Niets nieuws onder de zon? door J.H.A. te Boekhorst
D e s u g g e s t i e d i e d e titel v a n dit a r t i k e l w e k t , is u i t e r a a r d niet g e h e e l juist. V o o r a l l e s w a t w e o m o n s h e e n z i e n , m o e t er e e n s e e n e e r s t e k e e r g e w e e s t zijn. D a t d e z e e e r s t e k e e r s o m s h e e l v e r in het v e r l e d e n ligt, r e a l i s e r e n w e o n s v a a k niet. In v e e l g e v a l l e n blijken d o o r d e m e n s g e v o n d e n o p l o s s i n g e n v o o r t e c h n i s c h e p r o b l e m e n a l l a n g in d e n a t u u r t e b e s t a a n , alleen o n t d e k t m e n dit v a a k p a s achteraf. Ik b e d o e l hier d u s niet d e s i t u a t i e w a a r i n d e m e n s p o o g t d e n a t u u r d i r e c t n a t e b o o t s e n , m a a r g e v a l l e n w a a r b i j hij o p l o s s i n g e n v o o r p r o b l e m e n v i n d t , o n a f h a n k e l i j k v a n het feit d a t d e z e in d e n a t u u r al v e e l e e r d e r w a r e n " u i t g e v o n d e n " . Een t y p i s c h v o o r b e e l d v a n directe nabootsing van d e natuur is het p o g e n v a n d e m e n s o m t e v l i e g e n a l s d e v o g e l s . H e t is b o v e n d i e n e e n t y p i s c h v o o r b e e l d v a n e e n s t r e v e n d a t niet m e t s u c c e s is b e k r o o n d . A l h o e w e l er in het b e g i n v a n d e
S l i m b e d a c h t v a n d e m e n s e n e e n v i n d i n g d i e naar s c h a t ting niet o u d e r is d a n t w e e e e u w e n . A l s w e echter g a a n kijken naar d e diergroep uit o n s v o r i g e v o o r b e e l d , d e C e p h a l o p o d a , d a n blijkt dat miljoenen jaren
A l v a n a f het C a m b r i u m zijn d i e r e n b e k e n d m e t e e n h a r d e s c h a a l , e e n v o r m v a n p a n t s e r i n g . H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k heeft d e m e n s e c h t e r bij het v o o r het e e r s t t o e p a s s e n v a n p a n t s e ring met e e n s c h u i n o o g g e k e k e n naar recente dieren, z o a l s de schildpad, d e krokodil en andere zwaar gepantserde recente diersoorten. DE STRAALMOTOR N u w e h i e r b o v e n t o c h al in d e luchtvaart verzeild zijn geraakt, z a l ik hieraan o o k m a a r een v o o r b e e l d o n t l e n e n dat w e l in het k a d e r v a n dit artikel past. Bij d e straalmotor w o r d t lucht v a n v o r e n a a n g e z o g e n , d o o r v e r b r a n d e n v a n b r a n d s t o f in d e m o t o r verhit e n d a a r d o o r a a n d e achterzijde met grote s n e l h e i d w e e r uitgestoten. D o o r d a t d e z o verhitte lucht met grote kracht naar a c h t e r e n w o r d t u i t g e b l a z e n , w o r d t er o p d e m o t o r (en d u s o p het vliegtuig dat hieraan v a s t zit) e e n kracht naar v o r e n uitgeoefend, d i e het vliegtuig e e n v o o r w a a r t s e s n e l h e i d geeft. E e n f e n o m e e n dat v a a k w o r d t a a n g e d u i d met "actie = reactie". Dit p r i n c i p e , o m e e n a a n g e z o g e n m a s s a lucht naar a c h t e r e n uit te stoten o m d a a r m e e e e n v o o r w a a r t s e s n e l h e i d te bereiken, w e r d v o o r het eerst kort v ó ó r d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g bij e e n straalvliegtuig in d e praktijk t o e g e p a s t , d u s nu z o ' n d i k k e vijftig jaar g e l e d e n . B e h a l v e natuurlijk dat d e i n k t v i s s e n d e z e m e t h o d e al vele d u i z e n d e n jaren t o e p a s s e n , e n dat hun uitgestorven familieleden d e a m m o n i e t e n e n hun v o o r g a n g e r s dit p r i n c i p e al vele miljoenen jaren g e l e d e n h e b b e n " u i t g e v o n d e n " . D e z e zogeheten Koppotigen (Cephalopoda) kunnen zich voortbeweg e n d o o r w a t e r o p te z u i g e n e n dit d o o r e e n soort straalpijpje (hyponoom) w e e r met grote kracht uit te b l a z e n . Het g e v o l g hiervan is dat z e zelf met e e n flinke s n e l h e i d d e a n d e r e kant o p b e w e g e n . Het tegelijkertijd uitstoten v a n e e n inktwolk helpt daarbij m e e o m a a n hun eventuele vijanden te o n t k o m e n (Lit. 1). BALLASTTANKS V a n e e n v o o r b e e l d uit d e h o g e r e regionen v a n d e d a m p k r i n g
gea
juni 2 0 0 2 , n u m m e r 2
Afb. 1. Doorsnee van een nautilus, met vereenvoudigde anatomie. Door het gekamerde deel van de schaal (boven) loopt de sipho, die een functie heeft bij het in stand houden van het hydrostatisch evenwicht. Door de hyponoom kan water vanuit de mantelholte met kracht naar buiten worden gestuwd, waardoor een achterwaartse beweging wordt veroorzaakt.
