NEDERLANDSE VERENIGING VOOR WEIDE- EN VOEDERBOUW
A f d e l i n g van het K o n i n k l i j k e Genootschap voor Landbouwwetenschap
Gebundelde Verslagen Nr. 10
1971
S e c r e t a r i a a t : P r . Bernhardlaan 5, Bennekom
I N H O U D
Blz.
Indriikken opgedaan b i j de e x c u r s i e s , die aansloten b i j het l i e I n t e r n a t i o n a l e graslandcongres i n 1970 i n A u s t r a l i e Th. ALBERDA, J.P. DIRVEN EN D. OOSTENDORP
1
Ziekten en plagen van grassen W.P. DE LEEUW
2
Veredeling op z i e k t e r e s i s t e n t i e b i j grassen G. E. VAl^ DIJK
3
V i r u s z i e k t e n i n grassen en granen A. B.R. BEEMSTER
8
Enige invloeden van v e r n a l i s a t i e op het generatieve voortplantingsvermogen van grassen A* KLEINENDORST
12
Grasgrodiremming Mej. O.M. VAN ANDEL
13
Invloed van standdichtheid op de k v j a l i t e i t van gras B. DEINUM
17
Voederopname van weidend vee onder invloed van voorafgaand maaien en beweiden H. J . KLETER
20
Het voeren van gedroogd gras i n geperste vorm aan rundvee U.S. RIJPKEMA
22
O n d e r z o e k s a c t i v i t e i t e n van het G r u n l a n d l e h r a n s t a l t und Marschversuchsstation I n f e l d P.J.H.M. ERNST
24
Behoud van een goede weidezode D.M. DE VRIES
27
Ervaringen met natuurbeheer A. BAKKER
28
Achtergronden van natuurbehoud en natutorbeheer L.G. KOP
31
7 4/9
-
1 -
Indrukken opgedaan b i j de e x c u r s i e s , d i e aansloten b i j het l i e I n t e r n a t i o n a l e graslandcongres i n 1970 i n A u s t r a l i e , 1 ) Th, Alberda, J,G,P, Dirven en D. Oostendorp Voor de inhoud van deze voordrachten wordt verwezen naar de volgende r e i s verslagen: Alberda, Th.: V e r s l a g van een d i e n s t r e i s door A u s t r a l i e en Nieuw Zeeland van begin maart t o t midden mei 1970; Verslagen n r . 55, 1970 van het I n s t . V.Biologisch en Scheikundig Onderzoek van Landbouwgewassen. Dirven, J.G.P. en Oostendorp, D.: V e r s l a g van een s t u d i e r e i s naar A u s t r a l i e , Nieuw Zeeland en Hawaii; Gestenc, Mededeling n r , 24, nov, 1970 Afd, Landbouwp l a n t e n t e e l t en Graslandcultuur van de Landbouwhogeschool. De d i s c u s s i e behandelde s l e c h t s twee ondeiwerpen. Er z i j n d u i d e l i j k e v e r s c h i l l e n t u s s e n de economie van A u s t r a l i e en die van Nieuw Zeeland. De l a a t s t e i s i n hoge mate e e n z i j d i g a g r a r i s c h en berust voor ca. 30 % op export. E r z i j n i n Nieuw Zeeland dan ook evenveel koeien a l s mensen. De i n d u s t r i e l e ontwikkeling i s s t e r k achtergebleven. De A u s t r a l i s c h e landbouw heeft een f l i n k e b a s i s van z e l f v o o r z i e n i n g voor de 13 miljoen inwoners, dat i s v i j f m a a l de Nieuw Zeelandse bevolking. E r i s ook v e e l meer i n d u s t r i e , onder andere m i j n i n d u s t r i e . Toch i s ook daar de a g r a r i s c h e export wel b e l a n g r i j k , Deze r i c h t z i c h vooral op Azie en met name op Indonesie. I n Nieuw Zeeland probeert men de export naar Japan s t e r k te ontwikkelen, Niettemin i s de economische p o s i t i e van de Nieuw Zeelandse boer nog r e d e l i j k goed en men ontgint e r dan ook nog s t e e d s . Het streven naar inkomensnivellering h e e f t i n Nieuw Zeeland de onderzoekers tot een vergeten groep gemaakt, met a l s gevolg emigratie van i n t e l l e c t i n de periode na de oorlog. Dat i s nu wel b e t e r , maar de meeste landbouwkundige onderzoekers bleken e r een eigen landbouwbedrijf b i j t e hebben, Een ander gevolg i s , dat t e c h n i s c h e hulp zeer duur i s ; zo v e r d i e n t een loodg i e t e r een veelvoud van z i j n Nederlandse c o l l e g a . Witte k l a v e r houdt het i n het Nieuw Zeelandse grasland v e e l a l s l e c h t v o l . Het b l i j k t m o e i l i j k daar oorzaken voor aan t e w i j z e n . I n Nederland i s het j u i s t een p l a n t die het v r i j w e l o v e r a l goed doet, getuige onder andere onze wegbermen. Er z i j n v e e l v e r s c h i l l e n i n om.standigheden van grond en weer d i e d i t v e r s c h i l i n gedrag van de w i t t e k l a v e r ten dele kunnen v e r k l a r e n . Het i s voorts eigenaardig, dat men i n Nieuw Zeeland het Engels r a a i g r a s a l t i j d gemengd met w i t t e k l a v e r u i t z a a i t , t e r w i j i I t a l i a a n s r a a i g r a s i n monocultuur met s t i k s t o f b e m e s t i n g wordt verbouwd. Gezien de bovengenoemde moeilijkheden zou d i t w e i l i c h t ook voor Engels r a a i g r a s b e t e r z i j n . Vermoed wordt, dat deze vasthoudendheid ten aanzien van w i t t e k l a v e r b e r u s t op de ideeen van M i t c h e l l . Het onderzoek zou a a n v a n k e l i j k minder goed b i j de p r a k t i j k aangesloten hebben, E r i s e c h t e r een tendens om meer s t i k s t o f te gaan gebruiken.
1) I n l e i d i n g e n gehouden op 11 november 1970.
_ 2 ~
Ziekten en plagen van grassen W.P,
de Leeuw
Voor de inhoud van deze i n l e i d i n g wordt verwegen naar: W.P. de Leeuw und H. Vos: Krankheiten und Schadlinge an Rasengrasern i n den Niederlanden, Rasen 1(1970): 65-58. Een samenvatting v o l g t hieronder. Zusammenfassung Es w i r d e i n Oberblick uber Krankheiten und Schadinge an Rasengrasern i n den Niederlanden e i n s c h l i s s l i c h i h r e r Bedeutung gegeben, E i n e chemische Bekampfung i s t zwar moglich, b e i mehreren Krankheiten besteht aber auch die Moglichkeit der Vorbeugung durch Wahl r e s i s t e n t e r Graserarten und -sorten oder durch gute Rasenpfliege, Der P i l z Fusarium n i v a l e t r i t t v e r e i n z e l t auf, kann aber zu e m s t h a f t e n Schaden fiihren, D r e c h s l e r a poae i s t s t a r k v e r b r e i t e t und r u f t grosse Schaden an n i c h t r e s i s t e n t e n Sorten von Poa p r a t e n s i s hervor, Corticium fuciforme, Gaumannomyces graminis, Rhizoctonia s o l a n i , P u c c i n i a spp,, Pythium spp,, Marasmius oreades und Lycoperdon spp, werden zwar regelmassig gefunden, doch i s t d i e Schadauswirkung gewohnlich n i c h t g r o s s . Erysiphe g r a m i n i s , Heterosporium p h l e i und Typhula i n c a m a t a s i n d von geringer Bedeutung, wahrend U s t i l a g o s t r i i f o r m i s und S c l e r o t i n i a horaoeocarpa wenig oder n i c h t vorkommen. Ferner s i n d e i n z e l n e F a l l e e m s t h a f t e r Schaden an Rasen durch Nematoden a u f g e t r e t e n , jedoch i s t die R o l l e d i e s e r Schadinge noch genauer zu untersuchen. Auch durch Insekten wie Dilophus f e b r i l i s entstehen von Z e i t zu Z e i t Schaden an S p o r t f e l d e m , Im allgemeinen i s t jedoch f e s t z u s t e l l e n , dass durch P i l z e , Nematoden und Insekten verursachte Schaden an Rasen i n den Niederlanden wohl noch von begrenztera Ausmass s i n d .
1) I n l e i d i n g gehouden op 15 december 1970,
-
3 ~
Veredeling op r e s i s t e n t i e b i j grassen G.E.
van D i j k
Het kweken van r e s i s t e n t e r a s s e n i s de aangewezen weg wanneer het gewas regelmatig t e l i j d e n h e e f t van s c h a d e l i j k e z i e k t e n , die n i e t eenvoudig door cultuurmaatregelen of b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n z i j n te voorkomen. B i j grassen i s h e t gebruik van b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n s l e c h t s i n bepaalde gevallen verantwoord De v e r e d e l i n g s t a a t b i j de u i t v o e r i n g van haar taak voor de vraag: wat z i j n b e l a n g r i j k e z i e k t e n . B i j een gazon moet men m.i. iedere z i e k t e , die d u i d e l i j k z i c h t b a a r i s , s c h a d e l i j k achten, omdat de gebruiker nu eenmaal een gaaf gazon wenst, ook a l z a l h i j dankbaar z i j n a l s een z i e k t e a l l e e n een t i j d e l i j k e verk l e u r i n g brengt en geen k a l e plekken i n het gazon veroorzaakt, B i j andere vormen van gebruik, b i j v o o r b e e l d door de boer, l i g t d i t wat minder d u i d e l i j k omdat de schoonheidsfactor h i e r n i e t zo'n r o l s p e e l t . Toch geloof i k dat v e r s c h i l l e n d e gegevens e r op w i j z e n dat ook i n een landbout-fgewas i e d e r e z i e k t e , die i n b e l a n g r i j k e mate voorkomt, s c h a d e l i j k i s t e achten, soms kan de schade z e l f s g r o t e r z i j n dan de S3raiptonen doen vermoeden. U i t de Engelse l i t e r a t u u r i s het voorbeeld bekend van een z i e k t e i n kropaar waarbij de ziektesjnBptomen 9 % van de bladoppervlakte innamen maar het koolhydraatgehalte i n het b l a d met 50 % was gedaald. Ik z a l dat punt van de schade nu n i e t verder u i t b r e i d e n , Belangstellenden v e r w i j s i k naar een l e z i n g d i e i k ergens anders heb gehouden ( 1 ) . Het i s misschien n u t t i g e r te wijzen op een punt waarvan i k minder zeker ben n l . welke z i e k t e n komen voldoende regelmatig voor i n de p r a k t i j k om belangr i j k t e worden geacht. Op d i t punt i s verder onderzoek zeker gewenst, Als een bepaalde z i e k t e i n een zeker gras b e l a n g r i j k geacht wordt z a l de kvjeker z i c h verder afvragen hoeveel moeite het z a l kosten om een r e s i s t e n t ras t e ontwikkelen. Hoe v e r e d e l t men nu op z i e k t e r e s i s t e n t i e ? Het veredelen op z i e k t e r e s i s t e n t i e i s i e t s dat met v e r s c h i l l e n d e i n t e n s i t e i t kan gebeuren, U bent a l l e m a a l wel e n i g s z i n s vertrouwd met de manier waarop een selectieprogramma wordt begonnen, Het e e r s t e stadium van een v e r e d e l i n g s programma i s meestal een verzameling ruimstaande planten waarin de kweker naar de beste exemplaren zoekt, Om de beste planten te vinden wordt het u i t gangsmateriaal stuk voor stuk beoordeeld op v e l e r l e i eigenschappen waaronder de gevoeligheid voor z i e k t e n , Als we nu het eenvoudigste g e v a l nemen, dat de kweker i n het hem t e r beschikking staande m a t e r i a a l b i j a l l e eigenschappen waarop h i j de planten a l beoordeelt ook de z i e k t e r e s i s t e n t i e voegt dan i s het e e r s t e gevolg dat h i j een zeef e x t r a i n s c h a k e l t , Planten met een hoge r e s i s t e n t i e z i j n zeldzaam, ook voor andere eigenschappen geldt meestal dat z e e r goede planten zeldzaam z i j n . Door de z i e k t e r e s i s t e n t i e in z i j n programma i n t e schakelen wordt het a a n t a l g e s c h i k t e planten nog met een f a c t o r v e r k l e i n d , Deze manier van s e l e k t e r e n op z i e k t e r e s i s t e n t i e i s wel de meest toegepaste. H i e r b i j kunnen z i c h wel enige vraagstukken voordoen. Als men b i j v o o r b e e l d h e e l mooie planten v i n d t die e c h t e r i n zekere mate worden aangetast door b i j v , r o e s t , dan s t a a t de v e r e d e l a a r voor de vraag hoe belangr i j k h i j de z i e k t e moet a d i t e n . Het i s voor hem dus zeer b e l a n g r i j k t e weten op welke z i e k t e h i j wel en op welke h i j n i e t hoeft t e l e t t e n . Nu i s het n i e t a l t i j d zo dat de kweker i n het uitgangsmateriaal planten met een voldoende hoge graad van r e s i s t e n t i e z a l kunnen vinden. I s h i j n i e t t e vreden over wat het uitgangsmateriaal hem b i i l d t , dan z a l h i j ertoe overgaan 1) I n l e i d i n g gehouden op 15 december 1970.
- ^ de planten d i e enige r e s i s t e n t i e tegen de z i e k t e b e z i t t e n , onderling t e k r u i s e n . E r komt dan een apart kruisingsprogramma, waarbij i n de k r u i s i n g s producten gezocht wordt naar planten die een hogere r e s i s t e n t i e hebben. Men kan d i t verder u i t b r e i d e n . A l s i n het Nederlandse m a t e r i a a l geen voldoende r e s i s t e n t i e wordt gevonden, i s het soms mogelijk planten u i t v e r v e r w i j d e r de s t r e k e n i n t e voeren die de r e s i s t e n t i e wel b e z i t t e n en deze r e s i s t e n t i e i n de Nederlandse r a s s e n i n t e k r u i s e n . Het i s z e l f s denkbaar dat men k r u i s t met andere soorten, a l i s d i t b i j de grassen, voor d i t doel a l t h a n s , nog n i e t vaak gebeurd. Het k r u i s e n met vreemde herkomsten en v o o r a l met andere soorten i s over het algemeen een lange en m o e i l i j k e weg. Tot nog toe heb i k a l l e e n gesproken over het plantenmateriaal dat de kweker g e b r u i k t . B i j r e s i s t e n t i e gaat het e c h t e r ora de r e a c t i e tussen de plant en de p a r a s i e t . Voor een veredelingsprogr>amma op r e s i s t e n t i e tegen een bepaalde z i e k t e z a l de kweker derhalve ook moeten bevorderen dat de z i e k t e i n het m a t e r i a a l optreedt. B i j z i e k t e n d i e zeer regelmatig voorkomen - dat z i j n u i t e r a a r d de b e l a n g r i j k s t e - kan h i j het o v e r l a t e n aan de n a t u u r l i j k e i n f e c t i e op het v e l d . H i j kan deze i n f e c t i e een handje helpen door v e e l v a t bare rassen op t e nemen zodat de z i e k t e z i c h gem.akkelijk kan vestigen en i n f e c t i e h a a r d e n kan vormen. Ook de cultuurmaatregelen kunnen wat worden aangepast. Wil men b i j v o o r b e e l d het optreden van r o e s t i n Engels r a a i g r a s bevorderen dan moet men zorgen het gras i n de nazomer n i e t t e jong t e hebben en door de N-bemesting laag t e houden kan men de e x p r e s s i e van de symptomen bevorderen. U i t e r a a r d i s men b i j d i t werken met n a t u u r l i j k e i n f e c t i e , wat voor zover ik weet op de Nederlandse kweelcbedrijven de gewoonte i s geweest, afliankel i j k van wat de natuur b i e d t . Men kent bepaalde z i e k t e j a r e n , e r z i j n ook j a r e n v/aarin z i e k t e n v e e l minder optreden. Wil men n i e t a f l i a n k e l i j k z i j n van de n a t u u r l i j k e i n f e c t i e met het r i s i c o dat er i n sommige j a r e n n i e t kan worden g e s e l e c t e e r d , dan moet men overschakelen op kunstmatige i n f e c t i e h e t z i j op het v e l d o f om de zaak nog b e t e r i n de hand t e houden, i n de k a s . S e l e c t i e met behulp van kunstmstige i n f e c t i e zou trouwens nodig kunnen z i j n met h e t oog op de export. De ziektepatronen i n andere landen wijken vaak a f van de Nederlandse De r o e s t a a n t a s t i n g b i j v o o r b e e l d wordt vaak s t e r k e r , a l s me men van Noord naar Zuid gaat. Het i s denkbaar dat de r e s i s t e n t i e d i e men i n Nederland met n a t u u r l i j k e i n f e c t i e v e r k r i j g t n i e t s t e r k genoeg z a l z i j n voor bepaalde z u i d e l i j k e landen. Ook i s het mogelijk dat i n andere landstreken z i e k t e n b e l a n g r i j k z i j n die h i e r n a u w e l i j k s voorkomen. Een voorbeeld b i e d t b i j v o o r b e e l d s t r e p e n r o e s t , U s t i l a g o s t r i i f o r m i s die i n bepaalde s t r e k e n van Amerika een b e l a n g r i j k e z i e k t e van veldbeemdgras i s . I n Nederland komt deze z i e k t e wel voor maar doet geen schade i n veldbeemdgras. Voor het toetsen op r e s i s t e n t i e tegen deze z i e k t e i s men dus op een kunstmatige i n f e c t i e aangewezen . Een andere mogelijkheid i s n a t u u r l i j k het toetsen van kweekproducten i n het land van gebruik hetgeen het voordeel b i e d t dat ook i n de j u i s t e k l i m a a t s omstandigheden wordt gewerkt. Van de graankv;ekers kunnen we l e r e n dat b i j het s e l e c t e r e n op z i e k t e r e s i s t e n t i e zo goed mogelijk voorkomen moet worden dat de ziekteverwekker z i c h aanpast, door het vormen van zgn, f y s i o l o g i s c h e r a s s e n d i e de verkregen r e s i s t e n t i e weer doorbreken. We kunnen e r zeker van z i j n dat i n v e l e paras i e t e n van de grassen ook physiologische r a s s e n voorkomen. Voor P u c c i n i a coronata, de r o e s t van Engels r a a i g r a s z i j n ze i n Nieuw Zeeland ook a l gevonden ( 2 ) . De s i t u a t i e b i j de grassen i s wel anders dan b i j de granen, Kweekt men b i j v o o r b e e l d een tarweras dat r e s i s t e n t i s tegen r o e s t dan worden i n een s t r e e k v r i j w e l a l l e vatbare r a s s e n vervangen door een r e s i s t e n t r a s , Het
-
5 -
