parkeren wonen winkels
winkels
Sportveld op het dak, Calandhal,
Wonen boven winkelen in Almere centrum
John Hancock Center, Chicago
stapeling. Inmiddels is er al erg veel ervaring opgedaan met het stapelen van verschillende functies. Daardoor wordt de beschikbare ruimte beter benut, maar ontstaat er ook vaak binnen een gebouw synergie tussen verschillende functies. De meest ideale vorm van stapeling is een gebouw waarin functies zo zijn verzameld dat deze elkaar niet hinderen (sorteren), gebruik maken van gemeenschappelijke voorzieningen (combineren) en het beschikbare grondvlak zo volledig mogelijk benutten zonder negatieve effecten op de omgeving (effectief grondgebruik).
sporthal en op het enorme dak van dit sportcomplex is een openbaar toegankelijk speel- en sportveld aangelegd met skatebanen, een voetbalveld en een basketbalveld.
Amsterdam
Stapelen Veel mensen denken bij het woord verdichting aan hoogbouw. Dit is de meest letterlijke vorm van stapelen; zoveel mogelijk vloeroppervlak op een locatie met een beperkte omvang. Hoogbouw maakt niet alleen efficiënt gebruik van het beschikbare grondoppervlak, het levert ook opvallende gebouwen op die al van veraf zichtbaar zijn. En dat is precies ook het risico van hoogbouw. Een mooi gebouw kan uitgroeien tot icoon van de stad, een lelijk gebouw is een pukkel op het stadsgezicht die meer aandacht trekt dan iedereen lief is. Stapelen is echter een principe dat toepasbaar is bij vrijwel iedere bouwvorm. Het grachtenpand is al een vroege vorm van stapelen waardoor er meer panden langs een gracht passen dan wanneer ieder grachtenpand volledig gelijkvloers was geweest. Ook een woning met op de begane grond een werkkamer en een parkeergarage is al een simpele, maar effectieve vorm van
Eén van de meest spectaculaire vormen van stapeling is het John Hancock Center in Chicago. Dit enorme gebouw is bijna een stad op zichzelf die op straatniveau een enorm positieve impuls geeft aan het openbare leven. Ook in Amsterdam worden al veel functies gestapeld. Maar het kan nog veel beter. Een mooi voorbeeld van een nieuwe vorm van stapeling is het sportcomplex van het Calandlyceum in Osdorp. De bezoekers parkeren onder de opgetilde
55
Noten: 1. Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, Notitie De Pijlers voor de ruimtelijke ontwikkeling van Amsterdam, Amsterdam april 2009. 2. Ontwikkelingsbedrijf Amsterdam, Projectenboek 2007-2008, Amsterdam 2008.
7. Zie onder andere: Stadsdeel Zuideramstel, Buitenveldert in balans, juni 2009. 8. Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam, Plan Amsterdam nr 3, Het Grote Groenonderzoek, Amsterdam 2009.
3. Zie onder andere: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Verbonden Netwerken, Den Haag mei 2002. 4. Zie onder andere: Stichting Langzame Stad, Langzame Stad, Amsterdam 2009. 5. ETIN adviseurs en DTZ Zadelhoff, De Toekomst van Amsterdamse Binnenstedelijke Bedrijventerreinen, Amsterdam 2009. 6. Zie onder andere: Amsterdamse Raad voor de Stadsontwikkeling, IJ Amsterdam, Amsterdam 2008.
Nieuw Amsterdam
56