ONDERZEEBOOTOPSPORING W e blijven n o g e v e n o p z e e . D e d u i k b o t e n d i e h i e r b o v e n r e e d s ter s p r a k e k w a m e n , w o r d e n d o o r d e vijand o n d e r w a t e r o p g e s p o o r d met b e h u l p v a n g e l u i d s g o l v e n ( S O N A R = S O u n d N a v i g a tion A n d R a n g i n g ) , e e n v i n d i n g o n t w i k k e l d tijdens d e T w e e d e Wereldoorlog. Een zender aan boord van een oppervlakteschip z e n d t o n d e r w a t e r g e d u r e n d e e e n korte p e r i o d e g e l u i d s g o l v e n uit. E e n d e e l v a n d e z e g e l u i d s g o l v e n w o r d t d o o r v o o r w e r p e n
21
o n d e r water, d u s o o k d o o r d u i k b o ten, t e r u g g e k a a t s t . D e z e e c h o wordt weer opgevangen door een o n t v a n g e r a a n b o o r d v a n het o p p e r v l a k t e s c h i p . Het tijdsverloop t u s s e n het m o m e n t v a n het u i t z e n d e n v a n d e g e l u i d s g o l f en het moment van ontvangst van de echo is e e n m a a t v o o r d e afstand v a n het reflecterende v o o r w e r p . O o k d e richting w a a r i n dit v o o r w e r p z i c h bevindt k a n b e p a a l d w o r d e n , w a a r m e e d e juiste positie ervan b e k e n d is. Dit is d u s d e plaats w a a r d e d i e p t e b o m m e n afgeworpen zouden m o e t e n w o r d e n . Hetzelfde p r i n c i p e w o r d t t e g e n w o o r d i g in d e visserij t o e g e p a s t o m s c h o l e n v i s s e n o p te sporen. E e n z e e r vernuftige e n g e a v a n c e e r d e uitvinding, m a a r v l e e r m u i z e n navigeren en z o e k e n hun prooi o p d e z e manier al vele d u i z e n d e n jaren. Z e stoten tijdens het v l i e g e n korte kreten uit met e e n z o h o g e frequentie, dat die v o o r o n s m e n s e n niet h o o r b a a r zijn. D e e c h o ' s v a n v o o r w e r p e n in hun v l i e g b a a n zijn v o o r d e v l e e r m u i z e n w e l h o o r Afb. 2. Buisconstructie bij een Fokker uit de begintijd van de luchtvaart. Foto Nationaal Luchtvaart Laboratorium. baar. A a n d e h a n d v a n het tijdsverl o o p t u s s e n het uitstoten v a n het zitten, uit hun o m h u l s e l g e s l i n g e r d (Lit. 3). Dat d e z e m e t h o d e v a n g e l u i d en d e o n t v a n g s t v a n d e e c h o b e p a l e n z e d e afstand v a n v e r s p r e i d i n g effectief is, bewijst het feit dat tumbleweed zich op het o b s t a k e l of d e prooi. D o o r het gebruik v a n t w e e oren k u n n e n het e i n d v a n d e v o r i g e e e u w tot e e n w a r e p l a a g in het m i d d e n z e o o k d e richting b e p a l e n . M e t b e h u l p v a n dit s y s t e e m is het e n w e s t e n v a n d e V e r e n i g d e S t a t e n o n t w i k k e l d e . T u m b l e w e e d is v o o r hen mogelijk o o k heel kleine insekten te d e t e c t e r e n e n te niet d e e n i g e plant d i e z o ' n o v e r l e v i n g s s t r a t e g i e o n t w i k k e l d v a n g e n . Uit p r o e f n e m i n g e n is zelfs g e b l e k e n dat z e in staat zijn heeft, o o k b i n n e n d e g e s l a c h t e n Sisymbrium en Descurainia z w a r t e d r a d e n , d i e in een v o l l e d i g d o n k e r e ruimte w a r e n g e s p a n k o m t dit voor. nen, z o n d e r m o e i t e te ontwijken. E e n n a u w k e u r i g h e i d die vele m a l e n beter is d a n met d e m e e s t g e a v a n c e e r d e S O N A R - a p p a r a A l h o e w e l het b e s c h r e v e n f e n o m e e n niet p r e c i e s hetzelfde is als tuur bereikt k a n w o r d e n ! het g e b r u i k v a n het wiel, z o u m e n het als d e d r i e d i m e n s i o n a l e representant ervan k u n n e n b e s c h o u w e n . A l w e e r d u s e e n m e n s e O o k v o o r d e t o e p a s s i n g v a n z o ' n s y s t e e m o n d e r water heeft d e lijke uitvinding d i e in d e natuur r e e d s b e s t o n d , w a n t d e z a d e n m e n s niet d e primeur. A l g e m e e n b e k e n d is dat dolfijnen o p v a n Salsola australis zijn d o o r a r c h e o l o g e n r e e d s g e v o n d e n in d e d e z e l f d e m a n i e r g e l u i d g e b r u i k e n o m te navigeren e n v o o r w e r o u d s t e l a n d b o u w n e d e r z e t t i n g e n v a n Eurazie. p e n o p te s p o r e n . HET WIEL Het wiel is e e n v a n d e belangrijkste uitvindingen v a n d e m e n s . O n z e w e r e l d z o u e e n totaal a n d e r a a n z i e n h e b b e n , indien het wiel nooit w a s u i t g e v o n d e n . Het juiste tijdstip v a n d e z e uitvind i n g is niet m e e r te a c h t e r h a l e n , m a a r ligt vele d u i z e n d e n jaren achter ons. D e b e k e n d e N e d e r l a n d s e graficus M . C . E s c h e r heeft z i c h altijd o n b e v r e d i g d g e v o e l d "over het in d e natuur o n t b r e k e n v a n w i e l v o r m i g e , l e v e n d e s c h e p s e l e n met het v e r m o g e n z i c h rollend voort te b e w e g e n " . D a a r o m o n t w i e r p hij als g r a p in 1951 z o ' n fictief wezentje, dat hij Pedalternorotandomovens centroculatus articulosus n o e m d e , e n w a a r v o o r hij als v o l k s n a a m wentelteefje of r o l p e n s s u g g e r e e r d e (Lit. 2). Waarschijnlijk h a d E s c h e r n o g nooit v a n zijn leven e e n k l a s s i e k e W i l d W e s t film g e z i e n . Liefhebb e r s v a n dit g e n r e w e t e n dat o p het m o m e n t