gevolg i s dat a l l e e n die f r a c t i e van de roestschimmel die wel op het nieuwe tarweras kan leven, z i c h kan vermeerderen en binnen afzienbare t i j d zo t a l r i j k i s geworden dat de tarwe weer z i e k wordt. Met andere woorden, het r e s i s tente r a s s e l e c t e e r t z e l f de g e v a a r l i j k e roeststam u i t . B i j de voedergrassen z a l d i t n i e t zo eenvoudig verlopen omdat e r i n de natuur genoeg wilde grassen o v e r b l i j v e n waarop de o o r s p r o n k e l i j k e schimmelpopulatie z i c h kan handhaven. Bovendien z i j n de grassen met uitzondering van veldbeemdgras, k r u i s b e v r u c h t e r s en z a l men nooit zo'n genetische u n i f o r m i t e i t bereiken a l s i n een tarweras. Daarom geloof i k dat het gevaar van f y s i o l o g i s c h e r a s s e n van de z i e k t e v e r wekkers b i j de grassen n i e t zo groot i s a l s b i j v e l e andere gewassen. Tot zover nu de methoden van het kweken op z i e k t e r e s i s t e n t i e . Nu i s het n i e t zo dat j e deze methoden maar hoeft toe t e passen om aan de lopende band r e s i s t e n t e r a s s e n t e ontwikkelen. D i t hangt van de aard van de schimmel a f of l i e v e r van de wisselwerking tussen waardplant en p a r a s i e t . Tegen sommige schimmels vindt men d u i d e l i j k r e s i s t e n t i e i n de grassen, voor andere z i e k t e n t r e f t raen h e e l weinig r e s i s t e n t i e aan. Ik w i l nu enkele z i e k ten bespreken en een s c h a t t i n g maken van de kansen die de r e s i s t e n t i e v e r edeling biedt. Laten we beginnen met de z a a d t e e l t , s p e c i a a l de z i e k t e n van de b l o e i w i j z e . Hier komen ook z i e k t e n voor. Een oude z i e k t e d i e e c h t e r nog steeds schade doet i s moederkoren, Claviceps purpurea. Rechtstreekse v e r e d e l i n g i s weinig k a n s r i j k . I n d i r e c t door te s e l e c t e r e n op regelmatige b l o e i kan men de z i e k t e b e s t r i j d e n . Een lange b l o e i t i j d bevordert namelijk de i n f e c t i e k a n s e n . Verder z a l men moeten t r a c h t e n door schonen v ^ zaad e.d. de z i e k t e binnen de perken te houden. Een andere z i e k t e , de b l i n d e zadenziekte G l o e o t i n i a temulenta, doet de l a a t ste j a r e n van z i c h spreken, vooral b i j I t a l i a a n s en Westerwolds r a a i g r a s . In buitenlandse zaadteeltgebieden wordt merkwaardigerwijze j u i s t het Engels r a a i g r a s vaak aangetast. Het i s n i e t bekend of i n het Nederlandse-Engels r a a i g r a s enige r e s i s t e n t i e voorkomt o f dat het op een of andere w i j z e aan de besmetting ontsnapt. Als Engels r a a i g r a s r e s i s t e n t i e zou b e z i t t e n dan was deze i n t e k r u i s e n i n Westerwolds en I t a l i a a n s r a a i g r a s . Zonder een d u i d e l i j k e bron van r e s i s t e n t i e moeten de kansen voor de v e r e d e l i n g t w i j f e l a c h t i g worden genoemd. In b u i t e n landse programma*s h e e f t men ook na i n f e c t i e van tienduizenden planten geen v o l l e d i g e r e s i s t e n t i e gevonden. Warmwaterontsmetting van het z a a i z a a d voorkomt de z i e k t e en d i t l i j k t me een s n e l l e r e opiossing dan het opsporen van resistentie. Als we nu de z a a d t e e l t v e r l a t e n dan nemen we een o v e r s t a p j e naar het gazon. En dan b l i j f c . i k nog even n e g a t i e f b i j de halmdoder, vroeger Ophiobolus graminis, nu Gaumannomyces graminis genaamd, Tegen deze z i e k t e i s het volgens de l i t e r - a t u u r m o e i l i j k r e s i s t e n t i e te vinden, Deze z i e k t e komt v o o r a l b i j A g r o s t i s - s o o r t e n voor; een lage pH i s gxmstig voor een gezond gewas, Hier bieden cultuurmaatregelen meer perspectieven dan de v e r e d e l i n g . Tot voor k o r t meende i k dat eenzelfde n e g a t i e f standpunt ingenomen moest worden wat b e t r e f t rooddraad, Corticium f i c i f o r m e , die v o o r a l roodzwenkgras en Engels r a a i g r a s a a n t a s t . Hiertegen b l i j k t e c h t e r wel r e s i s t e n t i e t e vinden te z i j n , bovendien hebben de aanbevolen cultuurmaatregelen minder e f f e c t i e f dan verwacht werd. Een hoge N-bemesting a l l e e n voorkomt de z i e k t e b l i j k e n s IVRO-ervaringen n i e t . Hier s c h i e t e n cultuurmaatregelen t e k o r t en moet het kweken van r e s i s t e n t e r a s s e n uitkomst brengen. Een b e l a n g r i j k e groep van z i e k t e n z i j n de Drechslera-soorten, vroeger Helm.inthosporium genoemd, Daar i k aan de nieuwe naam nog n i e t ben gewend spreek i k verder maar over Helminthosporium,
-
6 -
Het" gaat onder andere over H.vagans van veldbeemdgras i n gazons en s p o r t velden en Helminthosporium s i c r a n s van Engels r a a i g r a s a l s weidegras. I n deze groep komen d u i d e l i j k e r e s i s t e n t i e s voor en h i e r vindt de kweker dan ook een a a n t r e k k e l i j k a r b e i d s v e l d , Daar Helminthosporium vagans i n v e l d beemdgras w a a r s c h i j n l i j k de z i e k t e i s die i n Nederland de meeste aandacht van de v e r e d e l i n g k r i j g t , l i j k t het mij goed b i j deze z i e k t e wat langer s t i l te staan. De z i e k t e s t a a t bekend a l s een "low sugar d i s e a s e " , dus optredend b i j een l a a g gehalte aan koolhydraten i n het gewas, Nu heeft een Amerikaan, Lukens ( 3 ) onlangs h i e r o v e r een aardig onderzoek gepubliceerd, H i j b e s p r o e i de namelijk een veldbeemdgewas met glucose en nam waar dat de Helminthosporium-aantasting afnam, wat k l o p t met de verwachting. L a t e r nam de Helminthosporium-aantasting echter toe doordat de schimmel saprophytisch ging leven op de v r i j e s u i k e r en van h i e r u i t een v e r s t e r k t e besmettingsbron vormde voor het g r a s . Op het e e r s t e g e z i c h t k l i n k t het t e g e n s t r i j d i g dat de Helminthosporium, die de p l a n t aantast b i j een lage s u i k e r c o n c e n t r a t i e zo goed op de v r i j e s u i k e r g r o e i t , maar de auteur geeft e r de volgende v e r k l a r i n g voor. U i t vroegere onderzoekingen i s gebleken dat Helminthosporium het b l a d binnendringt v i a de middenlamel van de e p i d e r m i s c e l l e n . H i e r b i j gebruikt de schimmel het enzym p e c t i n a s e . U i t v i t r o c u l t u r e s i s gebleken dat Helminthosporium geen p e c t i n a s e kan vormen i n een s u i k e r r i j k m i l i e u . Helminthosporium kan wel groeien i n een s u i k e r r i j k m i l i e u maar h i j kan de p l a n t n i e t binnendringen. Een andere v e r k l a r i n g s m o g e l i j k h e i d volgt nog u i t het v e r s c h i j n s e l dat hogere planten b i j een schimmelaantasting v e l e phenolachtige verbindingen vormen waarvan sommige g i f t i g voor schimmels z i j n . De vorming van die pheaolachtige s t o f f e n kan b i j een s u i k e r r i j k e p l a n t b e t e r verlopen. De r e s i s t e n t i e van h e t bekende veldbeemdras Merion berust ook op het onvermogen van H.vagans om de plant binnen t e dringen. Het i s mij u i t de l i t e r a t u u r n i e t geheel d u i d e l i j k of d i t een kwestie i s van het koolhydraatgehalte of dat de c u t i c u l a van Merion h i e r b i j ook een r o l s p e e l t , Het verband tussen r e s i s t e n t i e tegen Helminthosporium en rijkdom aan koolhydraten i s p r e t t i g voor de veredelaar. De koolhydraten hebben vaak een zeker verband met de v e r t e e r b a a r h e i d en ook met de wlnterhardheid. Als d i t a l l e s ook opgaat voor Helminthosporium s i c c a n s i n Engels r a a i g r a s dan zou d i t betekenen dat h i e r de s e l e c t i e op r e s i s t e n t i e tevens de k w a l i t e i t en de w l n t e r hardheid i n de goede r i c h t i n g v e r s c h u i f t . De helminthosporium-soorten gaan met het zaad over en kunnen de kiemplant verzwakken, D i t z i j n allemaar redenen waarom i k s e l e c t i e op Helminthosporium-resistentie ook i n Engels r a a i g r a s w i l aanbevelen. Nu i s verhoging van Helminthosporium-resistentie wel i n v e e l opzichten aant r e k k e l i j k , maar e r l o e r t nog wel een gevaar. Helminthosporium h e e f t namelijk een tegenhanger en wel i n r o e s t b i j v . P u c c i n i a coronata i n Engels r a a i g r a s . Deze z i e k t e h e e f t de naam vooral van een hoge koolhydraatconcentratie i n de p l a n t te houden. D i t k l o p t ook wel met wat bekend i s van de schade die de r o e s t veroorzaakt. Roest t a s t de p l a n t b i j voorkeur aan b i j een hoog s u l k e r gehalte maar a l s de p l a n t aangetast i s d a a l t het gehalte aan koolhydraten i n h e t gewas, het e i w i t g e h a l t e neemt toe (misschien r e l a t i e f ) . Vaak i s vermeld dat de s m a k e l i j k h e i d van het aangetaste gras afneemt, maar concreter i s de recente waarneming u i t F r a n k r i j k , dat de verteerbaai'heid i n v i t r o o n m i d d e l l i j k d a a l t , a l s het gras door r o e s t wordt aangetast. S e l e c t i e op r o e s t r e s i s t e n t i e i s i n de meeste j a r e n onder n a t u u r l i j k e i n f e c t i e u i t v o e r b a a r . B i j e e n z i j d i g e s e l e c t i e op r o e s t r e s i s t e n t i e loopt men het gevaar planten te k i e z e n d i e minder winterhard en gevoelig voor Helminthosporium z i j n en een l a g e r koolhydraatgehalte hebben. Een verantwoorde s e l e c t i e op r o e s t r e s i s t e n t i e zou dus deze v i e r factoren moeten omvatten, wat een v r i j gecomplieeerd schema wordt.
-
7
-
De c o r r e l a t i e s die i k s c h e t s t e bemoeiiijken het werk van de kwek^, maar U moet ze n i e t z i e n a l s i j z e r e n wetten, Het i s dan ook gelukt b i j Engels r a a i gras r o e s t r e s i s t e n t i e t e combineren met wlnterhardheid, b i j veldbeemdgras i s r e s i s t e n t i e tegen Helminthosporium en r o e s t i n dezelfde rassen t e vinden, Nu i s e r naast r o e s t en Helminthosporium nog een zeer algemeen verbreide z i e k t e n l , meeldauw, Erysiphe graminis. In lang gewas en onder schaduw kan deze z i e k t e s t e r k optreden. Ook h i e r z i j n d u i d e l i j k e v e r s c h i l l e n i n aantast i n g te vinden of althans v e r s c h i l l e n op het v e l d . B i j kropaar heb i k wel waargenomen dat dichte pollen s t e r k e r werden aangetast dan de meer open groeiende p o l l e n . H i e r b i j heeft het microklimaat b l i j k b a a r ook i n v l o e d . I n de l i t e r a t u u r z i j n v e r s c h i l l e n d e aanwijzingen t e vinden, waaruit b l i j k t dat b i j beschaduwing meeldauw z i c h zeer u i t b r e i d t . Het noemen van het micrpklimaat a l s f a k t o r b i j het optreden van z i e k t e n brengt me ertoe om ook i e t s t e zeggen over het v e r s c h i l tussen mengcultuur en monoc u l t u u r i n verband met het optreden van z i e k t e n . Meestal neemt men zonder meer aan dat i n een mengcultuur het voorkomen van z i e k t e n minder z a l z i j n , dan b i j een monocultuur. Inderdaad i s voor de v e r s p r e i d i n g van een z i e k t e een monocultuur het gunstigst en kan men de mengcultuur z i e n a l s een c u l t u u r maatregel die een gezond gewas bevordert. Aan de andere kant kan een soort die door concurrentie verzwakt i s , een grotere vatbaarheid voor z i e k t e k r i j g e n . Zeker mogen we de f a c t o r beschaduwing n i e t vergeten omdat b i j l i c h t t e k o r t sommige z i e k t e n b i j v . meeldauw toenemen, Hoewel de v e r s p r e i d i n g van de z i e k t e b e m o e i l i j k t wordt i n een mengsel zou b i j de onderdrukte soort de gevoeligheid voor z i e k t e n wel eens kunnen toenemen. Samenvatting: 1, ledere z i e k t e d i e i n b e l a n g r i j k e mate voorkomt i s s c h a d e l i j k . Over de mate en frequentie van het optreden van z i e k t e n i n de landbouwp r a k t i j k z i j n we n i e t voldoende i n g e l i c h t , 2, Voor het v e r k r i j g e n van een gezond gewas i s b i j r o e s t , meeldauw, Helminthosporium en rooddraad het kweken van r e s i s t e n t e rassen de aangewezen weg. B i j moederkoren, halmdoder en w a a r s c h i j n l i j k ook b i j b l i n d e zadenziekte i s het zoeken naar r e s i s t e n t e r a s s e n minder a a n t r e k k e l i j k , 3, Een s e l e c t i e op z i e k t e r e s i s t e n t i e mag n i e t e e n z i j d i g p l a a t s v i n d e n . Literatuur: 1. D i j k , G,E,
van. Common grass d i s e a s e s i n Europe and t h e i r importance. Report Meeting E u c a r p i a Fodder Crops Section 1967: 7-19. 2. L a t c h , G.C.M., Fungous d i s e a s e s of rye grasses i n New Zealand, I . F o l i a g e diseases N.Z.J, Agric, Res 9(1966): 394-409, 3. Lukens, R.J., Melting-out of Kentucky bluegrass, a low sugar disease Phytopathology 60(1970): 1276-1278.
-
8 -
V i r u s z i e k t e n i n grassen en granen A.B.R. Beemster Inleiding Het onderzoek naar het voorkomen van v i r u s s e n i n grassen en granen i s i n Nederland t o t voor kort v r i j w e l beperkt gebleven t o t het doen van i n c i d e n t e l e waarnemingen. Sinds 1969 wordt op het IPO h i e r o v e r onderzoek v e r r i c h t . Daar de t o t nog toe verkregen r e s u l t a t e n op d i t ogenblik nog een onvoldoende i n z i c h t geven over v e r s c h i l l e n d e aspecten z o a l s b i j v , h e t belang van v i r u s z i e k t e n i n grassen en de i d e n t i t e i t van de i n Nederland i n granen en grassen voorkomende v i r u s s e n , z a l i n h e t volgende een g l o b a a l o v e r z i c h t worden gegeven van wat over het onderwerp i n de l i t e r a t u u r bekend i s . H i e r b i j z a l , zo mogelijk, worden vermeld, wat op d i t moment gezegd kan worden over de s i t u a t i e i n Nederland, I n d i t o v e r z i c h t z u l l e n zowel v i r u s s e n van grassen a l s van granen vrorden betrokken, D i t omdat i n h e t algemeen granen en grassen door dezelfde v i r u s s e n kunnen z i j n aangetast, A n d e r z i j d s z i j n vele van deze v i r u s s e n i n hun waardplantenreeks beperkt t o t de Grammineae, E r z a l n i e t worden g e t r a c h t a l l e aan de orde komende v i r u s s e n van een Nederlandse naam t e v o o r z i e n j i n d i t stadium van h e t onderzoek l i j k t d i t minder gewenst, t e r w i j i voor geinteresseerden de i n de l i t e r a t u u r vermelde, h i e r gebruikte benamingen een gemakkelijker uitgangspunt voor nadere o r i e n t e r i n g kunnen bieden, Overgang van v i r u s v i a h e t zaad "Barley s t r i p e mosaic" i s een v i r u s dat v i a het zaad overgaat, Een d i e r l i j k e overbrenger i s n i e t bekend. Op granen en grassen kan d i t v i r u s een v a r i a t i e aan symptomen t e z i e n geven van mozaiek t o t b r u i n e , n e c r o t i s c h e s t r e p e n . I n Nederland i s d i t v i r u s i n c i d e n t e e l waargenomen op gewassen, waarbij van geimporteerd zaad gebruik was gemaakt, Overgang van v i r u s v i a de grond Er z i j n een a a n t a l gramineeen v i r u s s e n bekend d i e v i a de grond overgaan. In Nederland z i j n deze t o t dusver n i e t gevonden, "1'Jheat mosaic" (dat ook grassen kan a a n t a s t e n ) wordt overgebracht door de schimmel Polymyxa graminis. Ook d i t v i r u s kan v e r s c h i l l e n d e typen van symptomen veroorzaken, z o a l s mozaiek, n e c r o t i s c h e strepen en dwerggroei. Ook door a a l t j e s overgebrachte v i r u s s e n z i j n bekend, b i j v . "bromegrass mosaic" of "rye g r a s s s t r e a k " . De symptomen z i j n h i e r bontheid en dwerggroei. A l s overbrenger i s bekend Xiphinema paraelongatum. Door i n s e k t e n overgebrachte v i r u s s e n E r z i j n v e r s c h i l l e n d e soorten i n s e k t e n bekend d i e v i r u s s e n van granen en grassen kunnen overbrengen. De b e l a n g r i j k s t e h i e r v a n z i j n : m i j t e n , b l a d l u i z e n , c i c a d e l l i d e n en k e v e r s . E l k van de genoemde groepen i n s e k t e n i s i n s t a a t een bepaalde v i r u s ( v i r u s s e n ) over t e brengen, E r i s wat d i t b e t r e f t dus s^jrake van s p e c i f i t e i t . Zo z a l b i j v , een door b l a d l u i z e n overgebracht v i r u s door geen andere i n s e k t e s o o r t kunnen worden overgebracht. Wel kunnen v e r s c h i l l e n d e b l a d l u i s s o o r t e n een bepaald v i r u s overbrengen.
1) I n l e i d i n g gehouden op 15 december 1970.
- 9 -
Van de door b l a d l u i z e n overgebrachte v i r u s s e n i s v o o r a l het zgn. b a r l e y yellow dwarf v i r u s ( g e r s t ' v e r g e l i n g s v i r u s ) van betekenis. D i t v i r u s v e r toont VQoral i n haver k a r a k t e r i s t i e k e ziektebeelden (oranje-bruine v e r k l e u ringen van de bladeren met een s t e r k verminderde g r o e i ) maar v e l e , zo n i e t a l l e grassen kunnen ook met d i t v i r u s worden besmet. I n grassen treden ook groeiremmingen en verkleuringen opj soms kunnen de planten echter ook besmet z i j n , zonder d u i d e l i j k e ziektebeelden t e vertonen. Dit i s van v e r s c h i l lende factoren a f h a n k e l i j k z o a l s b i j v . virusstam, uitwendige omstandigheden en g r a s s o o r t . D i t v i r u s komt i n Nederland v r i j algemeen voor. I n hoeverre i n gras van schade kan worden gesproken i s voor ons land nog n i e t t e zeggen. In bepaalde g e v a l l e n i s , vooral op v e r e d e l i n g s b e d r i j v a n , wel d u i d e l i j k sprake van zeer nadelige invloed door besmetting met d i t v i r u s waargenomen. Het v i r u s kan door v e r s c h i l l e n d e b l a d l u i s s o o r t e n worden overgebracht w.o. Rhopalosiphum p a d i , R. maidis. Macrosiphum avenae. Het v i r u s i s p e r s i s t e n t wat o.a. betekent dat v r i j lange z u i g t i j d e n nodig z i j n voor de overbrenging. B e s t r i j d i n g van b l a d l u i z e n om hierdoor de v e r s p r e i d i n g van d i t v i r u s tegen te gaan zou met kans op succes kunnen worden toegepast, vooral ( o f a l l e e n ) i n g e v a l l e n waarbij het gewas n i e t voor consumptie i s bestemd, z o a l s op v e r e d e l i n g s b e d r i j v e n h e t geval kan z i j n . Merkwaardigerwijs i s het g e r s t e v e r g e l i n g s v i r u s b i j n a het enige van de toch v r i j grote groep van graan- en grasvirtissen dat door b l a d l u i z e n wordt overgebracht. Bekend i s ook nog het zgn. "Cocksfoot s t r e a k " - v i r u s (Kropaars t r e p e n v i r u s ) dat ook door b l a d l u i z e n wordt overgebracht. D i t v i r u s zou door S l i j k h u i s , een Canadees s p e c i a l i s t op d i t gebied, ook i n ons land z i j n gevonden. Van v e e l meer belang, hoewel, voor zover bekend, n i e t voor Nederland, z i j n de " v i r u s s e n " d i e door C i c a d e l l i d e n worden overgebracht. Deze groep, waarvan de l a a t s t e j a r e n i s komen vast t e s t a a n , dat het pathogene agens w a a r s c h i j n l i j k geen v i r u s , maar een "Mycoplasma" i s , behoort dus e i g e n l i j k n i e t meer besproken te worden onder het onderwerp v i r u s z i e k t e n . Daar echter i n de l i t e r a t u u r deze z i e k t e n vele j a r e n a l s v i r u s s e n z i j n beschreven, mogen z i j ook h i e r n i e t geheel onvermeld b l i j v e n . I n v e r s c h i l l e n d e delen van de wereld en ook i n Europa z i j n deze z i e k t e n beschreven onder vele benamingen z o a l s b i j v . Oat blue dwarf. Wheat dwarf. Wheat mosaic. Wheat s t r i a t e mosaic. Oat pseudo r o s e t t e , Oat s t e r i l e dwarf. Mogelijk hebben we met v e r s c h i l l e n d e t3^en z i e k t e n t e maken, maar voor sommige g e v a l l e n i s d i t n i e t zeker. Het i s bekend dat vele ervan ook grassen kvmnen aantasten. Als overbrengers z i j n C i c a d e l l i d e n bekend; deze insekten kunnen, a l s ze eenmaal besmet z i j n , de z i e k t e gedurende haar gehele verdere leven overbrengen en i n sommige g e v a l l e n i s z e l f s ook de volgende generatie h i e r t o e i n s t a a t (dus overgang v i a het e i van het i n s e k t ) . In Engeland z i j n v r i j recent een t w e e t a l v i r u s s e n van grassen bekend geworden d i e door k e v e r t j e s worden overgebracht. Ook zouden deze v i r u s s e n zeer gemakkelijk door contact ( b i j v . maaimachines) kunnen overgaan. Als l a a t s t e groep kan worden genoemd de door m i j t e n overgebrachte v i r u s s e n . Ook h i e r v a n z i j n een a a n t a l zowel van granen ( b i j v . Wheat s t r e a k mosaic) a l s van grassen ( b i j v . Ryegrass mosaic) bekend. Voor de granen i s a l s overbrenger bekend A c e r i a t u l i p a e en voor grassen Abacarus h y s t r i x . De S5miptomen z i j n ook h i e r van u i t e e n l o p e n d k a r a k t e r : zeer d u i d e l i j k e raozaiekbeelden, gele s t r e p i n g en z e l f s v e r b r u i n i n g kunnen optreden. Het experiment e r e n met mijten brengt v r i j grote moeilijkheden mee, zodat e r nog onvoldoende bekend i s over deze w i j z e van overdracht, Zeer w a a r s c h i j n l i j k komt i n r a a i grassen i n Nederland een d e r g e l i j k v i r u s voor, U i t het voorafgaande b l i j k t , dat v i r u s s e n i n granen en grassen i n grote v e r scheidenheid bekend z i j n , Ook i n Nederland kan v r i j gemakkelijk v i r u s u i t deze gewassen worden g e i s o l e e r d . I n hoeverre ze van w e r k e l i j k belang voor de p r a k t i j k z i j n , kan op d i t ogenblik nog n i e t worden gezegd, De toenemende bel a n g s t e l l i n g voor d i t onderwerp i n v e r s c h i l l e n d e Europese landen en de t o t nog toe b e r e i k t e r e s u l t a t e n l i j k e n e r op t e w i j z e n dat de betekenis t o t dus-
-
10
-
D i s c u s s i e over de voordrachten van A.B.R, Beemster, G.E. van D i j k en W.P. de Leeuw De economische betekenis van z i e k t e n i n gras kan zeer groot z i j n . Een v e l d beemdras, dat gevoelig i s voor Helminthosporium i s onbruikbaar voor s p o r t velden. Een mengsel zonder veldbeem.d i s te v e r k i e z e n boven een mengsel met een vatbare veldbeemd, Hetzelfde geldt ten aanzien van r o e s t i n de weide omdat gras met een s t e r k e r o e s t - a a n t a s t i n g door h e t vee wordt geweigerd, z o a l s vroeger op de gemeentex'jeide van Harderwijk i s gebleken, Z i e k t e r e s i s t e n t i e i s dan ook een b e l a n g r i j k c r i t e r i u m voor t o e l a t i n g t o t de r a s s e n l i j s t , Ontsmetting van graszaad of b e t e r gezegd zaadbescherming h e e f t t o t nu toe weinig z i n , De opkomstverbetering, die men e r mee zou moeten bereiken vrordt meestal n i e t g e r e a l i s e e r d . D i t geldt ook voor gazonzaad, Het i s de vraag of combinatie van een ontsmettingsmiddel met een kiemstimulans de kosten waard zal zijn. Het i s mogelijk Helminthosporium met een f u n g i c i d e t e doden. Ook voor b l i n d e - z a d e n z i e k t e i s een bestx''ijding en dan met een systemisch fungicide denkbaar. Dat zou t e verkiezen z i j n boven de m o e i l i j k e en bewerkel i j k e ontsmetting van de zaden met behulp van warm water. Het klimaat h e e f t v e e l i n v l o e d op de i n f e c t i e met b l i n d e zadenziekte: droogte t i j d e n s de ascosporenvlucht beperkt de besmetting s t e r k . I n Schotland, l e r l a n d en Nieuw Zeeland h e e f t men e r dan ook v e e l l a s t van, i n Nederland minder. In Oregon (USA) b l i j k t het mogelijk t e z i j n de z i e k t e door cultuurmaatregelen t e vermijden. Vroege b l o e i zou ook kansen scheppen om aan de ascosporenv l u c h t te ontsnappen, maar vroege b l o e i i s esn ongewenste raseigenschap. Het i s n i e t geheel d u i d e l i j k waarom Engels r a a i g r a s minder wordt aangetast door b l i n d e - z a d e n z i e k t e dan I t a l i a a n s r a a i g r a s , want deze soorten b l o e i e n i n dezelfde periode. Misschien beperkt l e g e r i n g ook de besmettingskansen door de ascosporen. In Nieuw Zeeland z i j n physio's van een r o e s t op Engels r a a i g r a s bekend, Dit zou b i j Heminthosporium ook mogelijk z i j n . Het genetische ontstaan ervan i s b i j r o e s t e c h t e r b e t e r mogelijk tengevolge van de g e s l a c h t e l i j k e vermeerdering door t e l e u t o s p o r e n . In Nieuw Zeeland komt een U s t i l a g o voor, d i e met het zaad kan overgaan en die a l l e e n t e typeren i s door de waardplanten waarop de v e r s c h i l l e n d e vormen kiinnen l e v e n . Men spreekt dan van forma s p e c i a l i s . Physiologische r a s s e n onderscheiden z i c h door aanpassing aan genotypen van dezelfde p l a n t e s o o r t . De Helminthosporium-resistentie b i j Merion veldbeemd i s n i e t volkomen: e r i s wel enige a a n t a s t i n g maar het gewas l i j d t w e i n i g . Dit zou veroorzaakt kunnen worden doordat e r een mengsel van schimmels i n het geding i s . In O o s t e n r i j k vond men een nieuwe r o e s t i n veldbeemd. Daar i s r o e s t een e r n s t i g e r z i e k t e dan Helminthosporium. Misschien i s daar i n t e r e s s a n t mater i a a l voor kwekers t e vinden. Men moet er dan wel aan denken, dat v e r s c h i l lende r o e s t e n ook weer v e r s c h i l l e n d e tussen-waardplanten kunnen hebben, Virussen i n grassen irorden n i e t mechanisch, b i j v . door gereedschap, maar wel door i n s e c t e n overgebracht, Het B a r l e y Yellow Dwarf v i r u s wordt a l l e e n door b l a d l u i z e n overgebracht, maar dan wel door d i v e r s e soorten met v e r s c h i l l e n d e vluchtcurven, My^us p e r s i c a e s p e e l t h i e r b i j geen r o l . Andere v i r u s s e n worden door cicaden overgebracht. In de l a a t s t e j a r e n i s gebleken dat v e e l van deze door acaden overgebrachte " v i r u s s e n " i n werkel i j k h e i d mycroplasma's z i j n . Voorbeelden van besmetting door cicaden z i j n de volgende:
- 1 1 1. I"?heat s t r i a t e mosaic. 2. A s t e r y e l l o w , een zeer polypbage ziekteverwekker. 3. Oat blue dwarf, een z i e k t e d i e het s c h i e t e n volkomen remt en n e r f v e r d i k kingen en dwerggroei veroorzaakt. Deze z i e k t e komt v e e l i n Skandinavie voor. E r kan met succes een i n s e c t i c i d e tegen worden g e b r u i k t . VJheat s t r e a k d i s e a s e gaat v i a de grond met een nematode over. Deze z i e k t e i s t o t nu toe i n Nederland n i e t bekend, B i j beemdlangbloem z i e t men i n het n a j a a r vaak een b l a d v e r g e l i n g , d i e e c h t e r w e i l i c h t een p h y s i o l o g i s c h v e r s c h i j n s e l i s en n i e t aan een v i r u s i s toe t e schrijven, Er i s i n Nederland nog n i e t zo v e e l onderzoek over B a r l e y Yellow Dwarf v i r u s v e r r i c h t , maar t o t nu toe wordt wel b e v e s t i g d dat het v r i j w e l o v e r a l t e vinden i s , z o a l s i n Engeland i s aangetoond. Voor de oorlog was deze z i e k t e e i g e n l i j k onbekend, maar na d i e t i j d werd het een probleem, dat v o o r a l i n het onderzoek bekend werd. De u i t b r e i d i n g van de g e r s t t e e l t i s e r n i e t debet aan, want e r z i j n waardplanten genoeg. I n Zweden was de z i e k t e i n 1960 nog onbekend, maar i n 1968 was het a l een groot probleemy Het i s s t e l l i g raogelijk dat B a r l e y Yellow Dwarf v i r u s muteert. E r z i j n a l v e r s c h i l l e n d e " s t r a i n s " van bekend, die tegenwoordig biochemisch t e onderscheiden z i j n naar de rangschikking van de aminozuurmoleculen. Gebleken i s dat grasklonen s t e r k kunnen v e r s c h i l l e n i n vatbaarheid voor d i t v i r u s . B i j de instandhouding van het v i r u s zou het goed z i j n h i e r rekening mee t e houden.
-
12 -
Enige invloeden van v e r n a l i s a t i e op h e t generatieve v o o r t p l a n t i n g s v e r mogen van grassen1) A, K l e i n e n d o r s t Voor de inhoud van deze voordracht wordt verwezen naar Netherlands of A g r i c u l t u r a l Science 22-1974.
Journal
Discussie Het v e r s c h i l i n hoog en l a a g koolhydraatgehalte voor deze proeven werd ber e i k t door de planten, d i e een hoog gehalte moesten hebben, 3 a 4 dagen i n s t e r k l i c h t t e p l a a t s e n . Voorts werd de s t i k s t o f v o o r z i e n i n g en de temperatuur voor d i t doel aangepast. Opname van v e e l s t i k s t o f kan gepaard gaan met een l a a g koolhydraatgehalte. S t i k s t o f kan a l s motor fungeren. Het t i j d s t i p van s c h i e t e n kon door s t i k s t o f n i e t vervroegd worden, maar op het moment van s c h i e t e n b e s l i s t de s t i k s t o f voorziening wel over de v e r s c h i j n i n g van de halm. E r z i j n d u i d e l i j k v e r s c h i l l e n i n r e a c t i e op de toegepaste behandelingen t u s sen klonen, e r f e l i j k e v e r s c h i l l e n dus. Het i s dan ook n i e t j u i s t , de v e r k r e gen r e s u l t a t e n voor andere grassen t e g e n e r a l i s e r e n en zeker n i e t t e n aanzien van de granen. De v a r i a t i e tussen de grassen ten aanzien van de v e r n a l i s a t i e b l i j k t wel u i t het f e i t dat Poa annua en Westerwolds r a a i g r a s geen v e r n a l i s a t i e nodig hebben, B i j een hoog s t i k s t o f n i v e a u t r e e d t i n de winter een l a a g koolhydraatgehalte op en dat kan vertragend werken op de generatieve f a s e . In d i t verband kan vermeld worden dat i n Zweden i s gevonden, dat kropaar i n het jeugdstadium zeer v o r s t g e v o e l i g i s , Ook i n Nederland i s de v o r s t g e v o e i i g heid van b i j v o o r b e e l d l a a t gezaaide kropaar bekend.
1) I n l e i d i n g gehouden op 26 j a n u a r i 1971.
-
13
-
Qras groe iremining Mej. A.M.
van Andel
Wegens de kosten van h e t onderhoud van grasbestanden v r o r d t gezocht naar mogelijkheden om het mechanisch maaien t e beperken. Een van de denkbare methoden zou z i j n de g r o e i te remmen door behandeling m e t ramstoffen. Hoev/el d i t probleem a l een a a n t a l j a r e n de aandacht h e e f t , z i j n e r t o t nu toe geen chemische middelen beschikbaar, die i n a l l e opzichten bevredigende r e s u l t a ten geven. De e i s e n , die aan d e r g e l i j k e middelen g e s t e l d V f o r d e n , v a r i e r e n u i t e r a a r d met het o b j e c t van toepassing. Voor wegbermen waarop v e r s c h i l l e n d e soorten grassen aanwezig z i j n , moet een middel n i e t te s e l e c t i e f werken, anders zouden verschuivingen i n de botan i s c h e s a m e n s t e l i i n g op gaan treden en zou de kans op schade b i j de gevoel i g e r e soorten te groot z i j n . De aanwezigheid van d i c o t y l e n compliceert het probleem verder. B i j sportvelden, waar b i j de keuze van h e t t e gebruiken grasmengsel rekening gehouden zou kunnen worden met de g e v o e l i g h e i d voor groeiremmende middelen, moet ondanks vertraagde g r o e i , s n e l h e r s t e l mogelijk z i j n na eventuele schade door bespelen. Voor gazons i n parken en tuinen worden hoge e i s e n g e s t e l d aan het u i t e r i i j k van het gras en mogen e r b i j v . geen verkleuringen optreden a l s gevolg van de behandeling. Een ander b e l a n g r i j k punt i s de v-jerkingsduur: aan de ene kant i s een langdurig e f f e c t gewenst, maar aan de andere kant kan een z e e r p e r s i s t e n t middel a l l e r l e i bezwaren meebrengen. V e r s c h i l l e n d e h e r b i c i d e n , z o a l s dalapon, paraquat, a m i t r o l , worden wel i n lage doseringen gebruikt om g r a s g r o e i t e remmen. Het meest bekend i s maleinehydrazide (MH), dat a l 15 a 20 j a a r voor d i t doel wordt aanbevolen, maar toch geen uitgebreide toepassing h e e f t gevonden, onder meer wegens de onberekenbaarheid van het r e s u l t a a t . D i t houdt verband met de geringe marge tussen de groeiremmende en de f y t o t o x i s c h e doseringen, de s e l e c t i v i t e i t , en het f e i t dat h e t , om. s c h i e t e n t e voorkomen, i n e e n bepaalde f a s e van d e o n t w i k k e l i n g van een gras moet worden gegeven, een periode van 1-2 weken, die voor v e r s c h i l l e n d e soorten op v e r s c h i l l e n d e t i j d s t i p p e n begint (Boeker e . a . , 1955-, Neumann, 1965; R i c h t e r , 1965). Voor mengsels van MH met andere verbindingen, waarvan vooral c h l o o r f l u r e n o l (morfaktine) genoemd moet worden (Bo^fker, e.a. 1968, 1970) geldt i n p r i n cipe h e t z e l f d e a l s voor MH, h o e w e l i n d i t geval de kans op beschadiging ger i n g e r kan z i j n , omdat lagere doseringen van MH worden g e b r u i k t , t e r w i j i h e t werkingsspectrxam breder kan z i j n . Voor een d e r i v a a t van MH, pydanon ( S p i e s s und Sohn, 1969) zou eveneens gelden, d a t het minder fjrtotoxisch i s dan MH z e l f , t e r w i j i het de g r o e i van mono- e n d i c o t y l e n zou remmen. D i t werd i n eigen proeven met Westerwolds r a a i g r a s bevestigd. E r waren e c h t e r bespuitingen met hoge doseringen (1-2 %) nodig om een d u i d e l i j k e groeiremming van de s p r u i t e n teweeg t e b r e n g e n . De w o r t e l s vertoonden d a a r b i j abnormale g r o e i , z o a l s ook door behandeling met g r o e i s t o f f e n veroorzaakt kan worden. D i t l a a t ste e f f e c t ontbrak b i j met MH behandelde planten. Het i s mogelijk dat e r een v e r s c h i l i n werkingsmechanisme i s t u s s e n MH en pydanon. B i j toediening van de bovengenoemde verbindingen komt over het algemeen de g r o e i van de aanwezige s p r u i t e n v r i j w e l t o t s t i l s t a n d . Na verloop van t i j d t r e e d t h e r g r o e i op door het u i t l o p e n van l a t e r a l e knoppen, B i j goed groeiend m a t e r i a a l i s e r s n e l een e f f e c t z i c h t b a a r ; b i j trage g r o e i , onder minder gunstige omstandigheden, kan het e f f e c t zwak z i j n , of s t e r v e n de behandelde s p r u i t e n a f voor de hergroei b e g i n t . Zowel de vegetatieve g r o e i a l s het s c h i e t e n wordt beinvloed. 1) I n l e i d i n g gehouden op 26 j a n u a r i
1971.