dat d e held m o e t afrekenen met het g e s p u i s , d o o r d e straten v a n het bijna v e r l a ten stadje b o l v o r m i g e p l a n t e n d e l e n d o o r d e plotseling o p s t e k e n d e w i n d o v e r het d o e k rollen. Het betreft hier d e plant d i e in A m e r i k a heel terecht tumbleweed heet. D e z e plant, Salsola australis, is v a n R u s s i s c h e o o r s p r o n g en w e r d o m s t r e e k s 1 8 7 7 in S o u t h D a k o t a per o n g e l u k d o o r d e m e n s g e i n t r o d u c e e r d . Tijdens d e g r o e i - e n b l o e i p e r i o d e heeft d e z e plant e e n b o l v o r m . A l s het z a a d rijp is, breekt het b o v e n g r o n d s e d e e l bij d e wortel af en w o r d t d o o r d e w i n d al rollend o v e r d e vlakten g e b l a z e n . D o o r d a t d e b o l v o r m i g e plant met vrij grote s n e l h e i d voortrolt w o r d e n d e z a d e n , d i e in d e o k s e l s v a n d e stijve, s c h e r p g e p u n t e blaadjes
22
BUISCONSTRUCTIES D a a r w a a r bij c o n s t r u c t i e s niet alleen d e sterkte e n stijfheid, m a a r o o k het g e w i c h t v a n b e l a n g is, heeft d e m e n s altijd g e z o c h t naar m e t h o d e n o m d e v e r h o u d i n g t u s s e n d e z e g r o o t h e d e n te o p t i m a l i s e r e n . In d e praktijk bleek dat holle c o n s t r u c t i e d e l e n , z o a l s b u i z e n , e e n veel betere v e r h o u d i n g stijfheid : g e w i c h t b e z a t e n d a n m a s s i e v e d e l e n . In d e v l i e g t u i g b o u w , w a a r met n a m e het g e w i c h t e e n z e e r belangrijke, z o g e e n d o o r s l a g g e v e n d e rol speelt, w e r d e n d a n o o k al vanaf d e beginjaren b u i s c o n s t r u c t i e s t o e g e p a s t . A f b . 2. A n t h o n y F o k k e r heeft zelfs tot a a n d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g zijn p r o d u k t e n , z o w e l d e verkeersvliegtuigen als d e militaire toestellen, v o o r z i e n v a n e e n r o m p uit g e l a s t e s t a a l b u i z e n (Lit. 4), m a a r o o k z o ' n a a r d s verv o e r m i d d e l als d e fiets m a a k t gebruik v a n b u i s c o n s t r u c t i e s . Dat e c h t e r d e natuur dit foefje al v e e l langer o n d e r d e knie h a d m a g blijken uit d e holle b e e n d e r e n v a n d e Pterosauriers (Lit. 5). O o k hierbij g e w i c h t s b e s p a r i n g z o n d e r dat sterkte e n stijfheid n a d e l i g w e r d e n b e i n v l o e d . V o o r d e z e l f d e t o e p a s s i n g e e n zelfde o p l o s s i n g , d e e e n alleen miljoenen jaren o u d e r d a n d e andere. AERODYNAMISCH GEBALANCEERDE ROEREN W e blijven n o g e v e n in d e luchtvaart. In d e d a g e n dat d e z e n o g min of m e e r in d e k i n d e r s c h o e n e n s t o n d , d e p e r i o d e v o o r d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g , w e r d e n d e roeren v a n e e n vliegtuig n o g met h a n d k r a c h t b e d i e n d . D e k r a c h t e n die d e vlieger o p d e s t u u r k n u p p e l of o p het stuurwiel uitoefende w e r d e n met b e h u l p
Afb. 3C. Pteranodon was een reusachtig vliegend reptiel uit de Krijt-periode, met een vleugelspanwijdte tot 8 meter en voorzien van een grote, benige kam.
d a n niet m e e r in d e vliegrichting s t a a n d e , lange b e k e e n kracht die p o o g t d e k o p n o g verder te verdraaien. O m dit t e g e n te g a a n z o u Pteranodon zeer zware nekspieren m o e t e n bezitten. Het d o o r d e lucht o p d e k o p uitgeoefende m o m e n t w o r d t echter t e g e n g e w e r k t d o o r d e kracht o p d e grote b e n i g e k a m achtero p d e s c h e d e l (Lit. 6). E e n soortgelijke o p l o s s i n g als het a ë r o d y n a m i s c h g e b a l a n c e e r d e roer uit d e v l i e g t u i g b o u w k u n d e . D e k a m o p d e s c h e d e l v a n Pteranodon geeft t e v e n s e e n groot a a n h e c h t i n g s o p p e r v l a k voor de t o c h nog krachtige nekspieren, m a a r dat terzijde.
v a n k a b e l s e n h e f b o m e n o p d e roeren overgebracht. Tegenwoordig worden de d o o r d e vlieger uitgeoefende k r a c h t e n v a a k h y d r a u l i s c h of elektrisch versterkt, w a a r d o o r d u s veel m i n d e r kracht v a n d e vlieger g e ë i s t w o r d t . Het z a l duidelijk zijn dat in d e g o e d e o u d e tijd d e k r a c h t e n d i e o p e e n roer m o e s t e n w o r d e n uitgeoefend, met n a m e bij grotere r o e r o p p e r v l a k k e n , n o g a l aanzienlijk w a r e n . O m d e z e k r a c h t e n e n i g s z i n s te v e r m i n d e r e n w e r d e n d a a r o m v a a k z o g e h e t e n a ë r o d y n a m i s c h g e b a l a n c e e r d e roeren t o e g e p a s t . Bij dit soort roeren s c h a r n i e r d e niet alleen e e n d e e l v a n het d r a a g v l a k achter d e roeras, m a a r o o k e e n d e e l dat v ó ó r d e roeras g e l e g e n w a s . D e a ë r o d y n a m i s c h e k r a c h t e n o p het d e e l v ó ó r d e roeras v e r m i n d e r d e d e b e n o d i g d e kracht o m d e g e w e n s t e roeruitslag tot s t a n d te b r e n g e n . In afb. 3 A is M het a ë r o d y n a m i s c h e m o m e n t dat tracht het roer in d e neutrale s t a n d terug te d r a a i e n . Dit m o m e n t m o e t o v e r w o n n e n w o r d e n d o o r d e kracht die d o o r d e vlieger g e l e v e r d w o r d t o m d e g e w e n s t e roeruitslag te b e w e r k s t e l l i g e n . In afb. 3 B w o r d t dit m o m e n t M ontlast d o o r het t e g e n g e s t e l d e m o m e n t M ' , w a a r d o o r d e v a n d e vlieger vereiste kracht w o r d t v e r m i n d e r d . Het m o m e n t M w o r d t g e l e v e r d d o o r het d e e l v a n het roer dat a c h t e r d e roeras ligt, het m o m e n t M ' d o o r het d e e l v ó ó r d e roeras. E e n i n g e n i e u z e v i n d i n g v a n e e n in d e vergetelheid g e r a a k t e luchtvaartpionier. R e i z e n w e nu e v e n in g e d a c h t e n e e n fors aantal miljoenen jaren terug in het v e r l e d e n , naar het Boven-Krijt. W e zien d a a r Pteranodon, e e n v l i e g e n d reptiel, d o o r het luchtruim z w e v e n . A f b . 