-
14 -
Veel minder aandacht dan de reeds genoemde s t o f f e n hebben b i j d i t probleem groeivertragende s t o f f e n gehad» z o a l s CCC (chloormequat) en B-9, verbindingen die dwerggroei induceren. Grassen z i j n merendeels vjeinig gevoelig voor deze verbindingen, d i e b i j andere gewassen wel met succes worden toegepast. Enkele andere s t o f f e n , 6 - a z a u r a c i l (Azu) en chloorethaanfosforzuur ( e t h r e l ) l i j k e n e c h t e r wel een d e r g e l i j k e f f e c t op grassen t e hebben ( S c o t t en Sons, 1967; Amchem, 1968). Hun werking wordt op het IBS nader onderzocht, v o o r a l van de f y s i o l o g i s c h e kant, om meer i n z i c h t t e k r i j g e n i n de mogelijkheden en consequenties van d i t type groeiremming. CCC werd, z i j het n o o d z a k e l i j k e r w i j s in hoge doseringen, t e r v e r g e i i j k i n g i n het onderzoek betrokken. De hieronder volgende gegevens z i j n verkregen u i t proeven met ongevernaliseerde s p r u i t e n van veldbeemdgras c v Prato. Andere gramineeen, a l s Westerwolds r a a i g r a s , s t r u i s g r a s , s t r a a t g r a s , uitlopervormend roodzwenkgras, zomerg e r s t en haver werden minder u i t v o e r i g onderzocht; de v e r s c h i l l e n i n r e a c t i e l i j k e n meer van k w a n t i t a t i e v e dan van k w a l i t a t i e v e aard t e z i j n . Ook de b l o e i , d.w.z. het t i j d s t i p van de overgang van de vegetatieve naar de reproduktieve f a s e , de lengte van de halm en de ontwikkeling van de b l o e i w i j z e , kon door behandeling met AzU. o f e h t r e l beinvloed worden. Hierop z a l e c h t e r n i e t nader worden ingegaan. Spruiten van veldbeemdgras, gedurende 12 weken gekweekt op een voedingsopl o s s i n g met 0,5 mg AzU/1, bleken z e e r k l e i n e p l a n t j e s t e l e v e r e n met korte b l a a d j e s , zonder dat f y t o t o x i s c h e v e r s c h i j n s e l e n werden waargenomen. Ook de w o r t e l g r o e i was b e i n v l o e d , maar g r o e i s t o f a c h t i g e remmingen traden n i e t op. Toediening van CCC, 250 mg/1 voedingsoplossing, veroorzaakte een v e e l ger i n g e r e r e d u c t i e i n grootte. Het e f f e c t van e t h r e l was van dezelfde grootte-orde a l s dat van AzU. Behalve i n een v e r s c h i l i n hoogte van de behandelde planten kwam de remming van de g r o e i door AzU, CCC en e t h r e l ook t o t u i t i n g i n een vermindering van de v e r s - en drooggewichtstoenam.e van s p r u i t e n en w o r t e l s . Het a a n t a l s p r u i t e n nam s t e r k toe a l s gevolg van de behandeling* v o o r a l van d i e met AzU. Als gevolg hiervan kon de g r o e i , enige t i j d nadat de behandeling geeindigd was gemeten a l s gewichtstoaname, g r o t e r z i j n b i j behandeling dan b i j onbehandelde planten, t e r w i j i nog een r e d u c t i e i n lengte z i c h t b a a r was. De s p r u i t / w o r t e l verhouding was i e t s afgenomen. De b l a d v e r s c h i j n i n g was i e t s v e r s n e l d ; e r was dus geen s t i l s t a n d i n g r o e i z o a l s na behandeling met MH, en het duurde dan ook langer voordat h e t a c h t e r b l i j v e n i n groei van de behandelde planten z i c h t b a a r werd. E t h r e l werd a l l e e n door b e s p u i t i n g toegediend. CCC bleek het beste t e werken b i j toediening i n de voedingsoplossing; behandeling met Azu kon op beide manieren gebeuren. De remming bleek e c h t e r langdurig en s t e r k e r a l s AzU i n lage c o n c e n t r a t i e v i a de voedingsoplossing werd gegeven gedurende een a a n t a l weken, dan "wanneer i n t o t a a l dezelfde hoeveelheid s t o f i n enkele bespuitingen werd toegediend, De vorming van k o r t e b l a a d j e s aan met AzU o f e t h r e l behandelde planten ging samen met een s t e i l e bladstand. De habitus van de planten was verder v e r anderd doordat de lengte van de b l a d s c h i j f v e e l s t e r k e r was gereduceerd dan die van de schede, zodat de s c h i j f / s c h e d e verhouding rondom de 1 l a g , i n p l a a t s van b i j 3-4, z o a l s b i j onbehandelde plantan, De bladbreedte was eveneens gereduceerd, i n toenemende mate b i j l a t e r gevormde bladen, CCC daarentegen veroorzaakte dezelfde mate van v e r k o r t i n g b i j b l a d s c h i j f en -schede en geen verandering van de bladstand, en het had weinig i n v l o e d op de b l a d breedte . De i n de meeste proeven gebruikte jonge, ongevernaliseerde s p r u i t e n vertoonden weinig of geen s t e n g e l g r o e i , B i j oudere s p r u i t e n werden soms enige i n t e r nodien van enkele mm's lengte aangetroffen. Behandeling met e h t r e l deed
-- 15
-
e c h t e r o o k b i j jonge s p r u i t e n s t r e k k i n g van de i n t e m o d i e n optreden (Van Andel, 1970). A f h a n k e l i j k v a n de gebruikte e t h r e l c o n c e n t r a t i e ontstonden S t e n g e l s met 3-10 i n t e m o d i e n v a n 0,5-2,0 cm, Toediening van CCC aan met e t h r e l behandelde planten r e d u c e e r d e a a n t a l e n lengte van de i n t e m o d i e n ; toediening van g i b b e r e l l a z u u r (GA3) deed beide toenemen, Behandeling met GA3 a l l e e n had e c h t e r ook a l intemodiumstrekking ten gevolge, a l s t r e k t e i n eenzelfde periode e e n v e e l k l e i n e r a a n t a l i n t e m o d i e n dan b i j behandeling met e t h r e l , Het l a a t s t e zou kunnen samenhangen met de vertraagde b l a d v e r s c h i j n i n g na behandeling met GA3, Werd kort voor het s c h i e t e n e t h r e l gegeven aan planten van veldbeemdgras, dan bleven de halmen k o r t e r dan b i j onbehandelde planten. I n d i t geval werd de intemodiumgroei dus geremd (Van Andel, 1970), Doo-r meting van de lengte van c e l l e n van de benedenepidermis van bladen van behandelde en onbehandelde planten werd nagegaan o f de r e d u c t i e i n l e n g t e van de bladen een gevolg was van een verminderde s t r e k k i n g van de c e l l e n o f van een g e r i n g e r a a n t a l c e l l e n , B i j b l a d s c h i j f en schede van planten, behandeld met AzU o f e h t r e l , bleek de gemiddelde lengte van de e p i d e r m i s c e l l e n n i e t a f te wijken van die van de c e l l e n van bladen van onbehandelde p l a n t e n . Het aant a l c e l l e n i n overlangse r i c h t i n g was e c h t e r v e e l g e r i n g e r . Onder i n v l o e d van CCC waren zowel de c e l l e n g t e a l s h e t a a n t a l c e l l e n i n overlangse r i c h t i n g gereduceerd vergeleken b i j overeenkomstige bladen van onbehandelde planten, Behandeling met 6A3 deed v o o r a l de lengte, maar ook het a a n t a l van de e p i d e r m i s c e l l e n toenemen. Werden planten g e l i j k t i j d i g met e t h r e l en GA3 behandeld, dan l a g de lengte van de bladen tussen die van a l l e e n met GA3 en a l l e e n met e t h r e l behandelde planten i n , wat een antagonistische werking suggereert, De epidermis bleek b i j d e r g e l i j k e bladen u i t c e l l e n t e bestaan, die evenlang waren a l s b i j planten, waaraan a l l e e n GA3 was gegeven; hun a a n t a l was daarentegen g e l i j k aan dat van p l a n t e n , behandeld met a l l e e n e t h r e l , d.w.z, de twee verbindingen werken op v e r s c h i l l e n d e fasen van de c e l g r o e i en i n t e r f e r e ren n i e t met e l k a a r . U i t het voorafgaande b l i j k t , dat behandeling van veldbeemdgras met g r o e i remmende s t o f f e n a l s AzU, e t h r e l en CCC, n i e t a l l e e n de g r o e i s n e l h e i d bei n v l o e d t , maar ook het groeipatroon, De groeiremming kan samenhangen met beinvloeding van de c e l d e l i n g , z o a l s i n het geval van AzU en e t h r e l , o f van s t r e k k i n g zowel a l s d e l i n g , z o a l s door CCC, Naast k w a l i t a t i e v e z i j n e r ook k w a n t i t a t i e v e v e r s c h i l l e n i n r e a c t i e , De e e r s t e z i j n vermoedelijk t e r u g t e brengen op een s p e c i f i e k e f f e c t van de betrokken s t o f , z o a l s de remming van c e l s t r e k k i n g of d e l i n g , de i n d u c t i e van s t e n g e l g r o e i en de verandering i n de lengteverhouding b l a d s c h i j f / s c h e d e . Waar k w a n t i t a t i e v e v e r s c h i l l e n , z o a l s b i j de beinvloeding van de u i t s t o e l i n g of de b l a d v e r s c h i j n i n g s s n e l h e i d , optreden, gaat het w a a r s c h i j n l i j k om secundaire e f f e c t e n , De grens t u s s e n primaire en secundaire e f f e c t e n i s m o e i l i j k scherp vast t e s t e l l e n . Het i s e c h t e r wel van belang om de r o l van de secundaire r e a c t i e s na t e gaan, om te kunnen komen t o t voorspelbaarheid van de r e a c t i e van de p l a n t op een m i d d e l met een bepaald werkingsmechanisme. E r z i j n onvoldoende gegevens beschikbaar om de waarde voor de p r a k t i j k t e beoordelen van middelen die dwerggroei van grassen induceren. De kans op schade l i j k t g e r i n g e r . Het probleem van s e l e c t i v i t e i t , dus van v e r s c h i l i n mate van remming b i j v e r s c h i l l e n d e soorten en r a s s e n geldt ook voor dergel i j k e s t o f f e n . D i t wordt onder meer g e i l l u s t r e e r d door de volgende waarneming, B i j een a a n t a l veldbeemdgrasplanten, cv Prato, verkregen u i t handelszaad, werd een p l a n t aangetroffen, die zeer weinig door AzU i n z i j n g r o e i geremd werd. Door nieuwe proeven met door v e g e t a t i e v e vermeerdering u i t de betrokken p l a n t verkregen m a t e r i a a l , bleek het inderdaad ora een weinig gevoelige type te g a a n , dat op het e e r s t e g e z i c h t morfologisch n i e t van Prato-planten t e onderscheiden was. I n hoeverre van v e r o n t r e i n i g i n g van het handelszaad sprake was, wordt nog onderzocht.
16
-
Literatuur Amchem Products I n c . Techn. S e r v i c e Data Sheet, 1969 Andel, O.M, van, 1970. Dual e f f e c t of 2-chloroethanephosphonic a c i d on vegetative g r a s s e s , Naturwiss, 57: 396-397, Berker, J , , H i e r h o l z e r , 0. and Schneider, G,J,, 1968, C h l o r f l u r e n o l f o r growth i n h i b i t i o n . Proc. 9th B r i t . Weed Contr. Conf.: 1000-1009. Berker, J . , H i e r h o l z e r , 0, and F r i e d l a n d e r , H,, 1970* Growth r e t a r d a t i o n on lawns with c h l o r f l u r e n o l . Proc, 10th B r i t , Weed Contr. Conf.: 279-285. Boeker, P., R i c h t e r , W. und Sauer, 0., 1965, Beobachtungen auf Versuchen mit wuchshemmenden M i t t e l n entlang der Autobahnen und Bundess t r a s s e n . Z e i t s c h r , P f i , Krankh. u. P f i , Schutz, 72; Sonderheft I I I : 31+1-350, Neumann, G,, 1955. Erfahrving mit Maleinsaurehydrazid (MH 30) zur Wuchshemmung der Vegetation an Strassenrandern. Z e i t s c h r . P f i , Krankh. u. P f i . Schutz, 72, Sonderheft I I I : 351-355. R i c h t e r , W,, 1965. Ueber die Wirkung von wuchshetranenden M i t t e l n , insbesondere MH 30, auf G r a s e r , Z e i t s c h r . P f i , Krankh, u, P f i . Schutz, 72, Sonderheft I I I : 347-350, S c o t t , O.M. and Sons, 1967. Octrooiaanvrage 6612881. S p i e s s , C F . und Sohn. Data Sheet 12/1969, Discussie De werkingsduur van g r o e i r e g a l a t o r e n i s a f h a n k e l i j k van de toegepaste hoeveelh e i d en de c o n c e n t r a t i e , Het einde van de e f f e c t i e v e periode komt g e l e i d e l i j k en na 5 a 6 weken i s het e f f e c t vaak nog merkbaar. Ten aanzien van de w o r t e l g r o e i i s het e f f e c t m o e i l i j k e r waar t e nemen, ook a l omdat h i e r b i j s e c m d a i r e e f f e c t e n kunnen optreden. Als de s t o f door de bladeren wordt opgenomen kan de w o r t e l i n v l o e d v i a de spr>iut ondervinden. E r z a l wel een verhoging van de s u i k e r c o n c e n t r a t i e optreden, maar het e f f e c t daarvan kan n i e t o n a f h a n k e l i j k van de veranderingen i n bladoppervlak beschouwd worden. B i j s t i k s t o f g e b r e k kan t e weinig koolhydratenverbruik de oorzaak van anthocyaanvorming z i j n . Goed i n t e r p r e t e e r b a r e waarnemingen z i j n a l l e e n mogelijk, a l s g e n e t i s c h u n i form p l a n t e n m a t e r i a a l wordt gebruikt. I n d i t g e v a l werd het r a s Prato gebruikt, De toegepaste s t o f f e n z i j n n i e t zeer t o x i s c h , Maleine hydraadde i s e c h t e r een omstreden s t o f : m o e i l i j k hanteerbaar en misschien e n i g s z i n s carcinogeen, z o a l s u i t proeven met muizen i s gebleken. A z a u r a c i l i s wel s n e l omzetbaar i n t o x i s c h e verbindingen.
-
17 -
Invloed van standdichtheid op de )a-faliteit van gras^^ B, Deinum Inleiding Een dunne stand van het grasgewas kan v e r s c h i l l e n d e oorzaken en gevolgen hebben. Oorzaken kunnen z i j n : u i t w i n t e r i n g , v e r t r a p p i n g , gevolg o.a. s l e c h t e droging b i j h e t verwerken t o t hooi ( v . d . S c h a a f ) . Nu z i j n we door ons werk langs een omweg weer eens tegen de dunne stand aangelopen, U i t ons onderzoek naar de i n v l o e d van v e r s c h i l l e n d e faktoren op de k w a l i t e i t van gras kwam naar voren, dat l i c h t s t e r k t e en s t i k s t o f b e mesting eUcaeir nogal kimnen tegenwerken met betrekking t o t de chemische s a m e n s t e l i i n g . Hogere l i c h t s t e r k t e d r i j f t de p l a n t t o t hogere produktie, verdunning van opgenomen s t i k s t o f en opslag van reservekoolhydraten, Hogere s t i k s t o f b e m e s t i n g bevordert eveneens de produktie, maar werkt tegengesteld op de k w a l i t e i t : hoger e i w i t g e h a l t e en l a g e r oplosbaar koolhydraatgehalte. Hoe spelen deze falctoren nu hun r o l b i j een dunne stand: het gewas i s opener en de bladeren kunnen meer l i c h t onderscheppen, hetgeen een eiwitarmer gewas zou kunnen veroorzaken, Maar door de dunnere stand i s e r t e g e i i j k e r t i j d ook meer s t i k s t o f per s p r u i t beschikbaar d i e het tegendeel kan b e w e r k s t e l l i g e n . Vanuit deze achtergrond hebben we i n 1955 een p r o e f j e uitgevoerd waarin de bovengrondse en ondergrondse ruimte werd g e v a r i e e r d . Proef In augustus 1964 werden op onbegroeide kleingrond k l e i n e zoden van c a . 3 dm gemaakt met behulp van 31 jonge s p r u i t e n van Engels r a a i g r a s , r a s Sceempter weidetype, en de volgende behandelingen werden aangebracht. Ondergrondse ruimte: onbeperkt en beperkt door 5 1 p l a s t i c emmer. Bovengrondse ruimte i onbeperkt en i n v o o r j a a r beperkt door ondoorzichtige p l a s t i c c y l i n d e r van 20 cm 0 93 kg/ha op 31 maart 1965 N-bemesting 6 Herhalingen 31 maart 1955 Begin proef 17 mei 1965 Oogstdatura Het geoogste gras werd gewogen, gedroogd, gemalen en onderzocht bestanddeien.
op d i v e r s e
Resultaten In t a b e l 1 z i j n de r e s u l t a t e n vermeld. H i e r u i t b l i j k t dat b i j het meest beperkte objekt (Pot + R i n g ) , t e v e r g e l i j k e n met een d i c h t e stand, een v r i j lage opbrengst i s verkregen van een e n i g s z i n s eiwitarme s a m e n s t e l i i n g . Door opheffing van a l l e ondergrondse beperkingen (Ring) i s de grasopbrengst hoger geworden, maar het droge-stofgehalte v e e l l a g e r . Het gras i s z e e r r i j k geworden aan n i t r a a t , ruw e i w i t , as en ook aan ruwe c e l s t o f , t e r w i j i het water-oplosbare-koolhydraatgehalte z e e r l a a g i s ; a l l e m a a l tekenen van een grote overmaat aan s t i k s t o f i n de bodem. B l i j k b a a r i s het gras i n s t a a t geweest van een groot volume grond s t i k s t o f t e verzamelen. Worden daarentegen a l l e bovengrondse beperkingen opgeheven met behoud van de ondergrondse ( P o t ) , dan komt het tegengestelde beeld naar voren: lage opbrengst, hoog droge-stofgehalte, z e e r lage n i t r a a t - , e i w i t - , a s - en ruwe c e l s t o f g e h a l t e n en z e e r hoog koolhydraatgehalte; a l l e kenmerken van gras gegroeid b i j hoge l i c h t s t e r k t e en geringe s t i k s t o f v o o r z i e n i n g . 1) I n l e i d i n g gehouden op 17 maart 1971.
- 1 8 Worden a l l e ondergrondse en bovengrondse beperkingen opgeheven a l s i n het O-objectj dan b l i j k e n de beide factoren l i c h t en s t i k s t o f e l k a a r e n i g s z i n s i n evenwicht t e houden. De opbrengst i s t-fel hoog maar de chemische samens t e l i i n g w i j k t b e t r e k k e l i j k weinig a f van die van het gras b i j d i c h t e stand (Pot + R i n g ) . E r i s evenwel een geringe tendens naar een i e t s l a g e r e i w i t g e h a l t e , en i e t s hoger koolhydraatgehalte, o f met andere woorden, de bovengrondse ruimte (aan l i c h t ) was i e t s gr'oter dan de ondergrondse ruimte (aan stikstof). In een volgende proef i n 1966, op een ander stvikje van h e t z e l f d e v e l d vonden we een beeld dat min of meer tegengesteld was aan h e t l a a t s t g e s c h e t s t e . In deze proef overheerste de ruimere N-voorziening (80 kg N/ha) t.o.v. de l i c h t v o o r z i e n i n g : b i j drnine stand waren het % r e en as hoger en was h e t % wok l a g e r . Ook het % r c was wat l a g e r , vermoedelijk a l s gevolg van een g r o t e r percentage pasgevormde s p r u i t e n . De r e s u l t a t e n van beide proeven suggereren dat b i j dunne stand het gras zowel eiwitarmer a l s - r i j k e r kan z i j n ; d i t hangt a f van de omstandigheden, B i j lage l i c h t s t e r k t e en ruime s t i k s t o f v o o r z i e n i n g kan e i w i t r i j k e r gras onts t a a n , b i j hoge l i c h t s t e r k t e en beperkte s t i k s t o f v o o r z i e n i n g kan het gras eiwitarmer z i j n b i j dunne stand. Het i s ook mogelijk, dat door vertrapping o f u i t w i n t e r i n g de bovengrondse schade g r o t e r i s dan de ondergrondse, waardoor de g r a s g r o e i langzaam op gang komt, met a l s gevolg een hoog e i w i t g e h a l t e en een l a a g oplosbaar koollriydraatgehalte. Het i s d u i d e l i j k dat wanneer na zo'n beschadiging de g r o e i a a n v a n k e l i j k a c h t e r b l i j f t b i j d i e van n i e t beschadigd g r a s , deze a c h t e r s t a n d n i e t wordt ingehaald, ook a l s het gewas gesloten i s gecaakt. B i j een beperkte s t i k stofvoorraad i n de bodem betekent deze geringe produ]<:tie v r i j w e l s t e e d s een hoger e i w i t g e h a l t e , omdat de s t i k s t o f v o o r z i e n i n g per s p r u i t dan g r o t e r i s en d a a m a a s t door u i t s t o e l i n g het aandeel van de jonge e i w i t r i j k e s p r u i t e n eveneens g r o t e r i s . Indien a l s maatregel tegen de s l e c h t e begingroei bovendien nog e x t r a s t i k s t o f i s gegeven, dan werkt d i t nog hogere e i w i t - en l a g e r e koolhydraatgehalten i n de hand, met a l s gevolg nog grotere problemen b i j de hooiwinning.
Discussie De v e r t e e r b a a r h e i d i n v i t r o i s n i e t bepaald. De N-bemesting werd opgelost i n water toegediend. Het v a s t s t e l l e n van de j u i s t e hoeveelheden voor de v e r s c h i l l e n d e onderdelen van de proef i s evenwel n i e t eenvoudig. De temperatuur i n de r i n g i s n i e t nagegaan, Binnen de r i n g kan de temperatuur wel s t e r k s t i j g e n , maar deze proef werd op 17 mei geoogst, dus voordat er z e e r hoge buitentemperaturen optraden.
-
19
-
Tabel 1, Invloed van standruirate op de produktie en chemische samens t e l i i n g van gras
0
Pot
Ring
Pot + Ring
ds
48,0
9,7
21,4
9,5
% ds
16,7
24,9
10,6
14,5
% NO3
0,02
2,36
0,00
0,03
% re
12,5
8,7
22,6
13,7
% as
10,5
6,5
15,1
11,3
0,
21 ,3
37,1
2,9
15,2
22,0
15,5
26,1
23,9
'0
wok
% rc
0 = ondergronds en bovengronds a l l e ruimte Pot = ondergrondse
ruimte beperkt door 5 1
emmer rond de w o r t e l s Ring = bovengrondse r'uirate beperkt door een v e r t i c a l e l i c h t d i c h t e c y l i n d e r rond het gras Pot + Ring = combinatie
- 20 -
Voederopname van weidend vee onder invloed van voorafgaand maaien en beweiden^ ^ H.J. K l e t e r Ofschoon weidend vee steeds van z i j n voorkeur voor schoon gras t.o.v, bev u i l d gras h e e f t b l i j k g e g e v e n , hebben de graslandonderzoekers toch pas v r i j r e c e n t hun aandacht op de betekenis van d i t probleem voor de voederopname gericht, Het i s reeds lang bekend dat b i j beweiding de door fag.ces bevuilde plekken worden versmaad, hetgeen e r n s t i g e v e r v u i l i n g van de weide met z i c h brengt, Tevens i s bekend dat de produktie van weidend vee i n het n a j a a r a a n z i e n l i j k d a a l t , Het volgende s t a a t j e geeft h i e r v a n een d u i d e l i j k b e e l d . B e v u l l i n g en produktie Bedekking van de oppervlakte met: f a e c e s , b i j een grasproduktie van 9000 kg d s / h a l f j a a r geilbossen produktiedaling: standaardmelk mei/augustus standaardmelk mei/oktober g r o e i van I j - j a r i g e ossen mei/augustus g r o e i van 1 ^ - j a r i g e ossen mei/oktober
6 % 10-45 4 -8 18-22 22-46 45-85
Men h e e f t wel verondersteld dat de k w a l i t e i t van het gras aan deze*'beweidingsproblemen" t e n grondslag zou kunnen l i g g e n . De k v f a l i t e i t van het gras i s echter i n h e t n a j a a r v e e l a l n i e t minder dan i n h e t v o o r j a a r en z e l f s b e t e r dan i n de zomer. Het percentage droge s t o f i s i n het n a j a a r w e l wat l a g e r . De vraag r i j s t nu o f de b e v u l l i n g van h e t g r a s , d i e z i c h i n h e t n a j a a r h e t s t e r k s t voordoet, van i n v l o e d i s op de voederopname en de gesignaleerde produktiedaling, Om h i e r i n enig i n z i c h t t e k r i j g e n i s een onderzoek u i t g e voerd, waarbij de proefopzet a l s volgt was. Proefopzet Objecten: augustus, 0, 1 en 3 maal beweid (Wl, W2, W4) 3 herh, oktober, 0, 1, 3 en 5 maal beweid (Wl, W2, W4, W5) 4 herh, P e r c e e l t j e s : 0,19 ha, afweiden i n 3-5 dagen Proefmaaixngen: 6 sti^oken van c a . 4,5 m^ T i j d s t i p van maaien: voor i n s c h a r e n , na h a l f afweiden en na u i t s c h a r e n Proefdieren: groepen ca, l ^ - j a r i g e MRY-ossen van ca. 400 kg l,w, De verkregen r e s u l t a t e n geven enige d u i d e l i j k e aanwijzingen. De opname aan zandhoudende droge s t o f i s i n augustus op e l k object s l e c h t s 0,2-0,4 kg/dier/dag hoger dan i n oktober. De v e r s c h i l l e n i n voederopname tussen schoon- en b e v u i l d weiland z i j n v e e l g r o t e r en bedragen tussen Wl en W4 i n augustus en oktober r e s p e c t i e v e l i j k 1,4 en 1,2 kg/dier/dag oftewel c a . 20 % ten gunste van schoon g r a s . Het v e r s c h i l i n opname aan organische s t o f tussen de beide perioden i s g r o t e r dan b i j de droge s t o f en bedraagt b i j het bevuilde gras maximaal 0,7 kg/dier/dag t e n gunste van augustus. D i t a l s gevolg van een hoog ruw-asgehalte van h e t bevuilde n a j a a r s g r a s . Het v e r s c h i l i n opname aan o r ganische s t o f tussen schoon- en b e v u i l d gras i s i n augustus en oktober maximaal r e s p e c t i e v e l i j k 0,6 en 1,2 kg/dier/dag oftewel 9 en 20 %. 1) I n l e i d i n g gehouden op 17 maart 1971.
~ 21
-
De opname aan verteerbare organische s t o f v e r s c h i l t tussen schoon en bev u i l d gras i n augustus en oktober maximaal r e s p e c t i e v e l i j k 0,3 en 1,2 kg/dier/dag, oftewel 6 en 23 %. Het s l e c h t s k l e i n e v e r s c h i l i n augustus hangt samen met een minder goede v e r t e e r b a a r h e i d van het schone gras i n die periode. D i t a l s gevolg van een rvdm v e r s c h i l i n voederaanbod t u s s e n de objecten. De v e r s c h i l l e n i n opname aan droge s t o f , organische s t o f en v e r t e e r b a r e organische s t o f tussen sehoon en b e v u i l d gras z i j n i n oktober s i g n i f i c a n t (99 % ) , t e r w i j i ze i n augustus n i e t s i g n i f i c a n t z i j n a l s gevolg van v e r s c h i l i n voederaanbod tussen de objecten en een k l e i n a a n t a l herhalingen. Welke faktoren bepalen nu deze v e r s c h i l l e n i n voederopname tussen schoonen b e v u i l d gras? Om h i e r o v e r enige informatie te v e r k r i j g e n i s een k w a l i t e i t van het voeder bepaald. Tevens i s van het zomervoeder de plantkundige en morfologische s a m e n s t e l i i n g onderzocht en van het najaarvoeder de mate van b e v u l l i n g nagegaan. De k w a l i t e i t van het opgenomen poeder i s gemiddeld tussen de objecten weinig v e r s c h i l l e n d . Het ruw-eiwitgehalte van de organische s t o f bedraagt op het Wl en W4 o b j e c t r e s p e c t i e v e l i j k 26,4 en 28,4 %. De i n v i t r o v e r t e e r b a a r h e i d van de organische s t o f loopt tussen de objecten s l e c h t s uiteen van 79,3 80,5 %. De plantkundige en morfologische s a m e n s t e l i i n g van het aangeboden voeder i n augustus v e r s c h i l t eveneens zeer v/einig. Het aandeel van k l a v e r en overige kruiden v a r i e e r t van 5-11 % en i s op het bevuilde o b j e c t het hoogst. O p s p l i t s i n g van het gras i n b l a d s c h i j f en o v e r i g groen m a t e r i a a l geeft t u s sen de objecten met r e s p e c t i e v e l i j k 63-66 en 16-20 % s l e c h t s een gering v e r s c h i l t e z i e n . Ook de hoeveelheid dood m a t e r i a a l i s met 7-11 % v r i j w e l g e l i j k . De mate van b e v u l l i n g van het h e r f s t g r a s i s d u i d e l i j k v e r s c h i l l e n d . De opperv l a k t e aan g e i l b o s s e n , die nauw samenhangt met het a a n t a l malen voorafgaand beweiden, bedraagt b i j inscharen op de objecten Wl, W2, W4 en W6 r e s p e c t i e v e l i j k 0, 13, 33 en 40 %. I n het h a l f afgeweide stadium en na u i t s c h a r e n i s d i t percentage z e l f s wat hoger. Resumerend kan men s t e l l e n dat de p r o d u k t i e d a l i n g van het rundvee, d i e t i j d e n s het weideseizoen p l a a t s v i n d t , h o o f d z a k e l i j k t e w i j t e n i s aan een lagere voederopname a l s gevolg van b e v u l l i n g van de weide. Weidend rundvee p r e f e r e e r t i n s t e r k e mate een schoon bordje. Discussie Het gehalte aan ruwe c e l s t o f i s n i e t bepaald, wel het gehalte aan celwanden van h e t aangeboden gras en de b e w e i d i n g s r e s t , waarmede het celwandgehalte van het opgenomen voer werd berekend. H i e r i n bestond echter gemiddeld tussen de objecten geen v e r s c h i l . B i j het u i t s c h a r e n waren het asgehalte en het e i w i t g e h a l t e van het gras hoger dan i n augustus, De k w a l i t e i t van het oktobergras was b e t e r , het aanbod i n augustus e c h t e r hoger, De monsters z i j n genomen door een z e s t a l lange en smalle stroken (+^ 0,50 X 7,50 m) voor en na de beweiding u i t t e maaien, waarbij zowel gras van de g e i l p l e k k e n a l s van de r e s t vrerd meegenomen, De monsterneming geeft meer moeilijkheden naaraiate het weiland s t e r k e r i s v e r v u i l d , Een andere mogelijkheid zou z i j n de maaibare s t o p p e l r e s t t e bepalen a l s s p i e g e l b e e l d van de opgenomen hoeveelheid, waarbij dan e c h t e r wel moet worden uitgegaan van een g e l i j k grasaanbod, Het i s m o e i l i j k de proeven met g e l i j k voederaanbod u i t t e voeren. I n oktober was d i t e c h t e r wel b e r e i k t .
- 22
-
Het voeren van gedroogd gras i n geperste vorm aan melkvee y.S.
Rijpkema
I n verband met de toenemende vraag naar gegevens worden de l a a t s t e t i j d i n Hoorn weer proeven genomen met kunstmatig gedroogd gras a l s voer voor melkvee. In vroeger j a r e n i s d i t m a t e r i a a l reeds i n een a a n t a l voederproeven gebruikt, maar het werd toen v e r s t r e k t i n v r i j beperkte hoeveelheden en a l s lang mater i a a l , dat voomamelijk diende a l s caroteenbron en a l s e i w i t a a n v u l l i n g i n een t i j d , waarin het krachtvoer schaars was. Nadien h e e f t het kunstmatig drogen van gras z i c h n i e t s t e r k meer u i t g e b r e i d . De hernieuwde b e l a n g s t e l l i n g voor het gebruik van gedroogd gras i s e c h t e r n i e t meer i n de e e r s t e p l a a t s gebaseerd op een mogelijke vervanging van krachtvoer door ruwvoer, maar op een mogelijk e f f i c i e n t e r e a r b e i d s o r g a n i s a t i e zowel b i j de ruwvoerwinning a l s b i j het voeren van het geconserveerde g r a s . H i e r b i j gaat h e t n i e t om het b i j v o e r e n van s l e c h t s enkele kilogrammen, maar om het voeren van grotere hoeveelheden, zo mogelijk z e l f s zonder v e r s t r e k k i n g van enig ander graslandprodukt. Een ander v e r s c h i l met vroeger i s ook, dat het gedroogde gras n i e t i n lange vorm, maar i n geperste vorm v/ordt gevoerd. Het f a b r i c e r e n van g r a s b r o k j e s , dat w i l zeggen van gemalen gedroogd gras geperst t o t b r o k j e s , l e v e r t voor de drogei-'ijen t e c h n i s c h geen grote problemen meer op. Maar het voeren van u l t s l u i t e n d gemalen voer aan melkkoeien geeft een z e e r grote kans op voeders t o o m i s s e n ; het i s noodzakelijk om "structuurgevend" m a t e r i a a l i n het r a n t soen op t e nemen om d e r g e l i j k e s t o o m i s s e n t e voorkomen. Wat a l s " s t r u c t u u r gevend" m a t e r i a a l kan dienen en hoeveel e r i n welke vorm van gevoerd moet of kan worden vormen punten van onderzoek, Daarnaast z i j n e r vragen over de v e r t e e r b a a r h e i d en voederwaarde van het geperste m a t e r i a a l , over de invloed ervan op de melkproduktie en melksamens t e l l i n g , over de opname e t c . I n d i t verband gaat de b e l a n g s t e l l i n g n i e t a l leen u i t naar g r a s b r o k j e s , maar ook naar geperst ongemalen gedroogd gras ( g r a s w a f e l s ) , waarover nog s l e c h t s b e t r e k k e l i j k weinig bekend i s . De produktie ervan begint pas de l a a t s t e j a r e n op gang te komen en g e e f t t e c h n i s c h nogal wat moeilijkheden. I n het aangegeven kader v a l l e n de proeven met kunstmatig gedroogd g r a s , d i e nu i n HooTO worden genoraen. Op d i t moment vormen de proeven e c h t e r nog geensz i n s een afgerond geheel. In een s e r i e verteringsproeven met twee droogstaande koeien werd nagegaan, i n hoeverre de v e r t e e r b a a r h e i d van gedroogd gras i n wafelvorm en i n brokvorm door het b i j v o e r e n van l a n g m a t e r i a a l (hooi) wordt beinvloed, De wafels en brokjes waren gemaakt van h e t z e l f d e u i t g a n g s m a t e r i a a l . De gemiddelde chemische s a m e n s t e l i i n g van de gebruikte voeders i s vermeld i n t a b e l 1, Tabel 1. Gemiddelde chemische s a m e n s t e l i i n g van de gebruikte voeders ( % ) , i n de droge s t o f ds Hooi Wafels Brokjes
86,61 88,40 89,46
re 13,92 21,62 22,14
ok 44,80 37.59 35,68
1) I n l e i d i n g gehouden op 17 maart 1971,
rc 32,82 22,44 20,57
as 8,46 18,35 21,51
we 9,55 14,94 15,38
~ 23
-
Het v e r s c h i l i n gemiddeld ruwe-celstofgehalte tussen de w a f e l s en b r o k j e s i s s t a t i s t i s c h betrouwbaar (n = 4 j P <0,01) evenals het v e r s c h i l i n asgeh a l t e (P <0,05). De verteerbaarheid van het gebruikte hooi i s vermeld i n t a b e l 2, waarin tevens z i j n opgenomen de v e r t e r i n g s c o e f f i c i e n t e n van de w a f e l s , die werden bepaald toen de wafels werden gevoerd naast v e r s c h i l l e n d e hoeveelheden hooi. De v e r t e e r b a a r h e i d van het hooi i s h i e r b i j constant verondersteld. Tabel 2. V e r t e r i n g s c o e f f i c i e n t e n van hooi en w a f e l s ? Rantsoen
V e r t e r i n g s c o e f f i c i e n t e n van het hooi (%)
12 kg hooi
ds
OS
re
ok
rc
as
65,0
67,7
63,5
63,8
74,7
35,3
V e r t e r i n g s c o e f f i c i e n t e n van
6 4 2 0
kg kg kg kg
hooi; 4 hooi; 5 hooi; 8 hooi;10
kg kg kg kg
v/afels wafels wafels wafels
de wafels
ds
OS
re
ok
rc
as
58,4 58,2 56,2 54,8
64,8 64,6 54,3 63,8
61,7 59,0 59,2 61,7
66,4 59,4 68,9 55,2
65,5 61,1 61,1 53,3
30,8 26,3 15,0 21,5
Zoals u i t de t a b e l b l i j k t , had het b i j v o e r e n van hooi v r i j w e l geen i n v l o e d op de verteerbaarheid van de w a f e l s . Met h e t z e l f d e hooi a l s a a n v u l l i n g i s ook een v e r g e i i j k i n g gemaakt tussen de v e r t e e r b a a r h e i d van vjafels en brokjes ( t a b e l 3 ) . Tabel 3. V e r g e i i j k i n g van de verteerbaarheid tussen wafels en b r o k j e s . Rantsoen
2 2 0 0
kg kg kg kg
hooi; 8 kg hooi; 8 kg hooi; 10 kg hooi; 10 kg
V e r t e r i n g s c o e f f , v , d . w a f e l s , r e s p . de b r o k j e s (%)
wafels brokjes wafels brokjes
ds
OS
re
ok
rc
as
55,2 54,4 54,8 51,5
64,3 52,7 63,8 55,9
59,2 61,8 51,7 59,4
68,9 65,4 55,2 57!,2
61,1 57,2 63,3 49,9
15,0 24,1 21,6 37,3
Met 2 kg hooi i n het rantsoen l a g de v e r t e e r b a a r h e i d van de organische s t o f i n de brokjes i e t s beneden die van de w a f e l s , wat v o o r a l veroorzaakt werd door een l a g e r e v e r t e e r b a a r h e i d van de ruwe c e l s t o f . Het v e r s c h i l i n v e r t e e r baarheid van de organische s t o f i s echter v r i j gering. Zonder b i j v o e d e r i n g van hooi x-ras de verteerbaarheid van de brokjes e c h t e r aanmerkelijk l a g e r , Mosenteel wordt een opnarae-proef genoraen met zes melkgevende koeien, waaraan zes v e r s c h i l l e n d e p a r t i j e n grasbrokjes worden gevoerd volgens een 5 x 5 l a t i j n s v i e r k a n t . Het gras voor deze brokjes was afkomstig van een p e r c e e l , dat evenwel i n d r i e stukken was verdeeld. Deze stukken waren v e r s c h i l l e n d bemest namelijk met d r i j f m e s t en met 50 kg N o f 100 kg N u i t kunstmest. E r werden twee sneden geoogst. G e s t r e e f t werd naar een ongeveer g e l i j k e droge-stofopbrengst per ha.