3 C . Het verdraaien v a n zijn k o p bij het s p e u r e n naar prooi tijdens het v l i e g e n v e r o o r z a a k t d o o r d e l u c h t w e e r s t a n d v a n d e
gea
juni 2 0 0 2 , n u m m e r 2
DIEPTEROEREN BIJ DUIKBOTEN Laten w e v o o r o n s v o l g e n d e v o o r b e e l d v o o r d e afwisseling m a a r w e e r e e n s met een duikboot onder water duiken. W e h e b b e n in e e n v o o r g a a n d v o o r b e e l d al g e z i e n , dat d e diepte o n d e r het w a t e r o p pervlak g e r e g e l d k a n w o r d e n met b e h u l p v a n ballasttanks. Tijdens het varen o n d e r water k u n n e n echter o m te d u i k e n en te stijgen o o k d e d r a a g v l a k k e n a a n d e zijkant v a n d e d u i k b o o t gebruikt w o r d e n . D o o r d e s t u u r v l a k k e n e e n h o e k te g e v e n ten o p z i c h t e v a n d e s t r o m i n g s r i c h t i n g v a n het water verandert d e verticale positie v a n d e d u i k b o o t . D e z e l f d e t e c h n i e k o m te stijgen en te d a l e n heeft hoogstwaarschijnlijk Diplocaulus r e e d s in het O n d e r - P e r m gebruikt. D e z e in het water l e v e n d e amfibie bezat g e e n d r a a g v l a k k e n a a n d e zijkant v a n d e r o m p , m a a r g e b r u i k t e hiervoor n a a r a a n g e n o m e n w o r d t zijn b o e m e r a n g v o r m i g e k o p . D o o r al z w e m m e n d e d e h o e k v a n zijn k o p ten o p z i c h t e v a n d e s t r o m i n g s r i c h t i n g te v e r a n d e r e n w a s het dier in staat o m s n e l te stijgen of te d u i k e n , e e n kunstje dat h e m v a n p a s z a l zijn g e k o m e n in d e strijd o m te o v e r l e v e n (Lit. 6). VLEUGELNEUSKLEPPEN Nat g e w o r d e n o n d e r water, verheffen w e o n s w e e r in d e lucht. In d e luchtvaart, e n d a a r niet alleen, geldt het d e v i e s "groter, sneller, hoger" e n dat z o mogelijk n o g g o e d k o p e r o o k . M a a r h o e groter e n d u s z w a a r d e r d e vliegtuigen e n h o e h o g e r d e kruiss n e l h e i d , d e s te h o g e r d e start- e n l a n d i n g s s n e l h e i d is en d e s te langer d e s t a r t b a n e n m o e t e n zijn t e n e i n d e het vliegtuig v o l d o e n d e s n e l h e i d te laten o n t w i k k e l e n o m z i c h in d e lucht te verheffen. Het z a l d u s niet verwonderlijk zijn dat naarstig o n d e r z o e k is g e d a a n naar m e t h o d e n o m het vliegtuig, naast e e n h o g e kruiss n e l h e i d , e e n lage start- en l a n d i n g s s n e l h e i d te g e v e n . Dit k a n m e n in p r i n c i p e b e r e i k e n d o o r het v l e u g e l o p p e r v l a k bij lage s n e l h e d e n te vergroten en d e v o r m v a n het vleugelprofiel (de d o o r s n e d e v a n d e vleugel) te wijzigen. Bij d e h u i d i g e m o d e r n e vliegtuigen w o r d e n naast v l e u g e l k l e p p e n a a n d e a c h t e r r a n d v a n d e v l e u g e l die bij lage s n e l h e i d uitgeklapt k u n n e n w o r d e n o m het v l e u g e l o p p e r v l a k te vergroten e n het profiel te v e r a n d e r e n , o o k n e u s k l e p p e n a a n d e v o o r r a n d v a n d e vleugel t o e g e p a s t . D e z e n e u s k l e p p e n of slats w o r d e n e v e n e e n s bij lage s n e l h e d e n uitgeklapt e n h e b b e n tot d o e l d e v l e u g e l e i g e n s c h a p p e n (en met n a m e d e draagkracht) te verbeteren. D e z e n e u s k l e p p e n w o r d e n d a a r -
23
M a a r ja, u raadt het reeds, d e natuur w a s o n s w e e r voor. Pterodactylus, e e n v l i e g e n d reptiel uit d e B o v e n - J u r a , bezat v o o r zijn grote v l e u g e l e e n hulpvleugeltje, dat g e s p a n n e n k o n w o r d e n met b e h u l p v a n e e n s p e c i a a l botje in het p o l s g e w r i c h t , en dat d i e n d e o m d e v l i e g e i g e n s c h a p p e n bij lage s n e l h e d e n te verbeteren (Lit. 6). A f b . 4. AUTOROTATIE BIJ HELIKOPTERS W e k o m e n met o n s v o l g e n d e v o o r b e e l d w e e r terug bij d e luchtvaart, d e z e keer bij d e helikopters, w a a r v a n d e eerste p a s in d e jaren ' 2 0 v l o g e n . A f b . 5. ledereen weet w e l dat d e z e a p p a r a t e n verticaal k u n n e n opstijgen en l a n d e n , m a a r niet iedereen z a l w e t e n dat bij het uitvallen v a n d e motor, o n d a n k s het o n t b r e k e n v a n vleugels, n o g e e n veilige l a n d i n g g e m a a k t k a n w o r d e n . Z o ' n l a n d i n g n o e m t m e n e e n l a n d i n g met autorotatie. Het is zelfs
Afb. 5. Autorotatie bij een helikopter. (Foto Nat. Luchtvaart Lab.)
mogelijk o m hierbij e e n v o o r w a a r t s e s n e l h e i d te o n t w i k k e l e n , w a a r d o o r d e k e u z e v a n het l a n d i n g s g e b i e d w o r d t v e r r u i m d . D o o r d a t het toestel daalt ten o p z i c h t e v a n d e lucht, w o r d t d e hefschroef d o o r d e l u c h t s t r o o m a a n g e d r e v e n in plaats v a n d o o r d e motor. D e hefschroef ontwikkelt d a a r d o o r e e n d r a g e n d e
24
DE PARACHUTE E e n a n d e r e manier o m veilig a a n d e g r a n d te k o m e n bij ernstige p r o b l e m e n tijdens het v l i e g e n is natuurlijk met e e n p a r a c h u t e . A a n d e z e uitvinding d a n k e n al veel piloten hun leven. D e z e menselijke uitvinding is e c h t e r o p hetzelfde p r i n c i p e g e b a s e e r d als d e m e t h o d e die z w e v e n d e reptielen, z o a l s Icarosaurus en Kuehneosaurus, r e e d s in d e Trias g e b r u i k t e n . Bij d e z e reptielen w a s e e n aantal r i b b e n e x t r e e m lang uitgegroeid, t u s s e n d e z e r i b b e n w a s huid g e s p a n n e n dat bij s p r o n g e n vanuit e e n b o o m naar d e g r a n d of t u s s e n b o m e n o n d e r l i n g als e e n soort p a r a c h u te w e r k t e (Lit. 6). O o k t e g e n w o o r d i g k e n n e n w e veel v a n dit s o o r t "parachutisten", z o w e l bij reptielen (vliegende h a g e d i s s e n met h u i d v l i e z e n l a n g s d e zijkant v a n d e romp), e n amfibieen (kikkers met e x t r e e m grote vliezen t u s s e n d e v i n g e r s e n tenen), als bij z o o g d i e r e n (vliegende e e k h o o r n s en v l i e g e n d e lemuren met h u i d p l o o i e n t u s s e n v o o r - e n achterpoten) k o m e n z e voor. MISLEIDINGSTECHNIEKEN Het lijkt w e l of d e m e n s in oorlogstijd extra vindingrijk is. Veel uitvindingen h e b b e n d a n o o k hun o o r s p r o n g in e e n tijd v a n o o r l o g of o o r l o g s d r e i g i n g . In tijden v a n o o r l o g s d r e i g i n g is het o n z i c h t b a a r m a k e n v a n d e e i g e n installaties en m a n s c h a p p e n d o o r m i d d e l v a n c a m o u f l a g e e e n v a n d e strategieen o m d e vijand in het o n g e w i s s e te laten o v e r d e sterkte v a n d e e i g e n t r o e p e n . In oorlogstijd is c a m o u f l a g e zelfs letterlijk v a n l e v e n s b e lang, v a n d a a r d e legervoertuigen met g r o e n e c a m o u f l a g e k l e u r e n , d e s o l d a t e n met z w a r t e g e z i c h t e n e n t a k k e n o p hun h e l m e n d e c a m o u f l a g e - n e t t e n o m allerlei installaties te v e r b e r g e n . O o k het t e g e n o v e r g e s t e l d e v a n c a m o u f l e r e n , het n a b o o t s e n v a n bijvoorbeeld vliegtuigen en t a n k s d o o r m i d d e l v a n b o r d k a r t o n e n p i e p s c h u i m heeft tot d o e l d e vijand te m i s l e i d e n . Z o l a n g d e m e n s o o r l o g voert - e n heeft hij dat ooit niet g e d a a n ? - heeft hij misleidingstechnieken toegepast. D e strijd o m het v o o r t b e s t a a n in d e natuur is eigenlijk e e n c o n t i n u e o o r l o g v o e r i n g . N u u al z o v e r g e v o r d e r d bent met dit artikel, z a l het bij u g e e n v e r w o n d e r i n g w e k k e n , dat o o k daarbij c a m o u f l a g e w o r d t t o e g e p a s t . V o o r b e e l d e n hiervan zijn er te over. Het bezit v a n s c h u t k l e u r e n bij allerlei dieren is er e e n m o o i v o o r b e e l d v a n , of d e a l g e m e e n b e k e n d e w a n d e l e n d e t a k k e n . Het t e g e n o v e r g e s t e l d e , het s u g g e r e r e n v a n e i g e n s c h a p p e n d i e het dier niet bezit, k o m t e v e n e e n s v o o r en w o r d t m i m i c r y g e n o e m d . E e n v o o r b e e l d hiervan is e e n ongevaarlijke diersoort d i e s p r e k e n d o p e e n gevaarlijke s o o r t lijkt, z o a l s z w e e f v l i e g e n d i e s p r e k e n d o p w e s p e n lijken. O o k d e grote ' o g e n ' o p d e v l e u g e l s v a n s o m m i g e v l i n d e r s o o r t e n is e e n manier o m t e g e n s t a n d e r s s c h r i k a a n te j a g e n d o o r groter en gevaarlijker te lijken. A l h o e w e l v o o r b e e l d e n v a n c a m o u f l a g e en m i m i c r y bij f o s s i e l e n nauwelijks zullen zijn a a n te t o n e n , is het t o c h w e l aannemelijk dat dit soort praktijken o o k miljoenen jaren g e l e d e n al v o o r k w a m .
M a a r het z a l n o g w e l e v e n d u r e n v o o r d a t d o o r d e m e n s e e n c a m o u f l a g e - m e t h o d e o n t w i k k e l d w o r d t d i e k a n wedijveren met d i e v a n bijvoorbeeld d e k a m e l e o n . Dit dier k a n namelijk zijn h u i d s k l e u r a a n p a s s e n a a n d e o m g e v i n g en heeft d u s e e n v a r i a b e l e schutkleur. HETDIAFRAGMA Het fototoestel, als uitvinding z o ' n d i k k e e e u w o u d , m a a k t g e b r u i k v a n e e n d i a f r a g m a . Dit is e e n c o n s t r u c t i e d i e d e m o g e lijkheid geeft d e h o e v e e l h e i d licht d i e d e l i c h t g e v o e l i g e laag v a n d e film raakt, te regelen. Dit d i a f r a g m a bevindt z i c h t u s s e n d e lens e n d e film e n b e s t a a t in w e z e n uit niets a n d e r s d a n e e n gat met e e n v a r i a b e l e grootte. H o e groter het gat, h o e m e e r licht en h o e kleiner het gat h o e m i n d e r licht per tijdseenheid d e l i c h t g e v o e l i g e laag bereikt. Bij o u d e r e c a m e r a ' s m o e t d e grootte v a n het d i a f r a g m a met d e h a n d w o r d e n ingesteld a a n d e h a n d v a n d e g e m e t e n lichtintensiteit. D e h u i d i g e c a m e r a - g e n e r a t i e meet d e lichtintensiteit e n stelt het d i a f r a g m a a u t o m a t i s c h in. E e n a u t o m a t i s c h d i a f r a g m a g e k o p p e l d a a n d e lichtmeting, e e n
Afb. 7. Zweetkliertjes in de huid (naar Homer).