-2 4Onderzoeksaktiviteiten van het "Grundlandlehranstalt und Marschversuchsstation Infeld"1) P.J.H.M. E m s t In de bondsrepubliek D u i t s l a n d houden v e l e i n s t e l l i n g e n z i c h b e z i g met toegepast landbouwkundig onderzoek. Deze i n s t i t u t e n werken a l l e i n v e r van e l kaar gelegen gebieden, zodat ze n i e t zonder meer met e l k a a r t e v e r g e l i j k e n z i j n . Gemeenschappelijk hebben ze e c h t e r dat ze kennis en ervaringen v e r z a melen, die misschien morgen a l voor de p r a k t i s c h e boer van betekenis kunnen z i j n . Een van deze i n s t i t u t e n i s h e t "Grunlandlehranstalt und Marschversuchsstation Infeld". Aan de Noordzeekust en aan de uitmondingen van de r i v i e r e n i n noord-west D u i t s l a n d hebben z i c h na de l a a t s t e i j s t i j d onder voortdurende i n v l o e d van eb en vloed een meer of minder brede gordel kleigronden, de zgn. "Marschen", gevormd. Op grond van de uiteenlopende omstandigheden t i j d e n s de a f z e t t i n g en de daarmee samenhangende profielopbouw z i j n de bodemtypen "Seemarsch" ( z e e k l e i ) , "Brackmarsch" (overgangsgrond tussen z e e k l e i en r i v i e r k l e i ) , "Flussmarsch" ( r i v i e r k l e i ) , "Moormarsch" ( k l e i op veen) en meerdere overgangs vormen t e onderscheiden. Het i n d i t gebied heersende zeeklimaat samen met een ongunstige v e r d e l i n g van de n e e r s l a g ( b i j v . v e e l regen i n de maanden j u l i en augustus), een hoge l u c h t v o c h t i g h e i d en de d a a r u i t r e s u l t e r e n d e geringe verdamping hebben t o t gevolg, dat e r a a n z i e n l i j k e e x p l o i t a t i e m o e i l i j k h e d e n bestaan. In 1950 werd het "Marschversuchsstation I n f e l d " a l s z e l f s t a n d i g i n s t i t u u t v a n h e t land Niedersachsen opgericht, Drie j a r e n l a t e r werd aan het bestaande i n s t i t u u t een o n d e r w i j s i n s t e l l i n g , het " G r u n l a n d l e h r a n s t a l t " , toegevoegd, zodat de verzamelde kennis en e r v a r i n g i n leergangen d i r e k t aan de p r a k t i j k en aan de v o o r l i c h t i n g kimnen worden doorgegeven, Zowel vroeger a l s nu i s het " G r u n l a n d l e h r a n s t a l t und Marschversuchsstation I n f e l d " n i e t op t e vatten a l s een i n s t i t u u t voor wetenschappelijk onderzoek, maar a l s een verbindingss c h a k e l tussen wetenschap en p r a k t i j k , en dus een i n s t i t u u t voor toegepast onderzoek. De d o e l s t e l l i n g i v . h . , i n s t i t u u t I n f e l d kan a l s volgt worden samengevat: 1. het onderzoek naar de voorvfaarden voor een langdurige en s u k s e s v o l l e e x p i o i t a t i e van de m o e i l i j k e gronden, i n het b i j z o n d e r van de Marschgronden, i n noord-west D u i t s l a n d . 2, de voor de p r a k t i s c h e b e d r i j f s v o e r i n g waardevolle kennis systematisch t e verzamelen en door t e geven aan de p r a k t i j k . Bodemkunde en k u l t u u r t e c h n i e k Overeenkomstig de d o e l s t e l l i n g vormen de akkerbouw en de daarmee samenhangende bodemkundige en k u l t u u r t e c h n i s c h e problemen een b e l a n g r i j k gebied van onderzoek. De r e g e l i n g van de waterhuishouding evenals de maatregelen t e r behoud en s t a b i l i s e r i n g van de bodemstruktuur z i j n meestal de v e r e i s t e n voor een s u k s e s v o l l e e x p i o i t a t i e van de grond i n bodemkundig en k l i m a t o l o g i s c h moeil i j k e gebieden. Het zwaartepunt van de onderzoekingen op d i t gebied l i g t i n de beoordeling van de g e s c h i k t h e i d van de grond voor struktuurverbeterende maatregelen en i n de ekonomische waardering van de u i t t e voeren verbeter i n g e n , Naast de op vele p l a a t s e n dringend nodige r e g e l i n g van de waterhuishouding i n de Marschgebieden moet verder bijzondere aandacht geschonken worden aan de g e l i j k t i j d i g u i t t e voeren struktuurverbeterende maatregelen, 1) I n l e i d i n g gehouden op 17 maart 1971.
-25-
v o o r a l a l s het gebieden voor akkerbouw b e t r e f t . Zo wordt getracht voor de p r a k t i j k b e l a n g r i j k e inforinatie t e verzamelen over bodemverbeterende bemest i n g ( b i j v . k a l k en f o s f o r z u u r ) , over een j u i s t e en z i n v o l l e grondbewerking en over moderne vruciitopvolgingssystemen, steeds i n verband met hun ekonomisch rendement. G r a s l a n d e x p l o i t a t i e en
ruwvoederwinning
Een groot gedeelte van de Marschgronden kan s l e c h t s a l s grasland gebruikt worden. Opbrengst, voederwaarde en g e s c h i k t h e i d voor conservering van h e t gras bepalen grotendeels de gebruiksmogelijkheden. A l l e maatregelen die de genoemde faktoren kunnen beinvloeden, worden i n langdurige proeven onderzocht. Zwaartepunten vormen bemesting en gebruik van h e t grasland en hun i n vloed op opbrengst en s a m e n s t e l i i n g van het g r a s , waarbij aan hoogte, kombin a t i e en v e r d e l i n g van de bemesting t i j d e n s het g r o e i s e i z o e n e n e r z i j d s en aan de v e r s c h i l l e n d e weidesystemen voor melkvee, jongvee en mestvee a n d e r z i j d s b i j z o n d e r e aandacht wordt geschonken. Verder worden langlopende proeven u i t gevoerd met d i v e r s e methoden om de botanische samensteliing van het g r a s l a n d t e verbeteren. Ruwvoederkonservering Een e f f i c i e n t e voedering van het vee gedurende de w i n t e r , waarbij het gewonnen ruwvoer zo goed mogelijk wordt g e b r u i k t , v e r e i s t een optimaal konserveringsprooes. Een d i e r met een hoge produktie v e r l a n g t , b i j een begrensde drogestofopname, een hoge voedewaarde. Daarom z i j n voor beide hoofdvormen, de hooiwinning en het i n k u i l e n , steeds verscheidene methoden i n beproeving. Tot op heden i s b i j het i n ons gebied heersende klimaat gebleken, dat s t e r k voorgedroogde s i l a g e en h o o i v e n t i l a t i e met voorverwarmde l u c h t de beste r e s u l t a t e n geven, Vanzelfsprekend worden i n d i t verband ook verscheidene moderne t e c h n i s c h e methoden voor ruwvoederwinning i n het onderzoek betrokken. Veevoeding De j u i s t h e i d en doelmatigheid van de v e r s c h i l l e n d e produktie- en konserver i n g s t e c h n i s c h e maatregelen geeft a l l e e n het d i e r met z i j n p r o d u k t i e - u i t s l a g . Daarom z a l i n de toekomst het onderzoek naar het rendement van het gekonserveerde ruwvoer worden u i t g e b r e i d , temeer daar b i j de normale veebedrijven ongeveer de h e l f t van het ruwvoer i n geconserveerde toestand door het vee wordt opgenomen. B e d r i j fsekonomie A l l e gegevens, d i e i n de v e r s c h i l l e n d e afdelingen van het i n s t i t u u t voorhanden z i j n , worden ook b e d r i j f s - en arbeidsekonomisch bekeken. Bedrijfsekonomische onderzoekingen z u l l e n i n de toekomst nog meer accent k r i j g e n . Door verzamelen en analyseren van gegevens van t a l r i j k e p r a k t i j k b e d r i j v e n i n onze gebieden z u l l e n de b e d r i j fsekonomische r e s u l t a t e n van technische vemieuwingen i n het produktieproces worden onderzocht. Onderwij s Last but nog l e a s t i s de v e r b r e i d i n g van de i n I n f e l d verzamelde kennis v i a leergangen, bijeenkomsten en b e d r i j f s b e z i c h t i g i n g e n , een b e l a n g r i j k e d o e l s t e l l i n g van h e t " G r u n l a n d l e h r a n s t a l t " , I n algemene of s p e c i a l e kursussen voor jonge boeren, b e d r i j f s l e i d e r s , b e d r i j f s v o o r l i c h t e r s en l e r a r e n aan land-
-26-
bouwscholen worden de bodemkundige problemen, de mogelijkheden voor grondv e r b e t e r i n g , de t e c h n i s c h e produktiemogelijkheden op akker- en g r a s l a n d , de bedrijfsekonomische konsekwenties en de heersende m a r k t s i t u a t i e behandeld. Het onderzoek en het onderwijs i n I n f e l d worden steeds aangepast aan de aktuele problemen van de p r a k t i j k . Discussie De oppervlakte van '•Harsch"-gebied bedraagt 380 000 ha. De l e e f t i j d van de boeren, b e d r i j f s l e i d e r s enz. d i e deelnemen aan de cursussen i s 20-23 j a a r .
Het behoud van een goede weidezode D.M,
de V r i e s
Voor de inhoud van deze l e z i n g wordt verwezen naar: V r i e s , D.M. de, Zwarte wolken boven onze beste weiden, De B o e r d e r i j 55(1971: 3280-3281.
Discussie Het behoud van een goede zode b i j een hoge produktie en een vaak ruwe behand e l i n g i s een i n t e m a t i o n a a l probleem. Het gevaar voor het v e r l i e z e n van de goede zode b e s t a a t zeker, raaar e r z i j n ook moedgevende voorbeelden aan t e w i j zen. Grondverbetering en opnieuw i n z a a i e n kunnen geen o p i o s s i n g brengen a l s de behandeling van de grasmat verkeerd b l i j f t . Wanneer a l l e e n het h o l l e r worden van de zode door vaker hooien het probleem vormde, zouden de r a s s e n van platgroeiende hooitypen van Engels r a a i g r a s misschien kxmnen helpen. Het overgaan van overwegend beweiden naar vaker maaien kan sommige kruiden s t e r k bevorderen.
1) L e z i n g gehouden op 17 maart 1971.
-23" Ervaringen met natuurbeheer A, Bakker In h e t kader van het natuurbeheer kunnen v e l e a k t i v i t e i t e n worden g e p l a a t s t : landbouw, bosbouw, v i s s e r i j , j a c h t , natuurbescherming, landschapsbouw e.d. In d i t betoog vindt een beperking p l a a t s t o t het aspect natuur- en landschapsbescherming: de bescherming van w i l d e planten en dieren i n hun optimale b i o toop, alsmede instandhouding van n a t u u r l i j k e en h a l f - n a t u u r l i j k e landschappen, t o t welke l a a t s t e d i v e r s e soorten oude cultuurlandschappen worden gerekend. V o l l e d i g h e i d s h a l v e dient t e worden vermeld, dat het begripZ"natuurbehoud", omdat eerstgenoemde term een s t a t i s c h e toestand suggereert o f omdat h e t a s s o c i a t i e s oproept met de bescherming van individuen ( v g l , dierenbescherming, kinderbescherming) i n p l a a t s van met bescherming van de s o o r t . I n het begrip natuurbehoud zou meer r e c h t gedaan worden aan de erkenning dat een dynamisch s p e l van n a t u u r l i j k e krachten de handhaving van f l o r a en fauna bepaalt, Het natuurbeheer v i o e i t o n m i d d e l l i j k voort u i t de wens t o t natuurbehoud, Het behoud van de soort of een landschap kan noodzaak of w e n s e l i j k met z i c h meebrengen, dat menselijk i n g r i j p e n p l a a t s v i n d t i n deze n a t u v i r l i j k e k r a c h t e n . Dit i s h e t geval wanneer h e t natuurbehoud noopt t o t onderbreken van natuurl i j k e s u c c e s s i e s (heidevelden, moerasvegetaties) o f wanneer n a t u u r l i j k e b i o topen bescherming behoeven tegen ongewenste invloeden van b u i t e n a f ( i s o l a t i e van de waterhuishouding, afweer tegen biociden of andere storende aantastingen van h e t m i l i e u ) . Deze vorm van natuurbeheer i s onuitvoerbaar zonder de kennis van het b i j z o n d e r ingewikkelde systeem van de ontelbare r e l a t i e s i n levensgemeenschappen t u s s e n de soorten en individuen onderling en hun a f h a n k e l i j k h e i d van bodemeigenschappen en k l i m a a t s f a c t o r e n . Voortdurend moet kunnen worden v a s t g e s t e l d o f ontwikkelingen van een soort - een toename o f een vermindering i n een r e s e r v a a t een gevolg z i j n van n a t u u r l i j k e omstandigheden of van storende, vaak m o e i l i j k aanwijshare, invloeden van b u i t e n a f , Het R i j k s i n s t i t u u t voor Natuurbeheer kan worden gezien a l s het c e n t r a l e punt waar deze kennis wordt verzameld en weer uitgedragen, Het a r b e i d s v e l d i s evenwel zo ruim, dat samenspel met andere i n s t i t u t e n en afdelingen van u n i v e r s i t e i t e n en hogescholen i s geboden, D i t samenspel l e i d t a l l e n g s t o t een beheerswetenschap t e r ondersteuning van een d o e l g e r i c h t en economisch verantwoord reservaatsbeheer, Omgekeerd kunnen b i j zondere ervaringen met h e t reservaatsbeheer van belang z i j n om het wetens c h a p p e l i j k onderzoek op de b e h e e r s p r a k t i j k a f t e stemmen: - Een heide ven, o o r s p r o n k e l i j k oligotrooph, werd a l s r e s e r v a a t i n beheer genomen, enkele j a r e n nadat een open verbinding met een s t e l s e l van landbouws l o t e n t o t stand was gebracht. I n h e t ven begon z i c h massaal r i e t t e ontvrikkelen, ongelukkigerwijze op de p l a a t s waar nog enkele exemplaren waterl o b e l i a ( L o b e l i a dortmanna) voorkwamen. Aangezien een spoedige v e r d r i n g i n g van de zeldzame en k a r a k t e r i s t i e k e l o b e l i a - v e g e t a t i e werd gevreesd, moest het r i e t worden bestreden i n afwachting van de mogelijkheid h e t ven opnieuw te i s o l e r e n . A l s middel werd gekozen het e x t r a maaien van het r i e t i n het v o o r j a a r met behulp van landbouwmachines d i e i n ondiep water kunnen opereren. Als bezwaar tegen deze beheersmaatregel gold, dat de wielsporen i n h e t ven het biotoop van de l o b e l i a zouden v e m i e t i g e n . De e r v a r i n g leerde e c h t e r , dat de p l a n t z i c h integendeel j u i s t geweldig ging u i t b r e i d e n en wel i n het b i j z o n d e r door z i c h t e v e s t i g e n i n de gewraakte wielsporenI - Voor enkele voormalige k l e i g a t e n werd bezwaar gemaakt tegen verdere vergraving van h e t gebied i n verband met de schaarse aanwezigheid van kruipende waterweegbree ( B a l d e l l i a r e p e n s ) . Toen desondanks h e t werk toch werd u i t g e voerd, bleek de waterweegbree z i c h op grote s c h a a l verder t e verspreiden. 1) I n l e i d i n g gehouden op 18 mei 1971.