D e natuur heeft d e z e uitvinding r e e d s bij d e introductie v a n d e z o o g d i e r e n in d e praktijk g e b r a c h t . Z o o g d i e r e n bezitten e e n l i c h a a m s t e m p e r a t u u r d i e o v e r het a l g e m e e n in grote m a t e onafhankelijk is v a n d e o m g e v i n g s t e m p e r a t u u r . Dit vereist een h o g e v e r b r a n d i n g s s n e l h e i d v a n het v o e d s e l . In s o m m i g e g e v a l l e n , bijvoorbeeld als d e b u i t e n t e m p e r a t u u r h o o g is, k a n d e z e verb r a n d i n g s s n e l h e i d te veel w a r m t e leveren, d i e d a n w e e r afgev o e r d m o e t w o r d e n . Dit afvoeren v a n d e te veel g e p r o d u c e e r d e w a r m t e g e s c h i e d t bij d e z o o g d i e r e n e n d u s o o k bij d e m e n s d o o r z w e t e n of transpireren. Zweetkliertjes, d i e in d e huid liggen, s c h e i d e n v o c h t af dat v e r d a m p t . A f b . 7. Hiervoor w o r d t d e b e n o d i g d e v e r d a m p i n g s e n e r g i e , in d e v o r m v a n w a r m t e , onttrokken a a n het l i c h a a m , dat d a a r d o o r g e k o e l d w o r d t (Lit. 5). D e p o r e u z e pot v a n d e w a t e r v e r k o p e r in e e n iets a n d e r e v o r m . Afb. 6. Diafragma bij het oog (naarA.S. Romer: De gewervelde dieren).
v i n d i n g v a n d e laatste kwart e e u w z o u je z e g g e n . M a a r ja, u begrijpt het al . . . . D e iris in o n s o o g e n in dat v a n heel veel d i e r s o o r t e n is e e n diafragma, w a a r v o o r d e c a m e r a - i n d u s t r i e g o u d g e l d z o u willen g e v e n als u dit v o o r i n b o u w in e e n c a m e r a z o u k u n n e n leveren. A f b . 6. D e iris vervult in o n s o o g namelijk d e z e l f d e functie als het d i a f r a g m a in u w c a m e r a . Bij w e i n i g licht vertoont o n s o o g e e n wijde pupil, dat wil z e g g e n m e e r licht naar d e l i c h t g e v o e l i g e c e l l e n v a n o n s netvlies. Bij veel licht w o r d t d e pupil d o o r d e iris a u t o m a t i s c h g e k n e p e n o m o v e r b e l i c h t i n g te v o o r k o m e n (Lit. 5). E n dat alles gebeurt met z o ' n p r e c i s i e en heeft z o ' n reikwijdte dat hieraan zelfs d e d u u r s t e c a m e r a niet kan t i p p e n . E n dat n o g e e n m e n s e n l e v e n lang o o k , zij het dat d e hulp v a n e e n v o o r z e t l e n s in d e v o r m v a n e e n bril in e e n aantal g e v a l l e n , z e k e r o p latere leeftijd, n o d i g is. KOELING DOOR VERDAMPING In veel t r o p i s c h e e n s u b t r o p i s c h e l a n d e n b e h o o r t d e w a t e r v e r k o per tot het v e r t r o u w d e s t r a a t b e e l d . A l s u d a a r o p vakantie bent, verdient het e c h t e r g e e n a a n b e v e l i n g o m e e n glaasje w a t e r bij h e m te k o p e n , o m d a t wij w e s t e r l i n g e n z e e r g e v o e l i g zijn v o o r d e verontreinigingen d i e hoogstwaarschijnlijk in dat w a t e r a a n w e z i g zullen zijn. Z o u d t u dat e c h t e r t o c h d o e n , d a n zult u o p m e r k e n dat dit water opmerkelijk koel is, o n d a n k s d e h o g e b u i t e n t e m p e ratuur e n d e tijdsduur dat d e m a n zijn water ronddraagt. H o e bereikt hij dat nu z o n d e r i n g e b o u w d k o e l e l e m e n t in zijn waterres e r v o i r s ? D e potten w a a r i n d e w a t e r v o o r r a a d b e w a a r d w o r d t zijn enigszins poreus, zodat door de potwand heen continu een kleine h o e v e e l h e i d water lekt. Dit water z a l o p d e b u i t e n w a n d v a n d e pot v e r d a m p e n . V o o r v e r d a m p e n is e c h t e r energie n o d i g e n d e z e v e r d a m p i n g s e n e r g i e wordt, in d e v o r m v a n w a r m t e , o n t t r o k k e n a a n d e pot en zijn i n h o u d . Het g e v o l g is dat d e pot en het z i c h erin b e v i n d e n d e w a t e r afkoelen. V a n d a a r het relatief k o e l e water dat u bij d e w a t e r v e r k o p e r verstrekt krijgt. E e n s i m p e l e en g o e d k o p e m e t h o d e o m d o o r v e r d a m p i n g v a n w a t e r iets koel te h o u d e n .
gea
juni 2 0 0 2 , n u m m e r 2
KERNCENTRALES E e n v a n d e m e e s t o m s t r e d e n uitvindingen v a n d e m e n s is d e o p w e k k i n g v a n kernenergie. Bij dit p r o c e s vallen d e a t o m e n v a n d e u r a n i u m - i s o t o o p U - 2 3 5 uiteen in a t o m e n v a n t w e e nieuwe, lichtere e l e m e n t e n . Bij d e z e kernreactie k o m t energie vrij. D e o n t d e k k i n g v a n het p r i n c i p e v a n kernenergie dateert v a n vrij kort v o o r d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g , terwijl d e p r a k t i s c h e t o e p a s s i n g ervan in k e r n c e n t r a l e s niet o u d e r is d a n z o ' n veertig jaar. Het c o n t r o v e r s i e s v a n d e t o e p a s s i n g v a n kernenergie zit h e m in twee aspecten: • H o e k u n n e n w e het p r o c e s z o b e h e e r s e n , dat het risico dat dit p r o c e s uit d e h a n d loopt e n d e kerncentrale verandert in e e n (explosieve) b r o n v a n r a d i o a c t i e v e vervuiling, p r a k t i s c h nul i s ? • W a a r m o e t je h e e n met d e r a d i o a c t i e v e r e s t p r o d u k t e n , d i e e e n z e e r lange l e v e n s d u u r h e b b e n ? P r o b l e m e n w a a r v o o r het vernuft v a n d e m e n s (nog) niet groot g e n o e g is o m d e z e b e v r e d i g e n d o p te l o s s e n . In 1 9 5 6 w e r d r e e d s het idee g e o p p e r d dat er mogelijk in het v e r l e d e n natuurlijke kernreactoren h e b b e n b e s t a a n . Het d u u r d e e c h t e r tot 1972 v o o r e e n dergelijk f e n o m e e n in O k l o , G a b o n , in werkelijkheid w e r d o n t d e k t (Lit. 8). O p d e z e plaats w a r e n d e o m s t a n d i g h e d e n 1,8 miljard jaar g e l e d e n v a n d i e n aard dat o n g e v e e r 6 0 0 . 