-29-
- In de rand van een moerasgebied kwam op enkele plaatsen langs een voetpad het vetblad ( P i n g u i c u l a v u l g a r i s ) voor. Het pad leidde naar een moestuin, die a l s een bedreiging (bemesting, b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n ) voor het vetblad werd beschouwd, De moestuin werd opgeheven. Het v e t b l a d verdween evenwel ook, w a a r s c h i j n l i j k omdat het pad naar de moestuin i n onbruik raakte en daarmee een t y p i s c h biotoop v e r l o r e n ging. - P r a k t l j k e r v a r l n g l e e r t , dat normaal beheerd loofbos r i j k e r g e d i f f e r e n t i e e r d i s aan planten en dieren dan a l s s t r i k t r e s e r v a a t beheerd bos. Uit de, w i l l e k e u r i g gekozen, voorbeelden b l i j k t , dat een voortdurend i n g r i j pen i n de ontwikkeling van levensgemeenschappen een voorwaarde kan z i j n voor het behoud van kenmerkende planten. U i t e r a a r d geldt h e t z e l f d e voor vogels, zoogdieren, i n s e c t e n en andere diergroepen. De aanwezigheid van een spanningsv e l d tussen ( n a t u u r l i j k e ontwikkeling en ( m e n s e l i j k ) beheer i s n i e t verwond e r l i j k voor de Nederlandse natuurbescherming, Ook buiten de r e s e r v a t e n i s hierdoor een grote verscheidenheid ontstaan aan r i j k e biotopen, veroorzaakt door oude landbouwmethodes en oude bosbouwtradities. Z i j hebben g e l e i d t o t de oude weide- en hooigraslanden, akkeronkruidvegetaties, wegbermvegetaties, s l o o t v e g e t a t i e s , alsmede t o t boomgaarden, grienden en ander hakhout, v e e l a l met een eigen t y p i s c h e fauna. Het behoud en beheer van d i t soort h a l f - n a t u u r l i j k e landschappen dient b i j voorkeur i n een ruim. verband t e worden b e z i e n , mede om t o t een harmonisch samenspel t e geraken tussen de n a t u u r l i j k e ontwikkelingstendensen en de a l daar wonende, werkende en z i c h recreeerende mensen, Voor Gelderland komen a l s zodanig i n aanmerking het zgn. Veluwemassief, het uiterwaardenlandschap en gedeelten van het oude cultuurlandschap i n de Achterhoek. Het beheer van d i t soort eenheden vraagt i n z i c h t e n die verder en ruimer strekken dan die welke b i j de natuurreservaten een r o l s p e l e n . Het beheer kan e r n i e t worden beparkt tot het c o r r i g e r e n van ongewenste ontwikkelingen, maar z a l z i c h tevens moeten u i t s t r e k k e n t o t het stimuleren en begeleiden van weloverwogen nieuwe ontwikk e l i n g e n . I n het beheer moet de kennis woeden ingebouwd van elementen u i t landbouw, c u l t u u r t e c h n i e k , r e c r e a t i e , landschapskunde, s o c i o l o g i e , a r c h i t e c t u i t r e.d., u i t e r a a r d i n voortdxirende c o n f r o n t a t i e met f5.nancieel-economische a s pecten. Het werken i n teams i s h i e r b i j o n o n t b e e r l i j k ; een ontwikkeling, die gelukkig steeds meer ingang v i n d t . Veel van aldus ontstane plannen dreigen n a u w e l i j k s o f geheel n i e t aan u i t v o e r i n g toe t e komen, wanneer t o e t s i n g achterwege b l i j f t aan de mogelijkheden en i n z i c h t e n van de bestuursapparaten op gemeentelijk,- p r o v i n c i a a l en r i j k s n i v e a u . In toenemende mate b l i j k e n deze i n z i c h t e n en mogelijkheden t e worden b e i n v l o e d door belangengroeperingen (landbouworganisaties, natuurbeschermings- en milleuwerkgroepen). De problemen, d i e i n deze phase ontstaan b l i j k e n v r i j w e l steeds terug t e voeren t o t het gebrek aan beschikbare fondsen om een zgn. landschapspark te r e a l i s e r e n . Een d e r g e l i j k e c o n c l u s i e mag evenwel n i e t t o t ontraoediging l e i d e n . Veeleer zou de c o n c l u s i e moeten z i j n , dat e r , vooral op r i j k s - en p r o v i n c i a a l n i v e a u wel over fondsen wordt b e s c h i k t , maar dat deze zeer vers p r e i d en vaak ook ongecoordineerd worden besteed. E r z i j n fondsen voor aankoop door overheid o f door p a r t i c u l i e r e o r g a n i s a t i e s van natuiarterreinen en bossen; e r z i j n fondsen voor het beheer of s u b s i d i e i n het beheer van dergel i j k e t e r r e i n e n ; e r z i j n fondsen voor r u i l v e r k a v e l i n g e n en c u l t u u r t e c h n i s c h e werken; e r z i j n fondsen voor r e c r e a t i e v e voorzieningen enz, Zeker de h e l f t van h e t a a n t a l m i n i s t e r i e s kent posten op hun begroting die aan deze w i j z e van l a n d i n r i c h t i n g kunnen b i j d r a g e n . H i e r b i j nog gevoegd, wat p r o v i n c i e s en gemeenten h i e r v o o r beschikbaar hebben en het vermoeden l i j k t gerechtvaardigd, dat de f i n a n c i e n n i e t a l te gauw a l s s t r u i k e l b l o k mogen worden aangevoerd.
-30De c o n c l u s i e van deze voordracht w i l dan ook z i j n , dat v o o r a l de k w a l i t e i t van plannen voor natuur- en landschapsbeheer, r e s p . voor natuurreservaten en landschapsparken p r i m a i r dient t e z i j n . De deskundigheid, gebaseerd op voortdurend onderzoek, moet een onwankelbare f a c t o r z i j n . H i e r l i g t nog een breed a r b e i d s v e l d waar g e i j v e r d kan worden voor t o t standkoming van een r e l a t i e mens-natuur, die voor beide p a r t i j e n v e r r i j k e n d kan z i j n .
-31Achtergronden van natuurbehoud L.G.
en natuurbeheer
Kop
Wanneer we spreken over natuurbeheer, moet e e r s t worden v a s t g e s t e l d wat vje onder natuur w i l l e n v e r s t a a n . Weliswaar i s de kans n i e t 20 groot dat e r i n ons gezelschap v e e l misverstand over z a l ontstaan, maar door een en ander wat uiteen t e r a f e l e n kom i k , naar i k hoop, tevens t o t een b e t e r begrip van het onderwerp. Een uitgesproken stadsmens zegt, dat h i j i n de natuur i s a l s h i j n i e t raeer tussen de h u i z e n , maar ergens op het p l a t t e l a n d i s . H i j gebruikt de tegens t e l l i n g "overwegend groen" tegenover "overwegend s t e e n , beton, metaal" en h i j heeft g e l i j k met het e e r s t e natuur te noemen. Met het beheer van deze natuur z i j n de landbouwers d a g e l i j k s b e z i g . A l s i n deze k r i n g e c h t e r over natuurbeheer wordt gesproken wordt e r l e t s anders bedoeld. Met de t e g e n s t e l l i n g cultuur-natuur komen we e r ook n i e t . Bloemrijke hooilanden en eikenhakhout moet men toch c u l t u u r noemen, t e r w i j i ze soms a n d e r z i j d s i n natuurreservaten v e r t r o e t e l d worden. De w e r k e l i j k e t e g e n s t e l l i n g kan i k w e i l i c h t het best i l l u s t r e r a n aan de hand van een gechargeerd b e e l d van de land- en tuinbouwer. H i j ploegt en e g a l i s e e r t z i j n p e r c e l e n en t r a c h t grotere onregelmatigheden zoals b u i t e n en laagten t e e l i m i n e r e n . Waar h i j het t e nat vindt ontwatert h i j , waar het t e droog i s denkt h i j aan beregenen o f i r r i g e r e n . Arme gronden worden bemest. Storende overstromingen worden geweerd. Het h i n d e r l i j k e w i n t e r s e i z o e n wordt door middel van kassen geelimineerd. I n z i j n denkwereld ( l e t wel, i k o v e r d r i j f ) z i j n l a a g t e n , hoogten, koude, h i t t e , een beekkronkel, een kwelstrook, s t o ringen van de n a t u u r l i j k e , b e t e r e , e g a l i t e i t . Zo, zonder d i e onregelmatigheden, hoort het e i g e n l i j k . Verder i s een plant pas goed gezond a l s h i j hard g r o e i t . Met de planten van een droog zandduintje b i j v . i s het maar z i e l i g ges t e l d : ze snakken naar water en bemesting. Kortom e r i s een algemeen s t r e v e n naar g e l i j k h e i d en de produktie i s de maat voor goed en kwaad. De natuur gaat t e werk volgens een ander p r i n c i p e . Door de werking van geologische krachten a l s t e c t o n i e k , e r o s i e , sedimentatie, verwering, i j s , door z o n n e s t r a l i n g , r e g e n v a l e t c . i s e r o v e r a l op aarde i n p l a a t s van g e l i j k h e i d een zeer g e v a r i e e r d landschap ontstaan met heuvels en daien, n a t t e en droge, zoete en zoute, arme en r i j k e gronden. E r i s geologisch gezien een voortdurende a f w i s s e l i n g aan de gang t u s s e n gelijkmaking en schepping van o n g e l i j k h e i d , d i e e c h t e r b i j e i k e momentopname een s t e r k g e d i f f e r e n t i e e r d beeld t e zien geeft. B i j a l deze, het land vormende processen, i s voortdurend ook een p l a n t e n - en dierenwereld aanwezig. Dat planten en dieren bepaalde e i s e n aan hun omgeving s t e l l e n , mag bekend worden v e r o n d e r s t e l d . Weliswaar b l i j k e n aardappelen en Engels r a a i g r a s met enige zorg v r i j w e l " o v e r a l " t e w i l l e n groeien, maar met w a t e r l e l i e s en s t r u i k heide i s dat anders. Evenzo vindt men nachtegalen en geelgorzen, konijnen en o t t e r s op zeer v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n . Deze v e r s c h i l l e n i n s t a n d p l a a t s e i s e n hebben t o t gevolg, dat we, m.in o f meer geent op de l a n d s c h a p p e l i j k e v a r i a t i e , ook een v a r i a t i e vinden i n plantenen dierengemeenschappen. Om deze c o n s t a t e r i n g wat verder u i t t e kunnen werken, s t e i l e men z i c h b i j w i j z e van voorbeeld een stuk grond voor, dat om een o f andere reden onbegroeid i s . De e r v a r i n g l e e r t , dat daar, na verloop van k o r t e r e of langere t i j d , steeds plantengroei optreedt. Laat men d i e ongemoeid, dan b l i j k t dat e r z i c h een ontw i k k e l i n g voordoet waaraan men bepaalde wetmatigheden kan ontdekken. 1) I n l e i d i n g gehouden op 18 mei
1971.
-32De begroeiing i s e e r s t i j l , daama gesloten. Aanvankelijk z i j n e r overwegend l a a g b l i j v e n d e plantesoorten, maar na langere t i j d treden e r tevens hogere soorten op en ten s l o t t e ook s t r u i k e n en bomen. De ruimte, zowel h o r i z o n t a a l a l s v e r t i c a a l , wordt steeds i n t e n s i e v e r doorgroeid en benut, De t e r a p e r a t u u r s v e r s c h i l l e n , de aan- en afvoer van water, de verx^ering en daarmee de mineralenvoorziening, de v e r p l a a t s i n g van bodemmateriaal en v e l e andere faktoren z i j n o o r s p r o n k e l i j k aan grote schommelingen onderhevig. Door het optreden van de p l a n t e n g r o e i worden deze schommelingen e c h t e r hoe langer hoe meer getemperd, Behalve plantengroei i s e r ook een dierenwereld t o t ontwikkeling gekomen die l e e f t i n en van de planten, E r ontwikkelt z i c h een systeem, een ecosysteem, van planten, dieren en dode natuurelementen dat zonne-energie v a s t l e g t i n groene planten, die gegeten worden door b i j v , h e r t e n , konijnen, rupsen en b l a d l u i z e n , Deze worden gegeten door c a m i v o r e n zoals vossen, mezen en l i e v e h e e r s b e e s t j e s . De dode r e s t e n van a l deze planten en d i e r e n vormen de energiebron voor de t a l l o z e bodemdieren, b a c t e r i e n en schimmels, De vastgelegde energie wordt langs z e e r ingewikkelde en eindeloos gevarieerde wegen verb r u i k t ; d,w.z. omgezet i n warmte, B e z i e t men het verloop van deze ecosysteemontwikkeling, dan b l i j k t dat steeds andere soorten planten en d i e r e n e l k a a r opvolgen, dat het s o o r t e n a a n t a l toeneemt, dat de a a n t a l s v e r s c h i l l e n tussen de soorten geringer worden, dat de vormvariatie g r o t e r wordt, dat de aantalsschoramelingen afnemen, en dat de produktie, bruto zowel a l s n e t t o , a a n v a n k e l i j k s n e l s t i j g t en daama a f neemt en dat de t o t a l e biomassa toeneemt, Het hele proces tendeert naar grotere s t a b i l i t e i t van m i l i e u en levensgemeenschap en naar een steeds grotere d i v e r s i t e i t en ingewikkeldheid van de s t r u c t u u r zowel naar vorm a l s naar f u n c t i e , E r z i j n gegronde redenen om aan t e nemen, dat d i v e r s i t e i t en s t a b i l i t e i t t o t op zekere hoogte aan e l k a a r gekoppeld z i j n , V e r s t o r i n g van de s t a b i l i t e i t z a l afnemen van de d i v e r s i t e i t t o t gevolg hebben, t e r w i j i vermindering van de d i v e r s i t e i t z a l l e i d e n t o t geringere s t a b i l i t e i t . Reeds gedurende lange t i j d h e e f t ook de mens z i j n p l a a t s i n deze ecosystemen. Aanvankelijk was het e f f e c t van z i j n doen en l a t e n zodanig, dat van een vergroting van de d i v e r s i t e i t gesproken kon vrorden, H i j had s p e c i f i e k e eigenschappen, a l s iedere andere s o o r t . In de modemere t i j d daarentegen werkt z i j n handelen j u i s t s t e r k n i v e l l e r e n d , v o o r a l i n de hoogontwikkelde landen. Voegde h i j a a n v a n k e l i j k aan het geheel van ecosystemen bepaalde nieut-ze kenmerken, voorspruitend u i t z i j n eigen aard t o e , nadien zag h i j kans de n a t u u r l i j k e neiging t o t r e g u l e r i n g van z i j n m i l i e u zo t e e f f e c t u e r e n , dat de d i f f e r e n t i a t i e van de ecosystemen s t e r k afnam, Twee v e r g e l i j k i n g e n : Een ondeugend j o n g e t j e i n een brave k l a s brengt leven i n de brouwerij en i s een verheugend v e r s c h i j n s e l , 60 % Ondeugende j o n g e t j e s i s e c h t e r een wanhoop en veroorzaakt chaos. Wanneer men van 3 rode, 3 zwarte en 3 blauwe knikkers e r een vervangt door een groene, verhoogt dat de verscheidenheid. Naarmate men e r meen door groene gaat vervangen, v e r k e e r t de grotere d i f f e r e n t i a t i e a l gauw i n haar tegendeel. Zoals i k e e r s t het streven naar gelijkmaking a l s kenmerk van l a n d - en t u i n bouw naar voren heb gehaald, zo b l i j k t de werking van de natuur p r e c i e s het tegengestelde te bewerken n l . een toename van de v e r s c h i l l e n . Men mag nu zeggen dat het natuurbehoud z i c h r i c h t op het zoveel mogelijk behouden en zo mogelijk bevorderen van de n a t u u r l i j k e d i f f e r e n t i a t i e van l a n d schap en levende n a t u u r j van m i l i e u en biocoenosen. D i t kan g e r i c h t z i j n op landschapsvormen, op cultuurvormen, op natuurelementen.
-33-
Dit streven naar d i f f e r e n t i a t i e kan men z i e n a l s een doel i n z i c h z e l f ; een op e t h i e k of a e s t h e t i c a gebaseerd s t r e v e n , waarbij het n i e t verantwoord wordt geacht dat door ons toedoen planten en diei-'en, a l i s het dan maar p l a a t s e l i j k , worden u i t g e r o e i d ; en het z i j n n i e t de s l e c h t s t e n die zo denken. Daamaast wint echter steeds meer de o v e r t u i g i n g v e l d , dat het natuurbeschermingss t r e v e n l o s daarvan tevens een levensbelang van de mens i s . Door z i j n toedoen v e r l i e s t het ecosysteem, waaraan h i j ondanks a l l e s d e e l h e e f t , s t e r k aan d i v e r s i t e i t . V e r l i e s van d i v e r s i t e i t b l i j k t o n d e r m i j d e l i j k een geringere s t a b i l i t e i t van m i l i e u en biocoenose te betekenen en vroeg of l a a t l e i d t deze ontwikkeling ook t o t c a t a s t r o f e n voor de mens. Ook de mens s t e l t immers, a l s a l l e planten en d i e r e n , e i s e n aan z i j n m i l i e u . Maakt h i j z i j n m i l i e u ongeschikt, dan gaat h i j z e l f de weg op, die h i j v e l e plantenen d i e r s o o r t e n gedwongen h e e f t t e gaan. Wat die e i s e n z i j n , kunnen we z e l f e r v a r e n . Behalve e i s e n aan water, voedsel, z u u r s t o f , bepaalde temperaturen, z i j n e r ook andere, meer g e e s t e l i j k e zaicen. M a s s a l i t e i t en eentonigheid, kenmerken van jonge produktieve, nog weinig ged i f f e r e n t i e e r d e ecosystemen l i g g e n ons k e n n e l i j k n i e t zo b e s t . Onze t u i n e n , die w i j min o f meer naar ke.uze kunnen i n r i c h t e n z i j n zelden g e h e e l "gazon" of geheel "bos". De eindeloze reeksen s t a n d a a r d f l a t s z i j n v e e l a l geen g e l i e f d e woonplaatsen. De mensenopeenhoping i n a l z i j n aspecten veroorzaakt a g r e s s i e en psyschische a f w i j k i n g e n . Stank, hoewel " n i e t s c h a d e l i j k voor de gezondheid", irriteert. De toenemende bevolking z a l deze zaken a l l e e n raaar erger maken. Bovendien z a l de o v e r a l voortschrijdende degradatie van de natuur op steeds meer p l a a t s e n de b i o l o g i s c h gezien n i e t w e z e n l i j k e grens o v e r s c h r i j d e n tussen v e r s c h r a l i n g van de natuur en m i l i e u v e r o n t r e i n i g i n g , Daarom z i e n velen natuurbehoud a l s een b i t t e r e noodzaak en z i e n z i j e e n gevaar i n het v e r s c h i l l e n d benaderen van deze twee aspecten van het z e l f d e e u v e l , Ik kom nu meer t o t het e i g e n l i j k e beheer, Een van de vormen van beheer i s het op geografisch grote s c h a a l , d,w,z, n a t i o n a a l en i n t e m a t i o n a a l scheppen van voorwaarden en r e g e l s waardoor het behoud van z o v e e l mogelijk natuur bevorderd wordt. Nationaal geschiedt dat b i j v . door de wet op de r u i m t e l i j k e ordening, j a c h t wet, v o g e l T f j e t , natuurbeschermingswet en d e r g e l i j k e . Ook i n t e m a t i o n a a l z i j n er dringend r e g e l s nodig, hoewel een begin i s gemaakt, E r i s e c h t e r v o o r a l behoefte aan middelen die h e t mogelijk maken dat gemaakte afspraken ook v/erkelijk naar de geest w o r d e n geeffectueerd. Men denke b i j v o o r b e e l d aan de v e r v u i l i n g van de R i j n en aan de k w a l i j k e gevolgen van het lozen van afgewerkte o l i e op zee, Voorts l i g g e n e r i n t e m a t i o n a l e verantvroordelijkheden b i j de zorg voor de populaties van d i e r s o o r t e n , die grote gebieden bewonen of benodigen, Trekvogels z o a l s ganzen hebben i n het hoge Noorden hun broedgebied en i n onze omgeving hun overvrinteringsplaats. Van de brandgans b i j v o o r b e e l d s c h a t men de t o t a l e wereldbevo I k i n g op 35 000 i n d i v i d u e n . Daarvan overwinteart meer dan de h e l f t i n Nederland. De r e s t i n Engeland en l e r l a n d , I n d i e n w i j de Waddenzee ongeschikt maken voor overwintering, z i j n de Russen hun brandganzen k w i j t evenals w i j , Maar erger i s , dat een 20 000 brandganzen het leven onmogelijk wordt gemaaict. Een ander voorbeeld i s de grote s t e r n . Van de 50 000 paren broedden e r i n de 50er j a r e n t o t 40 000 i n Nederland, waarvan 11 000 op de Beer. Ze z i j n na de c r e a t i e van Europoort ten dele verhuisd naar Griend, waar ze door de bekende a f f a i r e met het l e k i n het Waterweggebied t.g.v. b e s t r i j d i n g s m i d delen i n het voedsel verder z i j n gedecimeerd t o t een paar honderd. paren.
-34Hoewel het e n e r z i j d s d u i d e l i j k i s , dat wetten e n afspraken zeer w e n s e l i j k z i j n , s t a a t het a l s een paal boven water, dat daarnaast aahi
liek soms grote schade t o e aan de l a n d s c h a p p e l i j k e en wetenschappelijke waarde; soms door de m a s s a l i t e i t , soms doordat de onderhavige t e r r e i n e n en/of k l e i n e s t u k j e s daarvan zo kwetsbaar z i j n , dat een enkele g r o t e r e e x c u r s i e reeds schade toebrengt. Om a l deze invloeden van b u i t e n a f t e ontlopen i s een ruime bufferzone rondom de meest bedreigde gedeelten een e e r s t e v e r e i s t e , maar d i t b l i j f t h e l a a s meestal een dierbare wens. Afgezien van d i t soort m o e i l i j k h e d e n , biedt het beheer van de r e s e r v a t e n nog problemen genoeg. Men r e a l i s e e r t z i c h vaak nog t e weinig, dat v e e l van wat a l s n a t u u r r e s e r v a a t wordt beheerd, i n f e i t e een vorm van c u l t u u r i s .
-35Behalve h e t blauwgrasland en ander hooiland i s ook de heide c u l t u u r l a n d . Het i s het c u l t u u r l a n d u i t de t i j d dat de schapen e r weiddenjdat e r plaggen werden gestoken en de b i j e n er de honing haalden. Ook r i e t - en biezenland moet gemaaid worden om te b l i j v e n wat het i s , en dat gebeurde vroeger dan ook. Hoewel h e t t e ver gaat om van c u l t u u t l a n d t e spreken, z i j n ook onze laagveenmoerassen i n het Vecht-plassengebied, b i j Nieuwkoop, i n N.W. O v e r i j s s e l en i n F r e i s l a n d grotendeels ontstaan a l s gevolg van turfwinning met commerc i e l e doeleinden. De d a a r b i j ontstane petgaten en meren z i j n g e l e i d e l i j k geheel of g e d e e l t e l i j k verland. Wil m.en de grote v a r i a t i e aan b e g r o e i i n g s en verlandingstypen n i e t v e r l i e z e n dan i s het op den duur noodzakelijk opnieuw open water t e maken. A l deze cultuurmaatregelen moeten worden voortgezet w i l het t e r r e i n z i j n waarde behouden. Daar deze cultuurmethoden e c h t e r z i j n v e r l a t e n wegens onvoldoende r e n t a b i l i t e i t , i s het voortzetten ervan voomamelijk een f i n a n c i e e l probleem. Men kan dus r u s t i g s t a l l e n , dat v e e l van de grootste problemen meer t e maken hebben met p o l i t i e k e , psychologische en f i n a n c i e l e haalbaarheid dan dat ze veroorzaakt worden door gebrek aan natuurwetenschappelijke k e n n i s . Dat w i l e c h t e r geenszins zeggen, dat e r geen problemen zouden z i j n , i n d i e n de genoemde b a r r i e r e s zouden worden weggenomen. Ook dan zou e r nog v e e l onderzoek moeten p l a a t s v i n d e n . Dat onderzoek z a l dan e c h t e r n i e t a l l e e n nut hebben voor het natuurbeheer, maar evenzeer voor l a n d - , t u i n - en bosbouw, de l a n d i n r i c h t i n g . Kortom, voor a l d i e m e n s e l i j k e a c t i v i t e i t e n die men zou kunnen samenvatten onder de noemer beheer van de b i o s f e e r . De e r v a r i n g met het landbouwkimdig onderzoek h e e f t geleerd, dat men pas t o t b e t e r , algemener geldende c o n c i u s i e s komt, a l s men onderzoek doet naar de dieper liggende verbanden en wetmatigheden. Het onderzoek op het gebied van natuurbeheer z a l z i c h dan ook moeten r i c h t e n op de funktionele betrekkingen tussen de onderdelen van de ecosystemen, van syn-ecosystemen en van h e l e landschappen, omdat j u i s t h e t behoud, het h e r s t e l en de ontwikkeling van de systemen i n a l hun aspecten, het doel van het natuurbehoud i s . Dit onderzoek d i e n t zowel de dieren a l s de p l a t e n te gelden alsook de bodem, de waterhuishouding en het microklimaat. Dit i s voorlopig een mer a b o i r e . Vandaar dat men, een keuze makend, e n e r z i j d s s t u d i e z a l maken van de levensv/ijze van enkele, v o o r a l g r o t e r e , d i e r s o o r t e n of van plantengemeenschappen, beide i n r e l a t i e met hun m i l i e u , raaar a n d e r z i j d s van wetmatigheden b i j de systemen z e l f . Zo t r a c h t raen b i j v . op grond daarvan .te komen t o t een soort b i o l o g i s c h e v a l u a t i e van grotere gebieden, hetgeen e c h t e r nog n i e t t o t i e d e r s tevredenheid i s gelu]
-36bemesting, oogstfrequentie e t c . Vele van die faktoren hebben een bepaald niveau maar tev\ een bepaald verloop i n de t i j d . V e r s c h i l l e n d e vegetat i e - t y p e n a l s bossen, s t u i f z a n d e n , heiden en venen hebben een zeer' vers c h i l l e n d microklimaat. Grondwaterstanden f l u c t u e r e n . Sommige gebieden staan k o r t e r e of langere t i j d een of meerdere malen onder water en a f l i a n k e l i j k van begroeiing en s a m e n s t e l i i n g van de grond v a r i e e r t de- temperatuur, de vochtspanning en het z u u r s t o f g e h a l t e van de grond op v e r s c h i l l e n d e p l a a t s e n i n v e r s c h i l l e n d e mate. Ook de ionenconcentratie i n h e t bodemvrocht i s geensz i n s constant. De betreding, de beweiding, de beschaduwing z i j n eveneens varierende faktoren die een r o l kunnen spelen evenals de wind, het zoutgehalte van water etc. We z i j n gewend de m i l i e u ' s te b e s c h r i j v e n naar de niveaukenmerken, maar de v a r i a t i e s i n de t i j d b l i j k e n evenzeer van groot belang t e z i j n voor de plantengroei. De e r v a r i n g , opgedaan met het waarnemen van zgn. permanente kwadraten, leerde dat op p l a a t s e n waar (de) m i l i e u f a k t o r e n een grote v a r i a t i e i n de t i j d vertonen, de v e g e t a t i e v e e l a l een t a m e l i j k g r o f k o r r e l i g patroon t e z i e n gaf, t e r w i j i e r s l e c h t s weinig soorten voorkwamen. Op min of meer overeenkomstige p l a a t s e n met minder m i l i e u v a r i a t i e i s de v e g e t a t i e soortenr i j k e r en f i j n e r g e s t r u c t u r e e r d . Men kan z i c h v o o r s t e l l e n d a t , i n d i e n een bepaalde railieufaktor grote w i s s e l i n g e n vertoont, het gemiddelde niveau van die f a k t o r van minder belang i s a l s het erom gaat v e r s c h i l l e n van p l a a t s t o t p l a a t s aan t e w i j z e n , dan de mate van f l u c t u a t i e , K l e i n e v e r s c h i l l e n van p l a a t s t o t p l a a t s , z o a l s enkele em's h o o g t e v e r s c h i l , of v e r s c h i l i n e x p o s i t i e z u l l e n daardoor pas een r o l gaan spelen a l s de f l u c t u a t i e s , i n deze gevallen van grondwaterstand en temperatuur, g e r i n g z i j n , Wanneer men aanneemt, dat de v e r d e l i n g van de soorten over de beschikbare oppervlakte een a f s p i e g e l i n g i s van het m i l i e u en dat v e r s c h i l i n p l a n t e soort g e l i j k g e s t e l d kan worden met v e r s c h i l i n m i l i e u , a l i s dat v e r s c h i l nog zo k l e i n of k o r t s t o n d i g , dan i s een en ander weliswaar n i e t v e r k l a a r d en aangetoond, maar wel min of meer aannemelijk gemaakt. Een grotere dynamiek - dat i s grotere v a r i a t i e i n de t i j d van het m i l i e u , van de p l a n t u i t gezien - geeft geringer v e r s c h i l dus minder soorten en grovere patronen en tevens het d i k w i j i s s t e r k domineren van enkele soorten. B i j z e e r hoge graden van djmamiek, a l s s t e r k e b e t r e d i n g , s n e l l e a f w i s s e l i n g van zoet naar zout, ongeregeide plasvorming a f g e w i s s e l d met uitdroging e.d., b l i j k t men ten dele dezelfde soorten t e vinden. B i j z e e r s t e r k e v a r i a t i e , doet h e t e r b l i j k b a a r rainder toe wat e r v a r i e e r t . Een voorbeeld u i t de g r a s l a n d p - a k t i j k : B i j v e r g e i i j k i n g van de v e g e t a t i e van een 4 0 - t a l g r a s l a n d p e r c e l e n , de e e r s t e keer k o r t voor en k o r t na de oorlog opgenomen door Prof. D.M. de V r i e s , de tweede keer op dezelfde x
-37-
n i v e a u a l s van de djmamiek van de m i l i e u f a k t o r e n . Verandert niveau of dynamiek, dan verandert ook de v e g e t a t i e , Onder i n v l o e d van de v e g e t a t i e verandert het m i l i e u h e e l g e l e i d e l i j k , hetgeen l e i d t t o t een steeds g e d i f f e r e n t i e e r d e r en s t a b i e l e r e levensgemeenschap. De a k t i v i t e i t van de planten werkt r e g u l a t i e v e r s t e r k e n d , de s t a b i l i t e i t neemt toe evenals de soortenrljkdom. De dynamiek neemt a f , Verandert h e t m i l i e u op andere w i j z e , b i j v o o r b e e l d doordat t,g,v. invloeden van b u i t e n a f de dynamiek j u i s t g r o t e r wordt, dan neemt het s o o r t e n t a l a f , de s t r u c t u u r wordt grover. l e t s d e r g e l i j k s v i n d t p l a a t s a l s de verandering weliswaar een afname van de dynamiek betekent, maar deze afname v i n d t z e e r s n e l p l a a t s , Dan i s de eenmalige verandering z e l f een aspect van s t o r i n g = grotere dynamiek, I n d i e n men, z o a l s t e verwachten i s , grasland u i t de normale c u l t u u r z a l gaan nemen, z a l z i c h daar i n v e l e g e v a l l e n een e x t e n s i v e r i n g van het beheer gaan v o l t r e k k e n , Daarbij doet z i c h dan het geval voor, dat de dynamiek afneemt, maar de o v e r s c h a k e l i n g op het nieuwe beheer een s t o r i n g betekent. Wat het d o e l van een d e r g e l i j k e verandering van beheer ook i s , het i s i n t e r e s s a n t te bestuderen hoe de v e g e t a t i e daarop r e a g e e r t . Een proef dienaangaande, t e nemen door medewerkers van de a f d e l i n g vegetatiekunde van het IBS, s t a a t op stapel. In het kader van deze gedachtegang wordt ook v e e l gesproken over de b i j z o n d e r e waarde van gradienten, omdat j u i s t daar een grote soortenrljkdom en v e l e zeldzame planten zouden voorkomen. D i t wordt aldus v e r k l a a r d : In g r e n s s i t u a t i e s z i j n steeds v e r s c h i l l e n i n een o f meer m i l i e u f a k t o r e n aanwezig. Bovendien i s e r v r i j w e l steeds sprake van beinvloeding van het ecosysteem aan de ene kant van de grens door het andere: bewegend water, u i t s p o e l i n g en t r a n s p o r t van ionen, v e r s t u i v i n g of v e r s p o e l i n g van grond, beschaduwing, begrazing vanuit een r i c h t i n g . Indien nu de beinvloeding het s t e r k s t i s vanuit de p l a a t s e n met de g e r i n g s t e m i l i e u v a r i a t i e ( i n het algemeen humusrijke, arme, zure, weinig betreden, schadiiwrijke p l a a t s e n ) ontstaan e r i n het algemeen de s t a b i e l e g e l e i d e l i j k e overgangen d i e b i o l o g i s c h zo r i j k z i j n . In het tegenovergestelde g e v a l hebben de beinvloedingen vaak het k a r a k t e r van s t o r i n g , d.w.z. ze veroorzaken v e e l verandering en werken vaak regulatieverzwakkend. Bovendien worden i n dat g e v a l de v e r s c h i l l e n vaak g e l e i d e l i j k g e r i n g e r . I n het e e r s t e g e v a l o n t s t a a t e c h t e r een s c h i e r eindeloze v a r i a t i e i n micromilieus met a l l e r l e i graden en soorten van milieudynamiek, d i e z i j n a f s p i e g e l i n g vindt i n de grote soortenrljkdom en de ingewikkelde s t r u c t u u r . B i j het kunstmatig creeren van nieuwe t e r r e i n e n kan men gebruik maken van deze z i e n s w i j z e door dusdanig met grondsoorten, water, r e l i e f , publiekgel e i d i n g e t c . t e werken, dat de voorwaarde voor s t a b i e l e toestanden zo groot mogelijk worden, waardoor tevens de onderhoudskosten l a a g worden gehouden. Deze zogenaamde milieubouw i s e c h t e r geen vorm vein natuurbeheer i n engere zin. Dat neemt n i e t weg dat dezelfde p r i n c i p e s ook b i j het natuurbeheer worden toegepast. Zoveel mogelijk t r a c h t men ook daar h e t schema van g e l i j k h e i d en o n g e l i j k h e i d i n ruimte en t i j d i n het oog t e houden, waarbij dus o n g e l i j k h e i d i n de t i j d (= s t e r k e dynamiek) gepaard b l i j k t t e gaan met g e l i j k h e i d i n de ruimte (= eenvormige begroeiingen) en een constant beheer (= g e l i j k h e i d i n de t i j d ) o n g e l i j k h e i d i n de ruimte (= een r i j k geschakeerde levensgemeenschap) tevoorschijn roept. Door de d r i f t i g e menselijke a c t i v i t e i t dreigen s i t u a t i e s van de l a a t s t e soort t e verdwijnen. Het i s de taak van het natuurbeheer d i t t e verhinderen en daarmee een grote v a r i a t i e i n levensgemeenschappen voor de toekomst t e bewaren.
-38D i s c u s s i e over de voordrachten
van A. Bakker en L.G.
Kop
Met dynamiek wordt de mate van v e r a n d e r l i j k h e i d van m i l i e u f a k t o r e n aangegeven. Een dynamisch m i l i e u wordt dus gekenmerkt doordat i n doorsnee de m i l i e u f a k t o r e n s t e r k v a r i a b e l z i j n . Hoewel de v a r i a b i l i t e i t van de onderscheiden faktoren vaak v r i j s t e r k g e c o r r e l e e r d z a l z i j n , wordt met dynamiek n i e t aangegeven welke faktoren s t e r k v a r i a b e l z i j n . Naast dynamiek wordt het begrip c o n s t a n t i e gehanteerd, dat de regelmaat van het v a r i a b i l i t e i t s p a t r o o n i n de t i j d aangeeft. Zo i s de getijdezone langs de k u s t een voorbeeld van een s t e r k dynamisch m i l i e u met hoge c o n s t a n t i e . Dat de v a r i a b i l i t e i t van m i l i e u f a k t o r e n een eigen oecologische i n v l o e d h e e f t naast die van h e t niveau van d i e faktoren i s gebaseerd op veldwaamemingen. Experimentele gegevens, die d i t bevestigen z i j n nog schaars of afwezig. Het oecologisch gedrag van een s o o r t d i e n t b i j voorkeur t e worden bezien i n r e l a t i e met het gehele ecosysteem. Bestudering ervan onder g e i s o l e e r d e omstandigheden kan e c h t e r niettemin waardevolle gegevens opleveren. Het verlandingsproces i n moerasgebieden i s een g e l e i d e l i j k e ontwikkeling van h e t ene vegetatietype u i t het andere, dat i n het begin v r i j s n e l , l a t e r steeds langzamer verioopt, Dit geschiedt volgens een door de p l a a t s e l i j k e oecologische omstandigheden bepaalde wetmatigheid, Indien h i e r b i j n i e t wordt ingegrepen, z u l l e n op den duur e e r s t de vroegste en ten s l o t t e ook de l a t e r e s t a d i a n i e t meer voorkomen en z a l de o o r s p r o n k e l i j k e grote r u i m t e l i j k e v a r i a t i e p l a a t s maken voor een v e e l eenvormiger begroeiing, h o o f d z a k e l i j k bestaande u i t s l e c h t s z e e r langzaam veranderende e i n d s t a d i a , die e c h t e r n i e t t e min een b i o l o g i s c h grote waarde vertegenwoordigen, Mechanisatle van het beheer i s u i t f i n a n c i e e l oogpunt gewenst, De groots c h a l i g e w i j z e van werken die het grote vooixleel daarvan 1$, i s e c h t e r d i k w i j i s s t r i j d i g met het s t r e v e n naar grote r u i m t e l i j k e m i l i e u v a r i a t i e . Bovendien s t e l t het natuurbeheer vaak z e e r s p e c i f i e k e voorwaarden vraaraan i n de landbouw vaak op geheel andere w i j z e kan worden tegemoet gekomen (ontwatering i . p . v . machines met geringe w i e l d r u k ) . Daardoor z a l e r nogal wat ontwikkelingswerk nodig z i j n , t e r w i j i het afzetgebied vooralsnog k l e i n is. R u i l v e r k a v e l i n g kan funest z i j n voor het landschap, maar ontwikkelt z i c h steeds meer i n de r i c h t i n g van l a n d i n r i c h t i n g , ondergeschikt aan planologische b e s l i s s i n g e n . De a g r a r i s c h e a c t i v i t e i t i s een e s s e n t i e e l element i n het landschap. Voor het v e r k r i j g e n van een toestand waarbij de boeren een inkomen kunnen v e r k r i j g e n , dat i n r e d e l i j k e verhouding s t a a t t o t de door hen geleverde p r e s t a t i e en waarbij geen e s s e n t i e l e schade wordt toegebracht aan de oecologische en l a n d s c h a p p e l i j k e k w a l i t e i t e n i s de l a n d i n r i c h t i n g i n moderne z i n een n u t t i g instrimient. Het m i n i s t e r i e van defensie doet z e l f n i e t s aan natuurbeheer, woeste gronden wordt u i t b e s t e e d aan een beheersbureau.
Het beheer van