0 0 0 jaar lang e e n natuurlijke k e r n r e a c t o r in s t a n d w e r d g e h o u d e n . Hier m o e t in d i e p e r i o d e in het v e r l e d e n e e n relatief grote c o n c e n t r a t i e U - 2 3 5 a a n w e z i g zijn g e w e e s t . Het v e r m o g e n v a n d e z e natuurlijke reactor is niet h o g e r g e w e e s t d a n e n k e l e tientallen kiloWatts. Dit v e r m o g e n is natuurlijk m a a r e e n schijntje v e r g e l e k e n met dat v a n d e huidige kerncentrales, m a a r het p r i n c i p e v a n z o ' n centrale w a s hier o p a a r d e d u s r e e d s 1,8 miljard jaar g e l e d e n b e k e n d . WEERSTANDSVERMINDERING Het v e r m o g e n dat n o d i g is o m e e n l i c h a a m met e e n b e p a a l d e s n e l h e i d d o o r d e lucht of het w a t e r voort te b e w e g e n is rechtstreeks afhankelijk v a n d e w e e r s t a n d d i e dit l i c h a a m hierbij o n d e r vindt. H o e lager d e w e e r s t a n d , h o e lager d u s het b e n o d i g d e v e r m o g e n o m b i j v o o r b e e l d e e n vliegtuig of e e n s c h i p voort te b e w e g e n . Het z a l d u s duidelijk zijn dat v l i e g t u i g b o u w e r s e n
25
s c h e e p s b o u w e r s , en niet te vergeten a u t o c o n s t r u c t e u r s , heel wat g e l d en m e n s u r e n investeren o m d e w e e r s t a n d v a n hun p r o d u k t e n z o laag mogelijk te m a k e n , o p d a t het brandstofverbruik z o l a a g mogelijk is. D e totale w e e r s t a n d v a n e e n z i c h v o o r t b e w e g e n d vliegtuig, s c h i p of auto is o p g e b o u w d uit e e n aantal c o m p o n e n t e n , w a a r v a n d e w r i j v i n g s w e e r s t a n d er e e n is. D e z e w r i j v i n g s w e e r s t a n d is e e n g e v o l g v a n d e wrijving t u s s e n d e lucht- of waterdeeltjes e n d e vliegtuig-, s c h e e p s - of a u t o h u i d . Tot o n g e v e e r 15 jaar g e l e d e n h a d m e n d a n o o k het idee dat d e w r i j v i n g s w e e r s t a n d z o laag mogelijk is als d e huid v a n het voertuig z o g l a d mogelijk g e m a a k t w o r d t . In 1 9 7 8 o n t d e k t e m e n e c h t e r in d e V e r e n i g d e S t a t e n dat e e n w a n d met heel fijne groefjes of ribbeltjes in d e richting v a n d e s t r o m i n g m i n d e r w e e r s t a n d oplevert d a n e e n v o l l e d i g g l a d d e w a n d (Lit. 9 e n 10). Uit n a d e r o n d e r z o e k bleek dat dit e e n g e v o l g is v a n d e be'invloeding v a n d e turbulentie v a n d e s t r o m i n g in d e o n m i d d e l l i j k e nabijheid v a n d e h u i d . D e ont-
Afb. 8. Groefjes in de huid bij bepaalde haaien kunnen de weerstand in het water verminderen en dus de snelheid verhogen. Lit. 9.
d e k k i n g dat heel fijne ribbeltjes in d e s t r o m i n g s r i c h t i n g e e n w e e r s t a n d s v e r l a g e n d effect h e b b e n w e r d o.a. r e e d s t o e g e p a s t in 1984 o p roeiboten tijdens d e O l y m p i s c h e S p e l e n v a n S e o e l en in 1 9 8 7 bij het w i n n e n d e jacht S t a r s a n d S t r i p e s tijdens d e b e k e n d e z e i l r a c e o m d e A m e r i c a C u p . O o k d e vliegtuigindustrie d o e t naarstig o n d e r z o e k naar d e p r a k t i s c h e t o e p a s s i n g v a n dit p r i n c i p e in d e luchtvaart. In 1982 rapporteerden t w e e Duitse paleontologen dat d e huid v a n s n e l z w e m m e n d e recente haaien niet g l a d is, z o a l s bij l a n g z a m e re s o o r t e n , m a a r kleine groefjes in d e lengterichting vertoont (Lit. 9, 10). Later bleek dat dit soort groefjes o o k w e r d g e v o n d e n bij 100 miljoen jaar o u d e fossiele haaien uit het Krijt. A f b . 8. Bij recente s n e l l e haaien w e r d e n d e m a x i m a l e s n e l h e d e n g e m e ten d i e d e z e b e e s t e n in het w a t e r bereikten. D a a r n a a s t w e r d a a n d e h a n d v a n d e d o o r d e haaien v e r o r b e r d e h o e v e e l h e i d v o e d s e l (dit geeft d e b e s c h i k b a r e energie) e n d e b e r e k e n d e w e e r s t a n d v a n d e haaien met e e n theoretisch gladde huid (dit geeft d e b e n o d i g d e energie) d e te v e r w a c h t e n m a x i m a l e s n e l h e d e n v a n d e dieren b e r e k e n d . D e z e b e r e k e n d e m a x i m a l e s n e l h e d e n w a r e n in alle g e v a l l e n lager d a n d e d a a d w e r k e l i j k g e m e t e n m a x i m a l e s n e l h e d e n . D e c o n c l u s i e is d a n o o k g e r e c h t v a a r d i g d dat d e werkelijke o p b o u w v a n d e h a a i e n h u i d met d e g e n o e m d e groefjes e e n lagere w e e r s t a n d m o e t h e b b e n d a n e e n g e h e e l g l a d d e h u i d . E e n t e k e n dat haaien al z e k e r 100 miljoen jaar gebruik m a k e n v a n e e n f e n o m e e n dat d e m e n s p a s o n l a n g s o n t d e k t e . PARABOLISCHE SPIEGELS EN ANTENNES D e s c h o t e l a n t e n n e s v o o r het o p v a n g e n v a n d o o r satellieten u i t g e z o n d e n T V - s i g n a l e n zijn e e n m e e s t a l w e i n i g fraaie a a n w i n s t v a n d e laatste jaren. D e p a r a b o l i s c h e d w a r s d o o r s n e d e v a n d e s c h o t e l s zorgt e r v o o r dat d e relatief z w a k k e s i g n a l e n in e e n punt (het brandpunt) g e c o n c e n t r e e r d w o r d e n , z o d a t hierdoor het o n t v a n g e n s i g n a a l sterker w o r d t . D e z e p a r a b o l i s c h e a n t e n n e s v o o r het o p v a n g e n v a n e l e k t r o m a g n e t i s c h e g o l v e n h e b b e n e e n aantal grote broertjes die al e n i g e jaren o u d e r zijn: d e radiotelescopen. Radiotelescopen vangen elektromagnetische golven van verre sterrenstelsels o p en v e r s t e r k e n d e z e . E e n aantal v a n d e z e grote r a d i o t e l e s c o p e n zijn te z i e n in Drenthe in d e o m g e v i n g v a n D w i n g e l o o . D e o u d s t e s c h o t e l hier dateert v a n kort n a d e T w e e de Wereldoorlog.
26
Familie v a n d e z e r a d i o t e l e s c o p e n zijn natuurlijk d e s p i e g e l t e l e s c o p e n , d i e hetzelfde d o e n als d e r a d i o t e l e s c o p e n , m a a r d a n met z i c h t b a a r licht. O o k hier w o r d t het z w a k k e lichtsignaal versterkt d o o r het te c o n c e n t r e r e n in het b r a n d p u n t . In d e o u d h e i d w e r d dit p r i n c i p e al t o e g e p a s t d o o r met b e h u l p v a n d e z o n n e s t r a l e n en e e n s p i e g e l vuur te o n t s t e k e n . E n d e m e n s z o u d e m e n s niet zijn als hij d e z e m e t h o d e o o k niet in oorlogstijd h a d gebruikt. D e s c h e p e n v a n d e R o m e i n e n die in het jaar 2 1 3 v o o r C h r i s t u s S y r a c u s e b e l e g e r d e n , w e r d e n o p a a n r a d e n v a n A r c h i m e d e s in b r a n d g e s t o k e n met b e h u l p v a n z o n n e s t r a l e n en e e n batterij parabolische spiegels. O m g e k e e r d werkt het p r i n c i p e v a n d e z e p a r a b o l i s c h e s p i e g e l s o o k . E e n licht in het b r a n d p u n t v a n z o ' n s p i e g e l levert e e n e v e n wijdige l i c h t b u n d e l d i e g o e d met d e z e s p i e g e l te richten is. Het m e e s t v o o r d e h a n d l i g g e n d e v o o r b e e l d is natuurlijk d e reflector v a n e e n z a k l a n t a a r n of v a n d e k o p l a m p v a n je fiets of auto. M a a r o o k g e l u i d is te b u n d e l e n met e e n p a r a b o l i s c h e s p i e g e l . In het Teylers M u s e u m in H a a r l e m heeft m e n in e e n h o e k v a n e e n grote z a a l e e n h o r l o g e in het b r a n d p u n t v a n z o ' n s p i e g e l g e h a n g e n . Dit levert e e n evenwijdige b u n d e l geluid d w a r s d o o r d e z a a l , d e z e b u n d e l w o r d t a a n d e a n d e r e kant w e e r d o o r e e n p a r a b o l i s c h e s p i e g e l o p g e v a n g e n en g e c o n c e n t r e e r d in het b r a n d p u n t . A l s je nu je o o r vlak bij d e laatste s p i e g e l houdt h o o r je heel duidelijk het tikken v a n het h o r l o g e dat z i c h a a n d e a n d e r e kant v a n d e z a a l bevindt. S l i m m e v o n d s t e n v a n d e m e n s , z o u je z e g g e n . M a a r ja, o o k hier is het w e e r hetzelfde liedje, d e natuur is d e m e n s heel wat jaartjes v o o r g e w e e s t . E e n E u r o p e s e s p r i n k h a a n s o o r t draagt o p zijn rug e e n relatief grote p a r a b o l i s c h e antenne, die erg veel w e g heeft v a n e e n kleine r a d i o t e l e s c o o p . D e z e a n t e n n e w o r d t gebruikt o m het d o o r h e m g e p r o d u c e e r d e g e l u i d , dat vrouwelijke e x e m p l a r e n aantrekkelijk blijken te v i n d e n , te b u n d e l e n en te laten horen o v e r grote a f s t a n d e n . Ik h e b in het v o o r g a a n d e g e p o o g d e e n o p s o m m i n g te g e v e n v a n e e n aantal menselijke uitvindingen d i e o p e e n veel v r o e g e r tijdstip, zij het in e e n a n d e r e v o r m , r e e d s in d e natuur v o o r k w a m e n . Waarschijnlijk w a r e n e e n aantal v a n b o v e n g e n o e m d e v o o r b e e l d e n al bij u b e k e n d . A l s ik u bij e n i g e t o c h e e n beetje verrast heb, d a n is het d o e l v a n dit artikel in elk g e v a l bereikt. Ik b e s e f dat ik in dit o v e r z i c h t niet v o l l e d i g b e n g e w e e s t , dat w a s o o k mijn o p z e t niet. T o e n e e n m a a l mijn a a n d a c h t o p het beschreven fenomeen gevestigd was, kwamen deze voorbeeld e n naar b o v e n borrelen. M o c h t u v o o r b e e l d e n k e n n e n of o n t d e k k e n die niet in dit artikel b e h a n d e l d zijn, d a n h o u d ik m e a a n b e v o l e n v o o r eventuele a a n v u l l i n g e n . M o c h t e n er leuke of frappante z a k e n naar v o r e n k o m e n , d a n k u n n e n d e z e in d e t o e k o m s t m i s s c h i e n n o g leiden tot e e n vervolgartikel o v e r dit onderwerp.
Geraadpleegde literatuur: 1. P a l e o n t o l o g i e v a n d e O n g e w e r v e l d e n , Gea vol. 26 nr. 1 (maart 1993) 2. D e W e r e l d e n v a n M . C . Escher, Uitg. Meulenhoff, Amsterdam, december 1971 3. T u m b l e w e e d , J . A . Y o u n g , Scientific American, maart 1991 4. Fokker, B o u w e r a a n d e Wereldluchtvaart, Thijs P o s t m a , Uitg. Romer, Haarlem, 1981 5. D e G e w e r v e l d e Dieren, A . S . Romer, Aula-pocket 466-467, 1971 6. T h e R e i g n of the R e p t i l e s , M . J . B e n t o n , Uitg. Crescent Books, New York, 1990 7. E l s e v i e r s b l o e m e n g i d s . D e w i l d e b l o e m e n v a n N o o r d w e s t E u r o p a , R.& A . F i t t e r / M . Blarney, Uitg. Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1976 8. K e r n r e a c t o r e n , e e n natuurlijk g e o l o g i s c h f e n o m e e n , Gea vol. 12 nr. 2 (juni 1979) 9. W e e r s t a n d s v e r l a g e n d e ribbeltjes, A . D . S c h w a r z - v a n M a n e n , Ned. Tijdschr. voor Natuurk. 59/7 (6 april 1993) 10. S e c r e t s of a perfect s k i n , New Scientist 18 januari 1997.
